Әр түрлі түлікті асыл тұқымды малдарды бонитировкалау ерекшеліктерімен танысу
1 Аннотация
Мазмұны
Нормативті сілтемелер
Анықтама
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1.2
1.1.3
1.1.4
1.1.5
1.2
1.2.1
1.2.2 Әр түрлі асыл тұқымды малдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
Әр түрлі асыл тұқымды малдардың экстерьері ... ... ... ... ...13
Бонитировка түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Әр түрлі асыл тұқымды малдарды бонитировкалау ... ... ... ..21
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
Асыл тұқымды қойды бонитировкалау ... ... ... ... ... ... ... .25
Асыл тұқымды түйені бонитировкалау ... ... ... ... ... ... ... .27
1.2.3 Жылқыны асылдандыру және бонитировкалау ... ... ... ... ...28
1.2.4
2 Асыл тұқымды ірі қара малды бонитировкалау ... ... ... ... .. 30
Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Мазмұны
Нормативті сілтемелер
Анықтама
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1.2
1.1.3
1.1.4
1.1.5
1.2
1.2.1
1.2.2 Әр түрлі асыл тұқымды малдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
Әр түрлі асыл тұқымды малдардың экстерьері ... ... ... ... ...13
Бонитировка түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Әр түрлі асыл тұқымды малдарды бонитировкалау ... ... ... ..21
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
Асыл тұқымды қойды бонитировкалау ... ... ... ... ... ... ... .25
Асыл тұқымды түйені бонитировкалау ... ... ... ... ... ... ... .27
1.2.3 Жылқыны асылдандыру және бонитировкалау ... ... ... ... ...28
1.2.4
2 Асыл тұқымды ірі қара малды бонитировкалау ... ... ... ... .. 30
Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Қазақстанда мал шаруашылығы ертеден дамыған. Көшпенділер тіршілігі төрт түлік мал өсіріп, солардың өнімі мен күн көруге негізделгендіктен ғасырлар бойы бай тәжірибе жинақталып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп кележатыр. Бүгінгі күнгі мал шарушылығы мамандарын дайындауда, осы құнды атамұрамызды аяқасты қылмай, жоғалтпай, қастерлеп,заманталабы мен дүниежүзілік нарық заңдылығына сәйкестендіре дамытуымыз қажет.
Бұл жолда еліміздің табиғи жағдайына әбден бейімделген қазақи мал тұқымдарын сұрыптап,көпжылдар бойына жүргізілген козсіз будандастыру данайырып, өзіндік қасиеттерін тазартып, жандандыру керек болып отыр. Демек, Республика мал шаруашылығын дамытуда табиғи бейімдеушілік қасиеттері жетілген мал генефонын сұрыптап, оны жергілікті ауарайы мен малды бағып-күту әдеттерімен сабақ тастыражетілдіріп, мал басының өнімділігін мейлінше арттыруға күш жұмсау қажет.Қазіргі таңда, халықтыңазық-түліктік және тұрмыстық қажеттілігін қамтамасыз ету үшін, қазақтың ежелгі төрт –түлік малымен қосашаруашылық экономикасына тез арада пайда келтіретін, жылдамөсіп-өнетін өсімтал шошқашаруашылығы секілді салаларды дамыту қолға алынып, емдік қасиеті жоғары панта өндіретін марал өсіру, құнды терілер өндіретін терісі бағалы аң өсіру, бал беретін ара өсіру, диеталық уылдырық пен ет өндіретін балық өсіру жолға қойылған.
Мал шаруашылығы адам қорегіне қажетті, биологиялық тұрғыдан бағалы сүт, ет, жұмыртқа, май секілді азық-түлікпен қатар, өңдеу кәсіп орындары үшін тері,елтірі, жүн,қауырсын секілді шикізат көзі болып табылады. Сондықтан бұл саланың дамуының, елдің ұлттық азық-түлікпен қамтамасыз етуде маңызы зор.
Бонитировка — малды конституциясы, экстерьері мен өнімділігі бойынша кешенді бағалау. Мақсаты - өте жақсы малдарды одан әрі дамыту, нашарларын жарамсыздыққа шығару. Бонитировканың екі түрі қолданылады: жеке және класстық.
Курстық жұмыстың мақсаты – асыл тұқымды мал алу болып табылады. Бонитировканың негізі – малды, оның конституциясы, экстерьері және өнімділігі бойынша бағалаумен аяқталады. қой малдарын олардың негізгі өнімділік белгілері толық көрінген уақытта бағалайды. Бонитировка нәтижесі: малдың асыл тұқымдық құндылығын анықтау үшін негізділік береді. Асыл тұқымдық жұмыс үшін құнды емес, экстерьерінде ақауы бар, конституциясы шамадан тыс дамыған және өнімі өте төмен малдарды асылдандыру жұмысынан алынып, отардан жарамсыздыққа шығарады. І класс сапасынан да жоғары малды элита тобына жатқызады. Элитаға бөлудің басты мақсаты – асылдандыру жұмысында жоғары сапалы асыл тұқымды мал тобын құрып, олардан құнды ұрпақ алу болып табылады.
Бұл жолда еліміздің табиғи жағдайына әбден бейімделген қазақи мал тұқымдарын сұрыптап,көпжылдар бойына жүргізілген козсіз будандастыру данайырып, өзіндік қасиеттерін тазартып, жандандыру керек болып отыр. Демек, Республика мал шаруашылығын дамытуда табиғи бейімдеушілік қасиеттері жетілген мал генефонын сұрыптап, оны жергілікті ауарайы мен малды бағып-күту әдеттерімен сабақ тастыражетілдіріп, мал басының өнімділігін мейлінше арттыруға күш жұмсау қажет.Қазіргі таңда, халықтыңазық-түліктік және тұрмыстық қажеттілігін қамтамасыз ету үшін, қазақтың ежелгі төрт –түлік малымен қосашаруашылық экономикасына тез арада пайда келтіретін, жылдамөсіп-өнетін өсімтал шошқашаруашылығы секілді салаларды дамыту қолға алынып, емдік қасиеті жоғары панта өндіретін марал өсіру, құнды терілер өндіретін терісі бағалы аң өсіру, бал беретін ара өсіру, диеталық уылдырық пен ет өндіретін балық өсіру жолға қойылған.
Мал шаруашылығы адам қорегіне қажетті, биологиялық тұрғыдан бағалы сүт, ет, жұмыртқа, май секілді азық-түлікпен қатар, өңдеу кәсіп орындары үшін тері,елтірі, жүн,қауырсын секілді шикізат көзі болып табылады. Сондықтан бұл саланың дамуының, елдің ұлттық азық-түлікпен қамтамасыз етуде маңызы зор.
Бонитировка — малды конституциясы, экстерьері мен өнімділігі бойынша кешенді бағалау. Мақсаты - өте жақсы малдарды одан әрі дамыту, нашарларын жарамсыздыққа шығару. Бонитировканың екі түрі қолданылады: жеке және класстық.
Курстық жұмыстың мақсаты – асыл тұқымды мал алу болып табылады. Бонитировканың негізі – малды, оның конституциясы, экстерьері және өнімділігі бойынша бағалаумен аяқталады. қой малдарын олардың негізгі өнімділік белгілері толық көрінген уақытта бағалайды. Бонитировка нәтижесі: малдың асыл тұқымдық құндылығын анықтау үшін негізділік береді. Асыл тұқымдық жұмыс үшін құнды емес, экстерьерінде ақауы бар, конституциясы шамадан тыс дамыған және өнімі өте төмен малдарды асылдандыру жұмысынан алынып, отардан жарамсыздыққа шығарады. І класс сапасынан да жоғары малды элита тобына жатқызады. Элитаға бөлудің басты мақсаты – асылдандыру жұмысында жоғары сапалы асыл тұқымды мал тобын құрып, олардан құнды ұрпақ алу болып табылады.
1 Төреханов А.Ә.,Каримов Ж.К., Даленов Б.Д., Найманов Д.Қ.,Жазылбеков Н.Ә. «Ірі қара шаруашылығы» (оқулық) Алматы 2006.
2 Н. Омарқожаұлы Б.Әкімбеков «Мал шаруашылығы» «Фолиант баспасы» Астана 2008
3 Қ.Ш. Нұрғазы «Мал шауашылығы» Алматы,2012
4 Б.Р. Әкімбеков., Б.М. Мүслімов., А.Р. Әкімбеков.,Ш.Д. Дәленов., « Жылқы шаруашылығы» Қостанай,2007ке
5 Сабденов К.С., Абдуллаев М.А., ІШхенов СК. Интенсификация овцеводства. Алма-Ата "Кайнар", 1991.-258с.
6 Сабденов К.С. Технология тонкорунного и полутонкорунногоовцеводства в Казахстане. Алма-Ата "Кайнар", 1991.-120с.
7 Сәбденов Қ.С. Қой шаруашылығы. Алматы, Іңкәр. - І, ІІ кітап.– 1993.-468б.
8 Сәбденов Қ.С. т.б. Қой шаруашылығы I, II кітап. Алматы: Іңкәр, 1993.-400б.
9 Сәбденов Қ.С, Абдуллаев М.А., Шоуенов С.Қ Қой шаруашылығын интенсивтендіру. - Алматы, Қайнар. - 1991.-147б.
10 Скоробогатов Ю.А., Цой Л.И., Бетембаева М.М., Тавитов М.Д., Сабденов К.С., Елемесов К.Е. и др. Практикум по овцеводству и технологии производства шерсти, каракуля и баранины. Алматы. 1989.-145с.
11 Рахимжанов Ж.А., Бестембаева М.М., Сабденов К.С. Казахская мясо-шерстная порода овец (Чуйский тип) 1, 2. Алматы. 1994.-256с.
12. Рахимжанов Ж.А., Сабденов К.С., Кусайнов А.К. Новые породы и типы овец и коз Казахстана 1 и 2. Учебное пособие. Алматы.1997.-47с.
13 Инструкция по бонитировке овец тонкорунных пород с основными племенной работы, Москва, 1985.-28с.
14 Инструкция по бонитировке овец тонкорунных пород с основными племенной работы, Москва, 1986.-117с.
15 Инструкция по бонитировке овец мясосальных курдючных пород с основными племенной работы, Алма-Ата, 1992.-176с.
16 Кусаинов А.К., Нуров И.А. Справочник по овцеводству. -Алматы: Кайнар,1992.-36с.
17 Медеубеков К.У. Справочник овцевода. Алматы. Кайнар. 1990.-76с.
18 Медеубеков К.У., и др. Рекомсндаш:и. Поточно-цеховая технология ягнения и выращивания молодпяка на овцеводческих фермах и комплексах. Алма-Ата «Кайнар, 1990.-74с.
19 Малмаков Н.И. Краткий справочник фермора овцевода. Алматы
«Бастау, 2001. -51с.
20 Медеубеков К.Ү., Сарбасов Т.С. Қазақстанның қой шаруашылығы. - Алматы: Қайнар, 1989.-115б.
21 Елемесов К.Е.Қаракөл шаруашылығы. Алматы. 1986.-28б.
22 Елемесов К.Е. Қаракөл шаруашылығының негіздері. Алматы, "Қайнар". 1991.-35б.
23 Омарқожаұлы Н. Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков. - Алматы, 2001.– 98б.
24 Нұрғазы Қ. Ш. Мал шаруашылығы негіздері: практикум / Қ. Ш. Нұрғазы – Алматы, ҚазҰАУ: Агроуниверситет, 2008.- 223 б.
25 Бегімбеков Қ. Мал өсіру және селекция: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Қ.Бегімбеков, А. Төреханов, Ә. Байжұманов – Алматы, Нұр – Принт 2003.-150б.
2 Н. Омарқожаұлы Б.Әкімбеков «Мал шаруашылығы» «Фолиант баспасы» Астана 2008
3 Қ.Ш. Нұрғазы «Мал шауашылығы» Алматы,2012
4 Б.Р. Әкімбеков., Б.М. Мүслімов., А.Р. Әкімбеков.,Ш.Д. Дәленов., « Жылқы шаруашылығы» Қостанай,2007ке
5 Сабденов К.С., Абдуллаев М.А., ІШхенов СК. Интенсификация овцеводства. Алма-Ата "Кайнар", 1991.-258с.
6 Сабденов К.С. Технология тонкорунного и полутонкорунногоовцеводства в Казахстане. Алма-Ата "Кайнар", 1991.-120с.
7 Сәбденов Қ.С. Қой шаруашылығы. Алматы, Іңкәр. - І, ІІ кітап.– 1993.-468б.
8 Сәбденов Қ.С. т.б. Қой шаруашылығы I, II кітап. Алматы: Іңкәр, 1993.-400б.
9 Сәбденов Қ.С, Абдуллаев М.А., Шоуенов С.Қ Қой шаруашылығын интенсивтендіру. - Алматы, Қайнар. - 1991.-147б.
10 Скоробогатов Ю.А., Цой Л.И., Бетембаева М.М., Тавитов М.Д., Сабденов К.С., Елемесов К.Е. и др. Практикум по овцеводству и технологии производства шерсти, каракуля и баранины. Алматы. 1989.-145с.
11 Рахимжанов Ж.А., Бестембаева М.М., Сабденов К.С. Казахская мясо-шерстная порода овец (Чуйский тип) 1, 2. Алматы. 1994.-256с.
12. Рахимжанов Ж.А., Сабденов К.С., Кусайнов А.К. Новые породы и типы овец и коз Казахстана 1 и 2. Учебное пособие. Алматы.1997.-47с.
13 Инструкция по бонитировке овец тонкорунных пород с основными племенной работы, Москва, 1985.-28с.
14 Инструкция по бонитировке овец тонкорунных пород с основными племенной работы, Москва, 1986.-117с.
15 Инструкция по бонитировке овец мясосальных курдючных пород с основными племенной работы, Алма-Ата, 1992.-176с.
16 Кусаинов А.К., Нуров И.А. Справочник по овцеводству. -Алматы: Кайнар,1992.-36с.
17 Медеубеков К.У. Справочник овцевода. Алматы. Кайнар. 1990.-76с.
18 Медеубеков К.У., и др. Рекомсндаш:и. Поточно-цеховая технология ягнения и выращивания молодпяка на овцеводческих фермах и комплексах. Алма-Ата «Кайнар, 1990.-74с.
19 Малмаков Н.И. Краткий справочник фермора овцевода. Алматы
«Бастау, 2001. -51с.
20 Медеубеков К.Ү., Сарбасов Т.С. Қазақстанның қой шаруашылығы. - Алматы: Қайнар, 1989.-115б.
21 Елемесов К.Е.Қаракөл шаруашылығы. Алматы. 1986.-28б.
22 Елемесов К.Е. Қаракөл шаруашылығының негіздері. Алматы, "Қайнар". 1991.-35б.
23 Омарқожаұлы Н. Мал шаруашылығы: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков. - Алматы, 2001.– 98б.
24 Нұрғазы Қ. Ш. Мал шаруашылығы негіздері: практикум / Қ. Ш. Нұрғазы – Алматы, ҚазҰАУ: Агроуниверситет, 2008.- 223 б.
25 Бегімбеков Қ. Мал өсіру және селекция: оқулық жоғары оқу орындары үшін / Қ.Бегімбеков, А. Төреханов, Ә. Байжұманов – Алматы, Нұр – Принт 2003.-150б.
Мазмұны
бет
1
Аннотация
Мазмұны
Нормативті сілтемелер
Анықтама
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1.2
1.1.3
1.1.4
1.1.5
1.2
1.2.1
1.2.2
Әр түрлі асыл тұқымды малдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .10
Әр түрлі асыл тұқымды малдардың экстерьері ... ... ... ... ...13
Бонитировка түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Әр түрлі асыл тұқымды малдарды бонитировкалау ... ... ... ..21
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 25
Асыл тұқымды қойды бонитировкалау ... ... ... ... ... . ... ... 25
Асыл тұқымды түйені бонитировкалау ... ... ... ... ... . ... ... 27
1.2.3 Жылқыны асылдандыру және бонитировкалау ... ... ... ... ...28
1.2.4
2
Асыл тұқымды ірі қара малды бонитировкалау ... ... ... ... .. 30
Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 35
Аннотация
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы Әр түрлі түлікті асыл тұқымды малдарды бонитировкалау ерекшеліктерімен танысу арқылы малдың экстерьерімен дене бітімі бойынша бағалауды үйрену.Бұл курстық жұмыс 35-беттен, 1-суреттен және 1-кестеден тұрады.Бұл курстық жұмыс кіріспе,негізгі бөлімнен,технологиялық бөлімнен,техникалық қауіпсіздіктен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
Анықтама
Бонитировка -- малды конституциясы, экстерьері мен өнімділігі бойынша кешенді бағалау. Мақсаты - өте жақсы малдарды данәрі дамыту, нашарларын жарамсыздыққа шығару. Бонитировканың екі түрі қолданылады: жеке және класстық.
Экстерьер-деп малдың тұтастай алғандағы сыртқы бейнесі және дене бітімі бөліктерінің құрылысын және даму ерекшеліктерін айтамыз.
Корреляция-дегеніміз малдың бір өнім көрсеткішінің екінші өнім көрсеткішімен тығыз байланысты нығайтады , әрі сол өнім көрсеткіштерінің біреуі өзгерсе екіншісінің де өзгеруін көрсетеді.
Құйымшақ биіктігі-құйымшақтың ең биіктігінен жерге дейін.
Қаракөл қозыларын бонитировкалау -қозылардың шыққан тегі мен дене бітіміп ескере отырып, оларды елтірілері бойынша бағалау.
Тұрқының қиғаш ұзындығы-жауырын мен қол жіліктің,буыннан жамбастың артқы төмпешігіне дейін.
Кеуде орамы-жауырынның артынан кеудесін орап өлшейді.
Сирақ орамы-сирақтың ең жіңішке жерін сантиметрмен лентамен өлшейді.
Белгілер мен қысқартулар
%- пайыз
мг- миллиграмм
г-грамм
т-тонна
мл-миллилитр
л-литр
t-температура
м- метр
ºС-градус
т.б.-тағы басқа
Ә.Б.-әсер ету бірлігі
т.с.с.-тағы сол сияқты
т.б. - тағы басқа
Кіріспе
Қазақстанда мал шаруашылығы ертеден дамыған. Көшпенділер тіршілігі төрт түлік мал өсіріп, солардың өнімі мен күн көруге негізделгендіктен ғасырлар бойы бай тәжірибе жинақталып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп кележатыр. Бүгінгі күнгі мал шарушылығы мамандарын дайындауда, осы құнды атамұрамызды аяқасты қылмай, жоғалтпай, қастерлеп,заманталабы мен дүниежүзілік нарық заңдылығына сәйкестендіре дамытуымыз қажет.
Бұл жолда еліміздің табиғи жағдайына әбден бейімделген қазақи мал тұқымдарын сұрыптап,көпжылдар бойына жүргізілген козсіз будандастыру данайырып, өзіндік қасиеттерін тазартып, жандандыру керек болып отыр. Демек, Республика мал шаруашылығын дамытуда табиғи бейімдеушілік қасиеттері жетілген мал генефонын сұрыптап, оны жергілікті ауарайы мен малды бағып-күту әдеттерімен сабақ тастыражетілдіріп, мал басының өнімділігін мейлінше арттыруға күш жұмсау қажет.Қазіргі таңда, халықтыңазық-түліктік және тұрмыстық қажеттілігін қамтамасыз ету үшін, қазақтың ежелгі төрт - түлік малымен қосашаруашылық экономикасына тез арада пайда келтіретін, жылдамөсіп-өнетін өсімтал шошқашаруашылығы секілді салаларды дамыту қолға алынып, емдік қасиеті жоғары панта өндіретін марал өсіру, құнды терілер өндіретін терісі бағалы аң өсіру, бал беретін ара өсіру, диеталық уылдырық пен ет өндіретін балық өсіру жолға қойылған.
Мал шаруашылығы адам қорегіне қажетті, биологиялық тұрғыдан бағалы сүт, ет, жұмыртқа, май секілді азық-түлікпен қатар, өңдеу кәсіп орындары үшін тері,елтірі, жүн,қауырсын секілді шикізат көзі болып табылады. Сондықтан бұл саланың дамуының, елдің ұлттық азық-түлікпен қамтамасыз етуде маңызы зор.
Бонитировка -- малды конституциясы, экстерьері мен өнімділігі бойынша кешенді бағалау. Мақсаты - өте жақсы малдарды одан әрі дамыту, нашарларын жарамсыздыққа шығару. Бонитировканың екі түрі қолданылады: жеке және класстық.
Курстық жұмыстың мақсаты - асыл тұқымды мал алу болып табылады. Бонитировканың негізі - малды, оның конституциясы, экстерьері және өнімділігі бойынша бағалаумен аяқталады. қой малдарын олардың негізгі өнімділік белгілері толық көрінген уақытта бағалайды. Бонитировка нәтижесі: малдың асыл тұқымдық құндылығын анықтау үшін негізділік береді. Асыл тұқымдық жұмыс үшін құнды емес, экстерьерінде ақауы бар, конституциясы шамадан тыс дамыған және өнімі өте төмен малдарды асылдандыру жұмысынан алынып, отардан жарамсыздыққа шығарады. І класс сапасынан да жоғары малды элита тобына жатқызады. Элитаға бөлудің басты мақсаты - асылдандыру жұмысында жоғары сапалы асыл тұқымды мал тобын құрып, олардан құнды ұрпақ алу болып табылады.
1 Негізгі бөлім.
0.1 Әдебиетке шолу
1.1.1 Әр түрлі асыл тұқымды малдардың ерекшеліктері
Ірі қара шаруашылығы-мал шаруашылығын да ең маңызды сала, біріншіден-халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді,екіншіден-жеңіл өнер кәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді,әрі бұл сала маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.Отанымызды азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор,себебі сүт өнімі оның 99 пайызын,ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін құрайды.Сонымен қатар ірі қара мал терісі де жеңіл өнеркәсіп шаруашылығында көп қолданылады, әрі ірі қараның қиы егін шаруашылығында, әсіресе кейінгі уақыттарда, кеңінен органикалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылуда. Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара шаруашылығы да ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде.Ал кейінгі жылдарда ірі қара мал тұқымдарының асылдандыруын ерекше көрсеткен жөн, сонымен қатар жаңадан асыл- тұқымды ірі қара малы шығуда, ал асыл-тұқымды ірі қара малдары экономикалық табиғи аймақтарға жақсы бейімделген. Оған ерекше әсер еткен селекция жұмыстарының жақсаруы. Себебі селекцияның дамуына генетика, биотехнология ғылымдарының негізі мен электронды есептеу техникасының әсері өте зор болды. 2010 жылға дейін әрбір шарушылықта сауын сиырларының сүтін 4000-5000 кг дейін котеру көзделеніп отыр, ол үшін: мал азығын молайту және селекциялық асылдандыру жұмыстарын жақсарту қажет, ал ірі қарадан алынатын ет өнімін, әр түрлі есептегенде 30-40 пайызға көбейту межеленуде.Қазақстан Республикасының шаруашылықтарында 20-дай сүтті, сүтті етті және 8-сүтті ірі қарасының асыл тұқымды малдары өсірілуде, айта кету керек, бұл асыл-тұқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа өнеркәсіпті технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және гибридизациялау арқылы ірі қараның жаңа асыл тұқымдарын қалыптастыру бағытында жұмыстар жүргізілуде. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр. Етті бағыттағы мал көбінесе қоңыржай және субтропиктік белдеулердің неғұрлым құрғақ аудандарында таралған. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бағу және көшпелі мал шаруашылығы басым келеді. Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады.
Қой шаруашылығы- ата-бабамыз ежелден айналысқан ата кәсіп, елімізде ежелден дамыған мал шаруашылығы. Қой еті мен сүті тағамға, жүні мен терісі киім кешекке, қиы отқа,тұяқ пен мүйізі түрлі түйме бұйымдарға, құйрық майы емге, елтірісі жағаға асығы мен тобығы ойынға пайдаланылады.Қой жүнінен жіп иіріліп, түрлі жүн өнімдері тоқылады, киіз басылып, кілем, сырмақ, текемет сияқты ұлттық өнер бұйымдары дайындалады. Қой қысы қатты, қары қалың Солтүстікте де, желі ызғарлы, жайылымы шөлейт жерлерде де, жазы ыстық, жайылымы құмды Оңтүстікте де өсіріле береді. Дүние жүзінде кең тарағандықтан, қой тұқымдары да көптеп саналады. Олар түрлі табиғи жағдайларға бейімділік, өнімділік қасиеттерімен ерекшеленеді. Негізгі өнімдік бағытына қарай Қазақстанда аудандастрылатын 15-ке тарта қой тұқымы мен тұқымдық топтары биязы жүнді,биязылау жүнді, қылшық жүнді және ұяң жүнді болып төртке бөлінеді. Солардың ішінде Респусликамызда жергілікті табиғи шаруашылық жағдайына бейімделген еділбай қойы, қазақтың биязы жүнді қойы, арқар-меринос солтүстік қазақ мериносы, оңтүстік қазақ мериносы, дегерес, қаракөл қойы өсіріледі. Ақтөбе облысының кейбір аудандарында цыгай, сараджа, совет мериносы, Алматы облысында- австралия мериносы, қазақтың биязылау жүнді қойы. Жамбыл, Орталық Қазақстан облыстарында- қазақтың құйрықты қойы, қазақтың ақ қылшық жүнді сарыарқа, Павлодар, Шығыс Қазақстан,Ақмола облыстарында- солтустік қазақ мериносы,алтай қойы, Солтүстік Қазақстан облысында-кроссберд типті қой тұқымдары, Батыс Қазақстан облысында- ақжайық қойы кездеседі. Олардың басым көпшілігі биязы жүнді тұқымдарға жатады.Тек дегерес, қазақтың биязылау жүнді қойы, цигай және кроссберд типті қой тұқымдары ғана биязылау жүнді, ал еділбай, қазақтың құйрықты қойы қаракөл, сарыарқа, сараджақойлары қылшық жүнді қой тұқымдарына жатады.
Көбінесе жоғары сапалы жүн беретін биязы жүнді қой тұқымы -- Аустралия мериносы өсіріледі. Гоулберне қаласында осы қойға "Үлкен Меринос" деп аталатын ескерткіш орнатылған. Дүниежүзі бойынша қой саны 1,2 млрд басқа жетіп отыр. Қой шаруашылығының ет-жүн бағытындағы тауарлы өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың, Аустралия мен Оңтүстік Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және субтропиктік белдеулерінің құрғақ аудандарында жақсы дамыған. Биязы жүнді қойлар өте сапалы жүн береді, ол жүн маталарын жасау, кілем тоқу мен тері-былғары өнеркәсібінде қолданылады. Алдыңғы Азия, Орта Азия және Оңтүстік Африка елдерінде қаракөл елтірісін дайындау жолға қойылған. Дүниежүзіндегі қойы ең көп ел -- Аустралия (130 млн астам), одан кейін Қытай (112 млн-нан астам). Ал Қазақстандағы қойдың саны 2008 жылы 16 млн-нан сәл ғана асты. Жүн өндіруден жетекші елдер қатарына Аустралия, Қытай, Жаңа Зеландия, Уругвай және Ресей жатады. Қой шаруашылығының дүниежүзіндегі аса ірі аймағы -- Аустралияның шөлейтті аудандары. Қойдың басым көпшілігі жеке иелерге немесе компанияларға қарайтын ірі қой шаруашылығында өсіріледі. Ондай шаруашылықтар "шипстейшнз" деп аталады. "Шипстейшнз" ондаған, кейде тіпті жүздеген мың гектарды алып жатады. Оның ең үлкенінің ауданы 2 мың км²-ден асады. Мұнда бір мезгілдегі қой басы 10 -- 20, тіпті 50 -- 100 мыңға дейін жетеді. Қой бүкіл жыл бойы табиғи жайылымдарда жайылып бағылады.
Жылқы шаруашылығы
Жылқы шаруашылығы -- мал шаруашылығының жылқы өсіретін саласы. Жылқы шаруашылығы бағалы азық-түліктік ет пен сүт өңдірумен қатар өнеркәсіпке - тері, қыл, ауыл шаруашылығы жұмыстарына - күш-көлік береді, жылқы қанынан емдік вакцина, сарысу, гамма-глобулин жөне қой мен сиырдың төлділігін арттыратын буаз бие қанының сарысуын дайындайды. Кең байтақ жайылымы бар Қазақстанның көптеген аудандарында жылқы шаруашылығымен айналысу тиімді.
Қазақстанда жылқы шаруашылығы асыл тұқымды жылқы өсіру, ет, сүт өндіру, спортта пайдалану бағыттарында дамуда. Сонымен қатар жылқыны кез келген шаруашылықтың күнделікті қажетін өтеу үшін салт мінуге, жүк тасуға т.б. жұмыстарды аткаруға пайдаланады. Асыл тұқымды жылқы өсірумен арнайы мемлекеттік жылқы зауыттарымен қатар, соңғы уақытта жеке азаматтар мен шаруашылықтар да айналысады. Қазақстан жағдайында табиғи жайылым отын мейлінше толық пайдалануға негізделген ет, сүт өндіру бағытындағы жылқы шаруашылығын дамыту мүмкіншілігі зор. Осы ретте жекелеген аймақтардың табиғи жақсы бейімделген етті-сүтті бағытағы көшім, мүғалжар атты жаңа жылқы тұқымдары мен қазақы жылқының таза етті бағыттағы жабы атты жаңа түрі шығарылды. Соңғы кезде жылқы саны Қазақстанда қайтадан көбеюде
Дүние жүзінде 250-ге тарта жылқы тұқымы мен тұқымдық тобы өсіріледі. Олар бір бірінен шығу тегі, өнімдік бағыты, дене құрылысы мен тірідей салмағы, зат алмасу бойынша ерекшеленеді. Жылқы тұқымдарын топтастырып, жіктеу оларды зерттеуді жеңілдетіп, асылдандыру ісін жүйелі түрде ұйымдастыруға мүмкіндік тудырады.
Зоотехниялқ жіктеулер ішінде іс жүзінде тиімдісі А.Красниковтың классификациясы.Ол жергілікті жылқы тұқымдарын (башқұрт,бурят,қазақ, моңғол,таулық алтай, гуцул,карабах,қырғыз,локай,мегрел,т ува,тушин), ормандық (вят,карел,мезен,печора,полес,эстон ,саха якут жылқылары) деп үш экологиялық типке болсе,ал зауыттық тұқымдарды мініс (араб,ахалтеке,иомуд,терск,тракен,т аза текті салт мініc) , міністі жегісті (дон,буденный,кабардин,қарабайыр,қо станай,көшім,жаңа қырғыз),желісті (орлов,орыс,американ,француз),ауыр жүк тартатын (владимир,арден,литва,
першерон,орыс,совет), жегіс (белорусс,жемайчу,литвия),торий тұқымдарына боледі.
Қазақстанда өсірілетін негізгі жоспарлы жылқы тұқымдарына қазақы жылқының жабы мен адай типі,мұғалжар,көшім,қостанай және дон тұқымдары жатады.Тебінді жылқы шаруашылығында жергілікті жылқы тұқымдары осіріледі.
Түйе шаруашылығы
Түйе ежелден шөлді-тұзды аймақтардыңтабиғат жағдайларына жақсы бейімделген, аптап ыстықтарда апта бойына сусыз тіршілік ете алатын бірден-бір түлік. Соған қарамастан оларды жазда күніне 2 рет, қыста 1 рет суару қажет, тұзды-кермек суды жақсы ішеді. Қолайсыз табиғат жағдайларында азық ретінде пайдалану үшін өркешіне артық май жиналады. Кеудесіндегі, табандарындағы, шынтағындағы, тізесіндегі қажау сүйелдерінің арқасында ыстық жерде, құмда жата алады. Түйенің тағы бір биол. ерекшелігі - қыста қолда бағуды, сапалы азықтандыруды және жылы қораны керек етпейді. Бірақ Түйелер жүні қырқылған алғашқы аптада өкпек жел мен жоғары ылғалдылыққа төзімсіз, осы мезгілде олардың жауын-шашын мен суыққа ұрынбауын қамтамасыз ету керек.Малдың басын көбейтіп өнімін молайту үшін жергілікті жағдайға бейім мол өнімді мал тұқымын өсіру қажет.Басқа түліктерге қарағанда түйу тұқымдары көп емес.Зоологиялық тұрғыдан түйені негізгі екі топқа-қос өркешті бактериандар мен бір өркешті дромедерларға жіктейді.Елімізде қос өркешті түйенің үш тұқымы-қалмақ,моңғол,қазақы түйелері,ал бір өркешті түйенің бір ғана тұқымы-аруана өсіріледі.
1.1.2 Әр түрлі асыл тұқымды малдардың экстерьері
Экстерьер деп малдың тұтастай алғандағы сыртқы бейнесі және дене бітімі бөліктерінің құрылысын және даму ерекшеліктерін айтамыз. Экстерьерді оқу, малдың сыртқы пішінінің арасындағы байланыс және олардың шаруашылықтық және асыл тұқымдық бағалығына сүйеніп негізделеді. Сөлекет конституцияға жататын малдардың үлкен ауыр бастылығы, қысқа жуан мойындылығы, мықындылығы қатты көрініп тұрады. Нәзік конституцияға жататын малдарға керісінше, бұндағылардың қарама-қарсылық ерекшеліктері жатады. Тығыз конституцияға жататын малдардың жалы, мықыны, шондайының өркені айқын көрінеді, ал болбыр конституцияға жататын малдар керісінше домалақ пішінділігімен, арқасы және белі түзулігімен, кең және бұлшық еті жақсы жетілгенділігімен, сауырының кеңдігімен және түзулілігімен суреттеледі. Экстерьер - әр конституцияға жататын малды бағалаудың көрсеткіші ғана емес, кей кезде конституция түріне бағынышсыз болып, өзіндік маңыздылығын көрсетеді. Мықты конституцияға жататын малдың басы үлкен және кішкентай, мойыны ұзын және қысқа, жалы биік немесе төмен, арқасы ұзын және кысқа т.с.с. болуы мүмкін. Экстерьердің бірнеше ақаулары мен жетіспеушіліктері малдарды дұрыс пайдаланбаудан (әсіресе жылқыны) болады. Малдардың экстерьерін окып үйренудің негізін 1768 жылы француздық ғалым Клод Буржел салды. Ол бірінші болып экстерьер (сыртқы) ұғымын енгізді. Орыс оқымыстылыры М.Г. Ливанов, М.И. Придорогин, П.Н. Кулешов, Е.Я. Борисенко, сондай-ақ отандық ғалымдарымыз В.А. Бальмонт, Ф.М. Мухамедгалиев, Л.И. Цой, К.У. Медеубеков, Т.Б. Бокенбаев, М.А. Алетов, М.М. Тойшыбеков, Д.Н. Пак және т.б. мал ағзасының пішіні мен қызыметіне және олардың әр түрлі өнім беру бағытындағы дене бітіміне байланысты қазіргі оқу түрін құрады, яғни малды іріктеуде және бағалауда экстерьердің маңыздылығын көрсетті. Экстерьер бойынша белгілі мөлшерде ет және сүт бағытындағы малдың беретін өнімін және жылқының жұмысқа жарамдылық сапасын, өндірістік технологияға малдың жарамдылығын айтып беруге болады. Бұған бірден бір мысал болып сиырларды сауын машиналарына жарамдылығына қарап іріктейді. Малды экстерьерлік бағалағанда, олардың тұқымдық белгілерін есепке салуды ұмытпау керек. Себебі, әр түрге малдардың тұқымдары өзіне тән экстерьерлік ерекшеліктері болады. Негізінен малдарды мақсатты түрде сұрыптау мен іріктеудің нәтижесінде және олардың мамандандырылуын ескергенде, сондай-ақ белгілі-бір сыртқы орта әсерінен және бәрінен де төлдерін өсіру жағдайында ауыл шаруашылық малдарының әр тұқымдары өзіне тән экстерьерлік ерекшеліктеріде құрылатынын білеміз. Сондықтан да, әр түрлі өнім бағытындағы зауыттық тұқым малының экстерьерлік көрсеткіштерінде өте маңызды айырмашылықтар бар. Сонымен, сүт бағытындағы ірі қара ет бағытындағы ірі қарамен салыстырғанда пішінінің тым бұрышталғандығымен және экстерьерлік бітімінің өте айқындылығымен ерекшеленеді. Мұндай ерекшеліктер бәрінен бұрын сүйектің құрылысының әр түрлілігіне, бұлшық еттің дамуы мен құрылысына, дененің әрбір бөлігінің атқаратын қызыметіне, жынысына және малдың жасына байланысты. Экстерьерде жыныстық айырмашылықтар негізінен екінші жыныстық белгілердің дамуы және зат алмасуының жағдайына байланысты анықталады. Ірі қара мен қой малында жыныстық деморфизм өте айқын көрінеді. Малдарда экстерьердің жас ерекшелік өзгергіштігі айқын көрінеді. Мұндағы үлкен айырмашылықтар ағзаның өсу жылдамдығында, ағзаны бүтіндей және бөліктеп алғандағы, сондай-ақ ондағы бөлек мүшелер мен ұлпаларда, әртүрлі онтогенез кезеңіндегі әсіресе қаңқада, малдарда жасы ұлғаю салдарынан дене бітімде үлкен өзгерістер кездеседі. Сонымен жас төлдерде сирақтары салыстырмалы ұзын және қысқа денелі, ал керісінше ересек малдарда салыстырмалы тапал және ұзын денелі айырмашылықтар болады. Жалпы дене бітімі өзгерген кезде, табиғи түрде маңызды өзгерістер және экстерьерде де өзгерістер болады. Малдың экстерьеріне төлдерді өсіру жағдайы үлкен әсер етеді. Тек қана малды жақсы күту мен ұстаудан, азықтандырудан, олардың тұқымға берілетін экстерьерлік ерекшеліктерін толық көруге болады. Төлді ертерек піштірген экстерьердің дамуына және қалыптасуына маңызды әсер етеді. Сыртқы түрі бойынша пішілген малдар аталық және аналық малдың арасындағы аралық жағдайда болады. Дене бітімінің қалыптасуының ең маңыздысы болып оның өсу ерекшелігі және онтогенез кезіндегі қаңқаның остік және перифериялық бөліктерінің дамуы жатады. Тұяқты малдардың (шошқадан басқасының) эмбриональдық кезеңде қаңқаның перифериі тез өседі де, осьтігі баяу өсетіндігі белгілі, ал постэмбрионалды кезеңде керісінше. Тұтастай алғанда эмбриональды кезеңде постэмбрионалдымен салыстырғанда каңқа тезірек өсіп жетіледі, сондықтан да оның жаңа туған малдың салмағындағы ересек малмен салыстырғандағы үлесі жоғары болады. Біздегі берілгендер бойынша дегерес қойындағы жаңа туған қозының таза салмағы тірі салмағымен салыстырғанда 18% құрайды, ал ересектерде екі еседен төмен (6,9%). Жаңа туған козыдағы осьтік қаңқаның салмағы перифериялықпен салыстырғанда аз болады және қаңқаның жалпы салмағының 41,9%-н құрайды, ал дегерес қойында керісінше осьтік бөлік өзіндік ерекшелікпен 55,4%- те боладыҚаракөл қойын 1,5 жасындағы дене бітімі, дамуы және экстерьері бойынша бағалау. Малды қосымша бүлайша баға-лау міндеті болып табылады, өйткені азықтандырып, күтіп-бағу жағдайлары қанағаттанғысыз немесе түкым қуалаушылықтан асыл түқым ретінде қалдырған кейбір қойдың осы жасында үнам-сыз белгілері көрініп қалады. Әбден өсіп толысқан малдың да-муы, дене бітімі және экстерьері жөніндегі сипаттамасы оның жас кезіндегі бағасына қосылып есептелуі тиіс.
Дамуы, дене бітімі және экстерьері бойынша сау мал әдетте 1,5 жасында алғашқы шағылыс алдында бағаланады. Асыл түқым-ды малдың бүл бағасы, оның түқымдық, қүжатына жазылады. Малдың денсаулығының жақсы күйде екендігін көбінесе оның дамуына қарай анықтауға болады. Сондықтан ең алдымен оның осы белгілерін бағалағанда, қозы туған кезде күшті дені сау бо-луы тиіс, бүл оның іштегі төл кезінде дамуына байланысты. Ірі, қалыпты дамыған саулықтың қозысы да сау, күшті, тіршілікке бейім болып туады. Малдың төл кезіндегі қалыпты дамуы, оның ересек болғанда жақсы дамып өсуінің кепілі. Ал еміп жүргенде және енесінен бөлгеннен кейін қойлайсыз жағадайға тап болса, мал өспей қалуы мүмкін.
Экстерьерін бағалау. Ересек малды қосымша бағалағанда оның экстерьерінде есепке алу қажет. Қаракөл қойын өсіргенде оның өзіне тән түқымдық белгілері мен түқымның үйлесімі то-лық сақталып, аяқтары арасының жақындығы, кеудесінің енсіздігі, сүйегіннің жіңішкелігі, басының үлкендігі, қүйрығының жалпақ болуы т.б. экстерьерінің ақаулары жойылуға тиіс. Бүлардың бәрін олардың сүрыптағанда ескерудің маңызы зор. Жоғарыда аталып өткен сүрыптаудың бәрінің ішінде қозыларды елтірісі бойынша іріктеу, малды түқымға және сүрыптауға топтап алудың негізгі және шешуші жолы болып табылады. 10-15 күнде бағалау косым-ша бағалау болып табылады және тек еркек қозыларға ғана, олар-ды жеке бонитировкалау кезінде қолданылады.
Қаракөл қозыларын бонитировкалау туғаннан кейін 1-2 күн ішінде жүргізіледі де мына төмендегідей қасиеттері есепке алынады:
1. Қозының жынысы (еркек, үрғашы). 2. Жалқы, егіз болып туылғаны. 3. Түсі, жүнінің тегістілігі. 4. Реңі (көк, қоңыр қозылар үшін). 5. Түрі (көк қызғылт т.б.)- 6. Бүйра түрі түсінің қасиеттері көрініп түруы: - Бүйрасының типі; - Бүйрасының ені; - Бүйрасының үзындығы; - Бүйрасының қалыңдығы; - Жылтырлығы, жібектілігі, қалыңдылығы; - Бүйрасының анық көрініп түруы. 7. Терісінің қалыңдығы, артықшылығы. 8. Жүнінің өсімділігі. 9. Конститутциясы.
Ірі қараның дене тұрқы (экстерьері)
Ірі қара малдың сырт пішінін бағалай келіп,одан алынатын өнімді және оның асылдығын білуге болады.Малдың сырт пішенін бағалау үшін зоотехник-селекционердің тәжірибесі мол болу керек ,әрі ол бағаланатын малды жақсы білуі қажет,сонымен қатар оның күтімі,азықтануы жөнінде мәліметтер болғанда ғана малдың сырт пішіні дұрыс бағаланады.
Басы.Малдың басының құрылысына және бітіміне қарай мал сүйегіне баға беруге болады.Әр тұқымға, әр жынысты малға,әр бағытына қарай лайықты бастың құрылысы болады.Сүтті бағыттағы сиырлардың басы үлкен емес ,жеңіл, ықшамды,ұзынырақ,ал ені кішкентайлау.Бұқалардың басы сөлекет. Етті бағыттағы сиырлардың басы ауырлау ,ені улкен,ұзындығы қысқалау. Маңдайы өте енді. Муйізі жуан, басы ауыр, донкиген,дене бітімі солекет түрге жатады.
Мойыны. Малдың жынысына байланысты,әрі тұқым бағытына қарай олардың мойындары да ерекше болып келеді. Сүтті тұқымға жататын сиырлардың мойыны жіңшке терісі қыртысты,ал етті тұқымға жататын сиырлардың мойыны қысқа,жуан,әрі мойыны басына тұтас жалғасып жатады,кеуде ойымы ойымы сүтті сиырларда нашар жетілген, ал етті сиырлардікі жақсы жетілген.
Шоқтығы.Сүтті бағыттағы сиырлардікі шоқтық біртегіс кейде шошақ,ені орташа. Шоқтығының шошақ көрінуі , оның етінің нашар жетілгенін көрсетеді.
Кеудесі. Кеуде қуысында өкпе ,жүрек орналасқан. Олардың демалу,қан айналуы үшін маңызы зор. Окпесі жақсы жетілген малдың кеуде қуысы өте көлемді келеді. Аса сүтті бағыттағы сиырлардың кеудесі кең,терең,енді әрі ұзын болады, ал етті бағыттағы сиырлардың кеудесі енді және терең. Кеуденің кеңдігін, малдың биіктігіне қарап та айтуға болады.
Арқасы. Арқа дененің бір болімі ,алдыңғы жағында шоқтықпен, артқы жағында белмен ,бүйір жақтарында қабырғаларымен шектескен. Малдың арқасы әр уақытта тегіс және енді болып келеді, әрі ол малдың сырт пішінінің құрылысына көп әсер етіп, оның дене бітімінің мықтылығын анықтайды.Арқаның мықтылығы оның омыртқа сүйектеріне, оның етінің дамуына байланысты. Арқа ,малдың өте мықтылығын көрсетеді. Арқаның ойлылығынемесе бүкірлігі дене пішінінің кемістігі болып саналады.
Белі. Малдың арқасының жалғасы, әрі онымен бір тегіс және түзу. Осы түзу қалпында артқы бөксемен жалғасады. Белдің мықтылығы, оның бел омыртқа мен етінің жетілуіне байланысты.
Іші. Малдың іші аумақты, ықшамды болғаны дұрыс, ал босаңқы және салбырап тұрса, ол оның үлкен кемістігі. Іші салбыраған малдардың белі қайқы келеді. Әсіресе бұқалардың іші ықшамды, тартыңқы болғаны жөн.
Аяқтары. Табиғи жайылымда малдар жайылғанда төзімді болуы керек. Малдың аяқтары, әрі буындары жақсы жетілуі қажет. Тұяқтары мықты, ал түсі көмескі болмағағаны жөн. Малдың аяқтарына тән кемшіліктерге- қайшы аяқтылық, ортақ тілерсектік және т.б. жатады.
Ipi қараның сырт пішіні және дене бітімі. Ірі қараның конституциясын, экстерьерін және интерьерін білудің ірі қара шаруашылығын дамыту үшін маңызы зор. Тек қана конституциясы мықты, ал экстерьері мен интерьері жақсы мал ғана өнімді мол береді. Ірі қараның конституциясы, интерьері және экстерьері оларды тұқымына, өскен ортасына, шаруашылық бағытына, дүрыс және толық азықтандыруына байланысты.
Түйенің дене құрылысы мен экстерьері.
Түйенің дене құрылысы өзге малдыкінен біршама ерекшеленеді:қаңқасы - түйеде 7 мойын омыртқа, 12 кеуде омыртқа, 7 белдеме, 5 құйымшақ омыртқа болады; мойын омыртқалары ұзын және қанатты келеді де, жалпы ұзындығы арқа омыртқаларының ұзындығының үштен біріне теңеледі;
кеуде сүйегі- шағын болады; омыртқаларына екі жағынан он екі қабырғадан бекіген кеуде сүйегі шағын болғандықтан, түйе денесінің тұрқы да онша ұзын болмайды да, белдемесі ұзынырақ келеді; құйымшақ омыртқалары тұтас, оның бірінші омыртқасы белдеменің соңғы омыртқасымен айналмалы болып біткен; мұның өзі түйенің жұрісінің жайлы болуына және аяқтарын астына жинап, шөгіп жатуына мұмкіндік береді;
аяқтары - алдыңғы аяқтары артқы аяқтарына қарағанда етті де әлдірек, ал ортан жілігі өте ұзын артқы аяқтары мен жая тұсы әлсіз келеді; табандары жалпақ, мүйізденген теріден құралған, екі кішкене тұяғы бар; массасын салып, аяқтарын жерге басқан кезде табандары жалпайып кетіп, ал тұяқтары тірек болатындықтан, түйе құмда жақсы жұреді;
бұлшық еті - түйенің бөксе жағына қарағанда кеуде жағының бұлшық еті күшті дамыған; мойын, жауырын және тоқпан жілік тұсындағы бұлшық еттері жақсы жетілген;
терісі - түйе терісінің астында көк ет болмайды; өркеш терісі созылмалы және жиырылмалы келеді, бірақ қалталанбайды; өте аз тер шығаратын бездері бауырының әр шетінде шоқ-шоқ болып орналасқан;
сүйелді беріштері - түйенің жатқанда тірек болатын сүйелді 7 беріші бар, олар төс сүйегінің, тізелерінің және тірек буындарының үстінде болады; сүйелді беріштер түйені ыстық құмның күйдіріп жіберуінен және шөккенде терісін жарақаттан сақтайды.
Жылқы экстерьері.
Жылқы пішіні, яғни экстерьері, оның анатомиялық және физиологиялық жүйесіне көп ықпал етеді.Сондықтан жылқы экстерьерін жақсы білу қажет, ол үшін олардың қозғалыс мүшелерін, ішкі ағзаларын, жүйке жүйесі мен сезім органдарын, ішкі секреция бездері туралы мәліметтерді жете меңгеру керек.
Жылқының жалпы қозғалыс мүшелері екіге бөлінеді:
-суйек пен будандардан тұратынқаңқасы енжар мүшеге жатса,
-бұлшық еттері белсенді мүшелерге жатады.
Қаңқа. Қаңқа жылқы денесінің қатты негізінің құрайды және организмге тіреу мен ішкі ағзаларды сыртқы әсерлерден қорғау қызметін атқарады. Жылқы қаңқасы 252 сүйектен тұрады.Қаңқаны арқау және шеті деп бөлу қабылданған. Арқау қаңқаға- бас сүйек омыртқа жотасы, төс сүйек, дененің белдік, құйымшақ бөліктері, шеткі суйектерге, кеуде мен жамбас ұштары мен жалғасатын сүйектер жатады.Жылқыда 7-мойын 18-арқа,7-бел,5-сегізкөз және 17-19-құйрық омыртқаларынан тұрады.
Бұлшық ет. Бұлшық ет қаңқамен қосылып жылқының қозғалыс-қимылын қамтамасыз етеді. Жылқыда басқа жануарлардікіне қарағанда өте жақсы жетілген 250 бұлшық ет болады. Жылқының қозғалысына қатысатынбұлшық ет әдетте қаңқамен жалғасып тұрады. сондықтан оларды қаңқа бұлшық еттері деп атау қабылданған.
Бас. Жылқы малының басы етті және етсіз ашаң болып бөлінеді. Басы етсіз жылқының қан тамырлары әсіресе көзінің алдындағы және танауының үстіндегі тамырлары білеуленіп жақсы білінеді.Ондай жылқылардың көзі үлкен танауы кең, құлағы қайшыланып тұрады.
Мойын. Мойынның негізгі сүйегі 7-мойын омыртқадан құралған. Бас пен мойын тұрғысының өзгеруі жылқының ауырлық түсетін жерінің ауысуына әсер етеді. Жылқының мойны ұзын, орташа және қысқа болып үшке бөлінеді.
Шоқтық.Шоқтық негізі-білікті ұзын сергегі бар төс сүйегі, жауырыншеміршегі, бұлшық етті және сіңір желбезегі. Салт мінетін жылқының жылқының шоқтығы тығыз және биік болып 11-12 омыртқаға шейін созылуы тиіс, ал жұмыс аттарының шоқтығы кеңде төмен келеді.
Арқа. Кеуденің шоқтықтан бастап белге дейінгі үстінгі бөлігін арқа деп атайды. Жылқының бүйірінен қарағанда арқаның ұзындығы және сырт көрінісі анықталады. Жылқының арқасы түзу және бұлшық етті болғаны жақсы.
Бел. Белдің негізгі арқадағы 5-6 сербекті омыртқалар құрайды. Кеңдеу келіп,сауырға жалғасып кеткенбел жылқының барлық тұқымында жақсы саналады.
Сауыр. Сауырдың негізін жамбас пен құйымшақ сүйегі құрайды. Сауыр ұзын, кең, етті болуға тиіс. Сауырынын артқы аяқты денемен қосып байланыстырып тұратын жалғастырушысы.
Шат. Жылқының ең соңғы бұғана қабырғасынан сербекке дейінгісі шат. Оны үлкен және кіші деп екіге бөледі.
Кеуде.Кеуденің таянышы қабырға, төс омыртқа мен төс сүйегі. Кеудесі тар жылқының өкпесі мен жүрегінің көлемі де кіші болады.
Иық. Иықтың негізі жауырын мен тоқпан жілік. Иықтың аласа биік болуы жауырынның ұзындығына және еңкіштігіне байланысты. Салт мінетін және желгіш аттың жауырыны қиғаштау және ұзын болады. Олардың жауырының қиғаштығы 60 пайызға тең.
Алдыңғы аяқ. Алдыңғы аяққа шынтақ буыны, сан, тізе, жіліншік, тұсаулық, бақай құндыздық, тұяқ жатады.
Тұяқ. Қалыпты тұяқ жарықшақтанбай, қабықтанбай теп-тегіс келіп жалтырап тұрады. Тұяғы нашар жылқы жиі ақсайды.
0.1.3 Бонитировка түсінігі
Бонитировка -- малды конституциясы, экстерьері мен өнімділігі бойынша кешенді бағалау. Мақсаты - өте жақсы малдарды одан әрі дамыту, нашарларын жарамсыздыққа шығару. Бонитировканың екі түрі қолданылады: жеке және класстық.
Жеке бонитировкаға: асыл тұқымды қошқарлар (негізгі, қосымша және сынақшы); асыл тұқымды шаруашылықтағы селекциялық топтағы саулықтар мен қошқарлардан алынған, ұрпағының сапасы бойынша тексерілетін барлық төлдер; басқа шаруашылыққа сатылатын және негізгі отарды жөндеуге арналған барлық асыл тұқымды еркек тоқтылар кіреді. Жеке бонитировкалау кезінде малды бағалаудың барлық көрсеткіштері бонитировкалық кілтпен белгіленіп, арнайы журналға жазылады.
Кластық бонитировка -- жекелеген малдардың сапасын журналға жазуды жүргізбейді, олардың тұқымдық, конституционалдық және өнімділік сапасын эксперттік бағалау негізінде сәйкес келетін бонитировкалық класқа жатқызу арқылы жүргізіледі. Кластық бонитировкаға тауарлық фермадағы барлық малдар, асыл тұқымды шаруашылықтағы - жеке бонитировкаға енгізілмеген барлық қой малдары кіреді. Кластық бонитировка негізіндегі сұрыптауды топтық немесе кластық деп атайды. Ол жекелеп жұп таңдауды өткізуге мүмкіндік бермейді,тек топтық немесе кластық жұп таңдауды жүргізуге болады. Бонитировканың негізі - малды, оның конституциясы, экстерьері және өнімділігі бойынша бағалаумен аяқталады. қой малдарын олардың негізгі өнімділік белгілері толық көрінген уақытта бағалайды. Бонитировка нәтижесі: малдың асыл тұқымдық құндылығын анықтау үшін негізділік береді. Осыған сәйкес, кез келген қой тұқымын олар алғаш шағылысқа барар алдында бонитировкалау қажет. Көп жағдайда негізгі бонитировкадағы бағалау көрсеткіштері жасына байланысты өзгермейді, сондықтан оларды өмірінде бір рет қана бонитировкадан өткізеді. Жеке селекциялық жұмыс үшін таңдалған асыл тұқымды малдар негізгі бонитировкадан кейін де, жыл сайын бағаланады, ол малдың селекциялық топта алдағы уақытта да пайдаланылуына байланысты, белгілерінің көріну дәрежесін айқындау мақсатында жүргізіледі.
Бонитировка мерзімі. Негізгі бонитировканы малды әрі қарай пайдалану мақсатында, негізгі бонитировкалау белгілері толық көрінгенде және басты өнімділік түріне дұрыс баға беруге мүмкіндік туған мерзімде, оның өмірінде бір-ақ рет жүргізіледі. Сондықтан, осыған орай, қой шаруашылығы бағыттарына байланысты малды бағалаудың әр түрлі мерзімдері бекітілген. Биязы және биязылау жүнді қойларды бірінші қырқу алдында, көктемде 1 жасында бонитировкадан өткізеді. Қой шаруашылығында елтірі бағытындағы қозыларды 1-3 күндік жасында, тондық бағыттағы қой шаруашылығында жас малды 8-9 айлық жасында бағалайды.
Аталған бонитировкалаудың негізгі мерзімінен басқа, асыл тұқымды шаруашылық отарда малдың ерте жас шамасында да қосымша бонитировкалауды өткізеді. Ол малдың дамуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
1
Аннотация
Мазмұны
Нормативті сілтемелер
Анықтама
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1.2
1.1.3
1.1.4
1.1.5
1.2
1.2.1
1.2.2
Әр түрлі асыл тұқымды малдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .10
Әр түрлі асыл тұқымды малдардың экстерьері ... ... ... ... ...13
Бонитировка түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Әр түрлі асыл тұқымды малдарды бонитировкалау ... ... ... ..21
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 25
Асыл тұқымды қойды бонитировкалау ... ... ... ... ... . ... ... 25
Асыл тұқымды түйені бонитировкалау ... ... ... ... ... . ... ... 27
1.2.3 Жылқыны асылдандыру және бонитировкалау ... ... ... ... ...28
1.2.4
2
Асыл тұқымды ірі қара малды бонитировкалау ... ... ... ... .. 30
Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 35
Аннотация
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы Әр түрлі түлікті асыл тұқымды малдарды бонитировкалау ерекшеліктерімен танысу арқылы малдың экстерьерімен дене бітімі бойынша бағалауды үйрену.Бұл курстық жұмыс 35-беттен, 1-суреттен және 1-кестеден тұрады.Бұл курстық жұмыс кіріспе,негізгі бөлімнен,технологиялық бөлімнен,техникалық қауіпсіздіктен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
Анықтама
Бонитировка -- малды конституциясы, экстерьері мен өнімділігі бойынша кешенді бағалау. Мақсаты - өте жақсы малдарды данәрі дамыту, нашарларын жарамсыздыққа шығару. Бонитировканың екі түрі қолданылады: жеке және класстық.
Экстерьер-деп малдың тұтастай алғандағы сыртқы бейнесі және дене бітімі бөліктерінің құрылысын және даму ерекшеліктерін айтамыз.
Корреляция-дегеніміз малдың бір өнім көрсеткішінің екінші өнім көрсеткішімен тығыз байланысты нығайтады , әрі сол өнім көрсеткіштерінің біреуі өзгерсе екіншісінің де өзгеруін көрсетеді.
Құйымшақ биіктігі-құйымшақтың ең биіктігінен жерге дейін.
Қаракөл қозыларын бонитировкалау -қозылардың шыққан тегі мен дене бітіміп ескере отырып, оларды елтірілері бойынша бағалау.
Тұрқының қиғаш ұзындығы-жауырын мен қол жіліктің,буыннан жамбастың артқы төмпешігіне дейін.
Кеуде орамы-жауырынның артынан кеудесін орап өлшейді.
Сирақ орамы-сирақтың ең жіңішке жерін сантиметрмен лентамен өлшейді.
Белгілер мен қысқартулар
%- пайыз
мг- миллиграмм
г-грамм
т-тонна
мл-миллилитр
л-литр
t-температура
м- метр
ºС-градус
т.б.-тағы басқа
Ә.Б.-әсер ету бірлігі
т.с.с.-тағы сол сияқты
т.б. - тағы басқа
Кіріспе
Қазақстанда мал шаруашылығы ертеден дамыған. Көшпенділер тіршілігі төрт түлік мал өсіріп, солардың өнімі мен күн көруге негізделгендіктен ғасырлар бойы бай тәжірибе жинақталып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп кележатыр. Бүгінгі күнгі мал шарушылығы мамандарын дайындауда, осы құнды атамұрамызды аяқасты қылмай, жоғалтпай, қастерлеп,заманталабы мен дүниежүзілік нарық заңдылығына сәйкестендіре дамытуымыз қажет.
Бұл жолда еліміздің табиғи жағдайына әбден бейімделген қазақи мал тұқымдарын сұрыптап,көпжылдар бойына жүргізілген козсіз будандастыру данайырып, өзіндік қасиеттерін тазартып, жандандыру керек болып отыр. Демек, Республика мал шаруашылығын дамытуда табиғи бейімдеушілік қасиеттері жетілген мал генефонын сұрыптап, оны жергілікті ауарайы мен малды бағып-күту әдеттерімен сабақ тастыражетілдіріп, мал басының өнімділігін мейлінше арттыруға күш жұмсау қажет.Қазіргі таңда, халықтыңазық-түліктік және тұрмыстық қажеттілігін қамтамасыз ету үшін, қазақтың ежелгі төрт - түлік малымен қосашаруашылық экономикасына тез арада пайда келтіретін, жылдамөсіп-өнетін өсімтал шошқашаруашылығы секілді салаларды дамыту қолға алынып, емдік қасиеті жоғары панта өндіретін марал өсіру, құнды терілер өндіретін терісі бағалы аң өсіру, бал беретін ара өсіру, диеталық уылдырық пен ет өндіретін балық өсіру жолға қойылған.
Мал шаруашылығы адам қорегіне қажетті, биологиялық тұрғыдан бағалы сүт, ет, жұмыртқа, май секілді азық-түлікпен қатар, өңдеу кәсіп орындары үшін тері,елтірі, жүн,қауырсын секілді шикізат көзі болып табылады. Сондықтан бұл саланың дамуының, елдің ұлттық азық-түлікпен қамтамасыз етуде маңызы зор.
Бонитировка -- малды конституциясы, экстерьері мен өнімділігі бойынша кешенді бағалау. Мақсаты - өте жақсы малдарды одан әрі дамыту, нашарларын жарамсыздыққа шығару. Бонитировканың екі түрі қолданылады: жеке және класстық.
Курстық жұмыстың мақсаты - асыл тұқымды мал алу болып табылады. Бонитировканың негізі - малды, оның конституциясы, экстерьері және өнімділігі бойынша бағалаумен аяқталады. қой малдарын олардың негізгі өнімділік белгілері толық көрінген уақытта бағалайды. Бонитировка нәтижесі: малдың асыл тұқымдық құндылығын анықтау үшін негізділік береді. Асыл тұқымдық жұмыс үшін құнды емес, экстерьерінде ақауы бар, конституциясы шамадан тыс дамыған және өнімі өте төмен малдарды асылдандыру жұмысынан алынып, отардан жарамсыздыққа шығарады. І класс сапасынан да жоғары малды элита тобына жатқызады. Элитаға бөлудің басты мақсаты - асылдандыру жұмысында жоғары сапалы асыл тұқымды мал тобын құрып, олардан құнды ұрпақ алу болып табылады.
1 Негізгі бөлім.
0.1 Әдебиетке шолу
1.1.1 Әр түрлі асыл тұқымды малдардың ерекшеліктері
Ірі қара шаруашылығы-мал шаруашылығын да ең маңызды сала, біріншіден-халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді,екіншіден-жеңіл өнер кәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді,әрі бұл сала маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.Отанымызды азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор,себебі сүт өнімі оның 99 пайызын,ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін құрайды.Сонымен қатар ірі қара мал терісі де жеңіл өнеркәсіп шаруашылығында көп қолданылады, әрі ірі қараның қиы егін шаруашылығында, әсіресе кейінгі уақыттарда, кеңінен органикалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылуда. Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара шаруашылығы да ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде.Ал кейінгі жылдарда ірі қара мал тұқымдарының асылдандыруын ерекше көрсеткен жөн, сонымен қатар жаңадан асыл- тұқымды ірі қара малы шығуда, ал асыл-тұқымды ірі қара малдары экономикалық табиғи аймақтарға жақсы бейімделген. Оған ерекше әсер еткен селекция жұмыстарының жақсаруы. Себебі селекцияның дамуына генетика, биотехнология ғылымдарының негізі мен электронды есептеу техникасының әсері өте зор болды. 2010 жылға дейін әрбір шарушылықта сауын сиырларының сүтін 4000-5000 кг дейін котеру көзделеніп отыр, ол үшін: мал азығын молайту және селекциялық асылдандыру жұмыстарын жақсарту қажет, ал ірі қарадан алынатын ет өнімін, әр түрлі есептегенде 30-40 пайызға көбейту межеленуде.Қазақстан Республикасының шаруашылықтарында 20-дай сүтті, сүтті етті және 8-сүтті ірі қарасының асыл тұқымды малдары өсірілуде, айта кету керек, бұл асыл-тұқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа өнеркәсіпті технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және гибридизациялау арқылы ірі қараның жаңа асыл тұқымдарын қалыптастыру бағытында жұмыстар жүргізілуде. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр. Етті бағыттағы мал көбінесе қоңыржай және субтропиктік белдеулердің неғұрлым құрғақ аудандарында таралған. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бағу және көшпелі мал шаруашылығы басым келеді. Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады.
Қой шаруашылығы- ата-бабамыз ежелден айналысқан ата кәсіп, елімізде ежелден дамыған мал шаруашылығы. Қой еті мен сүті тағамға, жүні мен терісі киім кешекке, қиы отқа,тұяқ пен мүйізі түрлі түйме бұйымдарға, құйрық майы емге, елтірісі жағаға асығы мен тобығы ойынға пайдаланылады.Қой жүнінен жіп иіріліп, түрлі жүн өнімдері тоқылады, киіз басылып, кілем, сырмақ, текемет сияқты ұлттық өнер бұйымдары дайындалады. Қой қысы қатты, қары қалың Солтүстікте де, желі ызғарлы, жайылымы шөлейт жерлерде де, жазы ыстық, жайылымы құмды Оңтүстікте де өсіріле береді. Дүние жүзінде кең тарағандықтан, қой тұқымдары да көптеп саналады. Олар түрлі табиғи жағдайларға бейімділік, өнімділік қасиеттерімен ерекшеленеді. Негізгі өнімдік бағытына қарай Қазақстанда аудандастрылатын 15-ке тарта қой тұқымы мен тұқымдық топтары биязы жүнді,биязылау жүнді, қылшық жүнді және ұяң жүнді болып төртке бөлінеді. Солардың ішінде Респусликамызда жергілікті табиғи шаруашылық жағдайына бейімделген еділбай қойы, қазақтың биязы жүнді қойы, арқар-меринос солтүстік қазақ мериносы, оңтүстік қазақ мериносы, дегерес, қаракөл қойы өсіріледі. Ақтөбе облысының кейбір аудандарында цыгай, сараджа, совет мериносы, Алматы облысында- австралия мериносы, қазақтың биязылау жүнді қойы. Жамбыл, Орталық Қазақстан облыстарында- қазақтың құйрықты қойы, қазақтың ақ қылшық жүнді сарыарқа, Павлодар, Шығыс Қазақстан,Ақмола облыстарында- солтустік қазақ мериносы,алтай қойы, Солтүстік Қазақстан облысында-кроссберд типті қой тұқымдары, Батыс Қазақстан облысында- ақжайық қойы кездеседі. Олардың басым көпшілігі биязы жүнді тұқымдарға жатады.Тек дегерес, қазақтың биязылау жүнді қойы, цигай және кроссберд типті қой тұқымдары ғана биязылау жүнді, ал еділбай, қазақтың құйрықты қойы қаракөл, сарыарқа, сараджақойлары қылшық жүнді қой тұқымдарына жатады.
Көбінесе жоғары сапалы жүн беретін биязы жүнді қой тұқымы -- Аустралия мериносы өсіріледі. Гоулберне қаласында осы қойға "Үлкен Меринос" деп аталатын ескерткіш орнатылған. Дүниежүзі бойынша қой саны 1,2 млрд басқа жетіп отыр. Қой шаруашылығының ет-жүн бағытындағы тауарлы өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың, Аустралия мен Оңтүстік Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және субтропиктік белдеулерінің құрғақ аудандарында жақсы дамыған. Биязы жүнді қойлар өте сапалы жүн береді, ол жүн маталарын жасау, кілем тоқу мен тері-былғары өнеркәсібінде қолданылады. Алдыңғы Азия, Орта Азия және Оңтүстік Африка елдерінде қаракөл елтірісін дайындау жолға қойылған. Дүниежүзіндегі қойы ең көп ел -- Аустралия (130 млн астам), одан кейін Қытай (112 млн-нан астам). Ал Қазақстандағы қойдың саны 2008 жылы 16 млн-нан сәл ғана асты. Жүн өндіруден жетекші елдер қатарына Аустралия, Қытай, Жаңа Зеландия, Уругвай және Ресей жатады. Қой шаруашылығының дүниежүзіндегі аса ірі аймағы -- Аустралияның шөлейтті аудандары. Қойдың басым көпшілігі жеке иелерге немесе компанияларға қарайтын ірі қой шаруашылығында өсіріледі. Ондай шаруашылықтар "шипстейшнз" деп аталады. "Шипстейшнз" ондаған, кейде тіпті жүздеген мың гектарды алып жатады. Оның ең үлкенінің ауданы 2 мың км²-ден асады. Мұнда бір мезгілдегі қой басы 10 -- 20, тіпті 50 -- 100 мыңға дейін жетеді. Қой бүкіл жыл бойы табиғи жайылымдарда жайылып бағылады.
Жылқы шаруашылығы
Жылқы шаруашылығы -- мал шаруашылығының жылқы өсіретін саласы. Жылқы шаруашылығы бағалы азық-түліктік ет пен сүт өңдірумен қатар өнеркәсіпке - тері, қыл, ауыл шаруашылығы жұмыстарына - күш-көлік береді, жылқы қанынан емдік вакцина, сарысу, гамма-глобулин жөне қой мен сиырдың төлділігін арттыратын буаз бие қанының сарысуын дайындайды. Кең байтақ жайылымы бар Қазақстанның көптеген аудандарында жылқы шаруашылығымен айналысу тиімді.
Қазақстанда жылқы шаруашылығы асыл тұқымды жылқы өсіру, ет, сүт өндіру, спортта пайдалану бағыттарында дамуда. Сонымен қатар жылқыны кез келген шаруашылықтың күнделікті қажетін өтеу үшін салт мінуге, жүк тасуға т.б. жұмыстарды аткаруға пайдаланады. Асыл тұқымды жылқы өсірумен арнайы мемлекеттік жылқы зауыттарымен қатар, соңғы уақытта жеке азаматтар мен шаруашылықтар да айналысады. Қазақстан жағдайында табиғи жайылым отын мейлінше толық пайдалануға негізделген ет, сүт өндіру бағытындағы жылқы шаруашылығын дамыту мүмкіншілігі зор. Осы ретте жекелеген аймақтардың табиғи жақсы бейімделген етті-сүтті бағытағы көшім, мүғалжар атты жаңа жылқы тұқымдары мен қазақы жылқының таза етті бағыттағы жабы атты жаңа түрі шығарылды. Соңғы кезде жылқы саны Қазақстанда қайтадан көбеюде
Дүние жүзінде 250-ге тарта жылқы тұқымы мен тұқымдық тобы өсіріледі. Олар бір бірінен шығу тегі, өнімдік бағыты, дене құрылысы мен тірідей салмағы, зат алмасу бойынша ерекшеленеді. Жылқы тұқымдарын топтастырып, жіктеу оларды зерттеуді жеңілдетіп, асылдандыру ісін жүйелі түрде ұйымдастыруға мүмкіндік тудырады.
Зоотехниялқ жіктеулер ішінде іс жүзінде тиімдісі А.Красниковтың классификациясы.Ол жергілікті жылқы тұқымдарын (башқұрт,бурят,қазақ, моңғол,таулық алтай, гуцул,карабах,қырғыз,локай,мегрел,т ува,тушин), ормандық (вят,карел,мезен,печора,полес,эстон ,саха якут жылқылары) деп үш экологиялық типке болсе,ал зауыттық тұқымдарды мініс (араб,ахалтеке,иомуд,терск,тракен,т аза текті салт мініc) , міністі жегісті (дон,буденный,кабардин,қарабайыр,қо станай,көшім,жаңа қырғыз),желісті (орлов,орыс,американ,француз),ауыр жүк тартатын (владимир,арден,литва,
першерон,орыс,совет), жегіс (белорусс,жемайчу,литвия),торий тұқымдарына боледі.
Қазақстанда өсірілетін негізгі жоспарлы жылқы тұқымдарына қазақы жылқының жабы мен адай типі,мұғалжар,көшім,қостанай және дон тұқымдары жатады.Тебінді жылқы шаруашылығында жергілікті жылқы тұқымдары осіріледі.
Түйе шаруашылығы
Түйе ежелден шөлді-тұзды аймақтардыңтабиғат жағдайларына жақсы бейімделген, аптап ыстықтарда апта бойына сусыз тіршілік ете алатын бірден-бір түлік. Соған қарамастан оларды жазда күніне 2 рет, қыста 1 рет суару қажет, тұзды-кермек суды жақсы ішеді. Қолайсыз табиғат жағдайларында азық ретінде пайдалану үшін өркешіне артық май жиналады. Кеудесіндегі, табандарындағы, шынтағындағы, тізесіндегі қажау сүйелдерінің арқасында ыстық жерде, құмда жата алады. Түйенің тағы бір биол. ерекшелігі - қыста қолда бағуды, сапалы азықтандыруды және жылы қораны керек етпейді. Бірақ Түйелер жүні қырқылған алғашқы аптада өкпек жел мен жоғары ылғалдылыққа төзімсіз, осы мезгілде олардың жауын-шашын мен суыққа ұрынбауын қамтамасыз ету керек.Малдың басын көбейтіп өнімін молайту үшін жергілікті жағдайға бейім мол өнімді мал тұқымын өсіру қажет.Басқа түліктерге қарағанда түйу тұқымдары көп емес.Зоологиялық тұрғыдан түйені негізгі екі топқа-қос өркешті бактериандар мен бір өркешті дромедерларға жіктейді.Елімізде қос өркешті түйенің үш тұқымы-қалмақ,моңғол,қазақы түйелері,ал бір өркешті түйенің бір ғана тұқымы-аруана өсіріледі.
1.1.2 Әр түрлі асыл тұқымды малдардың экстерьері
Экстерьер деп малдың тұтастай алғандағы сыртқы бейнесі және дене бітімі бөліктерінің құрылысын және даму ерекшеліктерін айтамыз. Экстерьерді оқу, малдың сыртқы пішінінің арасындағы байланыс және олардың шаруашылықтық және асыл тұқымдық бағалығына сүйеніп негізделеді. Сөлекет конституцияға жататын малдардың үлкен ауыр бастылығы, қысқа жуан мойындылығы, мықындылығы қатты көрініп тұрады. Нәзік конституцияға жататын малдарға керісінше, бұндағылардың қарама-қарсылық ерекшеліктері жатады. Тығыз конституцияға жататын малдардың жалы, мықыны, шондайының өркені айқын көрінеді, ал болбыр конституцияға жататын малдар керісінше домалақ пішінділігімен, арқасы және белі түзулігімен, кең және бұлшық еті жақсы жетілгенділігімен, сауырының кеңдігімен және түзулілігімен суреттеледі. Экстерьер - әр конституцияға жататын малды бағалаудың көрсеткіші ғана емес, кей кезде конституция түріне бағынышсыз болып, өзіндік маңыздылығын көрсетеді. Мықты конституцияға жататын малдың басы үлкен және кішкентай, мойыны ұзын және қысқа, жалы биік немесе төмен, арқасы ұзын және кысқа т.с.с. болуы мүмкін. Экстерьердің бірнеше ақаулары мен жетіспеушіліктері малдарды дұрыс пайдаланбаудан (әсіресе жылқыны) болады. Малдардың экстерьерін окып үйренудің негізін 1768 жылы француздық ғалым Клод Буржел салды. Ол бірінші болып экстерьер (сыртқы) ұғымын енгізді. Орыс оқымыстылыры М.Г. Ливанов, М.И. Придорогин, П.Н. Кулешов, Е.Я. Борисенко, сондай-ақ отандық ғалымдарымыз В.А. Бальмонт, Ф.М. Мухамедгалиев, Л.И. Цой, К.У. Медеубеков, Т.Б. Бокенбаев, М.А. Алетов, М.М. Тойшыбеков, Д.Н. Пак және т.б. мал ағзасының пішіні мен қызыметіне және олардың әр түрлі өнім беру бағытындағы дене бітіміне байланысты қазіргі оқу түрін құрады, яғни малды іріктеуде және бағалауда экстерьердің маңыздылығын көрсетті. Экстерьер бойынша белгілі мөлшерде ет және сүт бағытындағы малдың беретін өнімін және жылқының жұмысқа жарамдылық сапасын, өндірістік технологияға малдың жарамдылығын айтып беруге болады. Бұған бірден бір мысал болып сиырларды сауын машиналарына жарамдылығына қарап іріктейді. Малды экстерьерлік бағалағанда, олардың тұқымдық белгілерін есепке салуды ұмытпау керек. Себебі, әр түрге малдардың тұқымдары өзіне тән экстерьерлік ерекшеліктері болады. Негізінен малдарды мақсатты түрде сұрыптау мен іріктеудің нәтижесінде және олардың мамандандырылуын ескергенде, сондай-ақ белгілі-бір сыртқы орта әсерінен және бәрінен де төлдерін өсіру жағдайында ауыл шаруашылық малдарының әр тұқымдары өзіне тән экстерьерлік ерекшеліктеріде құрылатынын білеміз. Сондықтан да, әр түрлі өнім бағытындағы зауыттық тұқым малының экстерьерлік көрсеткіштерінде өте маңызды айырмашылықтар бар. Сонымен, сүт бағытындағы ірі қара ет бағытындағы ірі қарамен салыстырғанда пішінінің тым бұрышталғандығымен және экстерьерлік бітімінің өте айқындылығымен ерекшеленеді. Мұндай ерекшеліктер бәрінен бұрын сүйектің құрылысының әр түрлілігіне, бұлшық еттің дамуы мен құрылысына, дененің әрбір бөлігінің атқаратын қызыметіне, жынысына және малдың жасына байланысты. Экстерьерде жыныстық айырмашылықтар негізінен екінші жыныстық белгілердің дамуы және зат алмасуының жағдайына байланысты анықталады. Ірі қара мен қой малында жыныстық деморфизм өте айқын көрінеді. Малдарда экстерьердің жас ерекшелік өзгергіштігі айқын көрінеді. Мұндағы үлкен айырмашылықтар ағзаның өсу жылдамдығында, ағзаны бүтіндей және бөліктеп алғандағы, сондай-ақ ондағы бөлек мүшелер мен ұлпаларда, әртүрлі онтогенез кезеңіндегі әсіресе қаңқада, малдарда жасы ұлғаю салдарынан дене бітімде үлкен өзгерістер кездеседі. Сонымен жас төлдерде сирақтары салыстырмалы ұзын және қысқа денелі, ал керісінше ересек малдарда салыстырмалы тапал және ұзын денелі айырмашылықтар болады. Жалпы дене бітімі өзгерген кезде, табиғи түрде маңызды өзгерістер және экстерьерде де өзгерістер болады. Малдың экстерьеріне төлдерді өсіру жағдайы үлкен әсер етеді. Тек қана малды жақсы күту мен ұстаудан, азықтандырудан, олардың тұқымға берілетін экстерьерлік ерекшеліктерін толық көруге болады. Төлді ертерек піштірген экстерьердің дамуына және қалыптасуына маңызды әсер етеді. Сыртқы түрі бойынша пішілген малдар аталық және аналық малдың арасындағы аралық жағдайда болады. Дене бітімінің қалыптасуының ең маңыздысы болып оның өсу ерекшелігі және онтогенез кезіндегі қаңқаның остік және перифериялық бөліктерінің дамуы жатады. Тұяқты малдардың (шошқадан басқасының) эмбриональдық кезеңде қаңқаның перифериі тез өседі де, осьтігі баяу өсетіндігі белгілі, ал постэмбрионалды кезеңде керісінше. Тұтастай алғанда эмбриональды кезеңде постэмбрионалдымен салыстырғанда каңқа тезірек өсіп жетіледі, сондықтан да оның жаңа туған малдың салмағындағы ересек малмен салыстырғандағы үлесі жоғары болады. Біздегі берілгендер бойынша дегерес қойындағы жаңа туған қозының таза салмағы тірі салмағымен салыстырғанда 18% құрайды, ал ересектерде екі еседен төмен (6,9%). Жаңа туған козыдағы осьтік қаңқаның салмағы перифериялықпен салыстырғанда аз болады және қаңқаның жалпы салмағының 41,9%-н құрайды, ал дегерес қойында керісінше осьтік бөлік өзіндік ерекшелікпен 55,4%- те боладыҚаракөл қойын 1,5 жасындағы дене бітімі, дамуы және экстерьері бойынша бағалау. Малды қосымша бүлайша баға-лау міндеті болып табылады, өйткені азықтандырып, күтіп-бағу жағдайлары қанағаттанғысыз немесе түкым қуалаушылықтан асыл түқым ретінде қалдырған кейбір қойдың осы жасында үнам-сыз белгілері көрініп қалады. Әбден өсіп толысқан малдың да-муы, дене бітімі және экстерьері жөніндегі сипаттамасы оның жас кезіндегі бағасына қосылып есептелуі тиіс.
Дамуы, дене бітімі және экстерьері бойынша сау мал әдетте 1,5 жасында алғашқы шағылыс алдында бағаланады. Асыл түқым-ды малдың бүл бағасы, оның түқымдық, қүжатына жазылады. Малдың денсаулығының жақсы күйде екендігін көбінесе оның дамуына қарай анықтауға болады. Сондықтан ең алдымен оның осы белгілерін бағалағанда, қозы туған кезде күшті дені сау бо-луы тиіс, бүл оның іштегі төл кезінде дамуына байланысты. Ірі, қалыпты дамыған саулықтың қозысы да сау, күшті, тіршілікке бейім болып туады. Малдың төл кезіндегі қалыпты дамуы, оның ересек болғанда жақсы дамып өсуінің кепілі. Ал еміп жүргенде және енесінен бөлгеннен кейін қойлайсыз жағадайға тап болса, мал өспей қалуы мүмкін.
Экстерьерін бағалау. Ересек малды қосымша бағалағанда оның экстерьерінде есепке алу қажет. Қаракөл қойын өсіргенде оның өзіне тән түқымдық белгілері мен түқымның үйлесімі то-лық сақталып, аяқтары арасының жақындығы, кеудесінің енсіздігі, сүйегіннің жіңішкелігі, басының үлкендігі, қүйрығының жалпақ болуы т.б. экстерьерінің ақаулары жойылуға тиіс. Бүлардың бәрін олардың сүрыптағанда ескерудің маңызы зор. Жоғарыда аталып өткен сүрыптаудың бәрінің ішінде қозыларды елтірісі бойынша іріктеу, малды түқымға және сүрыптауға топтап алудың негізгі және шешуші жолы болып табылады. 10-15 күнде бағалау косым-ша бағалау болып табылады және тек еркек қозыларға ғана, олар-ды жеке бонитировкалау кезінде қолданылады.
Қаракөл қозыларын бонитировкалау туғаннан кейін 1-2 күн ішінде жүргізіледі де мына төмендегідей қасиеттері есепке алынады:
1. Қозының жынысы (еркек, үрғашы). 2. Жалқы, егіз болып туылғаны. 3. Түсі, жүнінің тегістілігі. 4. Реңі (көк, қоңыр қозылар үшін). 5. Түрі (көк қызғылт т.б.)- 6. Бүйра түрі түсінің қасиеттері көрініп түруы: - Бүйрасының типі; - Бүйрасының ені; - Бүйрасының үзындығы; - Бүйрасының қалыңдығы; - Жылтырлығы, жібектілігі, қалыңдылығы; - Бүйрасының анық көрініп түруы. 7. Терісінің қалыңдығы, артықшылығы. 8. Жүнінің өсімділігі. 9. Конститутциясы.
Ірі қараның дене тұрқы (экстерьері)
Ірі қара малдың сырт пішінін бағалай келіп,одан алынатын өнімді және оның асылдығын білуге болады.Малдың сырт пішенін бағалау үшін зоотехник-селекционердің тәжірибесі мол болу керек ,әрі ол бағаланатын малды жақсы білуі қажет,сонымен қатар оның күтімі,азықтануы жөнінде мәліметтер болғанда ғана малдың сырт пішіні дұрыс бағаланады.
Басы.Малдың басының құрылысына және бітіміне қарай мал сүйегіне баға беруге болады.Әр тұқымға, әр жынысты малға,әр бағытына қарай лайықты бастың құрылысы болады.Сүтті бағыттағы сиырлардың басы үлкен емес ,жеңіл, ықшамды,ұзынырақ,ал ені кішкентайлау.Бұқалардың басы сөлекет. Етті бағыттағы сиырлардың басы ауырлау ,ені улкен,ұзындығы қысқалау. Маңдайы өте енді. Муйізі жуан, басы ауыр, донкиген,дене бітімі солекет түрге жатады.
Мойыны. Малдың жынысына байланысты,әрі тұқым бағытына қарай олардың мойындары да ерекше болып келеді. Сүтті тұқымға жататын сиырлардың мойыны жіңшке терісі қыртысты,ал етті тұқымға жататын сиырлардың мойыны қысқа,жуан,әрі мойыны басына тұтас жалғасып жатады,кеуде ойымы ойымы сүтті сиырларда нашар жетілген, ал етті сиырлардікі жақсы жетілген.
Шоқтығы.Сүтті бағыттағы сиырлардікі шоқтық біртегіс кейде шошақ,ені орташа. Шоқтығының шошақ көрінуі , оның етінің нашар жетілгенін көрсетеді.
Кеудесі. Кеуде қуысында өкпе ,жүрек орналасқан. Олардың демалу,қан айналуы үшін маңызы зор. Окпесі жақсы жетілген малдың кеуде қуысы өте көлемді келеді. Аса сүтті бағыттағы сиырлардың кеудесі кең,терең,енді әрі ұзын болады, ал етті бағыттағы сиырлардың кеудесі енді және терең. Кеуденің кеңдігін, малдың биіктігіне қарап та айтуға болады.
Арқасы. Арқа дененің бір болімі ,алдыңғы жағында шоқтықпен, артқы жағында белмен ,бүйір жақтарында қабырғаларымен шектескен. Малдың арқасы әр уақытта тегіс және енді болып келеді, әрі ол малдың сырт пішінінің құрылысына көп әсер етіп, оның дене бітімінің мықтылығын анықтайды.Арқаның мықтылығы оның омыртқа сүйектеріне, оның етінің дамуына байланысты. Арқа ,малдың өте мықтылығын көрсетеді. Арқаның ойлылығынемесе бүкірлігі дене пішінінің кемістігі болып саналады.
Белі. Малдың арқасының жалғасы, әрі онымен бір тегіс және түзу. Осы түзу қалпында артқы бөксемен жалғасады. Белдің мықтылығы, оның бел омыртқа мен етінің жетілуіне байланысты.
Іші. Малдың іші аумақты, ықшамды болғаны дұрыс, ал босаңқы және салбырап тұрса, ол оның үлкен кемістігі. Іші салбыраған малдардың белі қайқы келеді. Әсіресе бұқалардың іші ықшамды, тартыңқы болғаны жөн.
Аяқтары. Табиғи жайылымда малдар жайылғанда төзімді болуы керек. Малдың аяқтары, әрі буындары жақсы жетілуі қажет. Тұяқтары мықты, ал түсі көмескі болмағағаны жөн. Малдың аяқтарына тән кемшіліктерге- қайшы аяқтылық, ортақ тілерсектік және т.б. жатады.
Ipi қараның сырт пішіні және дене бітімі. Ірі қараның конституциясын, экстерьерін және интерьерін білудің ірі қара шаруашылығын дамыту үшін маңызы зор. Тек қана конституциясы мықты, ал экстерьері мен интерьері жақсы мал ғана өнімді мол береді. Ірі қараның конституциясы, интерьері және экстерьері оларды тұқымына, өскен ортасына, шаруашылық бағытына, дүрыс және толық азықтандыруына байланысты.
Түйенің дене құрылысы мен экстерьері.
Түйенің дене құрылысы өзге малдыкінен біршама ерекшеленеді:қаңқасы - түйеде 7 мойын омыртқа, 12 кеуде омыртқа, 7 белдеме, 5 құйымшақ омыртқа болады; мойын омыртқалары ұзын және қанатты келеді де, жалпы ұзындығы арқа омыртқаларының ұзындығының үштен біріне теңеледі;
кеуде сүйегі- шағын болады; омыртқаларына екі жағынан он екі қабырғадан бекіген кеуде сүйегі шағын болғандықтан, түйе денесінің тұрқы да онша ұзын болмайды да, белдемесі ұзынырақ келеді; құйымшақ омыртқалары тұтас, оның бірінші омыртқасы белдеменің соңғы омыртқасымен айналмалы болып біткен; мұның өзі түйенің жұрісінің жайлы болуына және аяқтарын астына жинап, шөгіп жатуына мұмкіндік береді;
аяқтары - алдыңғы аяқтары артқы аяқтарына қарағанда етті де әлдірек, ал ортан жілігі өте ұзын артқы аяқтары мен жая тұсы әлсіз келеді; табандары жалпақ, мүйізденген теріден құралған, екі кішкене тұяғы бар; массасын салып, аяқтарын жерге басқан кезде табандары жалпайып кетіп, ал тұяқтары тірек болатындықтан, түйе құмда жақсы жұреді;
бұлшық еті - түйенің бөксе жағына қарағанда кеуде жағының бұлшық еті күшті дамыған; мойын, жауырын және тоқпан жілік тұсындағы бұлшық еттері жақсы жетілген;
терісі - түйе терісінің астында көк ет болмайды; өркеш терісі созылмалы және жиырылмалы келеді, бірақ қалталанбайды; өте аз тер шығаратын бездері бауырының әр шетінде шоқ-шоқ болып орналасқан;
сүйелді беріштері - түйенің жатқанда тірек болатын сүйелді 7 беріші бар, олар төс сүйегінің, тізелерінің және тірек буындарының үстінде болады; сүйелді беріштер түйені ыстық құмның күйдіріп жіберуінен және шөккенде терісін жарақаттан сақтайды.
Жылқы экстерьері.
Жылқы пішіні, яғни экстерьері, оның анатомиялық және физиологиялық жүйесіне көп ықпал етеді.Сондықтан жылқы экстерьерін жақсы білу қажет, ол үшін олардың қозғалыс мүшелерін, ішкі ағзаларын, жүйке жүйесі мен сезім органдарын, ішкі секреция бездері туралы мәліметтерді жете меңгеру керек.
Жылқының жалпы қозғалыс мүшелері екіге бөлінеді:
-суйек пен будандардан тұратынқаңқасы енжар мүшеге жатса,
-бұлшық еттері белсенді мүшелерге жатады.
Қаңқа. Қаңқа жылқы денесінің қатты негізінің құрайды және организмге тіреу мен ішкі ағзаларды сыртқы әсерлерден қорғау қызметін атқарады. Жылқы қаңқасы 252 сүйектен тұрады.Қаңқаны арқау және шеті деп бөлу қабылданған. Арқау қаңқаға- бас сүйек омыртқа жотасы, төс сүйек, дененің белдік, құйымшақ бөліктері, шеткі суйектерге, кеуде мен жамбас ұштары мен жалғасатын сүйектер жатады.Жылқыда 7-мойын 18-арқа,7-бел,5-сегізкөз және 17-19-құйрық омыртқаларынан тұрады.
Бұлшық ет. Бұлшық ет қаңқамен қосылып жылқының қозғалыс-қимылын қамтамасыз етеді. Жылқыда басқа жануарлардікіне қарағанда өте жақсы жетілген 250 бұлшық ет болады. Жылқының қозғалысына қатысатынбұлшық ет әдетте қаңқамен жалғасып тұрады. сондықтан оларды қаңқа бұлшық еттері деп атау қабылданған.
Бас. Жылқы малының басы етті және етсіз ашаң болып бөлінеді. Басы етсіз жылқының қан тамырлары әсіресе көзінің алдындағы және танауының үстіндегі тамырлары білеуленіп жақсы білінеді.Ондай жылқылардың көзі үлкен танауы кең, құлағы қайшыланып тұрады.
Мойын. Мойынның негізгі сүйегі 7-мойын омыртқадан құралған. Бас пен мойын тұрғысының өзгеруі жылқының ауырлық түсетін жерінің ауысуына әсер етеді. Жылқының мойны ұзын, орташа және қысқа болып үшке бөлінеді.
Шоқтық.Шоқтық негізі-білікті ұзын сергегі бар төс сүйегі, жауырыншеміршегі, бұлшық етті және сіңір желбезегі. Салт мінетін жылқының жылқының шоқтығы тығыз және биік болып 11-12 омыртқаға шейін созылуы тиіс, ал жұмыс аттарының шоқтығы кеңде төмен келеді.
Арқа. Кеуденің шоқтықтан бастап белге дейінгі үстінгі бөлігін арқа деп атайды. Жылқының бүйірінен қарағанда арқаның ұзындығы және сырт көрінісі анықталады. Жылқының арқасы түзу және бұлшық етті болғаны жақсы.
Бел. Белдің негізгі арқадағы 5-6 сербекті омыртқалар құрайды. Кеңдеу келіп,сауырға жалғасып кеткенбел жылқының барлық тұқымында жақсы саналады.
Сауыр. Сауырдың негізін жамбас пен құйымшақ сүйегі құрайды. Сауыр ұзын, кең, етті болуға тиіс. Сауырынын артқы аяқты денемен қосып байланыстырып тұратын жалғастырушысы.
Шат. Жылқының ең соңғы бұғана қабырғасынан сербекке дейінгісі шат. Оны үлкен және кіші деп екіге бөледі.
Кеуде.Кеуденің таянышы қабырға, төс омыртқа мен төс сүйегі. Кеудесі тар жылқының өкпесі мен жүрегінің көлемі де кіші болады.
Иық. Иықтың негізі жауырын мен тоқпан жілік. Иықтың аласа биік болуы жауырынның ұзындығына және еңкіштігіне байланысты. Салт мінетін және желгіш аттың жауырыны қиғаштау және ұзын болады. Олардың жауырының қиғаштығы 60 пайызға тең.
Алдыңғы аяқ. Алдыңғы аяққа шынтақ буыны, сан, тізе, жіліншік, тұсаулық, бақай құндыздық, тұяқ жатады.
Тұяқ. Қалыпты тұяқ жарықшақтанбай, қабықтанбай теп-тегіс келіп жалтырап тұрады. Тұяғы нашар жылқы жиі ақсайды.
0.1.3 Бонитировка түсінігі
Бонитировка -- малды конституциясы, экстерьері мен өнімділігі бойынша кешенді бағалау. Мақсаты - өте жақсы малдарды одан әрі дамыту, нашарларын жарамсыздыққа шығару. Бонитировканың екі түрі қолданылады: жеке және класстық.
Жеке бонитировкаға: асыл тұқымды қошқарлар (негізгі, қосымша және сынақшы); асыл тұқымды шаруашылықтағы селекциялық топтағы саулықтар мен қошқарлардан алынған, ұрпағының сапасы бойынша тексерілетін барлық төлдер; басқа шаруашылыққа сатылатын және негізгі отарды жөндеуге арналған барлық асыл тұқымды еркек тоқтылар кіреді. Жеке бонитировкалау кезінде малды бағалаудың барлық көрсеткіштері бонитировкалық кілтпен белгіленіп, арнайы журналға жазылады.
Кластық бонитировка -- жекелеген малдардың сапасын журналға жазуды жүргізбейді, олардың тұқымдық, конституционалдық және өнімділік сапасын эксперттік бағалау негізінде сәйкес келетін бонитировкалық класқа жатқызу арқылы жүргізіледі. Кластық бонитировкаға тауарлық фермадағы барлық малдар, асыл тұқымды шаруашылықтағы - жеке бонитировкаға енгізілмеген барлық қой малдары кіреді. Кластық бонитировка негізіндегі сұрыптауды топтық немесе кластық деп атайды. Ол жекелеп жұп таңдауды өткізуге мүмкіндік бермейді,тек топтық немесе кластық жұп таңдауды жүргізуге болады. Бонитировканың негізі - малды, оның конституциясы, экстерьері және өнімділігі бойынша бағалаумен аяқталады. қой малдарын олардың негізгі өнімділік белгілері толық көрінген уақытта бағалайды. Бонитировка нәтижесі: малдың асыл тұқымдық құндылығын анықтау үшін негізділік береді. Осыған сәйкес, кез келген қой тұқымын олар алғаш шағылысқа барар алдында бонитировкалау қажет. Көп жағдайда негізгі бонитировкадағы бағалау көрсеткіштері жасына байланысты өзгермейді, сондықтан оларды өмірінде бір рет қана бонитировкадан өткізеді. Жеке селекциялық жұмыс үшін таңдалған асыл тұқымды малдар негізгі бонитировкадан кейін де, жыл сайын бағаланады, ол малдың селекциялық топта алдағы уақытта да пайдаланылуына байланысты, белгілерінің көріну дәрежесін айқындау мақсатында жүргізіледі.
Бонитировка мерзімі. Негізгі бонитировканы малды әрі қарай пайдалану мақсатында, негізгі бонитировкалау белгілері толық көрінгенде және басты өнімділік түріне дұрыс баға беруге мүмкіндік туған мерзімде, оның өмірінде бір-ақ рет жүргізіледі. Сондықтан, осыған орай, қой шаруашылығы бағыттарына байланысты малды бағалаудың әр түрлі мерзімдері бекітілген. Биязы және биязылау жүнді қойларды бірінші қырқу алдында, көктемде 1 жасында бонитировкадан өткізеді. Қой шаруашылығында елтірі бағытындағы қозыларды 1-3 күндік жасында, тондық бағыттағы қой шаруашылығында жас малды 8-9 айлық жасында бағалайды.
Аталған бонитировкалаудың негізгі мерзімінен басқа, асыл тұқымды шаруашылық отарда малдың ерте жас шамасында да қосымша бонитировкалауды өткізеді. Ол малдың дамуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz