Етті-майлы құйрықты қойлар

Кіріспе
1Негізгі бөлім
1.1Әдебиетке шолу
1.1.2Етті.майлы құйрықты қойлардың биологиялық ерекшеліктері
1.1.3Етті.майлы құйрықты қойлардың тұлғалық жəне өнімділік көрсеткіштері
1.2Технологиялық бөлім
1.2.1 Етті .майлы өнімді қой тұқымдарының өнімділігін жетілдіру әдістері
2Тіршілік қауісіздігі
Қорытынды
Пайдаланылған әдібиеттер

Президент – ұлт Көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың «...мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара әрекетінің инновациялық әлеуетін арттыру қажет», - деп көрсеткен «Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының негізгі бағыты» және «Қазақстан – 2050 стратегиясы» қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауларында агроөнеркәсіп кешені алдына – «Экологиялық таза өндіріс саласында ғаламдық ойыншы болуға» және жаңа ғылыми, технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып, мал шаруашылығындағы дәстүрлерімізді жаңғыртуымызға міндетті қойылды.
Қазақстанда қой шаруашылығы басқа мал шаруашылықтарының ішінде ерекше орын алады. Оған басты себептердің бірі, бұл республикада табиғи жайылымдардың кеңдігі және басқа да азық-түлік қорының молдығы болып есептеледі. Айталық, 223 млн. гектар ауыл-шаруашылығына бөлінген 180 млн. гектары таулы, шөлейтті, табиғи мал жайылатын жайылым болып келеді. Онымен қоса қой шаруашылығынан халықтың мұқтажына керекті ең құнды заттар алады, олар: жүн, тері, ет, сүт, елтірі, май, сүйек тағы басқалар. Бұлардың ішіндегі халыққа ең керектісі, бағалысы жүн өнімі. Себебі жүннен неше түрлі құнды да бағалы киімдер тігіледі, басқа да адам өміріне керекті әр түрлі заттар бұйымдар жасайды. Қаракөл қозыларының терісі тек біздің елде емес басқа шет мемлекеттердің өзінде үлкен құндылықпен бағаланады. Соңғы кезде қой терісінен жасалатын неше түрлі сәнді тондарға баға жоқ.
Қой шаруашылығының халыққа беретін өнімдердің ішінде қой еті де жеке орын алады. Орта Азия республикаларында Қазақстанда қой етінің өнімінің сыбағалы салмағы 29-31 % -ке жетеді. Түркімен республикасында 50 %-ке дейін барады.
Қазақстан жалпы қой басынан, жүн және ет өндіру көрсеткішінен бұрынғы Кеңес Одағында екінші орын алады. Бірінші орында-Ресей. Ерте кезде Қазақстанда негізінен қылшық жүнді етті-майлы қой тұқымдары өссе, кейін айталық біздің республикада жаңадан биязы, биязылау жүнді, етті биязылау жүнді қой тұқымдары пайда болды.
Қазіргі таңда Қазақстандағы жалпы қой басының ішіндегі асылтұқымды мал басының үлес салмағы 13,8% құрайды. Тауарлы отарлардағы қойлардың (биязы жүнді, жартылай биязы, жартылай қылшық жүнді, қаракөл және басқалар) өнімділігі және тұқымдығы бойынша сандық құрамын түзуде нақты мәліметтерді алу үшін облыс, аудан және ауыл аумақтары көлемінде электронды есеп жүргізу қажет.
Қазақстанның әртүрлі табиғи-климаттық аймақтарында шалғайдағы мал шаруашылық жүргізу үшін жылжымалы қой шарауашылығы кешендерінің үлгісі жасалынды.

1 Кулешов П.Н. Научные и практические основы подбора племенных животных в овцеводстве. М.:Наука, 1974. С.156-163.
2 Қасымов Қ., Өтесінов Ж. Қой өсіру технологиясы. Алматы: Қайнар, 1988. 144 б.
3 Боголюбский С.Н. К вопросу о стадиях развития животных. М.:Наука, 1984. 90 с.
4. Маматказин Х.Х., Алимбеков С.А. Эффективность интенсивного откорма выбракованных каракульских овец //Овцеводство. –М., 1972. -№11. - С.30-32.
5. Ескараев М.А., Елемесов К.Е. Опыт разведения каракульских овец каракульчевого типа в племхозе «Тасты». -Алма-Ата, 1985. -С.53-58.
6. Щесь Г.Г. Влияние пастбищно-кормовых условий в период суягности каракульских овец на качество их приплода //Каракулеводство и звероводство. –М., 1955. -№4. -С.18-19.
7 Иванов М.Ф. О методах племенной работы. М.:Просвещение, 1975. 120 с.
8 Алибаев Н., Бекетауов О. Биотехнологические исследования в караку-леводстве: достижения и перспективы развития /Каракулеводство Казахстана: история и проблемы развития. Алматы: Бастау, 2002. С.55-59.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1Негізгі бөлім

1.1Әдебиетке шолу

1.1.2Етті-майлы құйрықты қойлардың биологиялық ерекшеліктері

1.1.3Етті-майлы құйрықты қойлардың тұлғалық жəне өнімділік көрсеткіштері

1.2Технологиялық бөлім

1.2.1 Етті - майлы өнімді қой тұқымдарының өнімділігін жетілдіру әдістері

2Тіршілік қауісіздігі

Қорытынды

Пайдаланылған әдібиеттер

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

МЕСТ мемлекеттік стандарт
% пайыз
кг килограмм
гр грамм
мл миллилитр
см сантиметр
мм миллиметр
мин минут
л литр
оС градус Цельси
оt температура
млрд миллиард
n тәжірибеге алынған мал саны
min минимум
max максимум

Кіріспе

Президент - ұлт Көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың ...мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара әрекетінің инновациялық әлеуетін арттыру қажет, - деп көрсеткен Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының негізгі бағыты және Қазақстан - 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауларында агроөнеркәсіп кешені алдына - Экологиялық таза өндіріс саласында ғаламдық ойыншы болуға және жаңа ғылыми, технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып, мал шаруашылығындағы дәстүрлерімізді жаңғыртуымызға міндетті қойылды.
Қазақстанда қой шаруашылығы басқа мал шаруашылықтарының ішінде ерекше орын алады. Оған басты себептердің бірі, бұл республикада табиғи жайылымдардың кеңдігі және басқа да азық-түлік қорының молдығы болып есептеледі. Айталық, 223 млн. гектар ауыл-шаруашылығына бөлінген 180 млн. гектары таулы, шөлейтті, табиғи мал жайылатын жайылым болып келеді. Онымен қоса қой шаруашылығынан халықтың мұқтажына керекті ең құнды заттар алады, олар: жүн, тері, ет, сүт, елтірі, май, сүйек тағы басқалар. Бұлардың ішіндегі халыққа ең керектісі, бағалысы жүн өнімі. Себебі жүннен неше түрлі құнды да бағалы киімдер тігіледі, басқа да адам өміріне керекті әр түрлі заттар бұйымдар жасайды. Қаракөл қозыларының терісі тек біздің елде емес басқа шет мемлекеттердің өзінде үлкен құндылықпен бағаланады. Соңғы кезде қой терісінен жасалатын неше түрлі сәнді тондарға баға жоқ.
Қой шаруашылығының халыққа беретін өнімдердің ішінде қой еті де жеке орын алады. Орта Азия республикаларында Қазақстанда қой етінің өнімінің сыбағалы салмағы 29-31 % -ке жетеді. Түркімен республикасында 50 %-ке дейін барады.
Қазақстан жалпы қой басынан, жүн және ет өндіру көрсеткішінен бұрынғы Кеңес Одағында екінші орын алады. Бірінші орында-Ресей. Ерте кезде Қазақстанда негізінен қылшық жүнді етті-майлы қой тұқымдары өссе, кейін айталық біздің республикада жаңадан биязы, биязылау жүнді, етті биязылау жүнді қой тұқымдары пайда болды.
Қазіргі таңда Қазақстандағы жалпы қой басының ішіндегі асылтұқымды мал басының үлес салмағы 13,8% құрайды. Тауарлы отарлардағы қойлардың (биязы жүнді, жартылай биязы, жартылай қылшық жүнді, қаракөл және басқалар) өнімділігі және тұқымдығы бойынша сандық құрамын түзуде нақты мәліметтерді алу үшін облыс, аудан және ауыл аумақтары көлемінде электронды есеп жүргізу қажет.
Қазақстанның әртүрлі табиғи-климаттық аймақтарында шалғайдағы мал шаруашылық жүргізу үшін жылжымалы қой шарауашылығы кешендерінің үлгісі жасалынды.
Қолайлы жайылым-азықтық жағдайларда және су режимінде мал шаруашылығы кешені ұсынылған технологиялармен, құрылымдық табындармен, қызметшілер, техникалық құралдар және барлық қажетті инфрақұрылымға сай қой шаруашылығы кешенінің үлгісі тұрақты бола алады.
Қой шаруашылығының мамандандырылған бағытының бірі - қаракөл шаруашылығы өте қиын жағдайда және бір кездері атағы шыққан жеңіл өнеркәсіп ілбірі - қаракөл елтірісі бүгінде дағдарысты кезеңін өткізуде. Мамандырылған қаракөл шаруашылықтары негізінен қой шаруашылығы өндірісінің барлық бағытындағыдай қой және қозы етін өндіруде.
Бүгінде құрғақ тұздалған, орта сапалы қаракөлдің бағасы 50 АҚШ доллары шамасында, ал қозылар енелерінен айырған кезде жобамен осындай бағада етке өткізіледі. Ұзын-майлы-құйрықты қой тұқымына жататын қаракөл қозылары араб елдері нарығында үлкен сұранысқа ие.
Әлемдегі қаракөл өндіру үрдісі сыртқы және ішкі нарықта жоғары сапалы қаракөлге деген сұраныстың ұлғаюын көрсетеді және оның бағасы жыл сайын артып келеді.
Қаракөл шаруашылығын тұрақты дамыту үшін, жаңадан шығарылып апробациядан өткен әр түсті және реңді қаракөл қойларының 15 жоғары өнімді зауыттық сүлелері мен 3 тұқымішілік типтері айтарлықтай биоресурс болып табылады. Бұл Қазақстанға отандық қаракөлдің бұрыңғы даңқын жаңдандыруға барлық мүмкіндігі бар екеніне - Қазақстан қаракөлі ұлттық брендті ұсыну арқылы өзінің мәртебелі орнын алуға негіз бола алады.
Алға қойған мақсатты іске асыру үшін Қазақстанның қаракөл шаруашылығын дамытудың стратегиялық мәселелерімен айналысатын ҚР АШМ жүйесінде Қазақ қаракөл корпорациясын ұйымдастыру орынды.

1Негізгі бөлім
1.1Әдебиетке шолу

Құйрықты етті-майлы бағыттағы қой шаруашылығында алғаш рет тәжірибе жүзінде эмбрионды трансплантациялау жұмысы жасалды. Осының нәтижесінде еділбай тұқым донорынан өнімділігі жоғары, әрбір саулықтан 2-5 дейін ұрпақ, ал жалпы жыл бойына барлығы - 114 трансплантант-қошқарлары алынды.
Жалпы қой ұрықтандыру науқаны 40 күнге созылады, содан кейін отарға қошқар қосып жібереді, ұрықтанбай қалған қой болса, соларды табиғи жолмен ұрықтандырып қойдың қысыр қалмауын қамтамасыз етеді [3].
Қой басқа үй малдарына қарағанда қолға ерте үйретілген. Шығу тегі, ғалымдардың көп жылдардағы зерттеулерінің нәтижесінде, қазіргі уақытта әлі де кездесетін муфлон, арқар, аргали және жалы бар қойлардан басталады деген тұжырымға тоқтаған. Әсіресе, муфлонның жетекші орны болған болуы керек, себебі қазіргі қойлардың барлығының да хромосомаларының саны муфлонмен бірдей -- 54.
Муфлондар -- қазіргі кезде Жерорта теңізінің Сардиния мен Корсика аралдарында, Кавказ тауларында, Иран мен Түркия жерлерінде мекендейді. Муфлондар тау муфлоны және дала муфлоны болып бөлінеді. Тау муфлондары жеңіл, жүрдек, таулардың қолайсыз жағдайына төзімді және берік бітімді болып келеді. Түртүсі қызғылт-тау, қоңыр-қошқыл қылшық жүнді болады. Қошқарларының салмағы 60-70 кг тартады. Аскания-Новада (Украина) академик М.Ф.Иванов муфлон қошқарларымен биязы жүнді саулықтарды шағылыстырып, одан биязы жүнді қой тұқымын өсірген. Тау муфлонынан Роман, Шотланд, т.б. қысқа құйрықты қой тұқымдары тараған.
Дала муфлоны немесе арқар ұзын жіңішке құйрықты және ұзын-майлы құйрықты қой тұқымдарының арғы тегі деп есептелінеді. Арал мен Каспий теңіздері аралығындағы далалы аймақта, Қазақстан мен Орта Азияның таулы аймақтарында кездеседі. Дала муфлоны тау муфлонына қарағанда ірілеу, мүйізділеу болып келеді. Денесінде қысқа қылшың, бауырында түбіт жүндер еседі. Түр-түсі -- қызғылт-қошқыл. Аргали -- құйрықты қойлардың арғы тегі, қазіргі жабайы қой түрлерінің ең ірісі. Тірідей салмағы 180-200 кг, ірілері -- 240 кг-ға дейін барады. Орта Азия, Сібірдің оңтүстігіндегі таулы аймақтарда, Қазақстанның шығыс, оңтүстік-шығыс тауларында, Сарыарқа, Ұлытау, Қаратау, Шу, Іле өзендерінің бойында кездеседі. Қошқарының мүйізі ірі, түбі жалпақ, дене түгі сұр-бурыл, қылшың жүнді. Арқар кебіне егіз қоздайды.
Қойдың қолға үйреніп, үй малы болғанына 8-10 мың жылдай болған. Міне, осы ғасырларда жер жүзінде, адамның өсу тарихында, табиғат құбылысында бірнеше тарихи өзгерістер болған. Осы өткен уақыт ішінде жердің өзгешелігіне ауа мен табиғат ерекшеліктеріне байланысты қойды әр түрлі қажеттілікке пайдаланған. Тибетте қойды күш көлік, жүк таситын мал ретінде пайдаланса, Египетте қойды жер жыртуға жеккен. Міне, қой адам қолына үйренгеннен кейін бірнеше биологиялық өзгерістерге ұшыраған, Қой тұқымдары кейін бірте-бірте ет, сүт, жүн, тері өнімдерін беруге бағындырылып өсіріле бастаған.
Қазіргі қой тұқымдарының алғашқы жабайы кезіндегі тегімен салыстырғанда көптеген биологиялық-морфологиялық айырмашылықтары бар. Ең алдымен, өзгергені -- мінезі, яғни олардың адам ьщғайына қарай ауысып жуаси бастауы. Сейтіп, адам қойды тобымен жүруге көндірді. Олардың бұлай жуасуы сезім ағзаларының, есту, көру қабілеттерінің әлсірей бастауынан деп дәлелдеуге болады. Әрине, бұл ерекшеліктері қой тұқымының әрқайсысында әр түрлі. Тұқымдас қойлардың ішінде кейбірі асау, қашаған болып келетін жабайы тегінен қалған мінез деуге болады. Қойдың жалпы ұрықтану, төлдеу мерзімдері өзгеріп, созылыңқы (5-6 айға дейін) болып, адамның қолайлы деген уақытына икемделгені, төлшілдігінің артуы да биологиялық өзгерістерінің керіністері.
Жабайы қойлар мен үй қойларының тағы бір биологиялық айырмашылығы -- жүнінің түрі мен сапасында. Жабайы қойлардың жүнінің түрі қорғаныс қасиетіне қарай, жүрген табиғат ортасының түсіне жақын қызғылт, қоңыр, т.б. түрлерде болса, үй қойларының жүн түстері ақ, ақсары, қара, ақсұр болып келеді. Жүнінің морфологиялық құрамы да өзгерген. Жабайы қойлардың жүні ірі қылшықты, түбіті өте жіңішке және қысқа болса, үй қойларының жүндері түбітті, аралық талшық-ты, қылшығының өзі жіңішке. Жүннің өсуінде де біршама өзгерістер болған. Жабайы қойлар мен үй қойларының мүйіздерінде өзгерістер көп. Үй қойларының мүйіздері жіңішке, қысқа, көбінесе қой тұқымдары тоқал. Жабайы қойлардың құйрықтары қысқа, кіші болса, үй қойларының құйрығы үлкен, ұзын болып келеді. Сол сияқты, үй қойларының ішек-қарны, жүрек, өкпе-бауыры да өзгерген. Үй қойларының жүрегі босаң, еті майлы келсе, жабайы қойлардың жүрегі тығыз, үш бұрышты болып келеді. Жабайы қойдың қошқарлары мен саулықтарының салт көрінісіндегі айырмалары ерекше көзге түседі. Қошқарлары ірі, мүйізді, биік болады, ал үй қойларында қошқар мен саулықтары олай ерекшеленбейді.
Қойдың жалпы басқа малға қарағанда биологиялық ерек-шеліктерінің бірі -- бас сүйектерінің бейнесі. Қойдың басы сүйір, жақ сүйектері ұзын, тұмсығы үшкір, еріндері икемді, тез қимылдағыш, тістері өткір, ұсақ болады. Бұл қасиет қойдың жайылым малы екенін анықтап, тапшылықты ұдайы көретінін аңғартады. Қой басының мұндай түрге өзгеруі, зерттеуші ғалымдардың пікіріне қарағанда, өзінің өсу эволюциясында мыңдаған жылдар бойы табиғаттың шөпсіз, қиын, ауыр жағдайларына бейімделуінен болған. Қой басқа үй малдарына қарағанда табиғатта өсетін шөптердің (80-85%) басым көпшілігін жейді, мұның ішінде арамшөптер, ашшы шөптер, басқа мал жемейтін шөптер көптеп кездеседі. Қойдың жеген шөбін қорыту қабілеті де басқа малдардан жоғары. Өйткені, қойдың асқазаны көп камералы, ішегі ұзын, өз денесінен 30 есе ұзын болады. Ал сиырда 20 есе, басқа малда одан да аз. Сондықтан, қой жеген шөбінің 75% -ын түгелдей сіңіреді.
Қойдың ендігі бір биологиялық ерекшелігі -- өсімталдығы. Әр 100 саулыққа орта есеппен жылына 130-150 қозы өсіруге әбден болады. Мұндай қасиет төрт түліктің басқаларында (жылқы, түйе, сиыр) әлдеқайда төмен. Қойдың жыныс ағзалары мен жүйесі тез, 5 айда жетіледі. Бірақ бұл уақытта оларды шағылысқа жіберуге болмайды, себебі, басқа ағзалары, онімділік қасиеттері әлі дамып жетіспейді. Қозы алғанмен, ондай малдан жоғары өнім өндіруге болмайды. Сондықтан, ұрғашы қойды бірнеше рет 18 айлығында шағылысқа жіберу жан-жақты негізделген болады. Осының өзінде де қойдан жақсы өнім алып, мал басын жеделдетіп өсіруге болады. Қой қозыны 5 ай көтереді, 150 күннен кейін қоздатып, қозыларын уызға тойдырып, содан соң қолдан жасаған сүтпен асырап, саулықтарды қайта шағылысқа өзірлеуге болады. Саулықтарды жылына екі немесе екі жылда үш рет қоздатудың технологиялары жасалған. Жағдай бар, мамандары жақсы фермаларда бұл технологияларды қолданып, қойды табысты салаға айналдыруға әбден болады. Ол үшін мал азығының жақсы қоры, қоражайлар, ең бастысы, жауапты да білгір мамандар қажет.
Қойдың биологиялық ерекшеліктерінің бірі -- оның адамға қажет түрлі өнім беретіні. Қой адам өміріне ең қажетті ет, сүт, жүн, тері, елтірі өндіреді. Басқа малдар бұл өнімдердің кейбір түрін ғана береді. Әрине, қойдан адам өміріне, халық шаруашылығына керекті өнімдердің әр түрлерін бірдей мөлшерде талап етудің озі дұрыс болмас еді. Бұл орайда Ж.Кювьенің коррекция заңын еске алу дұрыс болады. Ғалым: ...әрбір өзінше құралған нәрсе бір жеке тұйық жүйеден тұрады және оны ңұраушы заттар бір-бірімен тығыз байланысты болады да, барлығы бірігіп өзінше бір қажетке жарайды. Ал сол бір-бірімен тығыз байланысты заттың бір бөлігін өзгерту міндетті түрде, екінші бір бөлектің белгілі бір молшерде өзгеруіне әкеліп соғады деп көрсетеді. Бұл коррекция заңының барлық жерде үлкен теориялық маңызы бар. Ал осыны тірі ағзаға аударсақ былай болып шығады: әрбір тірі ағза -- бір-бірімен тығыз байланысқан химиялық заттардан тұратын күрделі де тұтас дене, оның ең жоғары мақсаты өмір сүру, өсу болып есептеледі. Жалпы биология ғылымының негізін қалаушы ірі ғалым Ч.Дарвин ағзаның өсіп-жетілуін, тұқым қуалау қасиеттерінің жеке белгілерінің биологиялық өзгеруін ағзалардың, дененің үйлесімділік заңы (коррекция) деп атаған. Оның өзін табиғи іріктелу деп дәлелдеген. Осындай ғылыми негізге сүйене отырып, әрбір эволюциялық өзгерісті, болмаса бір күрделі селекциялық жұмыстың нәтижесін, мысалы, жаңа тұқым шығарды көп жылғы еңбектің арқасында болған коррекциялық жүйенің орын ауыстыру нәтижесі деп ұғыну керек. Еш зат еш жақтан келмейді -- бірі-бірінің орнын ауыстырады.
Сонымен, коррекция заңының дәлелдеуімен ағзадағы барлық заттар бір қалыпты өсіп, бірдей мөлшерде дамымайтынының анықталғаны шындық. Ч.Дарвин өзінің ірі қараға жан-жақты жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде былай деп жазған: Сиырдан... көп сүт сауып, оның үстіне, оның жылдам семіре қоюын талап ету өте қиынға түскен болар еді. Сол сияқты, П.Н.Кулешов та Р.Беквелдің: Әр қойдың жүнін 2 не 3 фунтқа көбейту үшін оның 10-12 фунт етін жоғалту керек деген ойын мақұлдай келіп, былай деп жазған: осы уақытқа дейін бір қойдан әрі жоғары сапалы ет, онымен қоса сондай сапада жүн алынған емес. Міне, осы сияқты зоотехникалық, биологиялық көзқараспен қарағанда өте тұжырымды жүргізілген тәжірибелердің нәтижесі осы кездегі селекционерлердің жұмыс жүргізуіне үлкен жеңілдік және үлгі ретінде пайдалануға жол көрсетеді. Қой шаруашылығында әрбір селекционер қойдың қай тұқымын өсіру керектігін анықтау үшін, ең алдымен сол жердің табиғи ерекшеліктерін, ауа райының құбылысын, азық қорын, географиялық айырмашылықтарын зерттеп, енді осы жерге қандай тұқымды қойдың биологиялық ерекшелігі сай келетінін, қандай тұқымды қой сапалы өнім беретінін анықтау керек.
Өйткені, қойдың биологиялық ерекшеліктері олардың тұқымдарына тікелей байланысты. Кейбір қой тұқымдары кең, жазық, құрғақ ауалы аймақта өзін жақсы сезініп, мол өнім береді. Бұлардың қатарына қазақтың құйрықты қойлары, еділбай қойы жатады. Қайсыбір қой тұқымдары жері шалғын, жазы, ауасы ылғалды жерді жақсы көреді. Бұл топқа Британияның етті-жүнді биязылау қойлары жатады. Кейбір тұқымдар таулы жерлерде жақсы дамиды. Ондай қойларға қазақтың арқар-мериносы, гиссар қойы, алай қойлары жатады. Осы келтірілген биологиялық қасиеттерінің арқасында қой түлігі басқа мал түрлеріне қарағанда дүние жүзінде ең кең тараған, ең көп малдар қатарына жатады. Жер жүзінде қазіргі кезде 600-ден астам қой тұқымдары өсіріледі. Солардың ішінде ыстыққа да аязды суыққа да, таулы жерге де, құмды-шөлейтті жерге де жерсініп өсе беретін қой тұқымдары бар. Мәселе соның ішінен нақты жерге, жағдайға қажетті тұқымды таңдап алып өсіруде. Қой -- адам еңбегін ақтайтын мал. Қазақ мал өсірсең -- қой өсір, табысы оның көл-көсір деп тегін айтпаған. Қойдың осы сияқты жоғарыда айтылған ерекшеліктерін басқа дене бітімі (конституция), сыртқы пішіні (экстерьер), ішкі құрылысы (интерьер) да әр қой тұқымында өзіне төн ерекше болады. Сол ерекшеліктерін селекционер-зоотехник терең зерттеп, онымен жұмыс жүргізген кезде бұл материалдарын өздеріне негіздеуші құрал ретінде пайдалануға тиіс.

1.1.2 Етті-майлы құйрықты қойлардың биологиялық ерекшеліктері

Қой малы басқа үй хайуанаттарымен салыстырғанда қолға ерте үйренген. Олардың шығу тегіне келетін болсақ жалпы биология ғылымының негізін қалаушы Ч. Дарвин ғылыми дәлелді тұжырымдардың жеткіліксіздігінен қой тегінің шығуы туралы дәлелді болжам жасаудан бас тартқан.
Қазіргі кезде Ю. Кюк, Нерины, Паллас, Келлер және басқа да ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде мынадай ғылыми болжам жасалды: үй қойларының арғы шығу тегіне қазіргі уақытта кездесетін муфлон, арқар, аргали және жалы бар жабайы қойлар жатады. Муфлондар тау муфлоны және дала муфлоны болып екіге бөлінеді. Тау муфлонынан роман, шотланд ж. б. қысқа құйрықты қой тұқымдары тараған. Дала муфлоны немесе арқар-ұзын жіңішке құйрықты және ұзын майлы құйрықты, қой тұқымдарын арғы тегі деп есептелінеді. Дала муфлоны тау муфлонына қарағанда ірілеу, мүйізділеу болып келеді. Денесінде қысқа қылшық жүндер өседі. Түр-түсі біртегіс қызғылт қошқыл болады. Аргали-құйрықты қойлардың арғы тегі қазіргі жабайы қой түрлерінің ең ірісі. Тірілей салмағы 180-200 кг. Ірілерінікі 240 кг. дейін барады.
Жабайы қой мен үй қойының тағы бір биологиялық айырмашылығы жүнінің түрінде. Жабайы қойларда жүннің түрі қорғаныс қасиетіне қарай қара көк, қоңыр т. б. болып өзгереді. Ал үй қойларында бұл қасиет мүлдем жойылған. Онымен қоса жабайы қойларда жүннің қылшығы өте ірі ұзын, түбіті ұзарып, әрі тығыз, жүн қылшықтары жіңішке, қысқалау болады.
Қойдың басқа малға қарағанда биологиялық ерекшеліктерінің бірі бас сүйектерінің бейнесі. Қойдың басы сүйір, жақ сүйектері ұзын, тұмсығы үшкір, еріндері икемді, тез қимылдағыш, тістері өткір, ұсақ келеді. Бұл қасиет қойдың жерден шөпті тез тауып жеуіне қолайлы және ыңғайлы. Бұған қосымша қой басқа үй хайуандарына қарағанда шөптің 544 түріне жуығын таңдап жейді, бұның ішінде басқа ауыл шаруашылық малдары жемейтін арам шөптерді де олар жақсы жей береді. Сондай-ақ қойдың қабылдаған жем-шөпті қорыту қабілеті де басқа малдардан жоғары. Осыған орай, қой ішегінің ұзындығы өзінің денесінен 30 есе ұзын, ал ірі қараның ішегі 20-22 есе ғана ұзын. Организмде қабылданған қоректік заттың ең көбі малдың жас кезінде пайдаға асады. Бұл кезде қой сапалы ет өнімін, ал 2-3 жасында ең көп жүн және ет беретіндігі тәжірибе жүргізу арқылы дәлелденген. Қойдың бұл биологиялық қасиетінің әрбір селекционордің селекция жұмысын жүргізуі
үшін өте үлкен маңызы бар. Қойды басқа малмен салыстыра отырып, лоардың биологиялық ерекшеліктерін еске алу жолында селекционерлердің аса бір көңіл аударатыны қойдың өсіп-өну ерекшеліктері. Қой ең өсімтал түліктің қатарына жатады. Қой өсімталдығы жағынан қоян мен шошқадан қалып, ал ірі қара, жылқы, түйе малдарынан алда-келеді. Әрбір 100 саулықтан орта есеппен алғанда 140-150 қозы алуға болады. Ал роман, қаракөл тұқымды қойларда 100 саулықтан 200-ге дейін төл алуға болады. Қойдың жыныс органдарының жетіліп, күйлей бастауы олардың 5 айлық шамасында ақ байқалады, бірақ бұл уақытта оларды ұрықтандыруға болмайды. Әдетте алғашқы ұрықтандыруды 18 айға толғанда, ал тез жетілгіш қой тұқымдарын 10 айдан асқан кезде ғана жүргізу қажет. Бұл кезде қой организмі толық өсіп жетіледі. Осы кездегі тоқтының салмағы (ұрықтанар алдында) сол тұқымдас ірі қой салмағының 75-80 % жетуі қажет. Қой ұрықтанғаннан кейін, орта есеппен алғанда 150 күннен соң қоздайды. Кейбір романов тұқымдағы қойлар қозыны 140 күндей көтереді. Сол себепті қойды қошшқардан шығып қоздағанға дейінгі мерзімін 140-155 күн деп есептейді. Әр тұқымды қой да әр түрлі уақытта қоздауы мүмкін. Ол әрбір қойдың жеке басының қасиетіне, іштегі төлінің ірі, ұсақтығына және оның еркек ұрғашысына да байланысты. Төлдің іште жатып өсіп жетілуіне де өзіндік ерекшеліктері бар. Жалпыға тән эмбриондық және постэмбриондық өсіп жетілудің өзі бір белгілі тарихи заңдылыққа байланысты екені белгілі. Осыған орай іште жатып жетілуінің заңдылығын толық меңгермейінше селекция жұмысын ойдағыдай жүргізу қиынға түседі. Қойдың ең жылдам өсіп-өнетін мерзімі оның жас кезі болса, ал сол кезде жем шөп жеткіліксіз болып мал керекті мөлшерлерінен төмен қоректенетін болса, онда қой өспейді де салмағы, жүн өнімі артпайды.
Қой басқа үй хайуанаттары сияқты шағылысу арқылы өсіп-өнетіні белгілі. Дегенмен, тереңірек зерттей қараса қойдың шағылысқа келіп қоздау уақыттарында өзіндік биологиялық ерекшеліктері бар. Қойдың күйлеп, ұрықтану жағдайына келуіне бірнеше себептер әср етеді. Мысалы тұқымы, қоны, жемшөбінің сапасы, ауа райы, табиғат ерекшеліктері т. б. Қойдың көбінесе күйлейтін кезі күз айлары, бұған қосымша кейбір ғалымдардың зерттеуінде қойдың күйтіне күннің ұзақтығы да әсер ететін сияқты. Күн ұзарған сайын қойдың күйті қайтып, күн қысқарған кезде күйті қозып күшейе бастаған. Олардың зерттеуінде ең көп күйлеген қойдың саны, ең қысқа күнге дәл келген.
Қойдың күйлеу шамасы олардың тұқымдарына байланысты, мысалға сүтті тұқымды қойлар мен ешкілерде күйлеу кезеңі күшті өтіп, тез белгілі болады. Сол сияқты романов қойының тұқымдары жылдың қай мерзімінде болса да күйлеп ұрықтанып өсіп-өнеді де, тек маусым мен шілде айларында ғана күйлеуі аздап төмендейді. Ал, қазақы қойлар және оған ұқсас гиссар, еділбай, қаракөл, биязы жүнді қойлардың тұқымдары белгілі бір уақытта, көбінесе күзгі айларда жақсы күйлейді. Бірақ олардың да азық сапасын төлдеу және қозысын бөлу мерзімдерін реттей отырып, күйлеу уақытын өзгертуге болады. Қойдың күйті орта есеппен 30 сағатқа созылады. Осы
уақытта ұрықтанып тоқтап кетпесе күйті басылып қайтады да, тағы да 14-20 күннен кейін қайта күйлейді. Бұл да қойдың өзіне тән ерекшелігі, қойды ұрықтандыру науқаны кезінде мұны есте сақтау жөн. Саулық жыныс мүшесінің әсер ететін себептердің бірі ауа райы, әсіресе күннің ыстығы. Жаздың ыстық күндерінде қойдың күйлеуі тіптен төмендейтіндігі тәжірибе жүзінде дәлелденген.
Қойдың биологиялық ерекшеліктерінің тағы бір түрі оның жан-жақты әр түрлі өнім беру қасиеттері. Егер бұл қасиетін тереңірек зерттейтін болса, үй хайуанаттарының басқа ешбір түрі қой тәрізді амад өміріне ең қажетті жүн, сүт сияқты керекті заттарды бірден өндірмейді. Көбінесе ет, сүт өнімдерін ғана қосалқы түрінде жылқы, ірі қара береді, оның өзінде әр өнім әр түрлі мөлшерде. Әрине қойдан адам өміріне керекті осындай заттарды, басқа ұсақ мұқтаждыққа жарайтын өнімді қоспағанда, бірдей мөлшерде талап етудің өзі дұрыс болмас еді. Бұл орайда Ж. Кювеннің коррекция заңын еске түсірген дұрыс. Ол былай деген: " Әрбір өзінше құралған нәрсе бір жеке тұйық жүйесінен тұрады, және оны құраушы заттары бір-бірімен тығыз байланысты болады да, барлығы бірігіп өзінше бір қажеттікке жарайды. Ал сол бір-бірімен тығыз байланыстығы заттың бір бөлігін өзгерту міндетті түрде екінші бір бөліктің белгілі бір мөлшерде өзгеруіне әкеліп соғады.." Әрбір тірі организм бірімен тығыз байланысқан химиялық заттардан тұратын күрделі де тұтас дене, оның соңғы мақсаты өмір сүру, өну болып есептеледі.
Міне осы сияқты зоотехникалық, биологиялық көзқараспен шешкенде өте тұжырымды жүргізілген тәжірибелердің нәтижесі, осы кездегі селекционерлердің жұмыс жүргізуіне үлкен жеңілдік және үлгі ретінде пайдалануына жол көрсетеді.
Қаракөл шаруашылығында ет өндіру үшін негізгі пайдаланылатын мал - жарамсыз саулықтар. Сондықтан қаракөл шаруашылығында ет өнімдерін өндіруде барлық мүмкіндіктерді пайдалана отырып ет өнімділігін арттыру негізгі мақсат болып табылады. Қаракөл шаруашылығында қойды алдын-ала семірту мәселесіне қажетті көңіл бөлінбей, етке тапсыру әдетке айналған. Сондықтан етке өткізілген малдың тірілей салмағы жеңіл және қоңдылығы төмен болады. Соның салдарынан еттің жалпы түсімі де төмендейді. Ет өндіруді экстенсивті тұрғыдан жүргізу жоғары сапалы ет алуға кесірін тигізеді және экономикалық жағынан да тиімсіз. Сондықтан мал бордақылаудың өндірістік технологиясын енгізіп, жемшөпті ұсақтау және оны тиімді пайдалану қажет. Мал семірту жұмыстарын ғылыми негізде ұйымдастыру өз тиімділігін көрсетті. Буаз саулықтарды азықтандыруға бағытталған әртүрлі жағдайда жүргізілген көптеген зерттеулердің нәтижелері, жұғымдылығы толық, бірақ көлемі (мөлшері) жағынан аздап кемітілген азықпен саулықтарды буаздығының бірінші жартысында азықтандырғанда, олардың іштегі төлінің өсуіне кері әсерін тигізбейтіндігі, себебі бұл кезеңде іштегі төлдің де қоректік заттарға қажеттілігі көп болмайтындығын көрсетті. Оның есесіне буаздығының екінші жартысында жеткілікті түрде азықтандырылмаған саулықтардың іштегі төлінің өсіп-жетілуі төмендейді, әсіресе егіз қозылардың өсіп-жетілуі тежеледі. Буаздығының бастапқы кезеңінде саулықтарды азықтандыру мөлшері жеткіліксіз болса, онда ұрықтың сіңіп кетуіне, іш тастауына, өміршеңдігі нашар қозы туылуына, ал кей кездерде дұрыс өспеген ұрпақ әкелуге әкеп соқтырады. Буаз саулықтарды жақсы азықтандыру іштегі төлдің барлық эмбриогенездік кезеңде өсуіне мүмкіндік жасайды, оның ішінде ұрық кезіндегі кезеңде де өте пайдалы. Неге десеңіз, осы кезеңде ұлпалардың дербестенуі өте тез жүреді, организмнің жетілу кезіндегі мүшелердің қалыптасу процесі де жедел түрде өтеді. Х.Х.Маматказин мен С.А.Алимбековтің [1] көрсетуінше, буаз саулықтарды буаздықтарының бірінші кезеңінде құнарлы жайылымда бағып және тиянақты түрде жемдесе, олардан алынатын қаракөлше етінің де сапасы жоғары болады. Қаракөл қойы жыл бойы жайылымда бағылады. Оның елтірілік қасиетінің қалыптасуы мен өсуі жайылым, азықтандыру факторларының әсеріне тікелей байланысты. Сондықтан, қаракөл қойын қандай жағдайда азықтандыру керектігі және сол азықтандырудың олардан алынған елтірі сапасына тигізетін әсері, сондай-ақ іштегі төлдің өсіп-жетілу мәселелері қаракөл қойын өсірушілер мен ғылыми қызметкерлерді бұрыннан алаңдатып келген [2, 3].
Көлемі жағынан бірдей мөлшерде азықтандырғанда малдың тірілей салмағының өзгеруі қоректік заттардың әр түрлі болуына байланысты. Азықтардың жұғымдылығы малдың түрі мен түсіне байланысты әр түрлі болуы ықтимал. Сондықтан бұл жұмыста кәрі саулықтардан ет және сапалы қаракөлше өндіру технологиясының мал азықтандыру деңгейімен қажетті қоректік заттармен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысын анықтау мақсатында Оңтүстік Қазақстан облысы Задарья асыл тұқымды қаракөл қой зауытында жүргізілген арнайы тәжірибе жұмыстарының нәтижелері 1- кестеде келтірілген. Тәжірибе жүргізу үшін бөлініп алынған 100 бас кәрі қара түсті қаракөл саулықтарының жасы, тірілей салмағы, елтірілік типі мен қоңдылығы жөнінен шамалас болды. II, III және IV тәжірибе топтарындағы буаз саулықтарды азықтандыру деңгейі кестеде көрсетілген мөлшерде болды. Саулықтар буаздығының 70-130 күндерінде олардың тірілей салмағы әртүрлі деңгейде болғанын көруге болады. II топтағы буаз саулықтарға қоректік заттар жетілуі нәтижесінде олардың тірілей салмағы 0,9 кг төмендеді. Ең жоғарғы (9,6
1-кесте - Кәрі қаракөл саулықтарын әртүрлі деңгейде азықтандырудың олардың тірілей массасы мен қосымша салмағына әсері саулықтарынан алынған қаракөлше елтірісінің көлемі II топтағыларға қарағанда 35,2% үлкен болғанын атап өткен жөн.

2-кесте - Қаракөлшенің тауарлық сапасы

Дүние жүзінде кең тарағандықтан, қой тұқымдары да көптеп саналады. Олар түрлі табиғи жағдайларға бейімділік, өнімділік қасиеттерімен ерекшеленеді. Дене бітімінің айырмашылығы мен өнімділігіне негізделген өндірісітік жіктеу бойынша Қазақстанда аудандастырылатын 15-ке тарта қой тұқымы мен тұқымдық топтары биязы жүнді, биязылау жүнді, ұяң жүнді және қылшық жүнді болып төртке бөлінеді.
Құйрық формасы мен ұзындығына негізделген зоологиялық жіктеу бойынша қой тұқымдары қысқа құйрықты (тілерсеігне дейін), ұзын құйрықты (тілерсегінен төмен), қысқа майлы құйрықты, ұзын майлы құйрықты және құйрықты тұқымдарға бөлінеді.
Жүн өнімі бойынша: а) биязы жүнді қой тұқымдарын жүнді (ставрополь, грознен, сальск, совет мериносы тұқымдары); жүнді-етті (асканий, алтай, кавказ, қырғыз биязы жүнді, Оңтүстік Қазақстан биязы жүнді, Солтүстік Қазақстан биязы жүнді тұқымдары); етті-жүнді (прекос, қазақ биязы жүнді, қазақ арқармериносы тұқымдары); б) жартылай биязы жүнді қой тұқымдарын люстралы жылтырлы ұзын жүнді (линкольн, орыс ұзын жүнді тұқымдары); қысқа жүнді (дегересс, гемпшир, шропшир, фин ландрасы тұқымдары); жүнді-етті (цигей тұқымы); в) жартылай қылшықты жүнді қой тұқымдарын етті-майлы-жүнді (сараджин, тәжік тұқымдары); г) қылшық жүнді қой тұқымдарын етті-жүнді (кушугур, волош, михнов тұқымдары); етті-майлы (еділбай, гиссар, жайдары, қазақ құйрықты қойлары); етті-майлы-сүтті (тушин, балбас, лезгин, қарашай қойлары); тері-тонды (роман, солтүстік қысқа құйрықты қолар); елтірілі (қаракөл, сокол қойлары) бағыттарға бөлінеді.
Қазақстанда өсіруге биязы жүнді қойлардан - Оңтүстік Қазақстан биязы жүнді, Солтүстік Қазақстан биязы жүнді, қазақ биязы жүнді, қазақ арқармериносы, алтай тұқымдары; жартылай биязы жүнді қойлардан - цигай, 57 дегерес тұқымдары; жартылай қылшықты жүнді қойлардан - сараджин, тәжік, қарғалы; қылшық жүнді қойлардан - еділбай, қаракөл тұқымдары жоспарланған. Солардың ішінде республикамызда жергілікті табиғи- шаруашылық жағдайларына бейімделген еділбай қойы, қазақтың биязы жүнді қойы, арқар-меринос, солтүстік қазақ мериносы, оңтүстік қазақ мериносы, дегерес, қаракөл қойы өсіріледі. Ақтөбе облысының кейбір аудандарында цигай, сараджа, совет мериносы, Алматы облысында - австралия мериносы, қазақтың биязылау жүнді қойы, Жамбыл, Орталық Қазақстан облыстарында - қазақтың құйрықты қойы, қазақтың ақ қылшық жүнді сарыарқа қойы, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарында - солтүстік қазақ мериносы, алтай қойы, Солтүстік Қазақстан облысында - кроссберд типті қой тұқымдары, Батыс Қазақстан облысында - ақжайық қойы кездеседі. Олардың басым көпшілігі биязы жүнді тұқымдарға жатады. Тек дегерес, қазақтың биязылау жүнді қойы, цигай және кроссберд типті қой тұқымдары ғана биязылау жүнді, ал еділбай, қазақтың құйрықты қойы, қаракөл, сарыарқа, сараджа қойлары қылшық жүнді қой тұқымдарына жатады.
Алтай қойы - жүндес, етті, өсімтал, далалық жағдайға бейім қой тұқымы. Қошқарлары - 100-125 кг, саулықтары - 55-65 кг салмақ тартады. Қошқарларынан - 12-14 кг, саулықтарынан - 6-6,5 кг, таза шығымы - 42-55% жүн қырқылады. Жүнінің ұзындығы - 7,5-9 см, негізінен 64 сапалы. Төлшілдігі - 120-150%. Оңтүстік және солтүстік қазақ мериностарын, қазақтың биязы жүнді қойын шығару үшін пайдаланылған тұқым. Совет мериносы - көп елде және көп жерде тараған биязы жүнді тұқым. Қошқарлары - 100-110 кг, саулықтары - 55-60 кг салмақ тартады. Саулықтарынан ұзындығы - 8-8,5 см, таза шығымы - 38-40% 6,5-7 кг жүн қырқылады. Төлшілдігі - 120-130% . Қазақтың биязы жүнді қойы - елімізде бірінші шығарылған етті- жүнді бағыттағы қойтұқымы.
1931-1946 жылдары жергілікті құйрықты саулықтарды прекос қошқарларымен ұрықтандыру жолымен шығарылған. Олардан алынған төл жақсы еттілік қасиеттерін сапалы жүн өнімімен үйлестіре отырып, өсімталдығымен қатар жергілікті қой тұқымдарының табиғи жағдайларға бейімділігін де сақтаған. Алынған ұрпағынан осы белгі- қасиеттері бойынша қатаң сұрыптау арқылы сүйегі ірі, денсаулығы мықты, жыл бойы табиғи жайылымды жақсы пайдаланатын, ет пен жүн өнімі қоса жетілген жаңа тұқым шығарылған.
Қазақтың биязы жүнді қойының қозылары өте тез жетіліп, 4-4,5 айлықтарында - 30-32 кг салмақ тартса, сақа саулықтары - 60-65 кг, қошқарлары - 110-140 кг тартады. Олардың саулықтарынан таза талшықтар шығымы - 48-52% болатын 4,5-5 кг, ал қошқарларынан - 10-12 кг, ұзындығы - 7,9 см, биязылығы - 64-60 сападағы жүн қырқылады. Әр 100 саулықтан - 125-140 қозы алынады. Қозыларын бордақылағанда тәулігіне 200-300 г қосымша салмақ қосып, 4-4,5 айлықтарында - 13-15 кг, 7-9 айлықтарында - 58 19-20 кг тартады. Сойыс шығымы - 49-50%. Кезінде бұл қой тұқымының республикадағы жалпы саны 3,5 миллион басқа жеткен.

2.1-сурет - Қой тұқымдары: А) Алтай тұқымы Ә) Қаракөл қойы Б) Қазақтың биязы жүнді қойы

Қазақтың арқар-мериносы - түраралық будандастыру жолымен дүние жүзінде шығарылған бірінші тұқым. 1934-1950 жылдары Тянь-Шань таулы аудандарында арқардың ұрығы мен биязы жүнді қой саулықтарын ұрықтандыру арқылы шығарылған етті-жүнді бағыттағы қой тұқымы. Қанының 12,5-25% атасының қанына жататын I және II ұрпақ будандарын көздеген дене бітімі, сирақтары мен тұяқтары, жүнділігі мен жүн сапасы бойынша қатаң сұрыптаудан өткізілген. 59 Сұрыптауды ірі сүйекті, дене бітімі тығыз, сирақтары ұзын, тұяқтары мықты, таулы жерде еркін жүріп-тұратын, қияға жақсы жайылатын жүні биязы будандарды тұқымға алып қалып, ұрпағына қасиеттерін тұрақты беру белгілері арқылы жүргізілген. Осының нәтижесінде биязы жүнді, таулы аймақтың табиғатына өте бейім, биік бетте ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.