Астронимдер
Реферат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1 ТІЛДІ ЗЕРТТЕУДІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ.ТАРИХИ ЖӘНЕ ЛИНГВОМӘДЕНИ АЯЛАРЫ
1.1 Лексиканы салыстырмалы.тарихи және салғастырмалы зерттеу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.6
1.2 Тілді лингвомәдени талдау мәдени ақпарат
трансляторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.8
2 АСТРОНИМДЕРДІҢ ІШКІ ФОРМАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ.МӘДЕНИ АҚПАРАТТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Ежелгі славяндардың мифологиялық суретіндегі
ғарыш пен табиғат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.16
2.2 Қазақ, орыс әлем суреттеріндегі астронимдер ... ... ... .16.26
2.3 Ежелгі дүниетаным метафоралығы және қазақ және орыс тілдерінің астрономиялық лексикасындағы метафоралар ... ... ... ... ... ... ...27.38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39.40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ ... ... ... ... ... ..41.43
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1 ТІЛДІ ЗЕРТТЕУДІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ.ТАРИХИ ЖӘНЕ ЛИНГВОМӘДЕНИ АЯЛАРЫ
1.1 Лексиканы салыстырмалы.тарихи және салғастырмалы зерттеу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.6
1.2 Тілді лингвомәдени талдау мәдени ақпарат
трансляторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.8
2 АСТРОНИМДЕРДІҢ ІШКІ ФОРМАСЫНДАҒЫ ТАРИХИ.МӘДЕНИ АҚПАРАТТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Ежелгі славяндардың мифологиялық суретіндегі
ғарыш пен табиғат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.16
2.2 Қазақ, орыс әлем суреттеріндегі астронимдер ... ... ... .16.26
2.3 Ежелгі дүниетаным метафоралығы және қазақ және орыс тілдерінің астрономиялық лексикасындағы метафоралар ... ... ... ... ... ... ...27.38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39.40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ ... ... ... ... ... ..41.43
Зерттеудің өзектілігі. Лингвомәдениеттанушылық, салыстырмалы-тарихи, этнолингвистикалық зерттеулер жиынтығы ғарыштық құбылыстарды, олардың ассоциативтік және семантикалық байланыстарын білдіретін сөздердің пайда болу, даму жағдайын анықтай алады.
Лексика мен фразеология этнолингвистикалық және салыстырмалы-тарихи зерттеулер үшін аса берекелі сала болып табылады. Морфологияда аса мәнді және фонологияда да өте қатты әсер ететін жүйенің бұл тілдік деңгейлерге ықпалы аз. “Лексиканың біршама мозаикалығы оның дамуының теңсіздік деңгейін жоғарылатады және лексикалық мозаиканың жекелеген ұяшықтарының формалық түрде де, мазмұндық түрде де консервациялануына септігін тигізеді. Лексиканың автономдығы (әсіресе есім сөздер саласында айқын көрініс табатын) жеке сөздің тілдің өзге деңгейлерінде жоғалған сипаттарын (құбылыстар, формалар, жиі жағдайда мән-мағына)” және архаикалық, лексикалық деңгей сипаттарын сақтап қалуға мүмкіндік береді [1, 186-б.].
Сөздердің жекелеген лексико-граммитикалық топтарының (ЛГТ) тарихын зерттеудің өзектілігі белгілі бола бастады. “Астронимдер” ЛГТ-н қарастыру арқылы халық менталитетін жақсырақ түсінуге, рухани тереңдей енуге, “әлем суретін” осы халықтың көзімен көруге болады.
Туыс емес тілдердегі ЛГТ-ды салғастыра зерттеуге арналған жұмыстар салыстырмалы түрде аз. Семантикалық жүйелердің объективті типологиясын құруға жетелейтін және тілдік әмбебаптық типологиясын қалыптастыруға қажет өлшемдерді аша алатын жұмыстар дәл осылар екендігін айта кеткен жөн. Мұның үстіне, қазақ астрономиялық лексикасының зерттелуі алғашқы сатысында.
Талданып жатқан ЛГТ сөздерін білдіретін түрлі термендер бар: “астроним”, “космоним”, “астрономиялық лексика”, “астрологиялық лексика”.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақ және орыс тілдерінің түсіндірмелі, фразеологиялық, этимологиялық, салыстырмалы-тарихи, диалектілік сөздіктері, В.И.Дальдің сөздігі [5], Т.Жанұзақов сөздігінің материалдары [6, 7], қазақ, орыс тіліндегі шығармаларының, халық шығармашылығының мәтіндері пайдаланылды.
Лексика мен фразеология этнолингвистикалық және салыстырмалы-тарихи зерттеулер үшін аса берекелі сала болып табылады. Морфологияда аса мәнді және фонологияда да өте қатты әсер ететін жүйенің бұл тілдік деңгейлерге ықпалы аз. “Лексиканың біршама мозаикалығы оның дамуының теңсіздік деңгейін жоғарылатады және лексикалық мозаиканың жекелеген ұяшықтарының формалық түрде де, мазмұндық түрде де консервациялануына септігін тигізеді. Лексиканың автономдығы (әсіресе есім сөздер саласында айқын көрініс табатын) жеке сөздің тілдің өзге деңгейлерінде жоғалған сипаттарын (құбылыстар, формалар, жиі жағдайда мән-мағына)” және архаикалық, лексикалық деңгей сипаттарын сақтап қалуға мүмкіндік береді [1, 186-б.].
Сөздердің жекелеген лексико-граммитикалық топтарының (ЛГТ) тарихын зерттеудің өзектілігі белгілі бола бастады. “Астронимдер” ЛГТ-н қарастыру арқылы халық менталитетін жақсырақ түсінуге, рухани тереңдей енуге, “әлем суретін” осы халықтың көзімен көруге болады.
Туыс емес тілдердегі ЛГТ-ды салғастыра зерттеуге арналған жұмыстар салыстырмалы түрде аз. Семантикалық жүйелердің объективті типологиясын құруға жетелейтін және тілдік әмбебаптық типологиясын қалыптастыруға қажет өлшемдерді аша алатын жұмыстар дәл осылар екендігін айта кеткен жөн. Мұның үстіне, қазақ астрономиялық лексикасының зерттелуі алғашқы сатысында.
Талданып жатқан ЛГТ сөздерін білдіретін түрлі термендер бар: “астроним”, “космоним”, “астрономиялық лексика”, “астрологиялық лексика”.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақ және орыс тілдерінің түсіндірмелі, фразеологиялық, этимологиялық, салыстырмалы-тарихи, диалектілік сөздіктері, В.И.Дальдің сөздігі [5], Т.Жанұзақов сөздігінің материалдары [6, 7], қазақ, орыс тіліндегі шығармаларының, халық шығармашылығының мәтіндері пайдаланылды.
1. Толстой Н.И. О предмете этнолингвистики и ее роли в изучении языка и этноса // Ареальные исследования в языкознании и этнографии (язык и этнос). – Л., 1983.
2. Абдуллаев Н.Ш. Формирование таджикской астрономической терминологии и космонимии: Автореф. дис. канд. Филол. наук. – Душанбе, 1978. – 24 с.
3. Абдуллаев Н.Ш. Русско-таджикский словарь по астрономии. – Душанбе: Дониш, 1977.
4. Мамадрасулова Т. Таджикская и английская астрономическая лексика в сравнительно-типологическом освещении: Автореф. дис. канд. филол. наук. – Тбилиси, 1987. – 24 с.
5. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка: В 4 т. – М.: Рус. яз., 1999. – Т. 1. – 699 с.
6.Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. – Алма-Ата: Наука, 1982.
7. Искаков М.И. Народный календарь (на каз. Яз. – Алматы: Қазақстан, 1980.
8. Щерба Л.В. Очередные проблемы языкознания // Избранные работы по языкознанию и фонетике. – Л.: Изд-ство ЛГУ, 1958. – Т. 1.
9. Мейе А. Введение в сравнительно-историческое изучение индоевропейских языков. – М., Л.: 1938.
10. Колесов В.В. Древняя Русь: Наследие в слове. Мир человека. – СПб, 2000. – 326 с.
11. Афанасьев А.Н. Поэтические воззрения славян на природу. В 3 томах. – М.: Соврем. Писатель, 1995.
12. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. – М.: Языки русской культуры, 1997. – 824 с.
13. Гумбольдт В. фон О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человечества // В. фон Гумбольдт. Избранные труды по языкознанию. – М., 1984.
14. Уорф Б.Л. Отношение норм поведения и мышления к языку // Новое в зарубежной лингвистике. – Вып. 1. – М., 1960.
15. Телия В.Н. Русская фразеология. – М., 1996.
16. Кайдаров А. Этнолингвистика // Білім және еңбек. – 1985. № 10.
17. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы, 1997. – 198 с.
18. Толстой Н.И. Язык и народная культура. Очерки по славянской мифологии и этнолингвистики. – М., 1995.
19. Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. – М.: Наследие, 1996. – 206 с.
20. Апресян Ю.Д. Образ человека по данным языка: попытка ситемного описания // Вопр. Языкознания. – 1995. № 1.
21. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. – М., 1993.
22. Гачев Г. Национальные образы мира. Общие вопросы. – М., 1988.
23. Евсюков В.В. Мифы о Вселенной. – М., 1988.
24. Маковскийй М.М. У истоков человеческого языка. – М.: Высш. Школа, 1995.
25. Жанпеисов Е. Этнокультурная лексика казахского языка (на материале романа М.Ауэзова). – Алматы, 1989.
26. Цивьян Т.В. Лингвистические основы балканской модели мира. – М., 1990.
27. Потебня А.А. Слово и миф. – М., 1989.
28. Топоров В.Н. Первобытные представления о мире (общий взгляд) // Очерки истории естественнонаучных знаний о древности. – М., 1982.
29. Белякова Г.С. Славянская мифология. – М.: Просвещение, 1995.
30. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. – М., 1976.
31. Семенова М. Быт и верования древних славян. – СПб.: Азбука, 2000. – 560 с.
32. Маковский М.М. Сравнительнный словарь мифологической символики в индоевропейских языках: Образ мира и миры образов. – М., 1996. – 416 с.
33. Афанасьев Н.А. Мифы, поверья и суеверья славян. – М.: Эксмо, 2002. – Т. 3.
34. Слово о полку Игореве / Вступ. Ст. и подготовка древнерус. Текста Д.Лихачева; Сост. И коммент Л.Дмитриев. – М.: Худож. литература, 1987. – 222 с.
35. Даль В.И. Толковый словарь живого русского языка: В 4 томах. – М.: Рус яз., 1999. – Т. 3. – 555 с.
36. Казахские народные сказки. – Алматы: Балауса, 1994. – Кн. 1.
37. Гордлевскийй В.А. Временные и пространственные представления в “Книге моего деда Коркута” // Советская тюркология. – 1978. - № 6.
38. Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. – Л.: Просвещение, 1977.
39. Черных П.Я. Этимологический словарь русского языка. – М., 1999. – Т. 1. – 624 с.
40. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. В 4 т. / Пер. И доп. О.Н.Трубачева. – 2-е изд. – М.: Прогресс, 1986.
41. Сулейменов О.О. “Аз и Я”: Книга благонамеренного читателя. – Алма-Ата, 1975. – 303 с.
42. Турсунов Е.Д. Истоки тюрксогог фольклора. Коркыт. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 168 с.
43. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов. – Алматы, 1998.
44. Маковский М.М. Удивительный мир слов и значений. – М.: 1989. – 159 с.
45. Маковский М.М. Феномен табу в традициях и в языке индоевропейцев. Сущность – формы – развитие. – М.: Азбуковник, 2000. – 268 с.
46. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М., 1998. – 673 с.
47. – Мечковская Н.Б. Язык и религия: Лекции по философии и истории религии. – М.: Фаир, 1998. – 346 с.
48. Рыбаков Б.А. Язычество Древней Руси. – М.: Наука, 1988. – 657 с.
49. Даль В.И. Толковый словарь живого русского языка: В 4 томах. – М.: Рус. яз., 1999. – Т. 2. – 779 с.
50. Валиханов Ч. Сочинения: В 5 т. – Алма-Ата, 1961. – Т. 1.
2. Абдуллаев Н.Ш. Формирование таджикской астрономической терминологии и космонимии: Автореф. дис. канд. Филол. наук. – Душанбе, 1978. – 24 с.
3. Абдуллаев Н.Ш. Русско-таджикский словарь по астрономии. – Душанбе: Дониш, 1977.
4. Мамадрасулова Т. Таджикская и английская астрономическая лексика в сравнительно-типологическом освещении: Автореф. дис. канд. филол. наук. – Тбилиси, 1987. – 24 с.
5. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка: В 4 т. – М.: Рус. яз., 1999. – Т. 1. – 699 с.
6.Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. – Алма-Ата: Наука, 1982.
7. Искаков М.И. Народный календарь (на каз. Яз. – Алматы: Қазақстан, 1980.
8. Щерба Л.В. Очередные проблемы языкознания // Избранные работы по языкознанию и фонетике. – Л.: Изд-ство ЛГУ, 1958. – Т. 1.
9. Мейе А. Введение в сравнительно-историческое изучение индоевропейских языков. – М., Л.: 1938.
10. Колесов В.В. Древняя Русь: Наследие в слове. Мир человека. – СПб, 2000. – 326 с.
11. Афанасьев А.Н. Поэтические воззрения славян на природу. В 3 томах. – М.: Соврем. Писатель, 1995.
12. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. – М.: Языки русской культуры, 1997. – 824 с.
13. Гумбольдт В. фон О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человечества // В. фон Гумбольдт. Избранные труды по языкознанию. – М., 1984.
14. Уорф Б.Л. Отношение норм поведения и мышления к языку // Новое в зарубежной лингвистике. – Вып. 1. – М., 1960.
15. Телия В.Н. Русская фразеология. – М., 1996.
16. Кайдаров А. Этнолингвистика // Білім және еңбек. – 1985. № 10.
17. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы, 1997. – 198 с.
18. Толстой Н.И. Язык и народная культура. Очерки по славянской мифологии и этнолингвистики. – М., 1995.
19. Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. – М.: Наследие, 1996. – 206 с.
20. Апресян Ю.Д. Образ человека по данным языка: попытка ситемного описания // Вопр. Языкознания. – 1995. № 1.
21. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. – М., 1993.
22. Гачев Г. Национальные образы мира. Общие вопросы. – М., 1988.
23. Евсюков В.В. Мифы о Вселенной. – М., 1988.
24. Маковскийй М.М. У истоков человеческого языка. – М.: Высш. Школа, 1995.
25. Жанпеисов Е. Этнокультурная лексика казахского языка (на материале романа М.Ауэзова). – Алматы, 1989.
26. Цивьян Т.В. Лингвистические основы балканской модели мира. – М., 1990.
27. Потебня А.А. Слово и миф. – М., 1989.
28. Топоров В.Н. Первобытные представления о мире (общий взгляд) // Очерки истории естественнонаучных знаний о древности. – М., 1982.
29. Белякова Г.С. Славянская мифология. – М.: Просвещение, 1995.
30. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. – М., 1976.
31. Семенова М. Быт и верования древних славян. – СПб.: Азбука, 2000. – 560 с.
32. Маковский М.М. Сравнительнный словарь мифологической символики в индоевропейских языках: Образ мира и миры образов. – М., 1996. – 416 с.
33. Афанасьев Н.А. Мифы, поверья и суеверья славян. – М.: Эксмо, 2002. – Т. 3.
34. Слово о полку Игореве / Вступ. Ст. и подготовка древнерус. Текста Д.Лихачева; Сост. И коммент Л.Дмитриев. – М.: Худож. литература, 1987. – 222 с.
35. Даль В.И. Толковый словарь живого русского языка: В 4 томах. – М.: Рус яз., 1999. – Т. 3. – 555 с.
36. Казахские народные сказки. – Алматы: Балауса, 1994. – Кн. 1.
37. Гордлевскийй В.А. Временные и пространственные представления в “Книге моего деда Коркута” // Советская тюркология. – 1978. - № 6.
38. Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. – Л.: Просвещение, 1977.
39. Черных П.Я. Этимологический словарь русского языка. – М., 1999. – Т. 1. – 624 с.
40. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. В 4 т. / Пер. И доп. О.Н.Трубачева. – 2-е изд. – М.: Прогресс, 1986.
41. Сулейменов О.О. “Аз и Я”: Книга благонамеренного читателя. – Алма-Ата, 1975. – 303 с.
42. Турсунов Е.Д. Истоки тюрксогог фольклора. Коркыт. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 168 с.
43. Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов. – Алматы, 1998.
44. Маковский М.М. Удивительный мир слов и значений. – М.: 1989. – 159 с.
45. Маковский М.М. Феномен табу в традициях и в языке индоевропейцев. Сущность – формы – развитие. – М.: Азбуковник, 2000. – 268 с.
46. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М., 1998. – 673 с.
47. – Мечковская Н.Б. Язык и религия: Лекции по философии и истории религии. – М.: Фаир, 1998. – 346 с.
48. Рыбаков Б.А. Язычество Древней Руси. – М.: Наука, 1988. – 657 с.
49. Даль В.И. Толковый словарь живого русского языка: В 4 томах. – М.: Рус. яз., 1999. – Т. 2. – 779 с.
50. Валиханов Ч. Сочинения: В 5 т. – Алма-Ата, 1961. – Т. 1.
МАЗМҰНЫ
Реферат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...3-4
1 Тілді зерттеудің салыстырмалы-тарихи жӘне лингвомӘдени аялары
1.1 Лексиканы салыстырмалы-тарихи және салғастырмалы зерттеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5-6
1.2 Тілді лингвомәдени талдау мәдени ақпарат
трансляторы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7- 8
2 Астронимдердің ішкі формасындағы тарихи-мӘдени ақпараттың зерттелуі
2.1 Ежелгі славяндардың мифологиялық суретіндегі
ғарыш пен
табиғат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-
16
2.2 Қазақ, орыс әлем суреттеріндегі астронимдер ... ... ... .16-26
2.3 Ежелгі дүниетаным метафоралығы және қазақ және орыс тілдерінің
астрономиялық лексикасындағы метафоралар ... ... ... ... ... ... ...27-38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...39-40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ ... ... ... ... ... ..41-43
РЕФЕРАТ
Тірек сөздер: астроним, салыстырмалы-тарихи талдау, лингвомәдениеттану,
әлемнің тілдік суреті, ішкі форма, мифологема, архетип, метафора, кейіптеу.
Жұмыс көлемі – 43 бет.
Мақсаты: қазақ және орыс асрономиялық лексикасын әлемнің тілдік
суретінің бөлігі ретінде салыстырмалы-тарихи тұрғыда талдау.
Міндеттер:
1) ежелгі славяндар мен түркілер дүниетанымының даму сатыларының
астронимдердегі көрінісі тұрғысынан тарихи-мәдени, этимологиялық талдау
жасау;
2) астронимдерде сақталған архетиптер мен мифологемаларды анықтау;
3) салғастырылатын сөздердің тарихи тағдырын зерделеу, этимологиялық
ұқсастықтар мен айырмашылықтар деңгейін ашу;
4) Ежелгі славяндар мен түркілердің метафоралық көзқарасын көрсететін
тура және кері метафораларды сипаттау, “астронимдер” ЛСТ-ы.
Зерттеу пәні – қазақ және орыс тілдерінің астрономиялық лексикасы.
Зерттеу материалы қазақ, орыс тілдеріндегі сөздер және үндіеуропа,
алтай (түркі) тілдеріндегі оларға сәйкес сөздерді; фразеологизмдерді
қамтиды.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Лингвомәдениеттанушылық, салыстырмалы-тарихи,
этнолингвистикалық зерттеулер жиынтығы ғарыштық құбылыстарды, олардың
ассоциативтік және семантикалық байланыстарын білдіретін сөздердің пайда
болу, даму жағдайын анықтай алады.
Лексика мен фразеология этнолингвистикалық және салыстырмалы-тарихи
зерттеулер үшін аса берекелі сала болып табылады. Морфологияда аса мәнді
және фонологияда да өте қатты әсер ететін жүйенің бұл тілдік деңгейлерге
ықпалы аз. “Лексиканың біршама мозаикалығы оның дамуының теңсіздік деңгейін
жоғарылатады және лексикалық мозаиканың жекелеген ұяшықтарының формалық
түрде де, мазмұндық түрде де консервациялануына септігін тигізеді.
Лексиканың автономдығы (әсіресе есім сөздер саласында айқын көрініс
табатын) жеке сөздің тілдің өзге деңгейлерінде жоғалған сипаттарын
(құбылыстар, формалар, жиі жағдайда мән-мағына)” және архаикалық,
лексикалық деңгей сипаттарын сақтап қалуға мүмкіндік береді [1, 186-б.].
Сөздердің жекелеген лексико-граммитикалық топтарының (ЛГТ) тарихын
зерттеудің өзектілігі белгілі бола бастады. “Астронимдер” ЛГТ-н қарастыру
арқылы халық менталитетін жақсырақ түсінуге, рухани тереңдей енуге, “әлем
суретін” осы халықтың көзімен көруге болады.
Туыс емес тілдердегі ЛГТ-ды салғастыра зерттеуге арналған жұмыстар
салыстырмалы түрде аз. Семантикалық жүйелердің объективті типологиясын
құруға жетелейтін және тілдік әмбебаптық типологиясын қалыптастыруға қажет
өлшемдерді аша алатын жұмыстар дәл осылар екендігін айта кеткен жөн. Мұның
үстіне, қазақ астрономиялық лексикасының зерттелуі алғашқы сатысында.
Талданып жатқан ЛГТ сөздерін білдіретін түрлі термендер бар:
“астроним”, “космоним”, “астрономиялық лексика”, “астрологиялық лексика”.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақ және орыс тілдерінің
түсіндірмелі, фразеологиялық, этимологиялық, салыстырмалы-тарихи,
диалектілік сөздіктері, В.И.Дальдің сөздігі [5], Т.Жанұзақов сөздігінің
материалдары [6, 7], қазақ, орыс тіліндегі шығармаларының, халық
шығармашылығының мәтіндері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырып таңдаудың негіздемесі, өзектілігі, зерттеудің мақсаты
мен міндеттері берілген, келешекте қазақ және орыс астрономиялық лексикасын
салыстырмалы-салғастырмалы аяда зерттеу қажеттілігі айқындалады.
“Тілді зерттеудің салыстырмалы-тарихи және лингвомәдени аялары” атты
бірінші тарау “Лексиканы салыстырмалы-тарихи және салғастырмалы зерттеу
мәселелері”, “Тілді лингвомәдени талдау мәдени ақпарат трансляторы ретінде”
деген тармақтарды қамтып, мәселенің теориялық аспектілері баяндалады.
“Астронимдердің ішкі формасындағы тарихи-мәдени ақпараттың зерттелуі”
деген екінші тарау “Ежелгі славяндардың мифологиялық суретіндегі ғарыш пен
табиғат”, “Қазақ, орыс әлем суреттеріндегі астронимдер”, “Ежелгі дүниетаным
метафоралығы және қазақ және орыс тілдерінің астрономиялық лексикасындағы
метафоралар” атты тармақтардан құралып, қазақ, орыс тілдерінің
астрономиялық лексикасына салыстырмалы-тарихи, этимологиялық, лингвомәдени
талдаулар жасалады.
Қорытындыда зерттеудің тұжырымдары келтірілген.
1 ТІЛДІ ЗЕРТТЕУДІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ-ТАРИХИ ЖӘНЕ ЛИНГВОМӘДЕНИ АЯЛАРЫ
1.1. Лексиканы салыстырмалы-тарихи және салғастырмалы тұрғыда зерттеу
мәселелері
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі берілген тілдердің пайда болуын, олардың
арасындағы тарихи (туыстық) қарым-қатынастардың сипатын айқындау, жекелеген
тілдердің параллельді өрбуі мен ажырауының себептерін, бір тілдің екінші
бір тілге ықпал жасау жолдары мен алғышарттарының ашу, т.б. міндет етіп
қояды. Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің міндеттеріне тілдерді салыстыру,
ортақ сөздер мен түбірлерді, т.б. ажырату, тілдер арасындағы тұрақты
фонетикалық сәйкестіктерді табу, фонетикалық өзгерістердің уақыттық
қатыстылығы мен бірізділігін анықтау, ортақ сөздердің, түбірлер мен
қосымшалардың ежелгі замандағы болжамды дыбысталуын қалпына келтіру.
Туыстас тілдер құрылымындағы ұқсастықтарды, сөздік пен грамматикадағы
сәйкестіктерді бұл құрылымдардың барлығының бір ата-тілге (язык-предок)
тоғысатындығымен түсіндіруге болады деген болжам салыстырмалы-тарихи тіл
білімі дамуының алғашқы кезеңінде-ақ пайда болды. Француз ғалымы А.Мейе:
“Егер екі тіл бұрын қолданыста болған бір тілдің әртүрлі эволюциясының
нәтижесі болып табылса, онда олар туыстас тілдер деп аталады”, - деп жазады
[9, 50-б.].
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі үндіеуропалық тілдерді олардың ортақ
көзден шығуы аясында қарастырады. Ол мазмұндық тұрғыдағы диахрондық ұқсас
бірліктерге қатысты түрлі деңгейлердегі формальді элементтер арасындағы
тұрақты сәйкестіктер жүйесін зерттеуді, сондай-ақ сол сәйкестіктерді
зерделеуді негізге алады.
Үндіеуропалық және алтайлық тіл білімі қазіргі лингвистикада өзекті
болып табылатын келесі мәселелермен айналысады: үндіеуропа және алтай
семьяларының тілдері арасындағы қарым-қатынастар, туыстас тілдердің ортақ
көздері, семья тілдері арасындағы байланыстың формальді құрылымы ретіндегі
үндіеуропа және алтай тілдерінің жүйесі (салыстырмалы-тарихи грамматика),
ежелгі үндіеуропалықтар мен алтайлықтардың өмірлік жағдайындағы тілдік
материалды реконструкциялау (тұрмыс, отбасы және некелік қарым-қатынас
жүйесі, дін, мифология, т.б.).
Қазіргі үндіеуропа тілдерінің тарихы ұзақ. Олардың дамуының алғашқы
кезеңдерінен бастап тұңғыш жазба ескерткіштер пайда болғанға дейін көп
уақыт өтті. Көне баспа мәтін, қолжазба түрінде сақталған кезеңмен
салыстырғанда ұзақ уақытты қамтитын және кей тілдер үшін аса маңызды болып
табылатын жазу пайда болғанға дейінгі дәуірді ескермей қазіргі тілдердің
құрылымын түсіну мүмкін емес.
Көптеген тілдер тарихының жазу пайда болғанға дейінгі кезеңі – рулық,
тайпалық тілдер өмір сүрген уақыт. Туған тілде жазу көбінесе халықтық пен
халық тілі қалыптасқан уақытта, феодализмнің алғашқы кезеңінде пайда
болады. Салыстырмалы грамматиканы қарастырғанда тілдер тарихындағы жазу
пайда болғанға дейінгі кезеңге көп көңіл бөлу керек. Тіл білімінде “тарихқа
дейінгі кезең” туралы ілім қалыптасқан. Аталған ілім ерте дәуірлердегі
үндіеуропа тілдерінің түрлі тағдырларын жекелей де, жалпы түрде де зерттеу
мазмұнына сәйкес. Бұл тілдің қоғам тарихынан, алғашқы қауымдық ұжым
тарихынан ажырауынан ғана емес, тілдік үдерістердің өзін зерттеуден де
көрініс тапқан. Салыстырмалы-тарихи әдістің қолданылуындағы жалпы алғышарт
– аталған тілдерде генетикалық тұрғыда ұқсас бірліктердің, яғни, дәл бір
бірлікте тоғысатын және оның жекелеген тілдердегі әртүрлі дамуының
нәтижелерін көрсететін бірліктердің болуы.
Туыстас тілдердегі сөздерді, бізге ежелгі ескерткіштер мен орыс
архаикалық говорлары арқылы жеткен көнерген сөздер мен олардың бұрынғы
мағыналарын салғастыра отырып, сөздердің бірізді сатылану түріндегі өзгеру
үдерісін анықтауға және белгілі бір мөлшерде сипаттауға болады.
В.В.Колесов былай деп жазады: “... егер бұлай айту мүмкін болса, өткен
ғасырлар гносеологиясы онтологиялы болып келеді. Алайда біз өз
бабаларымыздың нені және қалай ашқанын түсініп, олардың танымдық әлемінің
суретін тым болмағанда жалпылай қалыпқа келтіру және өзіміз үшін осы қол
жеткізулерді өркениет пен адамгершілік рухтың ұлттық сипаттағы жетістіктері
деп түсіндіруіміз қажет. Өйткені кез келген мәдениет... ұлттық сипатта
қалыптасады және өркендейді” [10, 8-б.].
Осылайша, үндіеуропа және алтай тілдері бір ата-тілдің (праязык) түрлі
эволюцтяларының нәтижелері болып табылады. Сондықтан, сөз тарихын, ол өсіп
шыққан дәнді қалпына келтіру үшін салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылуы
қажет.
“Салыстырмалы филология көмекке келмегенде адамзат тарихының алғашқы
парақтары мәңгіге ақтаңдақ қалпында қалып қояр еді. М.Мюллер әділ
байқағандай, бұрын біз бұлыңғыр дақтарды ғана көріп жүрген болсақ, ол
(салыстырмалы филология) ғалымдарға енді белгілі бір бейнелерді анықтауға
болатын телескоп ұсынды. Сөздерді талдап, оларды алғашқы түбірлеріне
жеткізу арқылы және олардың ұмытылған мәнін қалпына келтіру арқылы ол бізге
тарихқа дейінгі әлемді ашты, сол кездің танымы, әдет-ғұрпы, діні туралы
жұмбақтарды шешуге септігін тигізді” [11, 10-б.].
Үндіеуропа халықтары мифологиялық танымдарының көпшілігі алыста қалған
арийлер дәуіріне жетелейді; рубасылық тайпалардан бөлініп шығып, шалғай
жерлерге қоныстанған халықтар бай сөздік қорымен қоса өздерімен бірге
танымдарын да ала кеткен. Сондықтан халықтық ырым-жоралғыларды салыстыра
зерттеген жөн. Жекелеген сөздер сияқты, тұтас ертегі де және ғұрып та бар
жерде бірдей тағдыр кешпейді: бір халықта өзгеріске ұшыраған кейде басқа
халықта толықтай сақталады. Олардың бір-бірінен ажыраған бөлшектеріәр жерде
сақталады, кейін тұтасып, бір-біріне түсініктеме беріп тұрады және “ешбір
зорлықсыз біртұтастанады. Салыстырмалы әдіс аңыз-ертегілерді алғашқы
қалпына келтіруге мүмкіндік береді, сол арқылы ғалым тұжырымдарын айрықша
тегеурінді етеді” [11, 11-б.].
1.2 “Тілді лингвомәдени талдау мәдени ақпарат трансляторы ретінде”
Тіл адамның ғаламды және ондағы өзін танып, түсіндіруге ұмтылған көп
ғасырларлық талпыныстары туралы хикаятты сақтап келеді. Тілдің мәдениетпен
әсіресе тығыз байланыста болуының себебі содан болса керек: ол мәдениетке
етене енеді, сонда өркендейді, соны білдіреді. К.Леви-Стросс айтқандай, тіл
бір мезгілде мәдениет өнімі және оның маңызды құрамдас бөлігі, мәдениеттің
өмір сүру жағдайы болып табылады.
Тіл – бұл мәдениеттегі адам болмысының үстінгі қабатынан орын алған
дүние. Сондықтан ХХ ғасырдан бастап (Я.Гримм, Р.Раск, В.фон Гумбольдт,
А.А.Потебня) бүгінгі таңға дейін тіл мен мәдениет арасындағы қарым-қатынас,
өзара әсер ету мәселелері – тіл білімінің орталық зерттеу нысандарының
бірі.
Қазіргі уақытта тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мен әсер етуі
идеясына негізделген бірнеше маңызды ғылыми бағыттарды атауға болады. Ең
алдымен, Д.К.Зеленин, А.Кайдаров [16], М.М.Копыленко [17], А.А.Шахматов,
А.А.Потебня, А.Н.Афанасьев және т.б. еңбектерінен тамыр тартқан
этнолингвистикалық бағытты атаған жөн.
Қазіргі этнолингвистика орталығында тілдің белгілі материалды немесе
мәдени-тарихи кешендерге қатысты лексикалық жүйесінің элементтері ғана орын
алады. Осы бағыт аясында маңызды екі мәселе төңірегінде белгіленген екі
дербес бұтақтарды ажыратуға болады:
1) Этникалық территорияны тіл бойынша реконструкциялау (мұнда, ең
алдымен, Р.А.Агеева, С.Б.Бернштейн, В.В.Иванов, Т.В.Гамкрелидзе және
басқаларының еңбектері қамтылады);
2) этностың материалды және рухани мәдениетін тіл мағлұматтары бойынша
реконструкциялау – В.В.Иванов, В.Н.Топоров, Т.В.Цивьян, Т.М.Судник,
Н.И.Толстой және оның мектебінің еңбектері.
Сондай-ақ қазіргі дербес ғылыми бағыт ретінде Е.М.Верещагин,
В.Г.Костомаров еңбектерімен танылған лингвоелтануды атауға болады.
В.Н.Телий, В.В.Воробьев және т.б. идеяларына сүйенген
лингвомәдениеттануды да дербес бағыт деп есептеуге болады.
Лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттану шегінде пайда болған
және тілде бедерленіп, бекітілген халық мәдениеті көріністерін зерттейтін
ғылым.
Лингвомәдениеттану нысаны – мәдени ақпараттың тасымалдаушысы
(транстлятор) болып табылатын тіл мен халықтың тарихи жадысы – мәдениеттің
өзара әсер-ықпалын зерттеу.
Бұл ғылымның зерттеу пәні – мәдениетте символикалық, эталондық,
бейнелілік-метафоралық мағынаға ие болып, мифтерде, аңыздарда, салттарда,
ғұрыптарда, фольклорлық, діни дискурстарда, т.б. сөз болатын архетиптік
және прототиптік адам санасының нәтижелерін жинақтайтын тіл бірліктері.
Тіл – адамның әлем жайлы білімінің қалыптасуы мен өмір сүруінің маңызды
тәсілі. Адам шындық (действительность) үдерісінде объективті әлемді көрсете
отырып, таным нәтижелерін сөз арқылы белгілейді. Әлемнің тілдік суреті
шындық жайлы объективті білімді толықтырады. Түрлі тұжырымдамаларда
(концепция) бірде “тілдік аралық әлем”, бірде “әлемнің тілдік
репрезентациясы”, кейде “әлемнің тілдік моделі”, “әлемнің тілдік суреті”
деп аталып жүргендер тілдік формада бедерленген сол білімдердің жиынтығы
болып табылады. Көп таралғандығына байланысты біз соңғы нұсқаны таңдаймыз.
Лингвомәдениеттануда әлемнің тілдік суретінің келесі анықтамалары
кездеседі:
Әлемнің тілдік картинасы – тілдік формада бедерленген білімдер жиынтығы
(В.А.Маслова).
Әлемнің тілдік картинасы –“Тілде белгіленген және сол тілдік ұжымға тән
шындықты қабылдау желісі... бұл тіл айнасы арқылы әлемсезінудің өзінше бір
түрі” (Е.С.Яковлева, Ю.Д.Апресян).
Әлемнің тілдік картинасы – жалпыхалықтық әлем картинасының адамның
әлемді тіл арқылы көруі нәтижелерін қамтитын және әлемге деген белгілі бір
бағдар беретін мейлінше терең қатпары (В.И.Постовалова).
Әлемнің тілдік картинасы – халықтың көп ғасырлық тәжірибесі негізінде
жасалған және тілдік номинациялар құралымен жүзеге асырылатын бүкіл
ғаламның тұтастық, бөлшектелген әлем түріндегі көрінісі. Ол өз құрылымымен
және тіл арқылы танылатын бөліктерді, ең алдымен, адамды, оның материалды,
рухани өмірін, екіншіден оны қоршаған ортаның барлығын: кеңістік пен уақыт,
тірі және өлі табиғат, адам тудырған мифтер саласы мен социумды қамтиды
(Н.Ю.Шведова).
Осылайша, ұлттық мінез ерекшеліктерін, халықтың ділін тіл арқылы ашуға
болады. Тілде бекітілген мәдени дәстүрлердің тұтас кешендерін де, тілдік
бірліктердің қазіргі мағынасынан көрінетін мифологиялық білімдерді де тіл
арқылы анықтауға болады.
Тіл адамзат мәдениеті мен адамдар тарихының баға жетпес қоймасы болып
табылады. Адам ойлап тапқан тіл – оның тарихының бір бөлігі, ол адамның
материалды, рухани өмірінің дамуына сәйкес өзгеріп, өркендеп отырады. Оның
тағдырында адамзат болмысының барша жетістіктері мен шығындары, барлық оңды
тәжірибелері мен қателіктері көрініс табады.
Ежелгі тілдік деректерге жүгіну қазіргі үдерістердің, мәдени білімдерді
қамтыған тілдің құбылыстарының шығу арналарын жете түсінуге жол ашады.
Осылай, салыстырмалы-тарихи тіл білімінің әдістері сол көне тілдік
жағдаяттарды реконструкциялап, алғашқы архаикалық тіл қалпына келтіруге
мүмкіндік береді. Алғашқы адамның тілінде қарама-қайшы құбылыстар бір
сөзбен ғана берілгендігі былай дәлелденген: өмір мен өлім, жан мен тән –
барлығы бірге: су, от, жел – жасқы да, жаман да бір мезгілде.
2 “Астронимдердің ішкі формасындағы тарихи-мӘдени ақпараттың зерттелуі”
2.1 “Ежелгі славяндардың мифологиялық суретіндегі ғарыш пен табиғат”
Шынайы әлем көрінісі ретіндегі әлем картинасы мен сол көріністің
белгіленуі ретіндегі әлемнің тілдік картинасының арасындағы қатынастар
күрделі. Әлем картинасы кеңістіктік (жоғары – төмен, оң – сол, шығыс –
батыс), уақыттық (күн – түн, қыс – жаз), сандық, этикалық және басқа
өлшемдермен берілуі мүмкін. Оның қалыптасуына тіл, дәстүр, табиғат пен
ландшафт, тәрбие, оқу, және басқа әлеуметтік факторлар әсер етеді. Әлемнің
тілдік картинасы әлемнің арнайы картиналары қатарынан (химиялық, физикалық,
т.б.) орын алмай, олардың алдында болады және соларды қалыптастырады.
Себебі адам әлем мен өзін тек жалпы адамзаттық, ұлттық тұрғыдағы қоғамдық-
тарихи тәжірибелері бекітілген тілдің көмегімен ғана түсіне алады. Ұлттық
тәжірибе тілдің барлық деңгейдегі өзіндік ерекшеліктерін анықтайды. Тіл
ерекшеліктеріне байланысты оны қолданушылар санасында әлемнің белгілі бір
тілдік картинасы қалыптасады және адамдар әлемді сол арқылы көріп таниды.
Адам мен табиғат қарым-қатынасына тән үш кезең бар. Бұл кезеңдер тілде
көрініс тапқан.
1) Антропоморфизм – табиғат күштерінің тұлғаландырылуы адамның неғұрлым
күштімен – табиғатпен салыстырғандағы соғұрлым әлсіз күйі.
Ежелгі тасқа табынудың негізі табиғатты құдай тұту болатын. Адам
еріксіз өзінің не жануарлар денесінің формаларын, мейлінше мінсіз, шынайы
құдіретті құбылысқа сай формаларды құдай стихиясына балады [қараңыз: 11, 16-
32-бб].
Ежелгі адам өзін табиғат бірлікте санады, табиғаттың түрлі құбылыстарын
өзінің өмірлік жағдаятымен, тілектерімен түсіндіреді. Табиғат пен
құбылыстарды құдай деп білген адам оларды тек жан мен санаға ие етіп қойған
жоқ, сондай-ақ сыртқы түр-тұрпатын да өзіне ұқсастырды. Бұл кезең анимизм
(латынша: anima - жан) деп те аталады.
Тілде бұл мынадай метафора-кейіптеулерден көрінеді: күн отырды,
жапырақтар сыбырлайды, ауаның райының қыңырлығы (құбылуы), соқыр жаңбыр
және т.б.
“Жеміс беретін тамырға табынумен қатар құдай кейпі мен символы
есебіндегі жануарлар культі де қалыптасты. Жердің барлық қасиеттері бірдей
дәрежеде соларға телінді. Құрбақа, тасбақа, жылан және басқа сол сияқты
хтоникалық жаратылыстардың айрықша мәнге ие болып, тіпті көрнекті саналуы
осыдан шыққан... Адамдар оларды ерік, ақыл-ой, жан, сезімге ие деп өздерінен
жоғары қойып, ерекше күшті және ғажайып құдіретті деп есептеген” [23, 58
б].
Дүниенің өзі ғарыштық зор жануар ретінде пайымдалды, осыған байналысты:
авест. anghi – “Дүние”, ежелгі үнділерде ahi, латынша angius “жылан”,
ежелгі үнділерде loka – “Дүние”, немісше Schlange “жылан”, орыс тілінде
змея, ежелгі сев. Heimr “Дүние” [24, 56-57 бб].
2) Антропоцентризм: адам – табиғат тәжі, Жерді билеуші, адам өзін
табиғат күштеріне қарсы қояды. Өзін өзі тануда жетіле түскен адам алдында
табиғат адам патшалық еткен берекесіздік патшалығы, мағынасыз жазмыш
ретінде ашыла түседі.
Бұл кезеңге келесі метафоралар тән: жас ағындары, ашу дауылы, махаббат
теңізі, бұршақтай жауған сөгіс, сарғайған сағыныш, ғылым жемістері, піскен
теория, бедеу идея, т.б.
3) Антропокосмизм (ХІХ ғасырдың соңы – бүкіл ХХ ғасыр): адам енді әлем
кіндігі емес. Ол өз орнының табиғат үстінде емес, оның ішінде екенін
түйсінеді. Адамның барша шығармашылық еңбегі, соның ішінде тіл тұрғысындағы
іс-әрекеті табиғатпен арадағы тығыз байланысқа сүйенеді.
Орыс халқының мыңдаған жылдарды қамтитын тарихының оқиғаларын сақтап,
жинаған ұлттық орыс тілі осы тілді қолданушы орыс халқының менталитетінің,
ішкі әлемінің, өмірінің айнасы іспеттес. К.Д.Ушинскийдің мына сөздері соған
дәлел: “Халықтың тілі – оның рухани өмірінің ешқашан тозбайтын және әркез
қайта бүр жаратын түс (цвет). Тілде барлық халық және олардың Отаны жанжана
түседі. Халықтық тілдің жарқын, тұнық тұңғиықтарында туған елдің тек
табиғаты ғана емес, сонымен қоса халықтың рухани өмірінің бүкіл тарихы да
көрініс табады. Міне, халық мінезін терең білу үшін бірден-бір әрі үздік
құрал оның тілін меңгеру екендігі сондықтан”.
Күн, Ай және жұлдыздар ежелгі адамдарға кеңістік пен уақытты
бағдарлауда көмектесетін. Бұрынғы заманда Күн бойынша жарықтың географиялық
жақтарын оңай анықтаған, жарықтың орналасуына қарай – тәуліктің жарық
бөлігінің сәттері мен үзіктерін, теңелу күндері мен күн тұруын анықтаған;
“шығу – кіру” (восход – заход) күндері бойынша күнді есептеген; түнгі
уақытта жолсілтеуші жұлдыз болып солтүстікке бағыттайтын әрі қозғалмайтын
Шолпан жұлдызы саналған, Үркер бағдар қызметін атқарған, Ай фазаларына,
шоқжұлдыздар тобының, Таразының, Жеті қарақшының, Лираның қозғалысына,
Сүмбіле жұлдызының шығуына қарай ай кезеңдерін, түнгі уақыттарды, жылдың
табиға-климаттық, биологиялық және шаруашылық маусымдарын анықтаған.
Әлемнің көптеген халықтарында астрономиялық бақылауларды пайымдау
нәтижесінде алынған білім шаруашылық жұмыс кезеңдерін анықтауда шешуші рөл
атқарған. Осылай, комо халқының адамдары (Заир, Африка) жұлдыздар қозғалысы
бойынша жыл басын мейлінше дәлірек анықтай алған. Көкжиектегі Таразы
(Орион) шоқжұлдызының маңынан “мокуфе” атаулы бес жұлдыздың пайда болуы
орманды жаңа егістіктерге даярлау үшін шабу керектігін білдіреді. Бұл
маусымның (қараша - наурыз) жақындағаны аспанда “Корзина с мачете” деп
аталатын Плеяда шоқжұлдызының пайда болуынан білінеді. Бұл шаруаға үлкен
пышақты (мачете) қайрап, корзинаға салып, орманға бет алу керектігін
ескертеді. Бұл маусымнан кейінгі “абалубалу” (сәуір – маусымның бірінші
жартысы) деген қысқа мерзімді кезең Үлкен Аю бойынша анықталады.
Әрбір еңбек әрекетінің (шаруаның ұзақ та ауыр еңбегін талап ететін
егістікті уақтылы тазалау, нөсерлі жауындар басталмас бұрын ағаштар мен
бұталарды өртеу және т.б.) жүзеге асырылу мерзімін дұрыс белгілеу
қажеттілігіне байланысты “макуфе” маусымы көкжиек үстіндегі күннің
орналасымына қарай ерекшеленетін бірнеше кезеңге бөлінді.
Жылдың басқа маусымында жекелеген мерзімдердің басталуы мен ұзақтығын
дәл анықтаудың қажеттілігі болмағандықтан, жылдың екінші жартысы “мбонди”,
“сага” деген құрғақ және жауынды маусымдарға бөлінген. “Мбонди” – аңшылыққа
ыңғайлы құрғақшылық пен таңғы тұмандар мерзімі. “Сага” кезеңінің
жақындағанын жұлдыздар емес, “мбу және сага” құсының үні еске салған.
Жауынның басталуымен сәйкес кей ағаштардың бұтақтарында пайда болған
құрттар сырғып жерге түседі де оларды әйелдер мен балалар жинап алады. Бұл
кезең жыл шеңберін (циклын) аяқтағандықтан, комолықтарда “сага” сөзі өзінің
екінші мағынасына – жыл мағынасына ие болды. Осылайша, бұл африкалық
халықта жылдық шеңберді (циклды) бөлудің екі тәсілі болған: бірі – жарықтар
(светила) қозғалысын зерттеугу сүйенген дәл тәсіл, екіншісі – жылдар өткен
сайын өзгеріп отыратын ауа райымен байланысты тұспалды тәсіл.
Балық аулаумен, жер өңдеумен айналысатын фанги атаулы басқа халық өз
шаруашылығының жұмыстарын он шоқжұлдыздың қозғалысымен сәйкестендірген.
Ақпанда “кваквар” жұлдыздар тобының пайда болуы егіс даласындағы жұмыстарға
кірісіп, жаңа жерлерді игеруді, жауын басталғанға дейін ормандарды отауды
жылдамдату керектігін білдірген.
Сырдария алқабының (присырдарьинские) малшылары silde (40 күндік аптап
ыстық) деп аталатын ең ыстық уақытта Қаратау тауын мекендеген. Аспанда
Таразы (Орион) жұлдызының пайда болған соң (шілденің соңы) олар тау етегіне
түскен. Көкжиектен жарық Сүмбіле (Сириус) жанған кезде (тамыздың соңы –
қыркүйектің басы), Сыр-Дария өзенінің бойына көшкен (Қаратаудың жоны салқын
болады. Шілдеде дәл жонның оң биігінде боламыз. Таразы тумай таудан
түспейміз. Таразы туған соң етектеңкірейміз. Сүмбіле туған соң Сырға
кетеміз).
Бұдан халық мәдениеті айқын көрініс тапқанЯғни, Г.Гачев бейнелеп
айтқандай, “адамның, халықтың, бүкіл өмір бойы, тарих бойында оның қолынан
шыққанның бәрінің оған Табиғаттың некедегі сүйіспеншілік-зайыптылық ғұмырға
берген нұсқасына икемділігі” [22, 47 б].
Осылайша, халық тарихының негізі – ол өмір сүретін ортадағы табиғаттың
өзгерісіне сай еңбек етуінің тарихы. Бұдан адам мен табиғат арасындағы көне
байланыстар көрінеді. “Сәби қалпындағы дамымаған халық бабалар дәуірінен
ажырауға әлі әзір емес болатын. Ол ескілік оның сөздік құрылымына етене
еніп, сол арқылы оның өмір мен табиғатқа деген барлық таным-көзқарастарын
қамтыды; әр күн, әр сағат сайын ол мыңдаған сөздер мен сөйлемдерде өзін
еске түсірте беретін” [11, 238 б].
Дуализм – барлық табиға үдерістердің негізгі сипаттамасы. Өйткені олар
өз ішінде қарама-қарсы екі фазаны не жақты қамтиды. Екіұдайылық қарама-
қарсы полюстер күшіндегі өзара тепе-теңдікке негізделген бинарлық жүйені
елестетеді. Екі фаза немесе жақтар симметриалы я симметриалы емес, бірізді
я бір мерзімді болуы мүмкін. Бірізді екіұдайы фазаға мысал ретінде күн мен
түн, қыс пен жаз, айдың толуы мен кемуі, өмір мен өлім, дем алу мен дем
шығару, жастық пен кәрілікті келтіруге болады. Бірізді де, мезгілдес те
болуы мүмкін екіұдайылыққа мысалдар: дым құрғақ, суық ыстық ерлерге
тән әйелге тән (мужской женский), озық қалыс, күн ай, алтын
күміс, от су, жан тән, т.б.
Екіұайылықтың құпиясы, кез келген еңбектің алғышарты кез келген қарама-
қарсылық арқылы көрінеді: ғарыштық, физикалық, рухани. Ең алғашқы аспан мен
жер үйлесімі көптеген мәдени дәстүрлерде өмірдің бинарлы негізі, алғашқы
қарама-қарсылық ретінде орын алады. Табиғаттың мәңгілік екіұдайылығы ешбір
құбылыс аяқталған шындықты емес, соның тек бір жартысын ғана көрсете
алатындығын білдіреді. Әр форма өзін толықтыратын сәйкестікке ие: ер
әйел, қозғалыс тұрақтылық, оң сол, салу бұзу. Шынайы ақиқат тезис пен
антитезистің бірігуінен тұратын синтезбен ғана беріледі.
Екіұдай қасиеттердің көмегімен әлем суреттелетін және меңгерулетін
әмбебап белгілер кешені құрылады. Бір мезгілде күрделі де, қарапайым да
болып келетін осы жіктеу аппараты семантикалық деңгейде отрақ. Себебі мұнда
бір субъект көзқарасы арқылы бір ғана объект (әлем) суреттеледі.
Әлдеқандай шеңбер, тұйықтық пайда болады. Әлемді игеру жіктік материал
түріндегі архетиптік түсініктерден бастау алады. Жіктеудің бірінші кезеңі –
белгілер жүйесін құратын бинарлық оппозициялар; белгілер жүйесі әлем моделі
басталған және соны қоршаған архетиптік түсініктерті кодтайды. Бұл үдеріс
адамға бағытталған және оны адам жүзеге асырады, ол мұнда белсенді де
керісінше де рөл атқарады: әлемдің өзіндік дербес моделін қалыптастырады
және сол арқылы өзі қалыптасады.
Әлемнің тілдік моделінің негізгі мазмұны әлемнің бүкіл тұжырымдамалық
(концептуальная) моделін жауып жатады. Тіл әлемнің тұжырымдамалық
картинасымен тек жекелеген концептілерді беру мағынасында ғана емес, өзінің
мазмұндық құрылымы бойынша да байланысты болмаған жағдайда ақпарат беру
құралы мен қарым-қатынас құралы қызметін атқара алмас еді. “Әлем моделі
құрылымы мен тіл құрылымын қатар талдау нәтижесінде әлем моделінің әмбебап
семиотикалық оппозицияларының жинағы мен тілдік (лексико-семантикалық,
грамматикалық) категориялар жинағының сәйкестігі байқалады. Ол сәйкестік
құрылымдардың екі бағыттағы – әлем моделінен тілге, тілден әлем моделіне –
өзара әсерін бағдарлайды. Кейінгісі әлем моделінің тіл көмегімен
суреттелетіндігін ғана емес, тіл ұстанымы бойынша... грамматика мен
сөздікті ажырату арқылы суреттелетінін білдіреді” [26, 9 б].
Әлемнің дамыған моделін қалыптастырған ойлаудың тарихи тұрғыдағы
алғашқы формасы мифопоэтикалық ойлау болды. Миф ғажайыпты немесе аңызды
баяндау емес. Мифология, А.А.Потебняның айтуынша – “Сөз, аңыз арқылы
болсын, заттық ескерткіш, әдет-ғұрып, салт бойынша болсын әйтеуір көрініс
табатын дүниені мифтік тұрғыда пайымдау тарихы” [27, 89 б].
Мифология ғаламдық концептілеу тәсілі ретінде парадигматикалық
аспектіден, мифологиялық баяндаудың (сюжеттер, оқиғалар) берік бірлігінен
және мифологиялық түсініктен (әлемнің мифтік картинасы бойынша әлем сезіну)
тыс болмайды. Өзін-өзі қайта түлететін тірі миф табиғи және тарихи ойлау
типіне хронологиялық тұрғыда да, мән-маңызы жағынан да қайшылықты келетін
ойлаудың ерекше типі болып табылғанмен, мифті кері және сөздік із түрінде
ғана зерттеу мүмкін [28].
Кең тараған мифтердің бірі – ұйымдаспаған әрі қалыпсыз хаостың
реттелген ғарышқа қарсы қоя салыстырылуы. Бұл дүниенің жаралуы жайлы ежелгі
славян мифтерінде көрініс тапқан. Олардың түсінігінде хаос есеп жүргізудің
нөлдік нүктесі саналған. Оған басты қарама-қайшылықтарды (су – құрлық,
қараңғы – жарық, түн – күн, суық – жылы, төмен – жоғары, ер – әйел, т.б.)
енгізіп, мифологиялық сана біртіндеп хаосты ғарышқа айналдырды [Қараңыз:
11; 29, 109-122 бб].
Ежелгі славяндар қоршаған дүниені уақыт, кеңістік, қоғам – барлығына
қатысты қарама-қайшылықтар арқылы қабылдаған. Дүние мен өмірдің тіршілік
етуінің басты шарты ретінде мойындалған қарама-қайшылықтардың (түн – күн,
өмір – өлім, өзіндік – бөгде, жоғары – төмен, мейірімді – зұлым)
бинарлылығына көп мән беріледі.
Мифопоэтикалық ойлау – жұмыстың салттық (ритуальная) формасы
негізіндегі ойлаудың көрнекі бейнелі түрі. Осы арада миф қандай жолмен
адамға әлемді тануға мүмкіндік береді деген сауал туындайды. Жауап айқын –
мұндай күрделі механизм бинарлық оппозициялар жүйесі арқылы жүзеге
асырылады.
А.С.Мелетинский бұл үдерісті толығырақ сипаттайды: “Мифологиялық
символдық жіктеудің ең алғашқы “кірпіштері” – мотивтер емес, элементарлы
семантикалық оппозициялар түріндегі қарым-қатынастар. Олар, ең алдымен,
адамның ең қарапайым кеңістіктік және сезімдік бағдарына (жоғары төмен,
сол оң, жақын алыс, ішкі сыртқы, үлкен кіші, жылы суық, т.б.)
сәйкес келеді. Ол кейін ғарыштық, кеңістіктік, уақыттық континуумдағы
“аспан жер, жер жер асты әлемі, жер теңіз, солтүстік оңтүстік, күн
түн, қыс жаз, күн ай”, социумдағы (өзіндік бөгде, ер әйел, жасы
үлкен жасы кіші, жоғары төмен) немесе социум мен Ғарыш, табиғат пен
мәдениет шегіндегі (су от, күн оты ошақ оты, шикі піскен, үй орман,
қоныс дала, т.б.) қарапайым қатынастармен, тіпті неғұрлым абстрактылы
сандық қайшылықтарға (жұп тақ, үш төрт және т.б.) және өмір өлім,
бақыт сор, т.б. сияқты іргетастық қатынастарға дейін, сондай-ақ сакральді
дүниәуи магистральді мифологиялық оппозициялармен “объективтендіріліп,
толықтырылады”. Қоршаған дүниені қабылдаудағы мұндай бинарлық...
контрастілеу оның “тұтастығын” дискретті түрде бөлшектейтін болса керек
[30, 230-231 бб].
Әлемді иемденіп, қауіпсіз әрі түсінікті ету үшін мифологиялық адам
санасы, қазіргі адамдікіндей, әлемді бөлшектеп, содан кейін қайта
біріктіруі қажет. “Мейлінше көбірек кеңістікті қамтып, бөгде Хаосты өз
әлеміне айналдыруға ұмтылған архаикалық адам қоршаған болмысқа тор – екілік
және үштік қайшылықтар жүйесін (бинарлық және тернарлық оппозициялар)
тастағандай болады” [28, 25 б].
А.Н.Афанасьев “Славяндардың табиғатқа поэтикалық көзқарасы” атты
кітапта осы туралы жазады. Пұтқа табыну (язычество) түсініктерінің өз
тарихы бар. Олар тосыннан пайда болмайды, адам ақыл-ойының табиғаттың
сыртқы құбылыстарын біртіндеп игеруімен баяу түрде қалыптасады. Адам,
алдымен, өзінің тіршілігіне үнемі ықпал жасайтын әлдеқандай құдірет
барлығын сезінді. Адам өзін дүниеден ажытатып, жарық пен қараңғылықты,
ыстық пен суықты сезінуге итермелеген, тірлікке нан берген не аштықпен
жазалаған, қуаныш пен қасірет жіберген жеңістік бермес күш алдындағы өзінің
әлсіздігін, шарасыздығын көрді. Табиғат бірде жерді қоныс еткендерді өз
кеудесінен емізуге әзір мейірімді ана болса, бірде нан орнына қара тас
берген зұлым өгей шеше болады. Табиғат екі жағдайда да – толық әрі риясыз
бағынуды талап еткен құдіреті күшті билеуші. Сыртқы әсерлерге толық тәуелді
болып қалған адам оны аса жоғарғы ерік, әлдеқандай құдірет тед таныды.
Табиғаттың құпия нышандарынан, оның тыныш та салтанатты әрі қаһарлы
көріністерінен адам тек таңғажайыпта ғана көрді.
Жарық пен қараңғылық, жылу мен суықтың, көктемгі өмір мен қысқы
жансыздықтың қарама-қарсылығы – бақылаушы адам ақылын әсіресе таңырқатар,
міне, осы. Миллиондаған үндермен қатты шығатын және сансыз түрлерде
қарқынды даму үстіндегі табиғаттың таңғажайып, сәнді өмірі жарық пен жылу
күші арқылы түсіндіріледі; онсыз барлығы өледі [11, 30 б].
Бұл ой келесі тілдік құралдардың қолданысымен дәлелденеді:
а) антонимдер: табиғат бірде мейірімді ана (жарық, жылу, тірлікке нан
берді, қуаныш, көктемгі өмір), бірде зұлым өгей шеше (қараңғылық, суық,
аштықпен жазалады, қасірет, қысқы жансыздық);
ә) синонимдер: тірлікке – қажетті, маңызды; жеңістік бермейтін – асу
бермейтін, өткізбейтін; риясыз – санасыз, инстингті; жансыздық - өлі.
Болмыстың әрбір элементі өзіне тән қасиеттеріне сәйкес бір серия
элементінің өзге серия элементіне салғастырылуы арқылы пайымдалады. Бір
қатардағы объектілердің өзара қатынасын бір архетиптік мифологиялық
мағынаға ие түрлі кодтар белгісі болып қабылданатын аударма деп қарастыруға
болады. Ондай кодтар баршылық: зоологиялық, өсімдіктік, минералды,
астральді (жұлдыздар тілі), аспан құбылыстары мен атмосфералық стихиялардың
тілі, киім, ас, үй және егіс жұмыстарының, әлеуметтік және отбасылық қарым-
қатынастар және т.б. тілі. Әлем, осылайша, бүтіндей белгіленген болып
шығады, ал кеңістік пен уақыт туралы пайымдауларына байланысты аталған
мәдениеттегі кодтар жиынтығы осы мәдениеттің әлем моделін құрайды.
Келесі үзіндіде әр жұп бинарлық оппозиция болып келетін қасиеттер
қайшылығының екі қатары беріледі: жоғарғы – төменгі, құрғақ – дымқыл,
піскен – шикі, еркекке тән – әйелге тән, жарық (күндізгі) – қараңғы (түнгі)
және т.б. Мұнда кеңістік пен уақыттық, табиғи және қоғамдық белгілер
сабақтасқан. Осындай негізгі қайшылықтардың 10-20 жұбы адам үшін маңызды
түгелдей дерлік объектілер мен құбылыстарды бір-бірімен байланыстырып,
қатаң түрде белгілі бір мағына беріп жіктеуге мүмкіндік береді.
Мысалы, құстар белгісінің қатынасы арқасы арқылы жердің ең үстіңгі
қабатында, астында тіршілік ететін жануарлармен салғастырылады:
кесірткемен, жыланға, – сондай-ақ аспан әлемімен, жоғары тірішілік
иелерімен қатынасы бақыланады. Әділеттілік идеясы кеңістік жайлы
пайымдаулармен байланысты болып шығады (Салыстырыңыз: правильный, право,
правда, правый, но “левое” дело, отправить “налево” және т.б.).
Негізі, әр оппозицияның бір элементіне әдетте жағымды қасиет,
екіншісіне – жағымсыз қасиет телінеді, осылай бүкіл әлемге баға беріледі.
Ежелгі адамдар күнді (аспан денесі), күнді (тәулік), көктем мен жазды,
аспанды және т.б. өмірдің табиғатқа сыйлайтынының барлығына табынып, құдай
санаған. Бұл даму мен жемістілікке байланысты.
Бірақ күндізгі жарықтың батуымен табиғаттың мәңгілік әрекеті
толастайтындай, “үнсіз түн дүниені өзінің қараңғы қапасына тартқандай
қоршап алады да барлығы қатты ұйқыға батады – мәңгіге ұйықтатып тастайтын
өлім белгісі. Күннің жарық сәулелерінің тұманмен, бұлттармен
қараңғылануынан аяз, салқындық басталады, жердегі өмір жансызданады, сол
кезде адам ауыр жұмыстарға жегіледі: ол баспана салып, жылы киім мен қорек
әзірлеуі керек.
Алғашқы қауымдық тайпаларда қараңғылық пен суық, жарық пен жылу
құдіретіне қарсы өзге күштен – таза емес, зұлым, бұзушы күштен туындайды
деген сенім болды. Діни наным-сенімдердегі дуализм осылай пайда болған;
бастапқыда ол адам рухының парасаттық талаптарынан туындаған жоқ, керісінше
олардың физикалық алғышарттары мен тірі ағзаға жасайтын түрлі әсерлерінен
бастау алды; адам өзінен, өз пайдасы мен мүдделерінен басқа өлшемді
білмеді. Адамгершілік негіздер кейін жасалды және табиғатқа деген ежелгі
көзқарастан туындаған дуализмнің дайын ережелеріне бекітілді” [11, 48 б].
Ежелгі адамдар табиғат құбылыстары төңірегіндегі барлық түрлерді қарама-
қарсы екі күшке бөлді. Этимологиялық зерттеулер славян тайпаларында болмыс
құбылыстарына осындай диалистік көзқарастың болғанын дәлелдейді.
Осылайша, ежелгі адамның әлемді мифологиялық түрде қабылдау
ерекшеліктері оның қоршаған ортамен толық бірігуімен, ойлау мен
эмоционалдық жағынан бөлшектенбегендігімен сипатталады. Екіжақтылық
сипаттардың көмегімен белгілердің әмбебап кешендері құрылады да соның
негізінде айналадағы болмыс игеріледі және суреттеледі. Әмбебап бинарлық
оппозициялар жүйесі бүкіл дүниеге сипаттама беруге және жіктеу жасауға
мүмкіндік береді. Мифтерде алуан түрлі діни-нанымдар қабаты түзіліп, олар
нақтылана, байи түсті. Бірақ олардың барлығы әлемді екіжақтылық жүйесімен –
жарық пен қараңғылық, мейірімділік пен зұлымдық, өмір мен өлім, оң мен сол
арқылы суреттеді. Мұндай екіжақтылық дүние мен өмір тіршілігінің басты
шарты деп мойындалды.
Осылай, әлем картинасының қалыптасуына тіл, дәстүрлер, табиғат және
ландшафт, тәрбие, оқу және басқа әлеуметтік факторлар әсер етеді. Табиғат
пен қоршаған орта барлық ұлттардың рухани әлеміне ерекше ықпал жасайды.
Табиғатты өзіне қарай икемдеу сонымен қатар аталған адамдар ұжымының аса
иілгіштікпен, шеберлікпен табиғатқа икемделуі деген сөз.
Ежелгі адамның ойлауы кеңістіктің, нақты сипатта болды. Әр зат, құбылыс
сезім арқылы, бейнелі түрде қабылданды, ал бейне заттың, құбылыстың тек
сыртқы жағын ғана, яғни, көзге көрінетін, білінетін қырын ғана көрсететін.
Адам ойы өз тарихының алғашқы сатыларында барша тірі мен өлі дүниені
теңстіруге ұмтылып, оны түрлі магиялық бейнелер мен символдар арқылы жүзеге
асыратын.
Ежелгі адам айналадағы дүниені уақыт, кеңістік, қоғам – барлығын
қамтитын қарама-қарсылықтар негізінде қабылдады. Қайшылықтардың бинарлығына
көп мән берілетін (түн – күн, өмір – өлім, өзіндік – бөгде, жоғары – төмен,
мейірімді – зұлым және т.б.). Адамның қырағы ақыл-ойын жарық пен
қараңғының, жылу мен суықтың, көктемгі өмір мен қысқы жансыздықтың қарама-
қарсылығы үнемі таңқалдырды.
Тіл және онымен тығыз байланысты ой бейнелілігі мифтердің туындауында
маңызды рөл атқырытын метафораларды, кейіптеулерді өмірге әкелді.
Қазіргі орыс тілінде “табиғи” және “кері” метафоралар бар. Оған адамның
рухани өмірін, іс-әрекетін, түр-тұрпатын сипаттауда қолданылатын табиғат
құбылыстары, табиғи стихияларды қамтитын тілдік деректер тән. Табиғатқа
метафоралық ыңғаймен келу антропоморфизммен – дүниеге адам призмасы арқылы
қарайтын ерекше көзқараспен байланысты. Әрбір метафораның соңында миф,
мифологема, архетип жатыр.
2.2 “Қазақ, орыс әлем суреттеріндегі астронимдер”
Қазіргі қазақ және орыс тілдерінде аспанмен негізгі аспан денелерін
белгілеуде көне атаулар, латын тілінен шыққан планета атаулары қолданылады
(Меркуррий, Шолпан, Қызыл жұлдыз, Есекқырған).
Берілген ЛГТ негізгі лексикалық бірліктері ретінде “аспан” ұғымы
алынады. “Аспан” ұғымымен “күн”, “ай”, “жұлдыз” деген бірқатар нысандар
қатынасады.
Күн – солнце (синоним – дневное время); тәулік (синоним – день);
күнтізбелік күн;
Кезең, уақыт; ауа райы (салыстырыңыз: қытай тіліндегі ұқсас мағынасы
tian “күн” liangi “ауа райы”); күн күркіреуі; найзағай; сәттілік.
Ежелгі славяндар күнді Даждьбог (Дажьбог) деп атаған. Бұны жаңбыр
(дождь) сөзінен шыққан деп ойлау қате, бұл – “Құдай берген”, “Барша
жақсылықты сыйлаған”. Славяндар Даждьбог алтын қанатты алтын жалды төрт
ақбоз ат жегілген таңғажайып арбамен аспанда жүреді дегенге сенген. Ал күн
сәулесі Даждьбог өзімен ала жүретін отты қалқаннан шығады [31, 24-28 бб].
М.М.Маковский күн мен айдың “сиқыр”, “сиқырлау”, “құдай, құдірет”
ұғымдарымен қатынасын қарастырады.
Салыстырыңыз: авест. mah- “ай”, ал бірақ грек. Μαγεια “магия”, еж.
үнді. Suar “күн”, ал лат. Sors “тағдыр”, грек. ηλιος “күн”, орысша “көз
байлау”.
Салыстырыңыз: еж. үнді. suar “күн”, ал еж. үнді sura “құдай” [32, 210
б].
Славяндардың күнді қасиет тұтуына көптеген аңыздар мен ескерткіштер
куәлік етеді. Кирилл Туровский христиан дінін қабылдауды дәріптей келе,
мынаны қуана хабарлайды: “уже бо нарекутся богом стихиа, ни солнце”; басқа
уағыздаушылар: “не нарицайте собе бога ни в солнци, ни в луне; луце же ли
поклонятися лучю мръкнущему, нежь лучю бессмертному?”, - деп жазды.
Қарапайым орыс халқы құдай жарығымен ант етеді: “Құдайдың жарығын көрмей
кетейін!” [11, 35 б]. Күнді осылайша құдайдың алмастыруы айрықша. Күн өлім
жеңгендей, кешке жоғалып, үнемі таңертең бар жарығымен, салтанатты
ұлылығымен қайта шығатындықтан, күннің мәңгілік, құдіретті күш екендігі
жайлы ойлар туды.
“Күн”, “ай” мағынасындағы сөздер үнді еуропа тілдерінде “белгі, алдын-
ала белгілеу” мағынасымен байланысты. Салыстырыңыз: грек. ηλιος “күн”, ал
еж. сев. heill “белгі”, лат. monstrum “белгі”, ал еж. ағылшын. mon,
ағылшын. mon, ағылшын. moon “ай” + хет. tar- (tar-pella –мен тіркесте:
салыстырыңыз: тох. Ал pallent “ай”) “алдын-ала белгілеу” [11, 210 б].
Күннің тұтылуы ежелгі адамдар пайымдауынша, жақсы белгі емес.
Қазақша тұтылу (тура мағынасында ұсталу, тұтқындалу) Күн мен Айдың
тұтылуын білдіреді. Салыстырыңыз: санскрит. Somagraha “айдың тұтылуы”
Som “Ай”, graha “ұстау, ұрлау”. Түрік тілінде жұлдыздардың астрономиялық
тұтылуы tut (ұстау) етістігінен жасалған tutulma және tutkun сөздерімен
беріледі (ay tutulmasi husuf – “ай тұтылуы”, gunes tutulmasi kusuf – “күн
тұтылуы”). Сөздің бұл мағынаға ие болуы мифтік тішілік иесінің жарықты
жұтып алуы туралы көне пайымдауынан пайда болған.
Қытай тіліндегі shi тұтыну сөзінің алғашқы мағынасы – жеу. Қытай
жылнамаларында көшпелілердің бұл құбылысты қалай қабылдағаны туралы мәлімет
сақталған: Барлық варварлар Айдың тұтылуы жамандық әкеледі деп қорқады.
А.Н.Афанасьев Еуропа халықтары күн мен айдың астрономиялық тұтылуы
себептерін ібіліс-жыланның дұшпандықпен шабуыл жасауы немесе зұлым
сиқыршының әсерлері деп ұққандығы туралы жазады. Оның куәлік етуінше,
тұтылу кезінде шошынған тұрғындар топ болып жиналып, темір ыдыстарды
ұрғылап, иттерді үргізген: олар металл дыбысы (соның ішінде қоңырау үні)
мен иттердің үргені таза емес күштер мен мыстан үшін аса қорқынышты әрі
оған шыдау мүмкін емес [33, 431-432 бб].
Игорь жасағы туралы сөз атты ежелгі Русь тарихи ескерткішінде
баяндаудың басында 1185 жылдың 1 мамырындағы күн тұтылуының князьдар мен
жауынгерлердің үрейін ұшырғандығы еске түсіріледі. Славяндарда күн культі
кеңінен тарады. Сөзді түсіндірушілер аталған құбылысты екі түрлі
түсіндіреді: біріншіден, бұл Игорьге сапардан бас тарту керек деген белгі
болды; екіншіден, күн Киев князі Святослав бейнесімен астасып тұр. Себебі
сапар оның рұқсатынсыз жүзеге асырылып жатты.
Сөзден күн тұтылғандығы хабарланатын және оны Игорь мен оның әскері
бақылайтындығы айтылатын сөйлемді келтірейік: ... На свътлое солнце ивид
от него тьмою вся своя воя прикрыта - ... взгянул не светлое солнце и
увидел войнов своих, тьмою от него прикрытых [34, 45 б]. Ежелгі орыс
тіліндегі мәтінде күннің жауынгерлерді қараңғылықпен бүркеп, өзінің
тіршілік сәулесін бермей және соны сырттан бақылап тұрған Игорьге көрсетіп,
бұл сапарға өз батасын бермегені хабарланады.
В.И.Даль прикрыта сөзінің мағынасын бөгеу, жабу деп түсіндіреді [35,
458 б]. Тьмою вся своя воя прикрыта (мұндағы воя – әскер, жинақтық зат
есім) қараңғылық Игорьдің жасағын күннен бүркеді дегенді білдіреді.
Солтүстік Еуропа мен Азияның көптеген халықтарында күн алтын мүйізді
бұғы, бұлан, елік болып пайымдалған: олардың мифтерінде Бұғы-күннің соңынан
дию-аңшы қуады. Алтын мүйізді бұғы бейнесі сондай-ақ орыс ертегілері мен
Солтүстік аңыздарында, еуропа халықтарының фольклорында кездеседі.
Қазақ фольклорында Алтын мүйізді бұғы ертегісі бар. Онда атақты аңшы
Бұлды-мергеннің бұлақ бойында жайылып жүрген мүйізі қарағайдай, оның
үстіне саф алтын бұғыны атпақ болғандығы әңгімеленеді. Ғажайып жануар адам
даусымен үн қатып, одан кейін алтын мүйізі бар ақсақалды қарияға айналып,
аңшыны тоқтатады. Сюжеттің жалғасынан біз күн қарсыласының бейнесін – жеті
басты айдаһарды көреміз. Ол 20 бойы терең үңгірді мекендеп, әр апта сайын
қала тұрғындарынан алым-салық ретінде бір ұл, бір қыз және он қой алып
отырады. Қария қаһарманнан жергілікті тұрғындарды қорқынышты жауыздан
құтқаруын өтінеді. Аңшының қаруы – алмас қылыш Бұлды-мергеннің батырлық
сипаттарын айқындайды. Ептілік танытқан ол қылышын көлденең ұстап, диюдың
дауылдай демін пайдаланып, өткір сынасымен оны басынан аяғына дейін екіге
бөліп тастайды [36, 76-80 бб].
Қазақтың Сарыат атты ертегісі мазмұны жағынан осыған ұқсас. Мұнда жер
асты патшалығының тұрғындарын адам жейтін айдаһардан құтқаратын Сарыат
есімді батырдың ерлігі баяндалады. Дию батырды жұтпақ болып ішіне ауа
тартады. Ал батыр болса, қылышты алдына ұстап айдаһарды екіге бөледі.
Қазақ тіліндегі kun kor- тұрақты синтагмасы (тура мағынасында күнді
көру) өмір сүру, тіршілік ету мағынасында қолданылады. Jarig kun
метафоралық қолданысы (тура мағынасы да жарық күн) жақсылық, қуаныш
болып пайдаланылады.
Kun tuw (тура мағынасы – күн туды) күн шығып келеді мағынасында
қолданылады. Мұнда туып келе жатқан жарықтың аспандағы тіршілік иесі
екендігі туралы ежелгі түсінік сақталған. Белгілі түркітанушы В.А.
Гордлевский ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Реферат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...3-4
1 Тілді зерттеудің салыстырмалы-тарихи жӘне лингвомӘдени аялары
1.1 Лексиканы салыстырмалы-тарихи және салғастырмалы зерттеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5-6
1.2 Тілді лингвомәдени талдау мәдени ақпарат
трансляторы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7- 8
2 Астронимдердің ішкі формасындағы тарихи-мӘдени ақпараттың зерттелуі
2.1 Ежелгі славяндардың мифологиялық суретіндегі
ғарыш пен
табиғат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-
16
2.2 Қазақ, орыс әлем суреттеріндегі астронимдер ... ... ... .16-26
2.3 Ежелгі дүниетаным метафоралығы және қазақ және орыс тілдерінің
астрономиялық лексикасындағы метафоралар ... ... ... ... ... ... ...27-38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...39-40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ ... ... ... ... ... ..41-43
РЕФЕРАТ
Тірек сөздер: астроним, салыстырмалы-тарихи талдау, лингвомәдениеттану,
әлемнің тілдік суреті, ішкі форма, мифологема, архетип, метафора, кейіптеу.
Жұмыс көлемі – 43 бет.
Мақсаты: қазақ және орыс асрономиялық лексикасын әлемнің тілдік
суретінің бөлігі ретінде салыстырмалы-тарихи тұрғыда талдау.
Міндеттер:
1) ежелгі славяндар мен түркілер дүниетанымының даму сатыларының
астронимдердегі көрінісі тұрғысынан тарихи-мәдени, этимологиялық талдау
жасау;
2) астронимдерде сақталған архетиптер мен мифологемаларды анықтау;
3) салғастырылатын сөздердің тарихи тағдырын зерделеу, этимологиялық
ұқсастықтар мен айырмашылықтар деңгейін ашу;
4) Ежелгі славяндар мен түркілердің метафоралық көзқарасын көрсететін
тура және кері метафораларды сипаттау, “астронимдер” ЛСТ-ы.
Зерттеу пәні – қазақ және орыс тілдерінің астрономиялық лексикасы.
Зерттеу материалы қазақ, орыс тілдеріндегі сөздер және үндіеуропа,
алтай (түркі) тілдеріндегі оларға сәйкес сөздерді; фразеологизмдерді
қамтиды.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Лингвомәдениеттанушылық, салыстырмалы-тарихи,
этнолингвистикалық зерттеулер жиынтығы ғарыштық құбылыстарды, олардың
ассоциативтік және семантикалық байланыстарын білдіретін сөздердің пайда
болу, даму жағдайын анықтай алады.
Лексика мен фразеология этнолингвистикалық және салыстырмалы-тарихи
зерттеулер үшін аса берекелі сала болып табылады. Морфологияда аса мәнді
және фонологияда да өте қатты әсер ететін жүйенің бұл тілдік деңгейлерге
ықпалы аз. “Лексиканың біршама мозаикалығы оның дамуының теңсіздік деңгейін
жоғарылатады және лексикалық мозаиканың жекелеген ұяшықтарының формалық
түрде де, мазмұндық түрде де консервациялануына септігін тигізеді.
Лексиканың автономдығы (әсіресе есім сөздер саласында айқын көрініс
табатын) жеке сөздің тілдің өзге деңгейлерінде жоғалған сипаттарын
(құбылыстар, формалар, жиі жағдайда мән-мағына)” және архаикалық,
лексикалық деңгей сипаттарын сақтап қалуға мүмкіндік береді [1, 186-б.].
Сөздердің жекелеген лексико-граммитикалық топтарының (ЛГТ) тарихын
зерттеудің өзектілігі белгілі бола бастады. “Астронимдер” ЛГТ-н қарастыру
арқылы халық менталитетін жақсырақ түсінуге, рухани тереңдей енуге, “әлем
суретін” осы халықтың көзімен көруге болады.
Туыс емес тілдердегі ЛГТ-ды салғастыра зерттеуге арналған жұмыстар
салыстырмалы түрде аз. Семантикалық жүйелердің объективті типологиясын
құруға жетелейтін және тілдік әмбебаптық типологиясын қалыптастыруға қажет
өлшемдерді аша алатын жұмыстар дәл осылар екендігін айта кеткен жөн. Мұның
үстіне, қазақ астрономиялық лексикасының зерттелуі алғашқы сатысында.
Талданып жатқан ЛГТ сөздерін білдіретін түрлі термендер бар:
“астроним”, “космоним”, “астрономиялық лексика”, “астрологиялық лексика”.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақ және орыс тілдерінің
түсіндірмелі, фразеологиялық, этимологиялық, салыстырмалы-тарихи,
диалектілік сөздіктері, В.И.Дальдің сөздігі [5], Т.Жанұзақов сөздігінің
материалдары [6, 7], қазақ, орыс тіліндегі шығармаларының, халық
шығармашылығының мәтіндері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырып таңдаудың негіздемесі, өзектілігі, зерттеудің мақсаты
мен міндеттері берілген, келешекте қазақ және орыс астрономиялық лексикасын
салыстырмалы-салғастырмалы аяда зерттеу қажеттілігі айқындалады.
“Тілді зерттеудің салыстырмалы-тарихи және лингвомәдени аялары” атты
бірінші тарау “Лексиканы салыстырмалы-тарихи және салғастырмалы зерттеу
мәселелері”, “Тілді лингвомәдени талдау мәдени ақпарат трансляторы ретінде”
деген тармақтарды қамтып, мәселенің теориялық аспектілері баяндалады.
“Астронимдердің ішкі формасындағы тарихи-мәдени ақпараттың зерттелуі”
деген екінші тарау “Ежелгі славяндардың мифологиялық суретіндегі ғарыш пен
табиғат”, “Қазақ, орыс әлем суреттеріндегі астронимдер”, “Ежелгі дүниетаным
метафоралығы және қазақ және орыс тілдерінің астрономиялық лексикасындағы
метафоралар” атты тармақтардан құралып, қазақ, орыс тілдерінің
астрономиялық лексикасына салыстырмалы-тарихи, этимологиялық, лингвомәдени
талдаулар жасалады.
Қорытындыда зерттеудің тұжырымдары келтірілген.
1 ТІЛДІ ЗЕРТТЕУДІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ-ТАРИХИ ЖӘНЕ ЛИНГВОМӘДЕНИ АЯЛАРЫ
1.1. Лексиканы салыстырмалы-тарихи және салғастырмалы тұрғыда зерттеу
мәселелері
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі берілген тілдердің пайда болуын, олардың
арасындағы тарихи (туыстық) қарым-қатынастардың сипатын айқындау, жекелеген
тілдердің параллельді өрбуі мен ажырауының себептерін, бір тілдің екінші
бір тілге ықпал жасау жолдары мен алғышарттарының ашу, т.б. міндет етіп
қояды. Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің міндеттеріне тілдерді салыстыру,
ортақ сөздер мен түбірлерді, т.б. ажырату, тілдер арасындағы тұрақты
фонетикалық сәйкестіктерді табу, фонетикалық өзгерістердің уақыттық
қатыстылығы мен бірізділігін анықтау, ортақ сөздердің, түбірлер мен
қосымшалардың ежелгі замандағы болжамды дыбысталуын қалпына келтіру.
Туыстас тілдер құрылымындағы ұқсастықтарды, сөздік пен грамматикадағы
сәйкестіктерді бұл құрылымдардың барлығының бір ата-тілге (язык-предок)
тоғысатындығымен түсіндіруге болады деген болжам салыстырмалы-тарихи тіл
білімі дамуының алғашқы кезеңінде-ақ пайда болды. Француз ғалымы А.Мейе:
“Егер екі тіл бұрын қолданыста болған бір тілдің әртүрлі эволюциясының
нәтижесі болып табылса, онда олар туыстас тілдер деп аталады”, - деп жазады
[9, 50-б.].
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі үндіеуропалық тілдерді олардың ортақ
көзден шығуы аясында қарастырады. Ол мазмұндық тұрғыдағы диахрондық ұқсас
бірліктерге қатысты түрлі деңгейлердегі формальді элементтер арасындағы
тұрақты сәйкестіктер жүйесін зерттеуді, сондай-ақ сол сәйкестіктерді
зерделеуді негізге алады.
Үндіеуропалық және алтайлық тіл білімі қазіргі лингвистикада өзекті
болып табылатын келесі мәселелермен айналысады: үндіеуропа және алтай
семьяларының тілдері арасындағы қарым-қатынастар, туыстас тілдердің ортақ
көздері, семья тілдері арасындағы байланыстың формальді құрылымы ретіндегі
үндіеуропа және алтай тілдерінің жүйесі (салыстырмалы-тарихи грамматика),
ежелгі үндіеуропалықтар мен алтайлықтардың өмірлік жағдайындағы тілдік
материалды реконструкциялау (тұрмыс, отбасы және некелік қарым-қатынас
жүйесі, дін, мифология, т.б.).
Қазіргі үндіеуропа тілдерінің тарихы ұзақ. Олардың дамуының алғашқы
кезеңдерінен бастап тұңғыш жазба ескерткіштер пайда болғанға дейін көп
уақыт өтті. Көне баспа мәтін, қолжазба түрінде сақталған кезеңмен
салыстырғанда ұзақ уақытты қамтитын және кей тілдер үшін аса маңызды болып
табылатын жазу пайда болғанға дейінгі дәуірді ескермей қазіргі тілдердің
құрылымын түсіну мүмкін емес.
Көптеген тілдер тарихының жазу пайда болғанға дейінгі кезеңі – рулық,
тайпалық тілдер өмір сүрген уақыт. Туған тілде жазу көбінесе халықтық пен
халық тілі қалыптасқан уақытта, феодализмнің алғашқы кезеңінде пайда
болады. Салыстырмалы грамматиканы қарастырғанда тілдер тарихындағы жазу
пайда болғанға дейінгі кезеңге көп көңіл бөлу керек. Тіл білімінде “тарихқа
дейінгі кезең” туралы ілім қалыптасқан. Аталған ілім ерте дәуірлердегі
үндіеуропа тілдерінің түрлі тағдырларын жекелей де, жалпы түрде де зерттеу
мазмұнына сәйкес. Бұл тілдің қоғам тарихынан, алғашқы қауымдық ұжым
тарихынан ажырауынан ғана емес, тілдік үдерістердің өзін зерттеуден де
көрініс тапқан. Салыстырмалы-тарихи әдістің қолданылуындағы жалпы алғышарт
– аталған тілдерде генетикалық тұрғыда ұқсас бірліктердің, яғни, дәл бір
бірлікте тоғысатын және оның жекелеген тілдердегі әртүрлі дамуының
нәтижелерін көрсететін бірліктердің болуы.
Туыстас тілдердегі сөздерді, бізге ежелгі ескерткіштер мен орыс
архаикалық говорлары арқылы жеткен көнерген сөздер мен олардың бұрынғы
мағыналарын салғастыра отырып, сөздердің бірізді сатылану түріндегі өзгеру
үдерісін анықтауға және белгілі бір мөлшерде сипаттауға болады.
В.В.Колесов былай деп жазады: “... егер бұлай айту мүмкін болса, өткен
ғасырлар гносеологиясы онтологиялы болып келеді. Алайда біз өз
бабаларымыздың нені және қалай ашқанын түсініп, олардың танымдық әлемінің
суретін тым болмағанда жалпылай қалыпқа келтіру және өзіміз үшін осы қол
жеткізулерді өркениет пен адамгершілік рухтың ұлттық сипаттағы жетістіктері
деп түсіндіруіміз қажет. Өйткені кез келген мәдениет... ұлттық сипатта
қалыптасады және өркендейді” [10, 8-б.].
Осылайша, үндіеуропа және алтай тілдері бір ата-тілдің (праязык) түрлі
эволюцтяларының нәтижелері болып табылады. Сондықтан, сөз тарихын, ол өсіп
шыққан дәнді қалпына келтіру үшін салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылуы
қажет.
“Салыстырмалы филология көмекке келмегенде адамзат тарихының алғашқы
парақтары мәңгіге ақтаңдақ қалпында қалып қояр еді. М.Мюллер әділ
байқағандай, бұрын біз бұлыңғыр дақтарды ғана көріп жүрген болсақ, ол
(салыстырмалы филология) ғалымдарға енді белгілі бір бейнелерді анықтауға
болатын телескоп ұсынды. Сөздерді талдап, оларды алғашқы түбірлеріне
жеткізу арқылы және олардың ұмытылған мәнін қалпына келтіру арқылы ол бізге
тарихқа дейінгі әлемді ашты, сол кездің танымы, әдет-ғұрпы, діні туралы
жұмбақтарды шешуге септігін тигізді” [11, 10-б.].
Үндіеуропа халықтары мифологиялық танымдарының көпшілігі алыста қалған
арийлер дәуіріне жетелейді; рубасылық тайпалардан бөлініп шығып, шалғай
жерлерге қоныстанған халықтар бай сөздік қорымен қоса өздерімен бірге
танымдарын да ала кеткен. Сондықтан халықтық ырым-жоралғыларды салыстыра
зерттеген жөн. Жекелеген сөздер сияқты, тұтас ертегі де және ғұрып та бар
жерде бірдей тағдыр кешпейді: бір халықта өзгеріске ұшыраған кейде басқа
халықта толықтай сақталады. Олардың бір-бірінен ажыраған бөлшектеріәр жерде
сақталады, кейін тұтасып, бір-біріне түсініктеме беріп тұрады және “ешбір
зорлықсыз біртұтастанады. Салыстырмалы әдіс аңыз-ертегілерді алғашқы
қалпына келтіруге мүмкіндік береді, сол арқылы ғалым тұжырымдарын айрықша
тегеурінді етеді” [11, 11-б.].
1.2 “Тілді лингвомәдени талдау мәдени ақпарат трансляторы ретінде”
Тіл адамның ғаламды және ондағы өзін танып, түсіндіруге ұмтылған көп
ғасырларлық талпыныстары туралы хикаятты сақтап келеді. Тілдің мәдениетпен
әсіресе тығыз байланыста болуының себебі содан болса керек: ол мәдениетке
етене енеді, сонда өркендейді, соны білдіреді. К.Леви-Стросс айтқандай, тіл
бір мезгілде мәдениет өнімі және оның маңызды құрамдас бөлігі, мәдениеттің
өмір сүру жағдайы болып табылады.
Тіл – бұл мәдениеттегі адам болмысының үстінгі қабатынан орын алған
дүние. Сондықтан ХХ ғасырдан бастап (Я.Гримм, Р.Раск, В.фон Гумбольдт,
А.А.Потебня) бүгінгі таңға дейін тіл мен мәдениет арасындағы қарым-қатынас,
өзара әсер ету мәселелері – тіл білімінің орталық зерттеу нысандарының
бірі.
Қазіргі уақытта тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мен әсер етуі
идеясына негізделген бірнеше маңызды ғылыми бағыттарды атауға болады. Ең
алдымен, Д.К.Зеленин, А.Кайдаров [16], М.М.Копыленко [17], А.А.Шахматов,
А.А.Потебня, А.Н.Афанасьев және т.б. еңбектерінен тамыр тартқан
этнолингвистикалық бағытты атаған жөн.
Қазіргі этнолингвистика орталығында тілдің белгілі материалды немесе
мәдени-тарихи кешендерге қатысты лексикалық жүйесінің элементтері ғана орын
алады. Осы бағыт аясында маңызды екі мәселе төңірегінде белгіленген екі
дербес бұтақтарды ажыратуға болады:
1) Этникалық территорияны тіл бойынша реконструкциялау (мұнда, ең
алдымен, Р.А.Агеева, С.Б.Бернштейн, В.В.Иванов, Т.В.Гамкрелидзе және
басқаларының еңбектері қамтылады);
2) этностың материалды және рухани мәдениетін тіл мағлұматтары бойынша
реконструкциялау – В.В.Иванов, В.Н.Топоров, Т.В.Цивьян, Т.М.Судник,
Н.И.Толстой және оның мектебінің еңбектері.
Сондай-ақ қазіргі дербес ғылыми бағыт ретінде Е.М.Верещагин,
В.Г.Костомаров еңбектерімен танылған лингвоелтануды атауға болады.
В.Н.Телий, В.В.Воробьев және т.б. идеяларына сүйенген
лингвомәдениеттануды да дербес бағыт деп есептеуге болады.
Лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттану шегінде пайда болған
және тілде бедерленіп, бекітілген халық мәдениеті көріністерін зерттейтін
ғылым.
Лингвомәдениеттану нысаны – мәдени ақпараттың тасымалдаушысы
(транстлятор) болып табылатын тіл мен халықтың тарихи жадысы – мәдениеттің
өзара әсер-ықпалын зерттеу.
Бұл ғылымның зерттеу пәні – мәдениетте символикалық, эталондық,
бейнелілік-метафоралық мағынаға ие болып, мифтерде, аңыздарда, салттарда,
ғұрыптарда, фольклорлық, діни дискурстарда, т.б. сөз болатын архетиптік
және прототиптік адам санасының нәтижелерін жинақтайтын тіл бірліктері.
Тіл – адамның әлем жайлы білімінің қалыптасуы мен өмір сүруінің маңызды
тәсілі. Адам шындық (действительность) үдерісінде объективті әлемді көрсете
отырып, таным нәтижелерін сөз арқылы белгілейді. Әлемнің тілдік суреті
шындық жайлы объективті білімді толықтырады. Түрлі тұжырымдамаларда
(концепция) бірде “тілдік аралық әлем”, бірде “әлемнің тілдік
репрезентациясы”, кейде “әлемнің тілдік моделі”, “әлемнің тілдік суреті”
деп аталып жүргендер тілдік формада бедерленген сол білімдердің жиынтығы
болып табылады. Көп таралғандығына байланысты біз соңғы нұсқаны таңдаймыз.
Лингвомәдениеттануда әлемнің тілдік суретінің келесі анықтамалары
кездеседі:
Әлемнің тілдік картинасы – тілдік формада бедерленген білімдер жиынтығы
(В.А.Маслова).
Әлемнің тілдік картинасы –“Тілде белгіленген және сол тілдік ұжымға тән
шындықты қабылдау желісі... бұл тіл айнасы арқылы әлемсезінудің өзінше бір
түрі” (Е.С.Яковлева, Ю.Д.Апресян).
Әлемнің тілдік картинасы – жалпыхалықтық әлем картинасының адамның
әлемді тіл арқылы көруі нәтижелерін қамтитын және әлемге деген белгілі бір
бағдар беретін мейлінше терең қатпары (В.И.Постовалова).
Әлемнің тілдік картинасы – халықтың көп ғасырлық тәжірибесі негізінде
жасалған және тілдік номинациялар құралымен жүзеге асырылатын бүкіл
ғаламның тұтастық, бөлшектелген әлем түріндегі көрінісі. Ол өз құрылымымен
және тіл арқылы танылатын бөліктерді, ең алдымен, адамды, оның материалды,
рухани өмірін, екіншіден оны қоршаған ортаның барлығын: кеңістік пен уақыт,
тірі және өлі табиғат, адам тудырған мифтер саласы мен социумды қамтиды
(Н.Ю.Шведова).
Осылайша, ұлттық мінез ерекшеліктерін, халықтың ділін тіл арқылы ашуға
болады. Тілде бекітілген мәдени дәстүрлердің тұтас кешендерін де, тілдік
бірліктердің қазіргі мағынасынан көрінетін мифологиялық білімдерді де тіл
арқылы анықтауға болады.
Тіл адамзат мәдениеті мен адамдар тарихының баға жетпес қоймасы болып
табылады. Адам ойлап тапқан тіл – оның тарихының бір бөлігі, ол адамның
материалды, рухани өмірінің дамуына сәйкес өзгеріп, өркендеп отырады. Оның
тағдырында адамзат болмысының барша жетістіктері мен шығындары, барлық оңды
тәжірибелері мен қателіктері көрініс табады.
Ежелгі тілдік деректерге жүгіну қазіргі үдерістердің, мәдени білімдерді
қамтыған тілдің құбылыстарының шығу арналарын жете түсінуге жол ашады.
Осылай, салыстырмалы-тарихи тіл білімінің әдістері сол көне тілдік
жағдаяттарды реконструкциялап, алғашқы архаикалық тіл қалпына келтіруге
мүмкіндік береді. Алғашқы адамның тілінде қарама-қайшы құбылыстар бір
сөзбен ғана берілгендігі былай дәлелденген: өмір мен өлім, жан мен тән –
барлығы бірге: су, от, жел – жасқы да, жаман да бір мезгілде.
2 “Астронимдердің ішкі формасындағы тарихи-мӘдени ақпараттың зерттелуі”
2.1 “Ежелгі славяндардың мифологиялық суретіндегі ғарыш пен табиғат”
Шынайы әлем көрінісі ретіндегі әлем картинасы мен сол көріністің
белгіленуі ретіндегі әлемнің тілдік картинасының арасындағы қатынастар
күрделі. Әлем картинасы кеңістіктік (жоғары – төмен, оң – сол, шығыс –
батыс), уақыттық (күн – түн, қыс – жаз), сандық, этикалық және басқа
өлшемдермен берілуі мүмкін. Оның қалыптасуына тіл, дәстүр, табиғат пен
ландшафт, тәрбие, оқу, және басқа әлеуметтік факторлар әсер етеді. Әлемнің
тілдік картинасы әлемнің арнайы картиналары қатарынан (химиялық, физикалық,
т.б.) орын алмай, олардың алдында болады және соларды қалыптастырады.
Себебі адам әлем мен өзін тек жалпы адамзаттық, ұлттық тұрғыдағы қоғамдық-
тарихи тәжірибелері бекітілген тілдің көмегімен ғана түсіне алады. Ұлттық
тәжірибе тілдің барлық деңгейдегі өзіндік ерекшеліктерін анықтайды. Тіл
ерекшеліктеріне байланысты оны қолданушылар санасында әлемнің белгілі бір
тілдік картинасы қалыптасады және адамдар әлемді сол арқылы көріп таниды.
Адам мен табиғат қарым-қатынасына тән үш кезең бар. Бұл кезеңдер тілде
көрініс тапқан.
1) Антропоморфизм – табиғат күштерінің тұлғаландырылуы адамның неғұрлым
күштімен – табиғатпен салыстырғандағы соғұрлым әлсіз күйі.
Ежелгі тасқа табынудың негізі табиғатты құдай тұту болатын. Адам
еріксіз өзінің не жануарлар денесінің формаларын, мейлінше мінсіз, шынайы
құдіретті құбылысқа сай формаларды құдай стихиясына балады [қараңыз: 11, 16-
32-бб].
Ежелгі адам өзін табиғат бірлікте санады, табиғаттың түрлі құбылыстарын
өзінің өмірлік жағдаятымен, тілектерімен түсіндіреді. Табиғат пен
құбылыстарды құдай деп білген адам оларды тек жан мен санаға ие етіп қойған
жоқ, сондай-ақ сыртқы түр-тұрпатын да өзіне ұқсастырды. Бұл кезең анимизм
(латынша: anima - жан) деп те аталады.
Тілде бұл мынадай метафора-кейіптеулерден көрінеді: күн отырды,
жапырақтар сыбырлайды, ауаның райының қыңырлығы (құбылуы), соқыр жаңбыр
және т.б.
“Жеміс беретін тамырға табынумен қатар құдай кейпі мен символы
есебіндегі жануарлар культі де қалыптасты. Жердің барлық қасиеттері бірдей
дәрежеде соларға телінді. Құрбақа, тасбақа, жылан және басқа сол сияқты
хтоникалық жаратылыстардың айрықша мәнге ие болып, тіпті көрнекті саналуы
осыдан шыққан... Адамдар оларды ерік, ақыл-ой, жан, сезімге ие деп өздерінен
жоғары қойып, ерекше күшті және ғажайып құдіретті деп есептеген” [23, 58
б].
Дүниенің өзі ғарыштық зор жануар ретінде пайымдалды, осыған байналысты:
авест. anghi – “Дүние”, ежелгі үнділерде ahi, латынша angius “жылан”,
ежелгі үнділерде loka – “Дүние”, немісше Schlange “жылан”, орыс тілінде
змея, ежелгі сев. Heimr “Дүние” [24, 56-57 бб].
2) Антропоцентризм: адам – табиғат тәжі, Жерді билеуші, адам өзін
табиғат күштеріне қарсы қояды. Өзін өзі тануда жетіле түскен адам алдында
табиғат адам патшалық еткен берекесіздік патшалығы, мағынасыз жазмыш
ретінде ашыла түседі.
Бұл кезеңге келесі метафоралар тән: жас ағындары, ашу дауылы, махаббат
теңізі, бұршақтай жауған сөгіс, сарғайған сағыныш, ғылым жемістері, піскен
теория, бедеу идея, т.б.
3) Антропокосмизм (ХІХ ғасырдың соңы – бүкіл ХХ ғасыр): адам енді әлем
кіндігі емес. Ол өз орнының табиғат үстінде емес, оның ішінде екенін
түйсінеді. Адамның барша шығармашылық еңбегі, соның ішінде тіл тұрғысындағы
іс-әрекеті табиғатпен арадағы тығыз байланысқа сүйенеді.
Орыс халқының мыңдаған жылдарды қамтитын тарихының оқиғаларын сақтап,
жинаған ұлттық орыс тілі осы тілді қолданушы орыс халқының менталитетінің,
ішкі әлемінің, өмірінің айнасы іспеттес. К.Д.Ушинскийдің мына сөздері соған
дәлел: “Халықтың тілі – оның рухани өмірінің ешқашан тозбайтын және әркез
қайта бүр жаратын түс (цвет). Тілде барлық халық және олардың Отаны жанжана
түседі. Халықтық тілдің жарқын, тұнық тұңғиықтарында туған елдің тек
табиғаты ғана емес, сонымен қоса халықтың рухани өмірінің бүкіл тарихы да
көрініс табады. Міне, халық мінезін терең білу үшін бірден-бір әрі үздік
құрал оның тілін меңгеру екендігі сондықтан”.
Күн, Ай және жұлдыздар ежелгі адамдарға кеңістік пен уақытты
бағдарлауда көмектесетін. Бұрынғы заманда Күн бойынша жарықтың географиялық
жақтарын оңай анықтаған, жарықтың орналасуына қарай – тәуліктің жарық
бөлігінің сәттері мен үзіктерін, теңелу күндері мен күн тұруын анықтаған;
“шығу – кіру” (восход – заход) күндері бойынша күнді есептеген; түнгі
уақытта жолсілтеуші жұлдыз болып солтүстікке бағыттайтын әрі қозғалмайтын
Шолпан жұлдызы саналған, Үркер бағдар қызметін атқарған, Ай фазаларына,
шоқжұлдыздар тобының, Таразының, Жеті қарақшының, Лираның қозғалысына,
Сүмбіле жұлдызының шығуына қарай ай кезеңдерін, түнгі уақыттарды, жылдың
табиға-климаттық, биологиялық және шаруашылық маусымдарын анықтаған.
Әлемнің көптеген халықтарында астрономиялық бақылауларды пайымдау
нәтижесінде алынған білім шаруашылық жұмыс кезеңдерін анықтауда шешуші рөл
атқарған. Осылай, комо халқының адамдары (Заир, Африка) жұлдыздар қозғалысы
бойынша жыл басын мейлінше дәлірек анықтай алған. Көкжиектегі Таразы
(Орион) шоқжұлдызының маңынан “мокуфе” атаулы бес жұлдыздың пайда болуы
орманды жаңа егістіктерге даярлау үшін шабу керектігін білдіреді. Бұл
маусымның (қараша - наурыз) жақындағаны аспанда “Корзина с мачете” деп
аталатын Плеяда шоқжұлдызының пайда болуынан білінеді. Бұл шаруаға үлкен
пышақты (мачете) қайрап, корзинаға салып, орманға бет алу керектігін
ескертеді. Бұл маусымнан кейінгі “абалубалу” (сәуір – маусымның бірінші
жартысы) деген қысқа мерзімді кезең Үлкен Аю бойынша анықталады.
Әрбір еңбек әрекетінің (шаруаның ұзақ та ауыр еңбегін талап ететін
егістікті уақтылы тазалау, нөсерлі жауындар басталмас бұрын ағаштар мен
бұталарды өртеу және т.б.) жүзеге асырылу мерзімін дұрыс белгілеу
қажеттілігіне байланысты “макуфе” маусымы көкжиек үстіндегі күннің
орналасымына қарай ерекшеленетін бірнеше кезеңге бөлінді.
Жылдың басқа маусымында жекелеген мерзімдердің басталуы мен ұзақтығын
дәл анықтаудың қажеттілігі болмағандықтан, жылдың екінші жартысы “мбонди”,
“сага” деген құрғақ және жауынды маусымдарға бөлінген. “Мбонди” – аңшылыққа
ыңғайлы құрғақшылық пен таңғы тұмандар мерзімі. “Сага” кезеңінің
жақындағанын жұлдыздар емес, “мбу және сага” құсының үні еске салған.
Жауынның басталуымен сәйкес кей ағаштардың бұтақтарында пайда болған
құрттар сырғып жерге түседі де оларды әйелдер мен балалар жинап алады. Бұл
кезең жыл шеңберін (циклын) аяқтағандықтан, комолықтарда “сага” сөзі өзінің
екінші мағынасына – жыл мағынасына ие болды. Осылайша, бұл африкалық
халықта жылдық шеңберді (циклды) бөлудің екі тәсілі болған: бірі – жарықтар
(светила) қозғалысын зерттеугу сүйенген дәл тәсіл, екіншісі – жылдар өткен
сайын өзгеріп отыратын ауа райымен байланысты тұспалды тәсіл.
Балық аулаумен, жер өңдеумен айналысатын фанги атаулы басқа халық өз
шаруашылығының жұмыстарын он шоқжұлдыздың қозғалысымен сәйкестендірген.
Ақпанда “кваквар” жұлдыздар тобының пайда болуы егіс даласындағы жұмыстарға
кірісіп, жаңа жерлерді игеруді, жауын басталғанға дейін ормандарды отауды
жылдамдату керектігін білдірген.
Сырдария алқабының (присырдарьинские) малшылары silde (40 күндік аптап
ыстық) деп аталатын ең ыстық уақытта Қаратау тауын мекендеген. Аспанда
Таразы (Орион) жұлдызының пайда болған соң (шілденің соңы) олар тау етегіне
түскен. Көкжиектен жарық Сүмбіле (Сириус) жанған кезде (тамыздың соңы –
қыркүйектің басы), Сыр-Дария өзенінің бойына көшкен (Қаратаудың жоны салқын
болады. Шілдеде дәл жонның оң биігінде боламыз. Таразы тумай таудан
түспейміз. Таразы туған соң етектеңкірейміз. Сүмбіле туған соң Сырға
кетеміз).
Бұдан халық мәдениеті айқын көрініс тапқанЯғни, Г.Гачев бейнелеп
айтқандай, “адамның, халықтың, бүкіл өмір бойы, тарих бойында оның қолынан
шыққанның бәрінің оған Табиғаттың некедегі сүйіспеншілік-зайыптылық ғұмырға
берген нұсқасына икемділігі” [22, 47 б].
Осылайша, халық тарихының негізі – ол өмір сүретін ортадағы табиғаттың
өзгерісіне сай еңбек етуінің тарихы. Бұдан адам мен табиғат арасындағы көне
байланыстар көрінеді. “Сәби қалпындағы дамымаған халық бабалар дәуірінен
ажырауға әлі әзір емес болатын. Ол ескілік оның сөздік құрылымына етене
еніп, сол арқылы оның өмір мен табиғатқа деген барлық таным-көзқарастарын
қамтыды; әр күн, әр сағат сайын ол мыңдаған сөздер мен сөйлемдерде өзін
еске түсірте беретін” [11, 238 б].
Дуализм – барлық табиға үдерістердің негізгі сипаттамасы. Өйткені олар
өз ішінде қарама-қарсы екі фазаны не жақты қамтиды. Екіұдайылық қарама-
қарсы полюстер күшіндегі өзара тепе-теңдікке негізделген бинарлық жүйені
елестетеді. Екі фаза немесе жақтар симметриалы я симметриалы емес, бірізді
я бір мерзімді болуы мүмкін. Бірізді екіұдайы фазаға мысал ретінде күн мен
түн, қыс пен жаз, айдың толуы мен кемуі, өмір мен өлім, дем алу мен дем
шығару, жастық пен кәрілікті келтіруге болады. Бірізді де, мезгілдес те
болуы мүмкін екіұдайылыққа мысалдар: дым құрғақ, суық ыстық ерлерге
тән әйелге тән (мужской женский), озық қалыс, күн ай, алтын
күміс, от су, жан тән, т.б.
Екіұайылықтың құпиясы, кез келген еңбектің алғышарты кез келген қарама-
қарсылық арқылы көрінеді: ғарыштық, физикалық, рухани. Ең алғашқы аспан мен
жер үйлесімі көптеген мәдени дәстүрлерде өмірдің бинарлы негізі, алғашқы
қарама-қарсылық ретінде орын алады. Табиғаттың мәңгілік екіұдайылығы ешбір
құбылыс аяқталған шындықты емес, соның тек бір жартысын ғана көрсете
алатындығын білдіреді. Әр форма өзін толықтыратын сәйкестікке ие: ер
әйел, қозғалыс тұрақтылық, оң сол, салу бұзу. Шынайы ақиқат тезис пен
антитезистің бірігуінен тұратын синтезбен ғана беріледі.
Екіұдай қасиеттердің көмегімен әлем суреттелетін және меңгерулетін
әмбебап белгілер кешені құрылады. Бір мезгілде күрделі де, қарапайым да
болып келетін осы жіктеу аппараты семантикалық деңгейде отрақ. Себебі мұнда
бір субъект көзқарасы арқылы бір ғана объект (әлем) суреттеледі.
Әлдеқандай шеңбер, тұйықтық пайда болады. Әлемді игеру жіктік материал
түріндегі архетиптік түсініктерден бастау алады. Жіктеудің бірінші кезеңі –
белгілер жүйесін құратын бинарлық оппозициялар; белгілер жүйесі әлем моделі
басталған және соны қоршаған архетиптік түсініктерті кодтайды. Бұл үдеріс
адамға бағытталған және оны адам жүзеге асырады, ол мұнда белсенді де
керісінше де рөл атқарады: әлемдің өзіндік дербес моделін қалыптастырады
және сол арқылы өзі қалыптасады.
Әлемнің тілдік моделінің негізгі мазмұны әлемнің бүкіл тұжырымдамалық
(концептуальная) моделін жауып жатады. Тіл әлемнің тұжырымдамалық
картинасымен тек жекелеген концептілерді беру мағынасында ғана емес, өзінің
мазмұндық құрылымы бойынша да байланысты болмаған жағдайда ақпарат беру
құралы мен қарым-қатынас құралы қызметін атқара алмас еді. “Әлем моделі
құрылымы мен тіл құрылымын қатар талдау нәтижесінде әлем моделінің әмбебап
семиотикалық оппозицияларының жинағы мен тілдік (лексико-семантикалық,
грамматикалық) категориялар жинағының сәйкестігі байқалады. Ол сәйкестік
құрылымдардың екі бағыттағы – әлем моделінен тілге, тілден әлем моделіне –
өзара әсерін бағдарлайды. Кейінгісі әлем моделінің тіл көмегімен
суреттелетіндігін ғана емес, тіл ұстанымы бойынша... грамматика мен
сөздікті ажырату арқылы суреттелетінін білдіреді” [26, 9 б].
Әлемнің дамыған моделін қалыптастырған ойлаудың тарихи тұрғыдағы
алғашқы формасы мифопоэтикалық ойлау болды. Миф ғажайыпты немесе аңызды
баяндау емес. Мифология, А.А.Потебняның айтуынша – “Сөз, аңыз арқылы
болсын, заттық ескерткіш, әдет-ғұрып, салт бойынша болсын әйтеуір көрініс
табатын дүниені мифтік тұрғыда пайымдау тарихы” [27, 89 б].
Мифология ғаламдық концептілеу тәсілі ретінде парадигматикалық
аспектіден, мифологиялық баяндаудың (сюжеттер, оқиғалар) берік бірлігінен
және мифологиялық түсініктен (әлемнің мифтік картинасы бойынша әлем сезіну)
тыс болмайды. Өзін-өзі қайта түлететін тірі миф табиғи және тарихи ойлау
типіне хронологиялық тұрғыда да, мән-маңызы жағынан да қайшылықты келетін
ойлаудың ерекше типі болып табылғанмен, мифті кері және сөздік із түрінде
ғана зерттеу мүмкін [28].
Кең тараған мифтердің бірі – ұйымдаспаған әрі қалыпсыз хаостың
реттелген ғарышқа қарсы қоя салыстырылуы. Бұл дүниенің жаралуы жайлы ежелгі
славян мифтерінде көрініс тапқан. Олардың түсінігінде хаос есеп жүргізудің
нөлдік нүктесі саналған. Оған басты қарама-қайшылықтарды (су – құрлық,
қараңғы – жарық, түн – күн, суық – жылы, төмен – жоғары, ер – әйел, т.б.)
енгізіп, мифологиялық сана біртіндеп хаосты ғарышқа айналдырды [Қараңыз:
11; 29, 109-122 бб].
Ежелгі славяндар қоршаған дүниені уақыт, кеңістік, қоғам – барлығына
қатысты қарама-қайшылықтар арқылы қабылдаған. Дүние мен өмірдің тіршілік
етуінің басты шарты ретінде мойындалған қарама-қайшылықтардың (түн – күн,
өмір – өлім, өзіндік – бөгде, жоғары – төмен, мейірімді – зұлым)
бинарлылығына көп мән беріледі.
Мифопоэтикалық ойлау – жұмыстың салттық (ритуальная) формасы
негізіндегі ойлаудың көрнекі бейнелі түрі. Осы арада миф қандай жолмен
адамға әлемді тануға мүмкіндік береді деген сауал туындайды. Жауап айқын –
мұндай күрделі механизм бинарлық оппозициялар жүйесі арқылы жүзеге
асырылады.
А.С.Мелетинский бұл үдерісті толығырақ сипаттайды: “Мифологиялық
символдық жіктеудің ең алғашқы “кірпіштері” – мотивтер емес, элементарлы
семантикалық оппозициялар түріндегі қарым-қатынастар. Олар, ең алдымен,
адамның ең қарапайым кеңістіктік және сезімдік бағдарына (жоғары төмен,
сол оң, жақын алыс, ішкі сыртқы, үлкен кіші, жылы суық, т.б.)
сәйкес келеді. Ол кейін ғарыштық, кеңістіктік, уақыттық континуумдағы
“аспан жер, жер жер асты әлемі, жер теңіз, солтүстік оңтүстік, күн
түн, қыс жаз, күн ай”, социумдағы (өзіндік бөгде, ер әйел, жасы
үлкен жасы кіші, жоғары төмен) немесе социум мен Ғарыш, табиғат пен
мәдениет шегіндегі (су от, күн оты ошақ оты, шикі піскен, үй орман,
қоныс дала, т.б.) қарапайым қатынастармен, тіпті неғұрлым абстрактылы
сандық қайшылықтарға (жұп тақ, үш төрт және т.б.) және өмір өлім,
бақыт сор, т.б. сияқты іргетастық қатынастарға дейін, сондай-ақ сакральді
дүниәуи магистральді мифологиялық оппозициялармен “объективтендіріліп,
толықтырылады”. Қоршаған дүниені қабылдаудағы мұндай бинарлық...
контрастілеу оның “тұтастығын” дискретті түрде бөлшектейтін болса керек
[30, 230-231 бб].
Әлемді иемденіп, қауіпсіз әрі түсінікті ету үшін мифологиялық адам
санасы, қазіргі адамдікіндей, әлемді бөлшектеп, содан кейін қайта
біріктіруі қажет. “Мейлінше көбірек кеңістікті қамтып, бөгде Хаосты өз
әлеміне айналдыруға ұмтылған архаикалық адам қоршаған болмысқа тор – екілік
және үштік қайшылықтар жүйесін (бинарлық және тернарлық оппозициялар)
тастағандай болады” [28, 25 б].
А.Н.Афанасьев “Славяндардың табиғатқа поэтикалық көзқарасы” атты
кітапта осы туралы жазады. Пұтқа табыну (язычество) түсініктерінің өз
тарихы бар. Олар тосыннан пайда болмайды, адам ақыл-ойының табиғаттың
сыртқы құбылыстарын біртіндеп игеруімен баяу түрде қалыптасады. Адам,
алдымен, өзінің тіршілігіне үнемі ықпал жасайтын әлдеқандай құдірет
барлығын сезінді. Адам өзін дүниеден ажытатып, жарық пен қараңғылықты,
ыстық пен суықты сезінуге итермелеген, тірлікке нан берген не аштықпен
жазалаған, қуаныш пен қасірет жіберген жеңістік бермес күш алдындағы өзінің
әлсіздігін, шарасыздығын көрді. Табиғат бірде жерді қоныс еткендерді өз
кеудесінен емізуге әзір мейірімді ана болса, бірде нан орнына қара тас
берген зұлым өгей шеше болады. Табиғат екі жағдайда да – толық әрі риясыз
бағынуды талап еткен құдіреті күшті билеуші. Сыртқы әсерлерге толық тәуелді
болып қалған адам оны аса жоғарғы ерік, әлдеқандай құдірет тед таныды.
Табиғаттың құпия нышандарынан, оның тыныш та салтанатты әрі қаһарлы
көріністерінен адам тек таңғажайыпта ғана көрді.
Жарық пен қараңғылық, жылу мен суықтың, көктемгі өмір мен қысқы
жансыздықтың қарама-қарсылығы – бақылаушы адам ақылын әсіресе таңырқатар,
міне, осы. Миллиондаған үндермен қатты шығатын және сансыз түрлерде
қарқынды даму үстіндегі табиғаттың таңғажайып, сәнді өмірі жарық пен жылу
күші арқылы түсіндіріледі; онсыз барлығы өледі [11, 30 б].
Бұл ой келесі тілдік құралдардың қолданысымен дәлелденеді:
а) антонимдер: табиғат бірде мейірімді ана (жарық, жылу, тірлікке нан
берді, қуаныш, көктемгі өмір), бірде зұлым өгей шеше (қараңғылық, суық,
аштықпен жазалады, қасірет, қысқы жансыздық);
ә) синонимдер: тірлікке – қажетті, маңызды; жеңістік бермейтін – асу
бермейтін, өткізбейтін; риясыз – санасыз, инстингті; жансыздық - өлі.
Болмыстың әрбір элементі өзіне тән қасиеттеріне сәйкес бір серия
элементінің өзге серия элементіне салғастырылуы арқылы пайымдалады. Бір
қатардағы объектілердің өзара қатынасын бір архетиптік мифологиялық
мағынаға ие түрлі кодтар белгісі болып қабылданатын аударма деп қарастыруға
болады. Ондай кодтар баршылық: зоологиялық, өсімдіктік, минералды,
астральді (жұлдыздар тілі), аспан құбылыстары мен атмосфералық стихиялардың
тілі, киім, ас, үй және егіс жұмыстарының, әлеуметтік және отбасылық қарым-
қатынастар және т.б. тілі. Әлем, осылайша, бүтіндей белгіленген болып
шығады, ал кеңістік пен уақыт туралы пайымдауларына байланысты аталған
мәдениеттегі кодтар жиынтығы осы мәдениеттің әлем моделін құрайды.
Келесі үзіндіде әр жұп бинарлық оппозиция болып келетін қасиеттер
қайшылығының екі қатары беріледі: жоғарғы – төменгі, құрғақ – дымқыл,
піскен – шикі, еркекке тән – әйелге тән, жарық (күндізгі) – қараңғы (түнгі)
және т.б. Мұнда кеңістік пен уақыттық, табиғи және қоғамдық белгілер
сабақтасқан. Осындай негізгі қайшылықтардың 10-20 жұбы адам үшін маңызды
түгелдей дерлік объектілер мен құбылыстарды бір-бірімен байланыстырып,
қатаң түрде белгілі бір мағына беріп жіктеуге мүмкіндік береді.
Мысалы, құстар белгісінің қатынасы арқасы арқылы жердің ең үстіңгі
қабатында, астында тіршілік ететін жануарлармен салғастырылады:
кесірткемен, жыланға, – сондай-ақ аспан әлемімен, жоғары тірішілік
иелерімен қатынасы бақыланады. Әділеттілік идеясы кеңістік жайлы
пайымдаулармен байланысты болып шығады (Салыстырыңыз: правильный, право,
правда, правый, но “левое” дело, отправить “налево” және т.б.).
Негізі, әр оппозицияның бір элементіне әдетте жағымды қасиет,
екіншісіне – жағымсыз қасиет телінеді, осылай бүкіл әлемге баға беріледі.
Ежелгі адамдар күнді (аспан денесі), күнді (тәулік), көктем мен жазды,
аспанды және т.б. өмірдің табиғатқа сыйлайтынының барлығына табынып, құдай
санаған. Бұл даму мен жемістілікке байланысты.
Бірақ күндізгі жарықтың батуымен табиғаттың мәңгілік әрекеті
толастайтындай, “үнсіз түн дүниені өзінің қараңғы қапасына тартқандай
қоршап алады да барлығы қатты ұйқыға батады – мәңгіге ұйықтатып тастайтын
өлім белгісі. Күннің жарық сәулелерінің тұманмен, бұлттармен
қараңғылануынан аяз, салқындық басталады, жердегі өмір жансызданады, сол
кезде адам ауыр жұмыстарға жегіледі: ол баспана салып, жылы киім мен қорек
әзірлеуі керек.
Алғашқы қауымдық тайпаларда қараңғылық пен суық, жарық пен жылу
құдіретіне қарсы өзге күштен – таза емес, зұлым, бұзушы күштен туындайды
деген сенім болды. Діни наным-сенімдердегі дуализм осылай пайда болған;
бастапқыда ол адам рухының парасаттық талаптарынан туындаған жоқ, керісінше
олардың физикалық алғышарттары мен тірі ағзаға жасайтын түрлі әсерлерінен
бастау алды; адам өзінен, өз пайдасы мен мүдделерінен басқа өлшемді
білмеді. Адамгершілік негіздер кейін жасалды және табиғатқа деген ежелгі
көзқарастан туындаған дуализмнің дайын ережелеріне бекітілді” [11, 48 б].
Ежелгі адамдар табиғат құбылыстары төңірегіндегі барлық түрлерді қарама-
қарсы екі күшке бөлді. Этимологиялық зерттеулер славян тайпаларында болмыс
құбылыстарына осындай диалистік көзқарастың болғанын дәлелдейді.
Осылайша, ежелгі адамның әлемді мифологиялық түрде қабылдау
ерекшеліктері оның қоршаған ортамен толық бірігуімен, ойлау мен
эмоционалдық жағынан бөлшектенбегендігімен сипатталады. Екіжақтылық
сипаттардың көмегімен белгілердің әмбебап кешендері құрылады да соның
негізінде айналадағы болмыс игеріледі және суреттеледі. Әмбебап бинарлық
оппозициялар жүйесі бүкіл дүниеге сипаттама беруге және жіктеу жасауға
мүмкіндік береді. Мифтерде алуан түрлі діни-нанымдар қабаты түзіліп, олар
нақтылана, байи түсті. Бірақ олардың барлығы әлемді екіжақтылық жүйесімен –
жарық пен қараңғылық, мейірімділік пен зұлымдық, өмір мен өлім, оң мен сол
арқылы суреттеді. Мұндай екіжақтылық дүние мен өмір тіршілігінің басты
шарты деп мойындалды.
Осылай, әлем картинасының қалыптасуына тіл, дәстүрлер, табиғат және
ландшафт, тәрбие, оқу және басқа әлеуметтік факторлар әсер етеді. Табиғат
пен қоршаған орта барлық ұлттардың рухани әлеміне ерекше ықпал жасайды.
Табиғатты өзіне қарай икемдеу сонымен қатар аталған адамдар ұжымының аса
иілгіштікпен, шеберлікпен табиғатқа икемделуі деген сөз.
Ежелгі адамның ойлауы кеңістіктің, нақты сипатта болды. Әр зат, құбылыс
сезім арқылы, бейнелі түрде қабылданды, ал бейне заттың, құбылыстың тек
сыртқы жағын ғана, яғни, көзге көрінетін, білінетін қырын ғана көрсететін.
Адам ойы өз тарихының алғашқы сатыларында барша тірі мен өлі дүниені
теңстіруге ұмтылып, оны түрлі магиялық бейнелер мен символдар арқылы жүзеге
асыратын.
Ежелгі адам айналадағы дүниені уақыт, кеңістік, қоғам – барлығын
қамтитын қарама-қарсылықтар негізінде қабылдады. Қайшылықтардың бинарлығына
көп мән берілетін (түн – күн, өмір – өлім, өзіндік – бөгде, жоғары – төмен,
мейірімді – зұлым және т.б.). Адамның қырағы ақыл-ойын жарық пен
қараңғының, жылу мен суықтың, көктемгі өмір мен қысқы жансыздықтың қарама-
қарсылығы үнемі таңқалдырды.
Тіл және онымен тығыз байланысты ой бейнелілігі мифтердің туындауында
маңызды рөл атқырытын метафораларды, кейіптеулерді өмірге әкелді.
Қазіргі орыс тілінде “табиғи” және “кері” метафоралар бар. Оған адамның
рухани өмірін, іс-әрекетін, түр-тұрпатын сипаттауда қолданылатын табиғат
құбылыстары, табиғи стихияларды қамтитын тілдік деректер тән. Табиғатқа
метафоралық ыңғаймен келу антропоморфизммен – дүниеге адам призмасы арқылы
қарайтын ерекше көзқараспен байланысты. Әрбір метафораның соңында миф,
мифологема, архетип жатыр.
2.2 “Қазақ, орыс әлем суреттеріндегі астронимдер”
Қазіргі қазақ және орыс тілдерінде аспанмен негізгі аспан денелерін
белгілеуде көне атаулар, латын тілінен шыққан планета атаулары қолданылады
(Меркуррий, Шолпан, Қызыл жұлдыз, Есекқырған).
Берілген ЛГТ негізгі лексикалық бірліктері ретінде “аспан” ұғымы
алынады. “Аспан” ұғымымен “күн”, “ай”, “жұлдыз” деген бірқатар нысандар
қатынасады.
Күн – солнце (синоним – дневное время); тәулік (синоним – день);
күнтізбелік күн;
Кезең, уақыт; ауа райы (салыстырыңыз: қытай тіліндегі ұқсас мағынасы
tian “күн” liangi “ауа райы”); күн күркіреуі; найзағай; сәттілік.
Ежелгі славяндар күнді Даждьбог (Дажьбог) деп атаған. Бұны жаңбыр
(дождь) сөзінен шыққан деп ойлау қате, бұл – “Құдай берген”, “Барша
жақсылықты сыйлаған”. Славяндар Даждьбог алтын қанатты алтын жалды төрт
ақбоз ат жегілген таңғажайып арбамен аспанда жүреді дегенге сенген. Ал күн
сәулесі Даждьбог өзімен ала жүретін отты қалқаннан шығады [31, 24-28 бб].
М.М.Маковский күн мен айдың “сиқыр”, “сиқырлау”, “құдай, құдірет”
ұғымдарымен қатынасын қарастырады.
Салыстырыңыз: авест. mah- “ай”, ал бірақ грек. Μαγεια “магия”, еж.
үнді. Suar “күн”, ал лат. Sors “тағдыр”, грек. ηλιος “күн”, орысша “көз
байлау”.
Салыстырыңыз: еж. үнді. suar “күн”, ал еж. үнді sura “құдай” [32, 210
б].
Славяндардың күнді қасиет тұтуына көптеген аңыздар мен ескерткіштер
куәлік етеді. Кирилл Туровский христиан дінін қабылдауды дәріптей келе,
мынаны қуана хабарлайды: “уже бо нарекутся богом стихиа, ни солнце”; басқа
уағыздаушылар: “не нарицайте собе бога ни в солнци, ни в луне; луце же ли
поклонятися лучю мръкнущему, нежь лучю бессмертному?”, - деп жазды.
Қарапайым орыс халқы құдай жарығымен ант етеді: “Құдайдың жарығын көрмей
кетейін!” [11, 35 б]. Күнді осылайша құдайдың алмастыруы айрықша. Күн өлім
жеңгендей, кешке жоғалып, үнемі таңертең бар жарығымен, салтанатты
ұлылығымен қайта шығатындықтан, күннің мәңгілік, құдіретті күш екендігі
жайлы ойлар туды.
“Күн”, “ай” мағынасындағы сөздер үнді еуропа тілдерінде “белгі, алдын-
ала белгілеу” мағынасымен байланысты. Салыстырыңыз: грек. ηλιος “күн”, ал
еж. сев. heill “белгі”, лат. monstrum “белгі”, ал еж. ағылшын. mon,
ағылшын. mon, ағылшын. moon “ай” + хет. tar- (tar-pella –мен тіркесте:
салыстырыңыз: тох. Ал pallent “ай”) “алдын-ала белгілеу” [11, 210 б].
Күннің тұтылуы ежелгі адамдар пайымдауынша, жақсы белгі емес.
Қазақша тұтылу (тура мағынасында ұсталу, тұтқындалу) Күн мен Айдың
тұтылуын білдіреді. Салыстырыңыз: санскрит. Somagraha “айдың тұтылуы”
Som “Ай”, graha “ұстау, ұрлау”. Түрік тілінде жұлдыздардың астрономиялық
тұтылуы tut (ұстау) етістігінен жасалған tutulma және tutkun сөздерімен
беріледі (ay tutulmasi husuf – “ай тұтылуы”, gunes tutulmasi kusuf – “күн
тұтылуы”). Сөздің бұл мағынаға ие болуы мифтік тішілік иесінің жарықты
жұтып алуы туралы көне пайымдауынан пайда болған.
Қытай тіліндегі shi тұтыну сөзінің алғашқы мағынасы – жеу. Қытай
жылнамаларында көшпелілердің бұл құбылысты қалай қабылдағаны туралы мәлімет
сақталған: Барлық варварлар Айдың тұтылуы жамандық әкеледі деп қорқады.
А.Н.Афанасьев Еуропа халықтары күн мен айдың астрономиялық тұтылуы
себептерін ібіліс-жыланның дұшпандықпен шабуыл жасауы немесе зұлым
сиқыршының әсерлері деп ұққандығы туралы жазады. Оның куәлік етуінше,
тұтылу кезінде шошынған тұрғындар топ болып жиналып, темір ыдыстарды
ұрғылап, иттерді үргізген: олар металл дыбысы (соның ішінде қоңырау үні)
мен иттердің үргені таза емес күштер мен мыстан үшін аса қорқынышты әрі
оған шыдау мүмкін емес [33, 431-432 бб].
Игорь жасағы туралы сөз атты ежелгі Русь тарихи ескерткішінде
баяндаудың басында 1185 жылдың 1 мамырындағы күн тұтылуының князьдар мен
жауынгерлердің үрейін ұшырғандығы еске түсіріледі. Славяндарда күн культі
кеңінен тарады. Сөзді түсіндірушілер аталған құбылысты екі түрлі
түсіндіреді: біріншіден, бұл Игорьге сапардан бас тарту керек деген белгі
болды; екіншіден, күн Киев князі Святослав бейнесімен астасып тұр. Себебі
сапар оның рұқсатынсыз жүзеге асырылып жатты.
Сөзден күн тұтылғандығы хабарланатын және оны Игорь мен оның әскері
бақылайтындығы айтылатын сөйлемді келтірейік: ... На свътлое солнце ивид
от него тьмою вся своя воя прикрыта - ... взгянул не светлое солнце и
увидел войнов своих, тьмою от него прикрытых [34, 45 б]. Ежелгі орыс
тіліндегі мәтінде күннің жауынгерлерді қараңғылықпен бүркеп, өзінің
тіршілік сәулесін бермей және соны сырттан бақылап тұрған Игорьге көрсетіп,
бұл сапарға өз батасын бермегені хабарланады.
В.И.Даль прикрыта сөзінің мағынасын бөгеу, жабу деп түсіндіреді [35,
458 б]. Тьмою вся своя воя прикрыта (мұндағы воя – әскер, жинақтық зат
есім) қараңғылық Игорьдің жасағын күннен бүркеді дегенді білдіреді.
Солтүстік Еуропа мен Азияның көптеген халықтарында күн алтын мүйізді
бұғы, бұлан, елік болып пайымдалған: олардың мифтерінде Бұғы-күннің соңынан
дию-аңшы қуады. Алтын мүйізді бұғы бейнесі сондай-ақ орыс ертегілері мен
Солтүстік аңыздарында, еуропа халықтарының фольклорында кездеседі.
Қазақ фольклорында Алтын мүйізді бұғы ертегісі бар. Онда атақты аңшы
Бұлды-мергеннің бұлақ бойында жайылып жүрген мүйізі қарағайдай, оның
үстіне саф алтын бұғыны атпақ болғандығы әңгімеленеді. Ғажайып жануар адам
даусымен үн қатып, одан кейін алтын мүйізі бар ақсақалды қарияға айналып,
аңшыны тоқтатады. Сюжеттің жалғасынан біз күн қарсыласының бейнесін – жеті
басты айдаһарды көреміз. Ол 20 бойы терең үңгірді мекендеп, әр апта сайын
қала тұрғындарынан алым-салық ретінде бір ұл, бір қыз және он қой алып
отырады. Қария қаһарманнан жергілікті тұрғындарды қорқынышты жауыздан
құтқаруын өтінеді. Аңшының қаруы – алмас қылыш Бұлды-мергеннің батырлық
сипаттарын айқындайды. Ептілік танытқан ол қылышын көлденең ұстап, диюдың
дауылдай демін пайдаланып, өткір сынасымен оны басынан аяғына дейін екіге
бөліп тастайды [36, 76-80 бб].
Қазақтың Сарыат атты ертегісі мазмұны жағынан осыған ұқсас. Мұнда жер
асты патшалығының тұрғындарын адам жейтін айдаһардан құтқаратын Сарыат
есімді батырдың ерлігі баяндалады. Дию батырды жұтпақ болып ішіне ауа
тартады. Ал батыр болса, қылышты алдына ұстап айдаһарды екіге бөледі.
Қазақ тіліндегі kun kor- тұрақты синтагмасы (тура мағынасында күнді
көру) өмір сүру, тіршілік ету мағынасында қолданылады. Jarig kun
метафоралық қолданысы (тура мағынасы да жарық күн) жақсылық, қуаныш
болып пайдаланылады.
Kun tuw (тура мағынасы – күн туды) күн шығып келеді мағынасында
қолданылады. Мұнда туып келе жатқан жарықтың аспандағы тіршілік иесі
екендігі туралы ежелгі түсінік сақталған. Белгілі түркітанушы В.А.
Гордлевский ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz