Асыл тұқымды еділбай қой тұқымының өнімділік және биологиялық ерекшеліктері
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қысқартылған сөздер мен белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1.1 Қойдың шыққан тектері мен биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ..
1.1.2 Қой тұқымдарының зоологиялық және өнеркәсіптік жіктеу сипаты
1.1.3 Еділбай қой тұқымының тұқымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...
1.1.4 Асыл тұқымды өнімділігі жоғары еділбай қой тобын (құру) шығару тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.1 Еділбай ұойының салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі ... ... ... ... ... ... .
1.2.2 Қой тұқымының ұнамды түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.3 Қойды сұрыптау және жұбын таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қысқартылған сөздер мен белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1.1 Қойдың шыққан тектері мен биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ..
1.1.2 Қой тұқымдарының зоологиялық және өнеркәсіптік жіктеу сипаты
1.1.3 Еділбай қой тұқымының тұқымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...
1.1.4 Асыл тұқымды өнімділігі жоғары еділбай қой тобын (құру) шығару тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.1 Еділбай ұойының салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі ... ... ... ... ... ... .
1.2.2 Қой тұқымының ұнамды түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.3 Қойды сұрыптау және жұбын таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, қазір де солай, алдағы уақытта да бола береді. Оның солай болуының себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180млн. гектарға жуық табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтежесінде ең арзан ет, жүн, тері, басқа да өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығын нарық заманына эканомикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті¬¬¬-ғылым мен озат тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жағалықтармен, жаңа технологиялармен,селекция әдістерімен байытылады.
Қойдың халық шаруашылығындағы маңызы. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор.Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет,май,сүт,жүн,былғарылық,тондық терілерімен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді.Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек,мүйіз,сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар.Олардан желім,түйме,малға берілетін қан-сүйек ұны,минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады.
Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі.Қазіргі кезде де қой малы ғаламшарымызда ең көп тараған,көп өсірелетін үй малдарының қатарына жатады.Дүние жүзінің елдерінде үшінщі мыңжылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары,1.300 қой малы өсіріледі.
Еділбай қойының Бірліктік тұқымішілік түрі
Жаңа тұқымішілік түрге жататын жануарлар үйлесімді дене бітімімен, мықты сүйегімен, тығыз терісімен, жеткілікті жалпақ және ұзын денесімен мойнының орташа ұзындығымен, кең бұлшық етті кеудесімен, түзу арқасымен сипатталады. Олардың басының көлемі орташа, кейде орташадан жоғары, тұқыл, аздап қошқар тұмсықты, аяқтары мықты және ұзындығы орташа. Түсі қара, қоңыр және жирен. Қойлардың құйрығы үлкен жинақы немесе аздап түсіңкі, саулық қойлардың құйрығы үлкен немесе орташа жинақы.Жүні айқын көрінетін ірі және тұлымы орташа, қылшығының жуандығы негізінен орташа, түбітінен едәуір шығып тұрады.
Дүние жүзінде қой санынан алдыңғы қатарда болып келген Австралия, Жаңа Зеландия елдерінде де қой басының кеміп бара жатқандығы бұл елдердің экономикасының өсуімен, ауыл шаруашылығын екпінді даму жолдарына көшірумен түсіндіруге болады. Дегенмен, дүние жүзінде біраз Азия, Африка мемлекеттері қой басын өсіріп келеді. Мысалы, Қытай соңғы он жыл ішінде қой басын 112,3млн-нан 137,0млн-ға дейін өсірсе, Судан 21,3млн-нан 47,0 млн-ға дейін өсіріп отыр.
Қой шаруашылығын нарық заманына эканомикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті¬¬¬-ғылым мен озат тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жағалықтармен, жаңа технологиялармен,селекция әдістерімен байытылады.
Қойдың халық шаруашылығындағы маңызы. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор.Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет,май,сүт,жүн,былғарылық,тондық терілерімен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді.Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек,мүйіз,сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар.Олардан желім,түйме,малға берілетін қан-сүйек ұны,минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады.
Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі.Қазіргі кезде де қой малы ғаламшарымызда ең көп тараған,көп өсірелетін үй малдарының қатарына жатады.Дүние жүзінің елдерінде үшінщі мыңжылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары,1.300 қой малы өсіріледі.
Еділбай қойының Бірліктік тұқымішілік түрі
Жаңа тұқымішілік түрге жататын жануарлар үйлесімді дене бітімімен, мықты сүйегімен, тығыз терісімен, жеткілікті жалпақ және ұзын денесімен мойнының орташа ұзындығымен, кең бұлшық етті кеудесімен, түзу арқасымен сипатталады. Олардың басының көлемі орташа, кейде орташадан жоғары, тұқыл, аздап қошқар тұмсықты, аяқтары мықты және ұзындығы орташа. Түсі қара, қоңыр және жирен. Қойлардың құйрығы үлкен жинақы немесе аздап түсіңкі, саулық қойлардың құйрығы үлкен немесе орташа жинақы.Жүні айқын көрінетін ірі және тұлымы орташа, қылшығының жуандығы негізінен орташа, түбітінен едәуір шығып тұрады.
Дүние жүзінде қой санынан алдыңғы қатарда болып келген Австралия, Жаңа Зеландия елдерінде де қой басының кеміп бара жатқандығы бұл елдердің экономикасының өсуімен, ауыл шаруашылығын екпінді даму жолдарына көшірумен түсіндіруге болады. Дегенмен, дүние жүзінде біраз Азия, Африка мемлекеттері қой басын өсіріп келеді. Мысалы, Қытай соңғы он жыл ішінде қой басын 112,3млн-нан 137,0млн-ға дейін өсірсе, Судан 21,3млн-нан 47,0 млн-ға дейін өсіріп отыр.
МАЗМҰНЫ
бет
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
Қысқартылған сөздер мен белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1.1 Қойдың шыққан тектері мен биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ..
12
1.1.2 Қой тұқымдарының зоологиялық және өнеркәсіптік жіктеу сипаты
14
1.1.3 Еділбай қой тұқымының тұқымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .
14
1.1.4 Асыл тұқымды өнімділігі жоғары еділбай қой тобын (құру) шығару тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
16
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
1.2.1 Еділбай ұойының салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі ... ... ... ... ... ... .
18
1.2.2 Қой тұқымының ұнамды түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.2.3 Қойды сұрыптау және жұбын таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
26
2 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
АННОТАЦИЯ
Бұл курстық жоба Мал өсіру және селекция пәні бойынша Асыл тұқымды еділбай қой тұқымының өнімділік және биологиялық ерекшеліктері тақырыбы бойынша жазылған курстық жоба, кесте, 30 беттен тұрады.
Курстық жобада өз құрамында: кіріспе, әдебиеттік шолу, өзіндік зерттеу, зерттеу материялы мен әдістері, негізгі бөлім, техникалық қауіпсіздік, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
Қой-қуысмүйізділер тұқымдасына жататын, күйіс қайтаратын жұптұяқты мал.
Шоқтық-жауырынның үстіндегі ең биік омыртқалар орналасқан дененің бөлігі.
Шоқтығының биіктігі - шоқтықтың ең жоғары нүктесінен жерге дейін.
Құйымшақ биіктігі- құйымшақтың ең биіктігінен жерге дейін.
Кеудесінің тереңдігі- шоқтықтың биіктігінен төсіне дейін.
Кеудесінің енділігі-жауырын сыртынан екі жазық.
Кеуде орамы- жауырынның артынан кеудесін орап өлшейді(матамен).
Сирақ орамы- сирақтың ең жіңішке жерін сантиметрмен лентамен өлшейді.
Сербегі аралық енділігі- мыңнан сүйектерінің алшақтығы.
Тұрқының қиғаш ұзындығы- жауырынмен қол жіліктің буыннан жамбастың артқы төмпешегіне дейін.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
т.-тонна
г. - грамм
кг. - килограмм
л. - литр
мл. - миллилитр
мм. - миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
№. - нөмір
%. - пайыз
см. - сантиметр
млн. - миллион
кДж. - килоджоуль
мДж. - мегаджоуль
салм.-салмағы
КІРІСПЕ
Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, қазір де солай, алдағы уақытта да бола береді. Оның солай болуының себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180млн. гектарға жуық табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтежесінде ең арзан ет, жүн, тері, басқа да өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығын нарық заманына эканомикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті - - - -ғылым мен озат тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жағалықтармен, жаңа технологиялармен,селекция әдістерімен байытылады.
Қойдың халық шаруашылығындағы маңызы. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор.Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет,май,сүт,жүн,былғарылық,тондық терілерімен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді.Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек,мүйіз,сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар.Олардан желім,түйме,малға берілетін қан-сүйек ұны,минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады.
Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі.Қазіргі кезде де қой малы ғаламшарымызда ең көп тараған,көп өсірелетін үй малдарының қатарына жатады.Дүние жүзінің елдерінде үшінщі мыңжылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары,1.300 қой малы өсіріледі.
Еділбай қойының Бірліктік тұқымішілік түрі
Жаңа тұқымішілік түрге жататын жануарлар үйлесімді дене бітімімен, мықты сүйегімен, тығыз терісімен, жеткілікті жалпақ және ұзын денесімен мойнының орташа ұзындығымен, кең бұлшық етті кеудесімен, түзу арқасымен сипатталады. Олардың басының көлемі орташа, кейде орташадан жоғары, тұқыл, аздап қошқар тұмсықты, аяқтары мықты және ұзындығы орташа. Түсі қара, қоңыр және жирен. Қойлардың құйрығы үлкен жинақы немесе аздап түсіңкі, саулық қойлардың құйрығы үлкен немесе орташа жинақы.Жүні айқын көрінетін ірі және тұлымы орташа, қылшығының жуандығы негізінен орташа, түбітінен едәуір шығып тұрады.
Дүние жүзінде қой санынан алдыңғы қатарда болып келген Австралия, Жаңа Зеландия елдерінде де қой басының кеміп бара жатқандығы бұл елдердің экономикасының өсуімен, ауыл шаруашылығын екпінді даму жолдарына көшірумен түсіндіруге болады. Дегенмен, дүние жүзінде біраз Азия, Африка мемлекеттері қой басын өсіріп келеді. Мысалы, Қытай соңғы он жыл ішінде қой басын 112,3млн-нан 137,0млн-ға дейін өсірсе, Судан 21,3млн-нан 47,0 млн-ға дейін өсіріп отыр.
Соңғы жылдарда қой етін көбірек өндіруге баса назар аударуда.Сондықтанда қой етінің көлемі арта түсуде.Ет өндіру жөнінде ежелгі мемлекеттер Франция, Германия, Англия мемлекеттері әр қойдан алынатын ет көлемі жөнінде қазір көшбасшы болып келеді.
Қойдың аса бір құнды бір қасиеті - өсімталдығы.Сондықтан азықтандыру,бағып-күту жағдайы келісе,қойды жылына екі немесе үш рет қоздатуға болады.Қойдың төлі тез жетіледі,1,5жасында-ақ ірі қой тобына қосылады.Осы қасиеттері қойдың басын тез көбейтуге мүмкіндік береді.Қой өте төзімді келетіндіктен, ауа-райы өте суық немесе аса ыстық жерлерде де жақсы өсе береді және оңай жерсінеді. Қой үшін құлазыған шөлде,шыны биік тауда бірдей.Қайсысын болса да өте тиімді пайдаланады.
Қой шаруашылығы басқа салалармен салыстырғанда , жерді , азықты және қора - жайды тиімді пайдалану жағынан ерекшеленеді.
Қой малдары жоғары шаруашылықтың жетілігіштігімен де сипатталады. Оны ерте жаста шаруашлылыққа өнім берумен көре аламыз. Малдың еті мен жүн өнімін 6-8 айлығында, қозы жүніні - 5 айлығында, елтірісін 1-3 күндік жасында өндіруге болады. Тәжірибелік жағынан құнды болып келетін тағы бір биологиялық ерекшілігі - ерте жыныстық жетілу, 5-6 айлық жасында оларды нәтижелі ұрықтандыруға болады. Алайда малды ерте жасына ұрықтандыру өсуі мен дамуын тежейтіндіктен, ең алғаш шағылысқа 12-8 айлығында жібереді.
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Еділбай қойы- ет-май өндіру бағытында өсірілетін қылшық жүнді, құйрықты қазақы қой тұқымының бір түрі. 19 ғасырдың аяғында Еділ-Жайық бойынан тараған. Құрғақ және шөлейт аймақтарда өсіруге бейімделген. Түсі бозғылт, қызыл қоңыр, көбінесе қара болады. Дене бітімі мығым, басы үлкен, тұрқы ұзын, жоталы, кеудесі кең, құйрығы үлкен. Қошқарының тірідей салмағы 100-120кг (160 кг-ға дейін) , саулығы 65-75 кг (115 кг-ға дейін) , қозысы енесінен айырғандас 40-45 кг тартады. Еділбай қойы өсімтал келеді, тез ет алады. Семіз ісектің сойыс салмағы 40-45 кг тартады, құйрық майы 10-12 кг. Ет түсімі 50-55%. Жүн түсімі де басқа құйрықты қой тұқымдарынан жоғары, түбіті көбірек, қылшығының ұзындығы 15 см, жіңішке әрі жұмсақ. Қошқарынан 3,5-5 кг, саулығынан 2,3-2,6 кг, қозысынан 0,6-1,0 кг жүн қырқылады. Әр 100 саулықтан 110-115 қозы алынады. Еділбай қойы құйрықты қазақы қой тұқымдарын жақсарту үшін пайдаланылады. Көбінесе Батыс Қазақстан, Қарағанды облыстарында өсіріледі.
Қазақстанда қой шаруашылығының дамуында негізгі үш бағыт айқындалды. Олар елдің табиғи климаты, жем-шөп, жайылым жағдайы, қойдың биологиялық ерекшеліктері, тағы да басқа байланысты төмендегіше 3аймаққа бөлінеді:
1) далалық,қуаң-шөлейт аймақтар мен оңтүстік таулы өңір. Мұнда биязы және биязылау жүнді қой тұқымдары (барлық қойдың 65%-ы) өсіріледі.
2) шөл және шөлейт аймақ. Бұл жерлерде негізінен етті-майлы, ұяң не қылшық жүнді қойлар (барлық қойдың 16%-ы) шоғырланады.
3)Қаракөл қойлары өсірілетін оңтүстік және батыс аймақтар. 1990 жылдың басында 1250, оның ішінде 702 арнайы мамандандырылған ірі қой шаруашылықтары болды.
Академик М.Ф.Ивановтың жіктеу жөнінде ұсынысына сәйкес бүкіл қой тұқымдары негізгі өнімдеріне қарай мынадай топтарға бөлінеді: Биязы жүнді тұқымдар-асканий, грозный, совет мериносы, қазақтың биязы жүнді қойы, қазақтың арқар мериносы. Биязылау жүнділер- цигай, куйбышев. Тондық- ромонов, елтірілі-қаракөл, етті-майлы- гиссар, еділбай, етті-жүнді-сүтті- кучукур, тушинский.
Дүние жүзі қой шаруашылығының қазіргі жағдайы. Қой үй жануарларының ішіндегі кең тараған, көп өсірілетін малдардың қатарына жатады. ҒАО-ның мәліметі бойынша дүние жүзінің мемлекеттерінде 2009 жылы 1000 млн. бас қой бар. Олар Қиыр Солтүстік полюстен сонау оңтүстіктегі отты жерге дейін барлық құрлықтарда: Австралия, Жаңа Зеландия жазықтарында, Африканың сахарасында, Үндістан мен Тибеттің тауларында, Азияның құрамдары мен қыраттарында, Американың солтүстік және оңтүстік бөліктерінде, Еуропада адам өмір сүретін барлық жерлерде өсіріледі.
Соңғы 30-35 жылдың ішінде қой шаруашылығы өсіп-өніп, дамып тұқымдық жағынан өркендеп, ғылым мен техниканың жетістігінің арқасында жетіліп, нарық экономикасына бейімделіп келеді. Бұл жылдардағы өзгеріс мына төмендегі 1-кестеде көрсетіліп отыр.
Кесте-1
Соңғы жылдардағы қой шаруашылық өнімділігінің артуы
Атаулар
1971 ж.
1982 ж.
1991 ж.
2002 ж.
2009 ж.
Қой саны
(млн.бас есебімен)
1044,2
1157,7
1194,5
1034,0
1000,0
Өндірілген жүн (таза талшық,мың т.)
1610,0
1716,4
1943,0
1292,0
1239,0
Өндірілген ет (сойыс салм.мың т)
4700,0
6244,0
6987,0
7585,0
14000,0
Қой сүті (мың т.)
6100,0
8163,0
7905,0
7764,0
7900,0
Осы жылдары дүние жүзінде жүзден аса жаңа қой тұқымдары шығарылып, жалпы қой тұқымдарының саны 600-ден асты. Соның ішінде биязы, әсіресе биязылау кроссбредті немесе кроссбред типтес жүн беретін етті-жүнді қой тұқымдары көбейе түсті.
1.1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1.1 Қойдың шыққан тектері мен биологиялық ерекшеліктері
Қой шаруашылығының дамуы, қой тұқымдарын асылдандыру, оның өнімділігін жақсарту жұмысы үшін қойды қолға үйретілгеннен бастап осы кезеңге дейін орын алған өзгерістерін білу, оны ғылыми дәйектемеден өткізудің маңызы зор. Бұл жөнінде Дарвиннің "Түрлердің шығуы"(1859 ж.) және "Қолға үйретілгеннен бастап өсімдіктер мен жануарлардың өзгеруі"(1868 ж.) деген еңбектерінде көрсетілген. Жабайы қойлардың үй қойларына айналу құбылысы біздің эрамызға дейінгі Неолит дәуірінен басталып, осыдан 8-10 мың жыл бұрын аяқталған. Тарихи деректер ең алдымен қолға үйретілген иттен кейін, қой мен ешкі үй жануарларына айналғанын дәлелдейді. Сол көне заманның өзінде халықтар өзара араласып, сонымен бірге өсірген малы да араласып дүние жүзінде қой малы таратылып, олар жергілікті қой тұқымдарымен будандастырылып, қойдың генофонды молая түскен.
Қойдың шыққан жабайы тектері
Қолда өсірілген үй қойлары жабайы қой тұқымдас малдардан үйретіліп шығарылған. Қазіргі кезде Натузус, Северцов, Насонов, Эверсам, Лейдеккер, Кюн, Неринг, Паллас, Келлер және т.б. ғылымдардың зерттеулерінің нәтижесінде мынадай ғылыми тұжырымға тоқтады: дүние жүзіндегі барлық қойлардың шыққан тегі қазіргі кезде табиғи жағдайда өмір сүріп жатқан муфлон, арқар, арғали және жалы бар жабайы қойлар. Бұлардың бәрін де шағылысқанда жақсы ұрпақ береді.
Муфлон- бұл жабайы қойлар, қазіргі кезде Жерорта теңізінің Сырдария, Корсика аралдарында, күнгеф Кавказдың таулы аудандарыда, Иран, Туркия тауларында өмір сүреді. Муфлондар жүрде, таудың қолайсыз жағдайына төзімді, дене бітімі берік болып келеді.
Арқар-Арал және Каспий теңіздері аралығындағы үстіртте, Қазақстанның Орта Азия таулы аймақтарында кездеседі. Ұзын жіңішке құйрықты және ұзын майлы құйрықты қой тұқымдарының арғы тегі осы Арқар болып есептелінеді.
Арғали- құйрықты қойлардың арғы тегі, қазіргі жабайы қой тұқымдарының ең ірісі. Тірілей салмағы 180-200кг. ал аса ірілері 240кг-ға дейін барады.
Үй малының барлығы да өзінің жабайы тегімен салыстырып қарағанда көп өзгеріске ұшыраған. Сол сияқты қойдың табиғаты да өзгереді, оның барлық ағзалары мен жүйелері де өзгеріске үшырады. Ең алдымен оның жүріс-тұрысы, тәртібі өзгереді. Қой адамның дегеніне бағына бастайды. Соның нәтежесінде баптап бағуға көніп, байлауға,қолға ұстауға, саууға, жүнін қырқуға үйренеді.
Қойдың биологиялық ерекшеліктері. Үй қойларының басты ерекшеліктерінің бірі-оның қоршаған ортаға бейімделуі, өзгергіштігі, әр түрлі жағдайларға оңай дағдыланатындығы. Сондай қасиеттерінің арқасында жер шарының әрқилы жерлеріне бейімделіп, жерсініп, өсіп-өніп, кеңінен таралып кеткен. Қойдың басқа малға қарағанда биологиялық ерекшеліктерінің бірі - бас сүйегінің бейнесімен жаратылысы. Қойдың басы сүйір, жақ сүйектері ұзын, тұмсығы үшкір, еріндері өте икемді, тез қимылдағыш, тістері өткір және ұзын болады. Бұл қасиеттер қойдың жайылым малы екенін анықтайды. Зерттеуші ғалымдардың тұжырымына қарағанда қой басының мұндай өзгеруі, өзінің даму эволюциясында мыңдаған жылдар бойы табиғаттың қиын, азықсыз-шөпсіз, тапшылық жағдайларына бейімделуінен тамақ іздеуінен болған. Қойдың шөпті үзіп жейтін астыңғы жағында 8 күрек тісі және күйіс қайтаратын 24 тісі болады. Қойдың көп тұқымдары жеген азығының құнарының 75% (ал етті бағыттағы,етті-майлы бағыттағы қойлар одан да жоғары бөлігін) денесінде ет, сүйек, май құрауға немесе еттілігін арттыруға жұмсайды. Осындай жақсы өсу, азықты жоғары өнімге пайдалану қой малының бір жасында жоғары болады. Сондықтан қойды, әсіресе, ет үшін семіртіп союда пайдалануда тиімді болады.
Қой малының биологиялық ерекшеліктерінің бірі- ол малдың өсімталдығымен тез жетілуі. Қой 100 саулықтан 130-150, кейбір тұқымдары 200-250 қозыға дейін береді. Қойдың ағзалары тез жетіледі, 4 айда жетіліп, 6-7 айда ұрықтанып 1 жасында төл береді. Технология жетіліп, бағып- күтуі жақсарса, қой жылына 2 немесе 2 жылда үш рет төл бере алады. Мұндай жаңа технология Франция,Германия,Ұлыбританияда қолданылады. Қойдың қозысы 3-4 айлығында етке қолдануға жарайды,ал қаракөл елтірісі туған қозының 2-3 күндігінде өте құнды да сапалы болады. Қойдың ендігі бір ерекшелігі -оның көп түрлі өнім беретіндігі:ет,сүт,жүн,тері,елтірі т.б.
Қойдың табиғат құбылысына бейімді екенін жоғарыда айтылады. қой шөл даланы, құрғақтықты жақсы сезінеді, ал сыз және сазды жерді жақтырмайды,ондай жағдайда әртүрлі ауруларға тап болады.
Қойдың дене бітімі. Қойдың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі болады,сондай-ақ дене бітіміде әртүрлі болатыны сөзсіз.Бірақ көп қойдың ішінде дене бітімі жағынан бір-біріне ұқсас болатыныда ақиқат.Қойдың тұқымдары өнім бағыты, тіршілік ортасы ұқсас болғанда дене бітімінің де ұқсастығы арта береді,кейде оларды бір топқа біріктіруге теорияда және тәжірбиеде қойдың дене бітімін жіктеудің П.Н Кулешовпен, М.Ф Иванов ұсынған жүйесі қолданылады. Бұл жүйе малдың дене бітімін анатомиялық және гистологиялық көрсеткіштерге негізделген. Оның тегінде Ж.Кювье мен Ч.Дарвинның мал денесінің ағзалар арасында биологиялық қатынастардың болатынын заңдылық ретінде басшылыққа алған ұғым жатыр. Әр түрлі өнім бағытындағы қойлардың терісінің,етінің,сүйегінің, асқорыту жүйесінің т.б ағзаларының өнім бағытына сәйкес өзгешіліктері болатыны және олардың арақатынасы да өзгеріп тұратыны негізге алынады.
Қойдың түр-тұлғасы- пішіні (экстерьері). Экстерьер туралы ғылымның қалыптасуына малдың дене бітімі,сыртқы түрімен өнімділік қасиетінің тығыз байланысты болуы негіз болған. Сондықтан, қой тұқымын асылдандыру жұмысында қойға сыртқы пішініне қарап баға беруге үлкен мән беріледі.
Қойдың сырт пішініне қарап, төмендегі:
- дене бітімін бағалау;
- тұқымдық ұқсастығын анықтау;
- өзіндік ерекшеліктерімен өнім бағытын анықтау,
- жасын анықтау;
- қоңын анықтау;
- денсаулығын тексеру сияқты селекциялық мәселелерді шешеді.
Дене бітіміне сипаттама беру үшін ағзаның даму деңгейіне, қойлардың жалпы түрі туралы талқылау жүргізілу мүмкіндігін беретін және іс жүзінде өзара байланысты дене өлшемдерінің арақатынасын көрсететін, пайыз арқылы дене бітімін индекстері пайдаланылады.
Кесте-2
Қойдың дене индекстерін шығару
Тұлға индекстері
Өлшемдер қатынасы, %
Аяғының биіктігі (сирақтылығы)
Алдыңғы аяғының биіктігі немесе (шоқтығының биіктігі-кеудесінің тереңдігі
Шоқтығының биіктігі
Тұрқының сипаты
Тұрқының қиғаш ұзындығы
Шоқтығының биіктігі
Сүйектілігі
Жіліңшік орамы
Шоқтығының биіктігі
Кеуде-бөксе қатынасы
Кеудесінің ені
Сербегі аралық енділігі
Дене еттілігі
Бөксенің жартылай орамы
Шоқтығының биіктігі
Дене толықтығы
Кеудесінің орамы
Шоқтығының биіктігі
Дене жұмырлығы
Кеудесінің орамы
Тұрқының қиғаш ұзындығы
Кеуделілігі
Кеудесінің ені
Кеудесінің тереңдігі
1.1.2 Қой тұқымдарының зоологиялық және өнеркәсіптік жіктеу сипаты
Қой тұқымдары белгілі бір қасиеттерімен белілері бойынша топтарға бөледі. Мұндай топтарды жіктеу деп атайды. Қой шаруашылығында жіктеудің зоологиялық және өндірістік екі жүйесі қолданылады.
Зоологиялық жіктеу негізі ретінде қой құйрығының пішіні және ұзындығы алынады. Құйрықтың ұзындығы мен пішініне қарай барлық қой тұқымдары бес топқа бөлінеді.
Қысқа майсыз құйрықты- олардың құйрықты тірсек буынына жетпейді және майсыз болады. Құйрық омыртқаларының саны 10-12. Бұл топқа Романов, Солтүстік Ресейдің қысқа құйрықты қойлары жатады.
Ұзын майсыз құйрықты- олардың құйрығы тірсек буынынан төмен түседі және майсыз болады. Құйрық омыртқаларының саны 22-24. Бұл топқа барлық биязы (грузиннің биязы және биязылау майлы құйрықты қойынан басқасы), биязылау және кейбір қылшық жүнді қойлар жатады.
Қысқа майлы құйрықты- құйрығы тірсек буынына дейін және одан да қысқалау болады. Майы құрғақ түбіне жиналып, сәл бұлтиып тұрады. Бұл топқа бурят, сібірдің қысқа жүнді қойлары жатады.
Ұзын майлы құйрықты- құйрығы ұзын, тірсек буынына дейін және одан датөмен болады. Құйрығында омыртқа болады.
3.2. Қой тұқымдарының зоологиялық және өнеркәсіптік жіктеу сипаты
Қой түқымдары белгілі бір қасиеттері мен белгілері бойынша топтарға бөлінеді. Мүндай топтарды жіктеу деп атайды. Қой шар-уашылығында жіктеудің зоологиялық және өндірістік екі жүйесі қолданылады.
Зоологиялық жіктеу негізі ретінде қой қүйрығының пішіні және үзындығы алынады. Қүйрықтың үзындығы мен пішініне қарай барлық қой түқымдары бес топқа бөлінеді.
Қысқа майсыз қүйрықты - олардың қүйрығы тірсек буынына жетпейді және майсыз болады. Қүйрық омыртқаларының саны -10-12. Бүл топқа Романов, Солтүстік Ресейдің қысқа қүйрықты қойлары жатады.
Үзын майсыз цүйрьщты - олардың қүйрығы тірсек буынынан төмен түседі және майсыз болады. Қүйрық омыртқаларының саны 22-24. Бүл топқа барлық биязы (грузиннің биязы, және биязылау майлы қүйрықты қойынан басқасы), биязылау және кейбір қыл-шық жүнді қойлар жатады.
Қысца майлы цүйръщты - қүйрығы тірсек буынына дейін және одан да қысқалау болады. Майы қүйрық түбіне жиналып, сәл бүлтиып түрады. Бүл топқа бурят, сібірдің қысқа жүнді қой-
лары жатады.
Үзын майлы қуйрьщты - қүйрығы үзын, тірсек буынына дейін және одан да төмен болады. Қүйрығында омыртқа болады. Қүйрықтың үшынан басқа жері майлы келеді де, едәуір бүлтиып, жайылып түрады. Бүл топқа қаракөл, грузиннің биязы және бия-зылау жүнді қойлары және солтүстік кавказ бен закавказдық көпшілік қой түқымдары жатады.
Қүйръщты қойдың қүйрығы өте келте (5-8 омыртқа) және қүйрық түбіне май мол жиналып, қүйымшақ пен сауырынды түтастай алып түрады. Бүл топқа гиссар, еділбай, сараджы сияқ-ты көптеген қой түқымдары жатады.
Зоологиялық жіктеуде қойды тек қүйрығының сыртқы пішіні мен үзындығы бойынша біріктіріп топтайды. Зоологиялық бір топқа өнімділігінің сипаты жөніндегі едәуір айырмашылығы бар қой түқымдары бір топқа біріктіріледі. Қой малының нақты бір басты өнімі үшін өсіретін болғандықтан, өмірде өндірістік жіктеу кеңінен қолданылатын болды.
Өндірістік жіктеу қой түқымдары негізгі өніміне қарай топ-талады. Топтьтң атауы да беретін басты өнімнің атымен аталады. Мысалы: биязы, биязылау, үяң жүнді немесе етті-майлы, елтірі деген сияқты. Соның өзінде де бүл жіктеу атаулары шартты түрде ғана айтылады. Себебі қойдың барлық түрі де бірнеше түрлі өнім береді және елде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайға қарай қажетке жарату үшін бір қой түқымын өсіреді. Мысалы, цигай қойын балкан елдерінде (Румыния, Болгария, Хорватия және т.б.) негізінен сүт өндіру үшін өсіреді, ал Ресей, Қазақстан, Украина оны жүн мен ет алу үшін өсіреді. Дейтүрғанмен, нақты атаулары үнамды болғандықтан, беретін басты өнімді дәл көрсе-тетіндіктен қазір ғылым мен өндірісте өндірістік жіктеу кеңінен қолданылатын болды.
Барлық қой түқымдары өндірістік (шаруашылық) жіктеуге сәйкес 8-бағыттағы топтарға бөлінеді.
I - биязы жүнді қой тұқымдары. Бұл қойлар өз арасында жүн
өнімділігіне қарай жүнді, жүнді-етті, етті-жүнді болып үш топқа
бөлінеді.
II - биязылау жүнді бағыттағы қой түқымдары өзара екіге
бөлінеді. Бірінші жүнді-етті бағыт. Бүл бағытқа цигай қойы мен
биязылау жүнді грузин қойы жатады. Екінші етті-жүнді бағыт.
Оның өзі үшке бөлінеді:
үзын жүнді: бүл топқа линкольн, ромни-марш, корридель
типтес биязы жүнді-қойлар жатады;
қысқа жүнді: бүл топқа гемпшир, шропшир, суффольк, горь-
кий тұқымдары және солардың будандары жатады;
3) биязылау жүнді бағытқа осы жоғарыда келтірілген қой
түқымдары негізінде шығарылған биязы жүн беретін көптеген
кроссбред және кроссбред типтес жүн беретін қой түқымдары да
жатады. Олардың саны жылдан жылға көбеюде. Корридель қой-
лары да осы топқа жатады.
- үяң жүнді қойлар тобына үяң жүн беретін сараджа, тәжік,
алай, қазақтың үяң жүнді қойлары жатады.
- тондық тері беретін қой түқымдары тобына Романов,
солтүстіктің қысқа қүйрықты қойлары, қүлынды қойы жатады.
- елтірілік бағытқа-қаракөл, сокол, решетиловка, чушке,
малич қой түқымдары жатады.
- етті-майлы бағытқа - гиссар, еділбай, қазақтың, қырғыз-
дың қылшық жүнді қойлары, жайдары т.б. Азия елдерінің қүйрық-
ты қойлары жатады.
- етті-жүнді қылшық жүнді бағытқа - волын, кучугур,
михновка, черкес, баку қой түқымдары жатады.
- етті-жүнді - сүтті (әмбебап) бағытқа тауда өсетін балбас,
мазех, қарашай, лезгин, дағыстан, бурят қой түқымдары жатады.
Төменде осы класқа, топтарға бөлудің негізі болған ерекше-ліктерге, өнім бағыттарына сипаттама беріп, олардың түқымдық жолдарына мүқият тоқталамыз.
3.3. Қазақстандағы тұқым түрлері
Қой өсірудің негізгі мақсаты жоғары сапалы қой түқымдары-ның түрлерін өсіру және оларды көбейтуді жақсарту. Қойдан түсетін өнімнің саны мен сапасы, оның өсімталдығы, жер жағдайына, ауа райына бейімділігі, төзімділігі, сайып келгенде, оның түқымның сапасына, өнімі жоғары мал түқымын өсіруге ерекше көңіл бөлу.
Қой шаруашылығында әр түрлі қой түқымдары мен түқым-дық топтары негізгі еңбек қүралы болып есептелінеді. Демек, өзі арзан, сапасы жоғары кой шаруашылығы өнімдерін мол өндірудің басты шарты экономикалық тиімділік.
Қазақстанда қой шаруашылығы негізінен төрт бағытта өркен-деп келеді. Олар биязы, жартылай биязы, қылшық және үяң жүнді қой шаруашылықтары.
Биязы жүнді қой тұқымдары.
Биязы жүн қой түқымдарының басқа қой түқымдарынан негізгі айырмашылығы тек біркелкі түбіттен ғана түратын, түбіттің әрбір талшығының жіңішкелігі 25 мкм - ден аспайтын, иректігі айқын, шайырлы, тығыз ақ жүнділігі. Биязы жүн түқымдарының Қазақ-станда осірілетін түрлерін атап өтсек, қазақтың биязы жүнді қой түқымы, оңтүстік қазақ меринос қой түқымы, қазақтың арқар меринос қой түқымы, солтүстік қазақ мериносы қой түқымы жа-тады.
Қазақтың биязы жүнді қой тұқымы. Қазақстанда өзінің жергілікті жағдайына лайықты биязы жүнді қойдың жаңа түқымын шығару мәселесі 1931 жылы басталған. Бүл жүмысты академик В. А. Бальмонттың басқаруымен Е. В. Баканова, А. И. Пшеничный жұмыс істеді. Негізгі селекциялық жүмыстар К. Мыңбаев атындағы тәжірибе шаруашылығында жүргізілді. Жаңа түқым шығару үшін қазақы қойларының тәуірлері іріктеліп алынды, олар таза түқымды прекос қошқарымен шағылыстырыл-ды. Одан шыққан бірінші үрпақ будандар жүнінің сапасы жағы-нан бірнеше түрлі болды. Жүніне қылшық араласқан 3-4 класс будан саулықтарына қайтадан таза түқымды прекос қошқарлары жіберілді. Осы шағылыстырудан шыққан екінші үрпақтың биязы жүнді будан қошқарларымен бірінші үрпақта алынған биязы жүнді будан саулықтар шағылыстырылды. Олардың төлі бірнеше жыл бойы үзбей сүрыпталып, таңдалды, соның нәтижесінде қазақтың биязы жүнді жаңа қой түқымы шығарылды.
1931 жылы басталған бүл жүмыс 1946 жылы жаңа түқымды мәскеудің бекітуімен өте нәтижелі аяқталды. Авторлары В.А. Бальмонт, Е.В. Баканова, А.И. Пшеничный Одақтың мемле-кеттік сыйлықтың лауреаттары атанды.
Қорытып айтқанда, қазақтың биязы жүнді қойы бірінші, екінші үрпақтың прекос пен қазақы қойдың будандарын өзара өсіру нәти-жесінде шығарылған. Бүл қойлар үнемі жайып бағу жағдайында ғана өсірілді, жазда жайлауда, тауда, көктемде, күзде Бозай мен Қаройдың шөлінде бағылды. Қара күз қыста сарытау қүмда, сөйтіп жыл он екі ай бойы даланың табиғи жайылымында өсті.
Сондықтан қазақтың биязы жүнді қойы өте төзімді, жергілікті жағдайға бейімделген, қысқа қайратты, табиғи жайылым шөбін жақсы пайдаланатын түқым болып қалыптасты. Еті мен жүні өнімділігі жағынан да бүл қой сырттан әкелінген қойдың таза түқымдарынан қалысқан жоқ.
Жаңа шығарылған қазақтың биязы жүнді қой түқымы Рес-публиканың Оңтүстік-шығыс облыстарында (Талдықорған, Алматы) жерсініп, өте жоғары өнімділік көрсеткіштерге ие бол-ды. Сондықтан осы облыстарда кеңінен тарады. Өткен 50-55 жыл ішінде үдайы селекциялық ізденістердің нәтижесінде ондаған ата іздер, 3 түқым ішіндегі өнімділік-биологиялық типтер шыға-рылды.
1991 жылы Алматы, Талдықорған облыстарында шаруашы-лықтарында жоспарлы түқым ретінде өсіріліп, саны 4400 мың басқа жеткен. Ал қазір қайта түлеп өсіп келе жатыр, яғни бұл түқым қойларының саны 2,0 миллион басқа жақын.
Соңғы жылдары жүн сапасы мен өнімділігін арттыруда бүл түқым Австралия мериносымен жақсартылуда.
Қазіргі қазақтың биязы жүнді қой түқымының малдары ірі, сүйегі мықты, сырт пішіні жақсы, кеудесі кең, арқасы тегіс, жал-пақ, сан еттері жақсы дамыған, аяқтары түзу, түяқтары мықты. Жыл бойына жайылымда болуға, алыс жайлау, қыстауларға көшу-ге әбден бейімделген қой түқымы.
Қошқарлары мен саулықтары тоқал, мойнында бір немесе жартылай қатпары бар. Жүні жабық штапельден түрады, иректігі қалыпты, анық, жіңішкелігі көбінесе 60-64 сапада, ал қошқарла-рының жүні 58 сапада болады. Шайырлығы орташа, түсі ақ, ақшыл сары, кейде қоңырқай болады. Жүн тығыздығы орташа, 1 см[2] -4630 жүн талшығы болады.
Қошқарларының салмағы 100-110 кг, саулықтары 55-60 кг, жүн түсімі қошқарларынан 7-9 кг, саулықтарынан 3,5-4,5 кг, таза жүн шығымы 48-52%-ке дейін жетеді. Жүн үзындығы қошқар-ларда 9-10 см, саулықтарда 8-9 см. 100 саулықтан 125-135 қозы алынады.
Оңтүстік шығыс өңіріне жақсы жерсінген жоғары өнімді бия-зы жүнді қой түқымдарының бірі жүмсалған еңбек пен азықты жоғары өнімділігімен толығымен ақтайды.
Қазіргі кезде Қазақстанда қазақтың биязы жүнді қой түқы-мын өрістетіп, өркендетуде жүмыс істеп жүрген ауыл шар-уашылығы ғылымдарының докторы, профессор Төлеубек Қасьшжанүлы Қасенов.
Қазақтың арқар - меринос қой тұқымы. Қазақстанның биік тауларында 20 млн. гектардан астам жайылымдар бар. Сол жерде өсетін аса жақсы, әртүрлі малға жүғымды шөгттер пайдаланудың экономикалық маңызы зор. XX ғасырдың ортасына дейін осы биік тау жайылымдары түгел жақсы пайдаланылмай келді.
Таудағы, теңіз биігінен 2000-3500 метр биіктіктегі жайылым-дарды пайдалану мақсатымен тау жағдайына жақсы бейімдел-ген, сол жерлерде толыққанды жан-жақты өмір сүріп жоғары өнім беретін биязы жүнді қойдың жаңа түқымын шығару жүмы-сын Қазақстан ғалым-селекционерлері 1930 жылдарда қолға алды. Бүл жүмысты 1934 жылдың күзінде КСРО ғылым академиясы-ның генетика институтының Н. С. Бутарин бастаған ғылыми қыз-меткерлері Қырғыз КСР-інің Қызыл Октябрь асыл түқымды кеншарында бастады, 1933 жылдан онан әрі Қазақстанда жүргізілді.
Бүған дейін М. Ф. Иванов қойдың арғы тегі - муфлонды бия-зы жүнді қойдың саулықтарымен шағылыстырып, қойдың жаңа түқымын шығарған еді. Ол жүмыстар Украинада Аскания-Нова қорығында тегіс жерде жүргізілген еді. Н. С. Бутарин өз жүмы-сында таулы жерде өсірілетін түқым шығару үшін муфлонның орнына арқарды пайдаланды, өйткені арқар биік 3000-4000 метр-ден астам тауда өсетін қой тектес жануар. Сонымен қатар арқар муфлоннан ірі. Оның қүлжасы (еркегі) 200-250 кг дейін салмақ тартады, бойы да биік (125 см). Арқар қүйрықты қойлардың арғы тегі болып саналады, жүні қылшықты, түбіті қысқа келеді.
Биязы жүнді қойларды арқармен табиғи шағылыстыру мүмкін болмаған соң, қойдың күйек алу маусымы кезінде арқардың қүлжаларын атып алып, оның үрығын өлтірмей жедел түрде қойды қолдан үрықтандыратын пунктке жеткізіп, күйлеп түрған меринос саулықтарын қолдан үрықтандыру жүмыстары жүр-гізілді.
Арқармен будандастыру үшін алғаш кеңес меринос, кейіні-рек рамбулье, прекос және олардың будандары пайдаланылды.
1935 жылы алғашқы гибрид үрпақтар алынды. 1936 жылдың күзінде алғашқы алынған гибрид үрпақтардың ішінен өсірілген 4 қошқар арқар - меринос қойының түпкі атасы болды.
Қазақстанда бүл жүмыс Алматы облысы Қарғалы асыл түқымды және Шығыс Қазақстан Тасбүлақ кеңшарында, қазіргі Мыңбаев атындағы тәжірибе шаруашылығында жүргізілді. 1936 жылы бүл шаруашылықтарда гибрид қошқарларының үрығымен 300 бастан астам прекос және рамбулье саулықтары қолдан үрық-тандырылды. 1937 жылы жазғытүрым бүл саулықтардан гибрид екінші үрпағы (376 бас) алынды.
Алайда Тасбүлақ және Қарғалы кеңшарларының табиға-ты мен ауа райы және шаруашылық жағдайлары таулы аймаққа сай келмегендіктен биязы жүнді қойдың таулық түқымын өсіру-де алға қойған мақсатты орындай алмайтын болды. Сондықтан 1938 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің арнаулы қаулысы-мен Күнгей және Іле Алатауында Алматы облысы Кеген ауданы-ның биік таулы жерінен Күрмекті ғылым академиясының экспериментальдық базасы үйымдастырылды. Мүнда 1938 жылы жоғарыдағы екі кеншардан алынған гибрид қойлар және олар-дың рамбулье түқымынан болған енелері әкелінді.
Қазақтың арқар-мериносын шығару мақсатында шағылысты-рудың сіңіре будандастыру және зауыттық будандастыру тәсілдері қолданылды. Үшінші үрпаққа дейін сіңіре будандастыру әдісі қолданылды, яғни үрпақтарда 78 бөлігі биязы жүнді қойдың, 18 бөлігі арқардың қаны болды. Онан әрі екінші және үшінші үрпақтар зауыттық әдісімен өзара шағылыстырылды.
Бүндай жүмыстағы негізгі мақсат: біріншіден, сіңіре будандас-тыру арқылы үшінші үрпақтың үнамды типке жататын саулықта-рын көбейту, екіншіден, шағылыстырудың заводтық әдісі арқылы келесі үрпаққа шаруашылыққа пайдалы белгілері мен ата-енесінің биологиялық қасиеттерін сіңіру және жетілдіру арқылы қойдың түқымдық жаңа тобын шығару. Мүны одан әрі жетілдіріп биік таулы жердің жағдайына бейімделген биязы жүнді қой түқымын шығару болды.
Қазақтың арқар-меринос қой түқымын шығаруда (1934-1950 ж.ж.) гибридтердің ішінде кейбір белгілері жағынан арқарға немесе биязы жүнді қойға көбірек үқсағандары болды. Мүнымен қатар ата-енесінің биологиялық ерекшеліктерімен шаруашылыққа пайдалы белгілері қатар байқалған будандар да кездеседі. Мүндай гибридтер селекциялық жүмыс үшін өте қолайлы еді. Олар арқарға немесе биязы жүнді қойға көбірек үқсаған басқа гибридтермен сіңіре будандастыруға пайдаланылды.
Іріктеу және жүп таңдау, сондай-ақ басқа да күрделі жүмыс-тарды зор ықыласпен орындаудың нәтижесінде қойдың отандық жаңа түқымы казақтың арқар-мериносы шығарылды. Түқымның авторлары Н. С. Бутарин, А. И. Жандеркин, А. Е. Есенжолов, Е. В. Болыдакова осы еңбектері үшін әрқайсысы мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағына ие болды.
Бүл жаңа түқым будандастыру жоспарына сәйкес Алматы об-лысының биік таулы Кеген, Нарынқол, Шығыс Қазақстан облы-сының таулы аудандарында және Павлодар облысының үсақ таулы аудандарында өсірілді.
Арқар меринос қой түқымы жақсы көрсеткіштерге ие болды, аталған аймақтарда өзінің лайықты орнын алды. Ғалым - селек-ционерлердің үнемі жүргізген жүмыстарының нәтижесінде Ленин, Крупская үжымшарлары, Шығыс Қазақстанда Алтай, Алматы облысында Ұзынбүлақ кеншары, Павлодар облысында Қ.И. Сәтпаев кеншары арқар меринос өсірудің асыл-түқымды шаруашылықтары атанды.
Қазіргі арқар-мериностар конституциясы өте мықты, қимыл-дары жедел, таулы-тасты жерге жақсы бейімделген қойлар. Де-нелері үзын және биік, жотасы мен белі түзу және жалпақ. Аяқтары түзу, түяқтары өте берік. Қошқарларының мүйіздері үлкен, саулықтарының ішінде мүйіздісі де тоқалы да кездесе бе-реді. Денесінің терісі қатпарсыз. Арқар-меринос таулы жердің табиғатына, қырат жерлерге де жерсіне береді. Жүнінің тығыздығы біркелкі, орташа, сапасы көбінше 60, бірақ 64 сапада бола береді. Бас, бауыр, сирак жүндері сиректеу және қысқалау бо-лады.
Қошқарларының салмағы 100-110 кг, саулықтары 60-65 кг. Қошқары 7-10 кг, саулығы 3,5-5,0 кг жүн береді, таза жүн шығы-мы 50-55%. 100 саулықтан 120-130 қозы алынады.
Алматы облысының таулы аймақтарының шаруашылықтарын-да 280 мыңға басқа жуық архар-меринос өсіріледі.
Тірі салмағының 57-60 кг болғандағынан саулықтың алы-натын жуылған жүн талшығы 2,1-2,5 кг, селекциялық топта 2,7-3,0 кг-ды қүрайды. Өндіруші қошқарлар орташа есеппен 4,5-5,3 кг таза жүн береді және олардың тірі салмағы 97,0-110,0 кг-нан ауытқиды.
Арқар-меринос қойлары Алматы, Шығыс Қазақстан, Павло-дар облыстарында өсіріледі. Бүл таулы, қыратты жерлерде өсіру-ге өте қолайлы қой түқымы.
Оңтүстік қазақ меринос қой тұқымы Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарының көптеген шаруашылықтарында қой жыл бойы жайылымда: қыста қой шөл және шөлейтті жайылымда, ал жазда тау жайылымында (жайлауда) теңіз деңгейінен 500-1000 метрге дейінгі биіктікте болады. Ал кейбір тау жайылым жоқ шаруашылықтарда қой жыл бойы шөлейтті жайылымда болады, кейбіреулерінде қүм және қүмайтты жайылымдарда бағылады. Бүл жайылымдардың суд тапшылығы үлкен қиындық туғызады.
Міне осындай табиғаты қатаң жерлерде жыл бойы тәуелділікті көтеріп, осы жағдайда өмір сүріп жақсы жүн, ет өнімдерін бе-ретін биязы жүнді қой түқымын шығару селекционер-зоотехник-тердің басты мақсаты болды.
Қойдың мүндай жаңа түқымын шығару үшін жергілікті қазақы қүйрықты қойлардың саулығын биязы жүнді қой түқымының қош-қарларымен шағылыстырды. Алғашында (1932 ж.) Жаңа Кавказ түқымының қошқарлары, соңынан кавказ, кеңес меринос түқы-мының аталықтары пайдаланылды. Ол кезде кейбір себептерге, әсіресе әкелген қошқарлардың сапасының төмендеуіне және қой-ды бағып-күтудің нашарлығына байланысты алынған будан-дардың салмағы жеңіл өздері шағын болып, берген жүні қырқыл-ғандағы салмағымен 2,7 кг-нан аспады, әрі қысқа болды. Сол жүмыстардың қарқыны да, нәтижесі де Үлы Отан соғысы біткен-ше жақсы болмады.
Yenлы Отан соғысы аяқталғаннан кейін бүл жаңа түқым шыға-ру жүмысы жоғары қарқынмен жүргізілді. Қолда бар будан және қазақы қүйрықты қойдың саулықтарын жүнді, жүнді етті биязы жүнді қой түқымдарының қошқарларымен сіңіре және заводтық будандастыру әдістерімен шағылыстырылды. Қошқарлары пай-даланылған қой түқымдары мыналар болды: грозный, ставро-поль, кавказ, алтай, кеңес меринос өте сирек қолданылған прекос қошқары. Сүйегі берік, оңтүстік аймақтың жайылымдарына жақ-сы бейімделген, жүнінің сапасы мен өнімділігі, дене бітімі мен пішіні үнамды, селекциялық талаптарға сай келетін қойлар өзара өсіруге бөлініп отырылды.
Жүмыстың келесі сатысында қойылған талапқа, әсіресе жүнінің жіңішкелігі, үзындығы, қоюлығы, тығыздығы және біркелкілігі сай келмейтін будан саулықтар мен үрғашы тоқты-ларды көбінесе ставрополь мен грозный қойының қошқарлары-мен (ерекшелігін ескере отырып) шағылыстырылды. Мүнан алынған үнамды биязы жүнді саулықтар мен тоқтылар онан әрі өзара шағылыстырудан алынған осы типтегі қошқарлармен шағылыстырылды. Ал қойылған талапқа сай келмейтш үрғашы тоқтылар грозный немесе ставрополь қойының қаны басым қош-қарлармен қайта будандастырылды. Соңынан класы жоғары отар-лардағы саулықтар мен түсақтарды қайталап шағылыстыруға оңтүстік қазақ мериносының типті қошқарларымен шағылысты-рылды.
Әр түрлі түқымның қошқарларын пайдалану тәртібі барлық шаруашылықтарда бірдей болған жоқ. Оңтүстік Қазақстанның Күйік кеншарында көбінесе грозный түқымы, ал Жамбыл об-лысының Мерке мен Ленин атындағы кеншарларда - ставро-поль түқымы қолданылды. Бүл өсіріп жатқан қойдың жүн сапасы жақсартуға елеулі әсер етті, әрі қойдың үш заводтық типін шыға-рып қалыптастыруға мүмкіндік берді. Соның негізінде бүл үшеуі де кейіннен асыл түқымды қой өсіретін зауыт атағыана ие болды.
Іріктеу кезінде қошқарларға өте жоғары талап қойылды. Жүн талшығының үзындығы, қоюлығы және біркелкілігі, түтас жүнде шайырдың жеткілікті болуы әрі оның сапасы, бауыр жүнінің өске-
41-кесте. Оцтүстік қазақ мериносыныц бірінші класына қойылған талаптар
Мал топтары
Салмағы, кг
Қырқылғаи жүн, кг
Таза жүн шығы-мы, %
За-уыт-тык
мал
та-уар-лы мал
жуылмаған
жуылған
За-уыт-тық
та-уар-лы
за-уыт-тық
тау ар-лы
Ересек қошқар
85
80
10
8
4,5
3,5
40-45
Тоқты қошкар
45
40
5
4,5
2.3
2,0
45-50
Ересек саулық
50
45
4,5
4,0
2,2
1,9
42-48
Үрғашы тоқты
36
32
3,6
3,2
1,8
1,5
48-50
леңдігі, малдың сүйегінің беріктігі мен жүнінің түсінің молдығы сияқты ең таңдаулы түқым қуалайтын қасиеттер ұрпағына бері-летіні ескертілді. Қойдың жаңа түқымын шығаруға, малды іріктеу-де стандарт ретінде мынадай талаптар белгіленді (41-кесте).
Қойдың бүл түқымын шығаруда төлдің басым көпшілігін шал-ғайдағы жайылымдарда жыл бойы бағуға назар аударылды. Бүл тіршілікке қабілетті, көнбісті, өміршең мал өсіруге мүмкіндік берді. Елімізде өсірілетін басқа биязы жүнді қой түқымдарынан оңтүстік қазақ мериносының мынадай ерекшеліктері бар:
бүл қой түқымы Қазақстанның оңтүстігінде жайып бағуға
жақсы бейімделген. Қуаң, сирек жайылымда қозғалғыш, жүрдек,
таулы жайлауда тез семіреді, ал қалта-қүмды жайылымды жақсы
пайдалана алады, сондай-ақ қосымша азықты да жақсы қорытып,
тез семіреді;
тері қыртысы айтарлықтай көп болмайды, ол тек кеуде ай-
мағында ғана қатпарланады. Бірақ жүн түсімі жоғары, көбінде
50%-дан астам;
көп жүнді-етті түқымдардан еттілігі жоғары, ол женінен
етті-жүнді қойларға жақын болады;
жыл бойы жайылымда бағылғанның өзінде саулықтары егізді
көп табады. 100 аналықтан 125-145 қозы береді.
Соңғы жылдары қазақтың оңтүстік мериносын жетілдіре түсу мақсатымен түқым аралык типтерімен (Күйік, Ленин, Мерке, Монтайтас, Шанақ т.б.) қан араластыру, қан жаңарту жүмыстары жүргізілді. Мүның өзі көптеген селекциялық жетістіктерге қол жеткізді. Қазіргі кезде Австралия мериносымен жүндестігін, жүн сапасын жақсарту жүмысы жүргізіліп жатыр. Оңтүстік қазақ ме-ринос қойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
Қысқартылған сөздер мен белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1.1 Қойдың шыққан тектері мен биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ..
12
1.1.2 Қой тұқымдарының зоологиялық және өнеркәсіптік жіктеу сипаты
14
1.1.3 Еділбай қой тұқымының тұқымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .
14
1.1.4 Асыл тұқымды өнімділігі жоғары еділбай қой тобын (құру) шығару тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
16
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
1.2.1 Еділбай ұойының салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі ... ... ... ... ... ... .
18
1.2.2 Қой тұқымының ұнамды түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.2.3 Қойды сұрыптау және жұбын таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
26
2 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
АННОТАЦИЯ
Бұл курстық жоба Мал өсіру және селекция пәні бойынша Асыл тұқымды еділбай қой тұқымының өнімділік және биологиялық ерекшеліктері тақырыбы бойынша жазылған курстық жоба, кесте, 30 беттен тұрады.
Курстық жобада өз құрамында: кіріспе, әдебиеттік шолу, өзіндік зерттеу, зерттеу материялы мен әдістері, негізгі бөлім, техникалық қауіпсіздік, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
Қой-қуысмүйізділер тұқымдасына жататын, күйіс қайтаратын жұптұяқты мал.
Шоқтық-жауырынның үстіндегі ең биік омыртқалар орналасқан дененің бөлігі.
Шоқтығының биіктігі - шоқтықтың ең жоғары нүктесінен жерге дейін.
Құйымшақ биіктігі- құйымшақтың ең биіктігінен жерге дейін.
Кеудесінің тереңдігі- шоқтықтың биіктігінен төсіне дейін.
Кеудесінің енділігі-жауырын сыртынан екі жазық.
Кеуде орамы- жауырынның артынан кеудесін орап өлшейді(матамен).
Сирақ орамы- сирақтың ең жіңішке жерін сантиметрмен лентамен өлшейді.
Сербегі аралық енділігі- мыңнан сүйектерінің алшақтығы.
Тұрқының қиғаш ұзындығы- жауырынмен қол жіліктің буыннан жамбастың артқы төмпешегіне дейін.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
т.-тонна
г. - грамм
кг. - килограмм
л. - литр
мл. - миллилитр
мм. - миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
№. - нөмір
%. - пайыз
см. - сантиметр
млн. - миллион
кДж. - килоджоуль
мДж. - мегаджоуль
салм.-салмағы
КІРІСПЕ
Қой шаруашылығы Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, қазір де солай, алдағы уақытта да бола береді. Оның солай болуының себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180млн. гектарға жуық табиғи жайылымын тек қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтежесінде ең арзан ет, жүн, тері, басқа да өнімдер өндіруге болады. Сондықтан Қазақстан даласын қой малынсыз елестету қиын.
Қой шаруашылығын нарық заманына эканомикалық жағынан тиімді етіп өсірудің кілті - - - -ғылым мен озат тәжірибенің берік бірлігінде. Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қой жөніндегі ғылым сан алуан жағалықтармен, жаңа технологиялармен,селекция әдістерімен байытылады.
Қойдың халық шаруашылығындағы маңызы. Дүние жүзі халық шаруашылығында қой малының маңызы өте зор.Ол адамға аса қажетті көптеген азық-түліктер атап айтқанда ет,май,сүт,жүн,былғарылық,тондық терілерімен елтірі сияқты өнеркәсіптік заттарды береді.Қой сойғанда қалдық ретінде жиналатын ішек,мүйіз,сүйек сияқты заттар да өңдеген соң өз орнын табатын байлықтар.Олардан желім,түйме,малға берілетін қан-сүйек ұны,минералдық азықтар және дәрі құрамына кіретін заттар жасалады.
Қой малы адамға осындай аса қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қандай да табиғат құбылысына және биологиялық қасиетіне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде және елдерінде өсіріледі.Қазіргі кезде де қой малы ғаламшарымызда ең көп тараған,көп өсірелетін үй малдарының қатарына жатады.Дүние жүзінің елдерінде үшінщі мыңжылдықтың басында 620-дан астам қой тұқымдары,1.300 қой малы өсіріледі.
Еділбай қойының Бірліктік тұқымішілік түрі
Жаңа тұқымішілік түрге жататын жануарлар үйлесімді дене бітімімен, мықты сүйегімен, тығыз терісімен, жеткілікті жалпақ және ұзын денесімен мойнының орташа ұзындығымен, кең бұлшық етті кеудесімен, түзу арқасымен сипатталады. Олардың басының көлемі орташа, кейде орташадан жоғары, тұқыл, аздап қошқар тұмсықты, аяқтары мықты және ұзындығы орташа. Түсі қара, қоңыр және жирен. Қойлардың құйрығы үлкен жинақы немесе аздап түсіңкі, саулық қойлардың құйрығы үлкен немесе орташа жинақы.Жүні айқын көрінетін ірі және тұлымы орташа, қылшығының жуандығы негізінен орташа, түбітінен едәуір шығып тұрады.
Дүние жүзінде қой санынан алдыңғы қатарда болып келген Австралия, Жаңа Зеландия елдерінде де қой басының кеміп бара жатқандығы бұл елдердің экономикасының өсуімен, ауыл шаруашылығын екпінді даму жолдарына көшірумен түсіндіруге болады. Дегенмен, дүние жүзінде біраз Азия, Африка мемлекеттері қой басын өсіріп келеді. Мысалы, Қытай соңғы он жыл ішінде қой басын 112,3млн-нан 137,0млн-ға дейін өсірсе, Судан 21,3млн-нан 47,0 млн-ға дейін өсіріп отыр.
Соңғы жылдарда қой етін көбірек өндіруге баса назар аударуда.Сондықтанда қой етінің көлемі арта түсуде.Ет өндіру жөнінде ежелгі мемлекеттер Франция, Германия, Англия мемлекеттері әр қойдан алынатын ет көлемі жөнінде қазір көшбасшы болып келеді.
Қойдың аса бір құнды бір қасиеті - өсімталдығы.Сондықтан азықтандыру,бағып-күту жағдайы келісе,қойды жылына екі немесе үш рет қоздатуға болады.Қойдың төлі тез жетіледі,1,5жасында-ақ ірі қой тобына қосылады.Осы қасиеттері қойдың басын тез көбейтуге мүмкіндік береді.Қой өте төзімді келетіндіктен, ауа-райы өте суық немесе аса ыстық жерлерде де жақсы өсе береді және оңай жерсінеді. Қой үшін құлазыған шөлде,шыны биік тауда бірдей.Қайсысын болса да өте тиімді пайдаланады.
Қой шаруашылығы басқа салалармен салыстырғанда , жерді , азықты және қора - жайды тиімді пайдалану жағынан ерекшеленеді.
Қой малдары жоғары шаруашылықтың жетілігіштігімен де сипатталады. Оны ерте жаста шаруашлылыққа өнім берумен көре аламыз. Малдың еті мен жүн өнімін 6-8 айлығында, қозы жүніні - 5 айлығында, елтірісін 1-3 күндік жасында өндіруге болады. Тәжірибелік жағынан құнды болып келетін тағы бір биологиялық ерекшілігі - ерте жыныстық жетілу, 5-6 айлық жасында оларды нәтижелі ұрықтандыруға болады. Алайда малды ерте жасына ұрықтандыру өсуі мен дамуын тежейтіндіктен, ең алғаш шағылысқа 12-8 айлығында жібереді.
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Еділбай қойы- ет-май өндіру бағытында өсірілетін қылшық жүнді, құйрықты қазақы қой тұқымының бір түрі. 19 ғасырдың аяғында Еділ-Жайық бойынан тараған. Құрғақ және шөлейт аймақтарда өсіруге бейімделген. Түсі бозғылт, қызыл қоңыр, көбінесе қара болады. Дене бітімі мығым, басы үлкен, тұрқы ұзын, жоталы, кеудесі кең, құйрығы үлкен. Қошқарының тірідей салмағы 100-120кг (160 кг-ға дейін) , саулығы 65-75 кг (115 кг-ға дейін) , қозысы енесінен айырғандас 40-45 кг тартады. Еділбай қойы өсімтал келеді, тез ет алады. Семіз ісектің сойыс салмағы 40-45 кг тартады, құйрық майы 10-12 кг. Ет түсімі 50-55%. Жүн түсімі де басқа құйрықты қой тұқымдарынан жоғары, түбіті көбірек, қылшығының ұзындығы 15 см, жіңішке әрі жұмсақ. Қошқарынан 3,5-5 кг, саулығынан 2,3-2,6 кг, қозысынан 0,6-1,0 кг жүн қырқылады. Әр 100 саулықтан 110-115 қозы алынады. Еділбай қойы құйрықты қазақы қой тұқымдарын жақсарту үшін пайдаланылады. Көбінесе Батыс Қазақстан, Қарағанды облыстарында өсіріледі.
Қазақстанда қой шаруашылығының дамуында негізгі үш бағыт айқындалды. Олар елдің табиғи климаты, жем-шөп, жайылым жағдайы, қойдың биологиялық ерекшеліктері, тағы да басқа байланысты төмендегіше 3аймаққа бөлінеді:
1) далалық,қуаң-шөлейт аймақтар мен оңтүстік таулы өңір. Мұнда биязы және биязылау жүнді қой тұқымдары (барлық қойдың 65%-ы) өсіріледі.
2) шөл және шөлейт аймақ. Бұл жерлерде негізінен етті-майлы, ұяң не қылшық жүнді қойлар (барлық қойдың 16%-ы) шоғырланады.
3)Қаракөл қойлары өсірілетін оңтүстік және батыс аймақтар. 1990 жылдың басында 1250, оның ішінде 702 арнайы мамандандырылған ірі қой шаруашылықтары болды.
Академик М.Ф.Ивановтың жіктеу жөнінде ұсынысына сәйкес бүкіл қой тұқымдары негізгі өнімдеріне қарай мынадай топтарға бөлінеді: Биязы жүнді тұқымдар-асканий, грозный, совет мериносы, қазақтың биязы жүнді қойы, қазақтың арқар мериносы. Биязылау жүнділер- цигай, куйбышев. Тондық- ромонов, елтірілі-қаракөл, етті-майлы- гиссар, еділбай, етті-жүнді-сүтті- кучукур, тушинский.
Дүние жүзі қой шаруашылығының қазіргі жағдайы. Қой үй жануарларының ішіндегі кең тараған, көп өсірілетін малдардың қатарына жатады. ҒАО-ның мәліметі бойынша дүние жүзінің мемлекеттерінде 2009 жылы 1000 млн. бас қой бар. Олар Қиыр Солтүстік полюстен сонау оңтүстіктегі отты жерге дейін барлық құрлықтарда: Австралия, Жаңа Зеландия жазықтарында, Африканың сахарасында, Үндістан мен Тибеттің тауларында, Азияның құрамдары мен қыраттарында, Американың солтүстік және оңтүстік бөліктерінде, Еуропада адам өмір сүретін барлық жерлерде өсіріледі.
Соңғы 30-35 жылдың ішінде қой шаруашылығы өсіп-өніп, дамып тұқымдық жағынан өркендеп, ғылым мен техниканың жетістігінің арқасында жетіліп, нарық экономикасына бейімделіп келеді. Бұл жылдардағы өзгеріс мына төмендегі 1-кестеде көрсетіліп отыр.
Кесте-1
Соңғы жылдардағы қой шаруашылық өнімділігінің артуы
Атаулар
1971 ж.
1982 ж.
1991 ж.
2002 ж.
2009 ж.
Қой саны
(млн.бас есебімен)
1044,2
1157,7
1194,5
1034,0
1000,0
Өндірілген жүн (таза талшық,мың т.)
1610,0
1716,4
1943,0
1292,0
1239,0
Өндірілген ет (сойыс салм.мың т)
4700,0
6244,0
6987,0
7585,0
14000,0
Қой сүті (мың т.)
6100,0
8163,0
7905,0
7764,0
7900,0
Осы жылдары дүние жүзінде жүзден аса жаңа қой тұқымдары шығарылып, жалпы қой тұқымдарының саны 600-ден асты. Соның ішінде биязы, әсіресе биязылау кроссбредті немесе кроссбред типтес жүн беретін етті-жүнді қой тұқымдары көбейе түсті.
1.1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1.1 Қойдың шыққан тектері мен биологиялық ерекшеліктері
Қой шаруашылығының дамуы, қой тұқымдарын асылдандыру, оның өнімділігін жақсарту жұмысы үшін қойды қолға үйретілгеннен бастап осы кезеңге дейін орын алған өзгерістерін білу, оны ғылыми дәйектемеден өткізудің маңызы зор. Бұл жөнінде Дарвиннің "Түрлердің шығуы"(1859 ж.) және "Қолға үйретілгеннен бастап өсімдіктер мен жануарлардың өзгеруі"(1868 ж.) деген еңбектерінде көрсетілген. Жабайы қойлардың үй қойларына айналу құбылысы біздің эрамызға дейінгі Неолит дәуірінен басталып, осыдан 8-10 мың жыл бұрын аяқталған. Тарихи деректер ең алдымен қолға үйретілген иттен кейін, қой мен ешкі үй жануарларына айналғанын дәлелдейді. Сол көне заманның өзінде халықтар өзара араласып, сонымен бірге өсірген малы да араласып дүние жүзінде қой малы таратылып, олар жергілікті қой тұқымдарымен будандастырылып, қойдың генофонды молая түскен.
Қойдың шыққан жабайы тектері
Қолда өсірілген үй қойлары жабайы қой тұқымдас малдардан үйретіліп шығарылған. Қазіргі кезде Натузус, Северцов, Насонов, Эверсам, Лейдеккер, Кюн, Неринг, Паллас, Келлер және т.б. ғылымдардың зерттеулерінің нәтижесінде мынадай ғылыми тұжырымға тоқтады: дүние жүзіндегі барлық қойлардың шыққан тегі қазіргі кезде табиғи жағдайда өмір сүріп жатқан муфлон, арқар, арғали және жалы бар жабайы қойлар. Бұлардың бәрін де шағылысқанда жақсы ұрпақ береді.
Муфлон- бұл жабайы қойлар, қазіргі кезде Жерорта теңізінің Сырдария, Корсика аралдарында, күнгеф Кавказдың таулы аудандарыда, Иран, Туркия тауларында өмір сүреді. Муфлондар жүрде, таудың қолайсыз жағдайына төзімді, дене бітімі берік болып келеді.
Арқар-Арал және Каспий теңіздері аралығындағы үстіртте, Қазақстанның Орта Азия таулы аймақтарында кездеседі. Ұзын жіңішке құйрықты және ұзын майлы құйрықты қой тұқымдарының арғы тегі осы Арқар болып есептелінеді.
Арғали- құйрықты қойлардың арғы тегі, қазіргі жабайы қой тұқымдарының ең ірісі. Тірілей салмағы 180-200кг. ал аса ірілері 240кг-ға дейін барады.
Үй малының барлығы да өзінің жабайы тегімен салыстырып қарағанда көп өзгеріске ұшыраған. Сол сияқты қойдың табиғаты да өзгереді, оның барлық ағзалары мен жүйелері де өзгеріске үшырады. Ең алдымен оның жүріс-тұрысы, тәртібі өзгереді. Қой адамның дегеніне бағына бастайды. Соның нәтежесінде баптап бағуға көніп, байлауға,қолға ұстауға, саууға, жүнін қырқуға үйренеді.
Қойдың биологиялық ерекшеліктері. Үй қойларының басты ерекшеліктерінің бірі-оның қоршаған ортаға бейімделуі, өзгергіштігі, әр түрлі жағдайларға оңай дағдыланатындығы. Сондай қасиеттерінің арқасында жер шарының әрқилы жерлеріне бейімделіп, жерсініп, өсіп-өніп, кеңінен таралып кеткен. Қойдың басқа малға қарағанда биологиялық ерекшеліктерінің бірі - бас сүйегінің бейнесімен жаратылысы. Қойдың басы сүйір, жақ сүйектері ұзын, тұмсығы үшкір, еріндері өте икемді, тез қимылдағыш, тістері өткір және ұзын болады. Бұл қасиеттер қойдың жайылым малы екенін анықтайды. Зерттеуші ғалымдардың тұжырымына қарағанда қой басының мұндай өзгеруі, өзінің даму эволюциясында мыңдаған жылдар бойы табиғаттың қиын, азықсыз-шөпсіз, тапшылық жағдайларына бейімделуінен тамақ іздеуінен болған. Қойдың шөпті үзіп жейтін астыңғы жағында 8 күрек тісі және күйіс қайтаратын 24 тісі болады. Қойдың көп тұқымдары жеген азығының құнарының 75% (ал етті бағыттағы,етті-майлы бағыттағы қойлар одан да жоғары бөлігін) денесінде ет, сүйек, май құрауға немесе еттілігін арттыруға жұмсайды. Осындай жақсы өсу, азықты жоғары өнімге пайдалану қой малының бір жасында жоғары болады. Сондықтан қойды, әсіресе, ет үшін семіртіп союда пайдалануда тиімді болады.
Қой малының биологиялық ерекшеліктерінің бірі- ол малдың өсімталдығымен тез жетілуі. Қой 100 саулықтан 130-150, кейбір тұқымдары 200-250 қозыға дейін береді. Қойдың ағзалары тез жетіледі, 4 айда жетіліп, 6-7 айда ұрықтанып 1 жасында төл береді. Технология жетіліп, бағып- күтуі жақсарса, қой жылына 2 немесе 2 жылда үш рет төл бере алады. Мұндай жаңа технология Франция,Германия,Ұлыбританияда қолданылады. Қойдың қозысы 3-4 айлығында етке қолдануға жарайды,ал қаракөл елтірісі туған қозының 2-3 күндігінде өте құнды да сапалы болады. Қойдың ендігі бір ерекшелігі -оның көп түрлі өнім беретіндігі:ет,сүт,жүн,тері,елтірі т.б.
Қойдың табиғат құбылысына бейімді екенін жоғарыда айтылады. қой шөл даланы, құрғақтықты жақсы сезінеді, ал сыз және сазды жерді жақтырмайды,ондай жағдайда әртүрлі ауруларға тап болады.
Қойдың дене бітімі. Қойдың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі болады,сондай-ақ дене бітіміде әртүрлі болатыны сөзсіз.Бірақ көп қойдың ішінде дене бітімі жағынан бір-біріне ұқсас болатыныда ақиқат.Қойдың тұқымдары өнім бағыты, тіршілік ортасы ұқсас болғанда дене бітімінің де ұқсастығы арта береді,кейде оларды бір топқа біріктіруге теорияда және тәжірбиеде қойдың дене бітімін жіктеудің П.Н Кулешовпен, М.Ф Иванов ұсынған жүйесі қолданылады. Бұл жүйе малдың дене бітімін анатомиялық және гистологиялық көрсеткіштерге негізделген. Оның тегінде Ж.Кювье мен Ч.Дарвинның мал денесінің ағзалар арасында биологиялық қатынастардың болатынын заңдылық ретінде басшылыққа алған ұғым жатыр. Әр түрлі өнім бағытындағы қойлардың терісінің,етінің,сүйегінің, асқорыту жүйесінің т.б ағзаларының өнім бағытына сәйкес өзгешіліктері болатыны және олардың арақатынасы да өзгеріп тұратыны негізге алынады.
Қойдың түр-тұлғасы- пішіні (экстерьері). Экстерьер туралы ғылымның қалыптасуына малдың дене бітімі,сыртқы түрімен өнімділік қасиетінің тығыз байланысты болуы негіз болған. Сондықтан, қой тұқымын асылдандыру жұмысында қойға сыртқы пішініне қарап баға беруге үлкен мән беріледі.
Қойдың сырт пішініне қарап, төмендегі:
- дене бітімін бағалау;
- тұқымдық ұқсастығын анықтау;
- өзіндік ерекшеліктерімен өнім бағытын анықтау,
- жасын анықтау;
- қоңын анықтау;
- денсаулығын тексеру сияқты селекциялық мәселелерді шешеді.
Дене бітіміне сипаттама беру үшін ағзаның даму деңгейіне, қойлардың жалпы түрі туралы талқылау жүргізілу мүмкіндігін беретін және іс жүзінде өзара байланысты дене өлшемдерінің арақатынасын көрсететін, пайыз арқылы дене бітімін индекстері пайдаланылады.
Кесте-2
Қойдың дене индекстерін шығару
Тұлға индекстері
Өлшемдер қатынасы, %
Аяғының биіктігі (сирақтылығы)
Алдыңғы аяғының биіктігі немесе (шоқтығының биіктігі-кеудесінің тереңдігі
Шоқтығының биіктігі
Тұрқының сипаты
Тұрқының қиғаш ұзындығы
Шоқтығының биіктігі
Сүйектілігі
Жіліңшік орамы
Шоқтығының биіктігі
Кеуде-бөксе қатынасы
Кеудесінің ені
Сербегі аралық енділігі
Дене еттілігі
Бөксенің жартылай орамы
Шоқтығының биіктігі
Дене толықтығы
Кеудесінің орамы
Шоқтығының биіктігі
Дене жұмырлығы
Кеудесінің орамы
Тұрқының қиғаш ұзындығы
Кеуделілігі
Кеудесінің ені
Кеудесінің тереңдігі
1.1.2 Қой тұқымдарының зоологиялық және өнеркәсіптік жіктеу сипаты
Қой тұқымдары белгілі бір қасиеттерімен белілері бойынша топтарға бөледі. Мұндай топтарды жіктеу деп атайды. Қой шаруашылығында жіктеудің зоологиялық және өндірістік екі жүйесі қолданылады.
Зоологиялық жіктеу негізі ретінде қой құйрығының пішіні және ұзындығы алынады. Құйрықтың ұзындығы мен пішініне қарай барлық қой тұқымдары бес топқа бөлінеді.
Қысқа майсыз құйрықты- олардың құйрықты тірсек буынына жетпейді және майсыз болады. Құйрық омыртқаларының саны 10-12. Бұл топқа Романов, Солтүстік Ресейдің қысқа құйрықты қойлары жатады.
Ұзын майсыз құйрықты- олардың құйрығы тірсек буынынан төмен түседі және майсыз болады. Құйрық омыртқаларының саны 22-24. Бұл топқа барлық биязы (грузиннің биязы және биязылау майлы құйрықты қойынан басқасы), биязылау және кейбір қылшық жүнді қойлар жатады.
Қысқа майлы құйрықты- құйрығы тірсек буынына дейін және одан да қысқалау болады. Майы құрғақ түбіне жиналып, сәл бұлтиып тұрады. Бұл топқа бурят, сібірдің қысқа жүнді қойлары жатады.
Ұзын майлы құйрықты- құйрығы ұзын, тірсек буынына дейін және одан датөмен болады. Құйрығында омыртқа болады.
3.2. Қой тұқымдарының зоологиялық және өнеркәсіптік жіктеу сипаты
Қой түқымдары белгілі бір қасиеттері мен белгілері бойынша топтарға бөлінеді. Мүндай топтарды жіктеу деп атайды. Қой шар-уашылығында жіктеудің зоологиялық және өндірістік екі жүйесі қолданылады.
Зоологиялық жіктеу негізі ретінде қой қүйрығының пішіні және үзындығы алынады. Қүйрықтың үзындығы мен пішініне қарай барлық қой түқымдары бес топқа бөлінеді.
Қысқа майсыз қүйрықты - олардың қүйрығы тірсек буынына жетпейді және майсыз болады. Қүйрық омыртқаларының саны -10-12. Бүл топқа Романов, Солтүстік Ресейдің қысқа қүйрықты қойлары жатады.
Үзын майсыз цүйрьщты - олардың қүйрығы тірсек буынынан төмен түседі және майсыз болады. Қүйрық омыртқаларының саны 22-24. Бүл топқа барлық биязы (грузиннің биязы, және биязылау майлы қүйрықты қойынан басқасы), биязылау және кейбір қыл-шық жүнді қойлар жатады.
Қысца майлы цүйръщты - қүйрығы тірсек буынына дейін және одан да қысқалау болады. Майы қүйрық түбіне жиналып, сәл бүлтиып түрады. Бүл топқа бурят, сібірдің қысқа жүнді қой-
лары жатады.
Үзын майлы қуйрьщты - қүйрығы үзын, тірсек буынына дейін және одан да төмен болады. Қүйрығында омыртқа болады. Қүйрықтың үшынан басқа жері майлы келеді де, едәуір бүлтиып, жайылып түрады. Бүл топқа қаракөл, грузиннің биязы және бия-зылау жүнді қойлары және солтүстік кавказ бен закавказдық көпшілік қой түқымдары жатады.
Қүйръщты қойдың қүйрығы өте келте (5-8 омыртқа) және қүйрық түбіне май мол жиналып, қүйымшақ пен сауырынды түтастай алып түрады. Бүл топқа гиссар, еділбай, сараджы сияқ-ты көптеген қой түқымдары жатады.
Зоологиялық жіктеуде қойды тек қүйрығының сыртқы пішіні мен үзындығы бойынша біріктіріп топтайды. Зоологиялық бір топқа өнімділігінің сипаты жөніндегі едәуір айырмашылығы бар қой түқымдары бір топқа біріктіріледі. Қой малының нақты бір басты өнімі үшін өсіретін болғандықтан, өмірде өндірістік жіктеу кеңінен қолданылатын болды.
Өндірістік жіктеу қой түқымдары негізгі өніміне қарай топ-талады. Топтьтң атауы да беретін басты өнімнің атымен аталады. Мысалы: биязы, биязылау, үяң жүнді немесе етті-майлы, елтірі деген сияқты. Соның өзінде де бүл жіктеу атаулары шартты түрде ғана айтылады. Себебі қойдың барлық түрі де бірнеше түрлі өнім береді және елде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайға қарай қажетке жарату үшін бір қой түқымын өсіреді. Мысалы, цигай қойын балкан елдерінде (Румыния, Болгария, Хорватия және т.б.) негізінен сүт өндіру үшін өсіреді, ал Ресей, Қазақстан, Украина оны жүн мен ет алу үшін өсіреді. Дейтүрғанмен, нақты атаулары үнамды болғандықтан, беретін басты өнімді дәл көрсе-тетіндіктен қазір ғылым мен өндірісте өндірістік жіктеу кеңінен қолданылатын болды.
Барлық қой түқымдары өндірістік (шаруашылық) жіктеуге сәйкес 8-бағыттағы топтарға бөлінеді.
I - биязы жүнді қой тұқымдары. Бұл қойлар өз арасында жүн
өнімділігіне қарай жүнді, жүнді-етті, етті-жүнді болып үш топқа
бөлінеді.
II - биязылау жүнді бағыттағы қой түқымдары өзара екіге
бөлінеді. Бірінші жүнді-етті бағыт. Бүл бағытқа цигай қойы мен
биязылау жүнді грузин қойы жатады. Екінші етті-жүнді бағыт.
Оның өзі үшке бөлінеді:
үзын жүнді: бүл топқа линкольн, ромни-марш, корридель
типтес биязы жүнді-қойлар жатады;
қысқа жүнді: бүл топқа гемпшир, шропшир, суффольк, горь-
кий тұқымдары және солардың будандары жатады;
3) биязылау жүнді бағытқа осы жоғарыда келтірілген қой
түқымдары негізінде шығарылған биязы жүн беретін көптеген
кроссбред және кроссбред типтес жүн беретін қой түқымдары да
жатады. Олардың саны жылдан жылға көбеюде. Корридель қой-
лары да осы топқа жатады.
- үяң жүнді қойлар тобына үяң жүн беретін сараджа, тәжік,
алай, қазақтың үяң жүнді қойлары жатады.
- тондық тері беретін қой түқымдары тобына Романов,
солтүстіктің қысқа қүйрықты қойлары, қүлынды қойы жатады.
- елтірілік бағытқа-қаракөл, сокол, решетиловка, чушке,
малич қой түқымдары жатады.
- етті-майлы бағытқа - гиссар, еділбай, қазақтың, қырғыз-
дың қылшық жүнді қойлары, жайдары т.б. Азия елдерінің қүйрық-
ты қойлары жатады.
- етті-жүнді қылшық жүнді бағытқа - волын, кучугур,
михновка, черкес, баку қой түқымдары жатады.
- етті-жүнді - сүтті (әмбебап) бағытқа тауда өсетін балбас,
мазех, қарашай, лезгин, дағыстан, бурят қой түқымдары жатады.
Төменде осы класқа, топтарға бөлудің негізі болған ерекше-ліктерге, өнім бағыттарына сипаттама беріп, олардың түқымдық жолдарына мүқият тоқталамыз.
3.3. Қазақстандағы тұқым түрлері
Қой өсірудің негізгі мақсаты жоғары сапалы қой түқымдары-ның түрлерін өсіру және оларды көбейтуді жақсарту. Қойдан түсетін өнімнің саны мен сапасы, оның өсімталдығы, жер жағдайына, ауа райына бейімділігі, төзімділігі, сайып келгенде, оның түқымның сапасына, өнімі жоғары мал түқымын өсіруге ерекше көңіл бөлу.
Қой шаруашылығында әр түрлі қой түқымдары мен түқым-дық топтары негізгі еңбек қүралы болып есептелінеді. Демек, өзі арзан, сапасы жоғары кой шаруашылығы өнімдерін мол өндірудің басты шарты экономикалық тиімділік.
Қазақстанда қой шаруашылығы негізінен төрт бағытта өркен-деп келеді. Олар биязы, жартылай биязы, қылшық және үяң жүнді қой шаруашылықтары.
Биязы жүнді қой тұқымдары.
Биязы жүн қой түқымдарының басқа қой түқымдарынан негізгі айырмашылығы тек біркелкі түбіттен ғана түратын, түбіттің әрбір талшығының жіңішкелігі 25 мкм - ден аспайтын, иректігі айқын, шайырлы, тығыз ақ жүнділігі. Биязы жүн түқымдарының Қазақ-станда осірілетін түрлерін атап өтсек, қазақтың биязы жүнді қой түқымы, оңтүстік қазақ меринос қой түқымы, қазақтың арқар меринос қой түқымы, солтүстік қазақ мериносы қой түқымы жа-тады.
Қазақтың биязы жүнді қой тұқымы. Қазақстанда өзінің жергілікті жағдайына лайықты биязы жүнді қойдың жаңа түқымын шығару мәселесі 1931 жылы басталған. Бүл жүмысты академик В. А. Бальмонттың басқаруымен Е. В. Баканова, А. И. Пшеничный жұмыс істеді. Негізгі селекциялық жүмыстар К. Мыңбаев атындағы тәжірибе шаруашылығында жүргізілді. Жаңа түқым шығару үшін қазақы қойларының тәуірлері іріктеліп алынды, олар таза түқымды прекос қошқарымен шағылыстырыл-ды. Одан шыққан бірінші үрпақ будандар жүнінің сапасы жағы-нан бірнеше түрлі болды. Жүніне қылшық араласқан 3-4 класс будан саулықтарына қайтадан таза түқымды прекос қошқарлары жіберілді. Осы шағылыстырудан шыққан екінші үрпақтың биязы жүнді будан қошқарларымен бірінші үрпақта алынған биязы жүнді будан саулықтар шағылыстырылды. Олардың төлі бірнеше жыл бойы үзбей сүрыпталып, таңдалды, соның нәтижесінде қазақтың биязы жүнді жаңа қой түқымы шығарылды.
1931 жылы басталған бүл жүмыс 1946 жылы жаңа түқымды мәскеудің бекітуімен өте нәтижелі аяқталды. Авторлары В.А. Бальмонт, Е.В. Баканова, А.И. Пшеничный Одақтың мемле-кеттік сыйлықтың лауреаттары атанды.
Қорытып айтқанда, қазақтың биязы жүнді қойы бірінші, екінші үрпақтың прекос пен қазақы қойдың будандарын өзара өсіру нәти-жесінде шығарылған. Бүл қойлар үнемі жайып бағу жағдайында ғана өсірілді, жазда жайлауда, тауда, көктемде, күзде Бозай мен Қаройдың шөлінде бағылды. Қара күз қыста сарытау қүмда, сөйтіп жыл он екі ай бойы даланың табиғи жайылымында өсті.
Сондықтан қазақтың биязы жүнді қойы өте төзімді, жергілікті жағдайға бейімделген, қысқа қайратты, табиғи жайылым шөбін жақсы пайдаланатын түқым болып қалыптасты. Еті мен жүні өнімділігі жағынан да бүл қой сырттан әкелінген қойдың таза түқымдарынан қалысқан жоқ.
Жаңа шығарылған қазақтың биязы жүнді қой түқымы Рес-публиканың Оңтүстік-шығыс облыстарында (Талдықорған, Алматы) жерсініп, өте жоғары өнімділік көрсеткіштерге ие бол-ды. Сондықтан осы облыстарда кеңінен тарады. Өткен 50-55 жыл ішінде үдайы селекциялық ізденістердің нәтижесінде ондаған ата іздер, 3 түқым ішіндегі өнімділік-биологиялық типтер шыға-рылды.
1991 жылы Алматы, Талдықорған облыстарында шаруашы-лықтарында жоспарлы түқым ретінде өсіріліп, саны 4400 мың басқа жеткен. Ал қазір қайта түлеп өсіп келе жатыр, яғни бұл түқым қойларының саны 2,0 миллион басқа жақын.
Соңғы жылдары жүн сапасы мен өнімділігін арттыруда бүл түқым Австралия мериносымен жақсартылуда.
Қазіргі қазақтың биязы жүнді қой түқымының малдары ірі, сүйегі мықты, сырт пішіні жақсы, кеудесі кең, арқасы тегіс, жал-пақ, сан еттері жақсы дамыған, аяқтары түзу, түяқтары мықты. Жыл бойына жайылымда болуға, алыс жайлау, қыстауларға көшу-ге әбден бейімделген қой түқымы.
Қошқарлары мен саулықтары тоқал, мойнында бір немесе жартылай қатпары бар. Жүні жабық штапельден түрады, иректігі қалыпты, анық, жіңішкелігі көбінесе 60-64 сапада, ал қошқарла-рының жүні 58 сапада болады. Шайырлығы орташа, түсі ақ, ақшыл сары, кейде қоңырқай болады. Жүн тығыздығы орташа, 1 см[2] -4630 жүн талшығы болады.
Қошқарларының салмағы 100-110 кг, саулықтары 55-60 кг, жүн түсімі қошқарларынан 7-9 кг, саулықтарынан 3,5-4,5 кг, таза жүн шығымы 48-52%-ке дейін жетеді. Жүн үзындығы қошқар-ларда 9-10 см, саулықтарда 8-9 см. 100 саулықтан 125-135 қозы алынады.
Оңтүстік шығыс өңіріне жақсы жерсінген жоғары өнімді бия-зы жүнді қой түқымдарының бірі жүмсалған еңбек пен азықты жоғары өнімділігімен толығымен ақтайды.
Қазіргі кезде Қазақстанда қазақтың биязы жүнді қой түқы-мын өрістетіп, өркендетуде жүмыс істеп жүрген ауыл шар-уашылығы ғылымдарының докторы, профессор Төлеубек Қасьшжанүлы Қасенов.
Қазақтың арқар - меринос қой тұқымы. Қазақстанның биік тауларында 20 млн. гектардан астам жайылымдар бар. Сол жерде өсетін аса жақсы, әртүрлі малға жүғымды шөгттер пайдаланудың экономикалық маңызы зор. XX ғасырдың ортасына дейін осы биік тау жайылымдары түгел жақсы пайдаланылмай келді.
Таудағы, теңіз биігінен 2000-3500 метр биіктіктегі жайылым-дарды пайдалану мақсатымен тау жағдайына жақсы бейімдел-ген, сол жерлерде толыққанды жан-жақты өмір сүріп жоғары өнім беретін биязы жүнді қойдың жаңа түқымын шығару жүмы-сын Қазақстан ғалым-селекционерлері 1930 жылдарда қолға алды. Бүл жүмысты 1934 жылдың күзінде КСРО ғылым академиясы-ның генетика институтының Н. С. Бутарин бастаған ғылыми қыз-меткерлері Қырғыз КСР-інің Қызыл Октябрь асыл түқымды кеншарында бастады, 1933 жылдан онан әрі Қазақстанда жүргізілді.
Бүған дейін М. Ф. Иванов қойдың арғы тегі - муфлонды бия-зы жүнді қойдың саулықтарымен шағылыстырып, қойдың жаңа түқымын шығарған еді. Ол жүмыстар Украинада Аскания-Нова қорығында тегіс жерде жүргізілген еді. Н. С. Бутарин өз жүмы-сында таулы жерде өсірілетін түқым шығару үшін муфлонның орнына арқарды пайдаланды, өйткені арқар биік 3000-4000 метр-ден астам тауда өсетін қой тектес жануар. Сонымен қатар арқар муфлоннан ірі. Оның қүлжасы (еркегі) 200-250 кг дейін салмақ тартады, бойы да биік (125 см). Арқар қүйрықты қойлардың арғы тегі болып саналады, жүні қылшықты, түбіті қысқа келеді.
Биязы жүнді қойларды арқармен табиғи шағылыстыру мүмкін болмаған соң, қойдың күйек алу маусымы кезінде арқардың қүлжаларын атып алып, оның үрығын өлтірмей жедел түрде қойды қолдан үрықтандыратын пунктке жеткізіп, күйлеп түрған меринос саулықтарын қолдан үрықтандыру жүмыстары жүр-гізілді.
Арқармен будандастыру үшін алғаш кеңес меринос, кейіні-рек рамбулье, прекос және олардың будандары пайдаланылды.
1935 жылы алғашқы гибрид үрпақтар алынды. 1936 жылдың күзінде алғашқы алынған гибрид үрпақтардың ішінен өсірілген 4 қошқар арқар - меринос қойының түпкі атасы болды.
Қазақстанда бүл жүмыс Алматы облысы Қарғалы асыл түқымды және Шығыс Қазақстан Тасбүлақ кеңшарында, қазіргі Мыңбаев атындағы тәжірибе шаруашылығында жүргізілді. 1936 жылы бүл шаруашылықтарда гибрид қошқарларының үрығымен 300 бастан астам прекос және рамбулье саулықтары қолдан үрық-тандырылды. 1937 жылы жазғытүрым бүл саулықтардан гибрид екінші үрпағы (376 бас) алынды.
Алайда Тасбүлақ және Қарғалы кеңшарларының табиға-ты мен ауа райы және шаруашылық жағдайлары таулы аймаққа сай келмегендіктен биязы жүнді қойдың таулық түқымын өсіру-де алға қойған мақсатты орындай алмайтын болды. Сондықтан 1938 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің арнаулы қаулысы-мен Күнгей және Іле Алатауында Алматы облысы Кеген ауданы-ның биік таулы жерінен Күрмекті ғылым академиясының экспериментальдық базасы үйымдастырылды. Мүнда 1938 жылы жоғарыдағы екі кеншардан алынған гибрид қойлар және олар-дың рамбулье түқымынан болған енелері әкелінді.
Қазақтың арқар-мериносын шығару мақсатында шағылысты-рудың сіңіре будандастыру және зауыттық будандастыру тәсілдері қолданылды. Үшінші үрпаққа дейін сіңіре будандастыру әдісі қолданылды, яғни үрпақтарда 78 бөлігі биязы жүнді қойдың, 18 бөлігі арқардың қаны болды. Онан әрі екінші және үшінші үрпақтар зауыттық әдісімен өзара шағылыстырылды.
Бүндай жүмыстағы негізгі мақсат: біріншіден, сіңіре будандас-тыру арқылы үшінші үрпақтың үнамды типке жататын саулықта-рын көбейту, екіншіден, шағылыстырудың заводтық әдісі арқылы келесі үрпаққа шаруашылыққа пайдалы белгілері мен ата-енесінің биологиялық қасиеттерін сіңіру және жетілдіру арқылы қойдың түқымдық жаңа тобын шығару. Мүны одан әрі жетілдіріп биік таулы жердің жағдайына бейімделген биязы жүнді қой түқымын шығару болды.
Қазақтың арқар-меринос қой түқымын шығаруда (1934-1950 ж.ж.) гибридтердің ішінде кейбір белгілері жағынан арқарға немесе биязы жүнді қойға көбірек үқсағандары болды. Мүнымен қатар ата-енесінің биологиялық ерекшеліктерімен шаруашылыққа пайдалы белгілері қатар байқалған будандар да кездеседі. Мүндай гибридтер селекциялық жүмыс үшін өте қолайлы еді. Олар арқарға немесе биязы жүнді қойға көбірек үқсаған басқа гибридтермен сіңіре будандастыруға пайдаланылды.
Іріктеу және жүп таңдау, сондай-ақ басқа да күрделі жүмыс-тарды зор ықыласпен орындаудың нәтижесінде қойдың отандық жаңа түқымы казақтың арқар-мериносы шығарылды. Түқымның авторлары Н. С. Бутарин, А. И. Жандеркин, А. Е. Есенжолов, Е. В. Болыдакова осы еңбектері үшін әрқайсысы мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағына ие болды.
Бүл жаңа түқым будандастыру жоспарына сәйкес Алматы об-лысының биік таулы Кеген, Нарынқол, Шығыс Қазақстан облы-сының таулы аудандарында және Павлодар облысының үсақ таулы аудандарында өсірілді.
Арқар меринос қой түқымы жақсы көрсеткіштерге ие болды, аталған аймақтарда өзінің лайықты орнын алды. Ғалым - селек-ционерлердің үнемі жүргізген жүмыстарының нәтижесінде Ленин, Крупская үжымшарлары, Шығыс Қазақстанда Алтай, Алматы облысында Ұзынбүлақ кеншары, Павлодар облысында Қ.И. Сәтпаев кеншары арқар меринос өсірудің асыл-түқымды шаруашылықтары атанды.
Қазіргі арқар-мериностар конституциясы өте мықты, қимыл-дары жедел, таулы-тасты жерге жақсы бейімделген қойлар. Де-нелері үзын және биік, жотасы мен белі түзу және жалпақ. Аяқтары түзу, түяқтары өте берік. Қошқарларының мүйіздері үлкен, саулықтарының ішінде мүйіздісі де тоқалы да кездесе бе-реді. Денесінің терісі қатпарсыз. Арқар-меринос таулы жердің табиғатына, қырат жерлерге де жерсіне береді. Жүнінің тығыздығы біркелкі, орташа, сапасы көбінше 60, бірақ 64 сапада бола береді. Бас, бауыр, сирак жүндері сиректеу және қысқалау бо-лады.
Қошқарларының салмағы 100-110 кг, саулықтары 60-65 кг. Қошқары 7-10 кг, саулығы 3,5-5,0 кг жүн береді, таза жүн шығы-мы 50-55%. 100 саулықтан 120-130 қозы алынады.
Алматы облысының таулы аймақтарының шаруашылықтарын-да 280 мыңға басқа жуық архар-меринос өсіріледі.
Тірі салмағының 57-60 кг болғандағынан саулықтың алы-натын жуылған жүн талшығы 2,1-2,5 кг, селекциялық топта 2,7-3,0 кг-ды қүрайды. Өндіруші қошқарлар орташа есеппен 4,5-5,3 кг таза жүн береді және олардың тірі салмағы 97,0-110,0 кг-нан ауытқиды.
Арқар-меринос қойлары Алматы, Шығыс Қазақстан, Павло-дар облыстарында өсіріледі. Бүл таулы, қыратты жерлерде өсіру-ге өте қолайлы қой түқымы.
Оңтүстік қазақ меринос қой тұқымы Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарының көптеген шаруашылықтарында қой жыл бойы жайылымда: қыста қой шөл және шөлейтті жайылымда, ал жазда тау жайылымында (жайлауда) теңіз деңгейінен 500-1000 метрге дейінгі биіктікте болады. Ал кейбір тау жайылым жоқ шаруашылықтарда қой жыл бойы шөлейтті жайылымда болады, кейбіреулерінде қүм және қүмайтты жайылымдарда бағылады. Бүл жайылымдардың суд тапшылығы үлкен қиындық туғызады.
Міне осындай табиғаты қатаң жерлерде жыл бойы тәуелділікті көтеріп, осы жағдайда өмір сүріп жақсы жүн, ет өнімдерін бе-ретін биязы жүнді қой түқымын шығару селекционер-зоотехник-тердің басты мақсаты болды.
Қойдың мүндай жаңа түқымын шығару үшін жергілікті қазақы қүйрықты қойлардың саулығын биязы жүнді қой түқымының қош-қарларымен шағылыстырды. Алғашында (1932 ж.) Жаңа Кавказ түқымының қошқарлары, соңынан кавказ, кеңес меринос түқы-мының аталықтары пайдаланылды. Ол кезде кейбір себептерге, әсіресе әкелген қошқарлардың сапасының төмендеуіне және қой-ды бағып-күтудің нашарлығына байланысты алынған будан-дардың салмағы жеңіл өздері шағын болып, берген жүні қырқыл-ғандағы салмағымен 2,7 кг-нан аспады, әрі қысқа болды. Сол жүмыстардың қарқыны да, нәтижесі де Үлы Отан соғысы біткен-ше жақсы болмады.
Yenлы Отан соғысы аяқталғаннан кейін бүл жаңа түқым шыға-ру жүмысы жоғары қарқынмен жүргізілді. Қолда бар будан және қазақы қүйрықты қойдың саулықтарын жүнді, жүнді етті биязы жүнді қой түқымдарының қошқарларымен сіңіре және заводтық будандастыру әдістерімен шағылыстырылды. Қошқарлары пай-даланылған қой түқымдары мыналар болды: грозный, ставро-поль, кавказ, алтай, кеңес меринос өте сирек қолданылған прекос қошқары. Сүйегі берік, оңтүстік аймақтың жайылымдарына жақ-сы бейімделген, жүнінің сапасы мен өнімділігі, дене бітімі мен пішіні үнамды, селекциялық талаптарға сай келетін қойлар өзара өсіруге бөлініп отырылды.
Жүмыстың келесі сатысында қойылған талапқа, әсіресе жүнінің жіңішкелігі, үзындығы, қоюлығы, тығыздығы және біркелкілігі сай келмейтін будан саулықтар мен үрғашы тоқты-ларды көбінесе ставрополь мен грозный қойының қошқарлары-мен (ерекшелігін ескере отырып) шағылыстырылды. Мүнан алынған үнамды биязы жүнді саулықтар мен тоқтылар онан әрі өзара шағылыстырудан алынған осы типтегі қошқарлармен шағылыстырылды. Ал қойылған талапқа сай келмейтш үрғашы тоқтылар грозный немесе ставрополь қойының қаны басым қош-қарлармен қайта будандастырылды. Соңынан класы жоғары отар-лардағы саулықтар мен түсақтарды қайталап шағылыстыруға оңтүстік қазақ мериносының типті қошқарларымен шағылысты-рылды.
Әр түрлі түқымның қошқарларын пайдалану тәртібі барлық шаруашылықтарда бірдей болған жоқ. Оңтүстік Қазақстанның Күйік кеншарында көбінесе грозный түқымы, ал Жамбыл об-лысының Мерке мен Ленин атындағы кеншарларда - ставро-поль түқымы қолданылды. Бүл өсіріп жатқан қойдың жүн сапасы жақсартуға елеулі әсер етті, әрі қойдың үш заводтық типін шыға-рып қалыптастыруға мүмкіндік берді. Соның негізінде бүл үшеуі де кейіннен асыл түқымды қой өсіретін зауыт атағыана ие болды.
Іріктеу кезінде қошқарларға өте жоғары талап қойылды. Жүн талшығының үзындығы, қоюлығы және біркелкілігі, түтас жүнде шайырдың жеткілікті болуы әрі оның сапасы, бауыр жүнінің өске-
41-кесте. Оцтүстік қазақ мериносыныц бірінші класына қойылған талаптар
Мал топтары
Салмағы, кг
Қырқылғаи жүн, кг
Таза жүн шығы-мы, %
За-уыт-тык
мал
та-уар-лы мал
жуылмаған
жуылған
За-уыт-тық
та-уар-лы
за-уыт-тық
тау ар-лы
Ересек қошқар
85
80
10
8
4,5
3,5
40-45
Тоқты қошкар
45
40
5
4,5
2.3
2,0
45-50
Ересек саулық
50
45
4,5
4,0
2,2
1,9
42-48
Үрғашы тоқты
36
32
3,6
3,2
1,8
1,5
48-50
леңдігі, малдың сүйегінің беріктігі мен жүнінің түсінің молдығы сияқты ең таңдаулы түқым қуалайтын қасиеттер ұрпағына бері-летіні ескертілді. Қойдың жаңа түқымын шығаруға, малды іріктеу-де стандарт ретінде мынадай талаптар белгіленді (41-кесте).
Қойдың бүл түқымын шығаруда төлдің басым көпшілігін шал-ғайдағы жайылымдарда жыл бойы бағуға назар аударылды. Бүл тіршілікке қабілетті, көнбісті, өміршең мал өсіруге мүмкіндік берді. Елімізде өсірілетін басқа биязы жүнді қой түқымдарынан оңтүстік қазақ мериносының мынадай ерекшеліктері бар:
бүл қой түқымы Қазақстанның оңтүстігінде жайып бағуға
жақсы бейімделген. Қуаң, сирек жайылымда қозғалғыш, жүрдек,
таулы жайлауда тез семіреді, ал қалта-қүмды жайылымды жақсы
пайдалана алады, сондай-ақ қосымша азықты да жақсы қорытып,
тез семіреді;
тері қыртысы айтарлықтай көп болмайды, ол тек кеуде ай-
мағында ғана қатпарланады. Бірақ жүн түсімі жоғары, көбінде
50%-дан астам;
көп жүнді-етті түқымдардан еттілігі жоғары, ол женінен
етті-жүнді қойларға жақын болады;
жыл бойы жайылымда бағылғанның өзінде саулықтары егізді
көп табады. 100 аналықтан 125-145 қозы береді.
Соңғы жылдары қазақтың оңтүстік мериносын жетілдіре түсу мақсатымен түқым аралык типтерімен (Күйік, Ленин, Мерке, Монтайтас, Шанақ т.б.) қан араластыру, қан жаңарту жүмыстары жүргізілді. Мүның өзі көптеген селекциялық жетістіктерге қол жеткізді. Қазіргі кезде Австралия мериносымен жүндестігін, жүн сапасын жақсарту жүмысы жүргізіліп жатыр. Оңтүстік қазақ ме-ринос қойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz