Тұқымды таза өсіру – мал өсірудің негізгі әдісі

Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Номативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
5
6
7
8
9
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1.1 Малды таза тұқымды өсірудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1.2 Ірі қараны сұрыптау жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.2.1 Зерттеу жүргізілген жерге қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... . 20
1.2.2 Қара ала тұқымды сүтті малдарды таза өсіру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30

Тақырыптың өзектілігі. Ірі қара шаруашылығы – мал шаруашылығындағы ең маңызды сала, біріншіден халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етсе, екіншіден, жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бұл сала маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.
Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара шаруашылығы да ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде. Ал кейінгі жылдарда ірі қара мал тұқымдарының асылдануын ерекше көрсеткен жөн, сонымен қатар жаңадан асыл-тұқымды ірі қара малы шығуда, ал осы асыл тұқымды ірі қара малдары экономикалық табиғи аймақтарға жақсы бейімделген. Оған ерекше әсер еткен селекция жұмыстарының жақсаруы. Себебі селекцияның дамуына генетика, биотехнология ғылымдарының жетістіктері мен электронды есептеу техникасының әсері өте зор болды.
Қазақстан Республикасының шаруашылықтарында 20-дай сүтті, сүтті-етті және 8-сүтті ірі қарасының асыл тұқымды малдары өсірілуде. Айта кету керек, бұл асыл тұқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа өнеркәсіпті технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және шағылыстыру арқылы ірі қараның жаңа асыл тұқымдарын қалыптастыру бағытында жұмыстар жүргізілуде.
Ірі қара шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен интенсивті технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын жақсарту болып саналады. Мал табынын толықтыру, оның өнімділігін көбейтумен тығыз байланысты, әрі малдың физиологиясын, азықтандырылуын және малдәрігерлік негіздерін білуді қажет етеді. Ірі қара мал тұқымдарын төмендегідей схема бойынша зерттейді: асыл тұқымды ірі қараның халық шаруашылығындағы маңызы, өскен ортасы, шыққан тегі мен тарихы, тірілей салмағы және тағы да басқа биологиялық, әрі шаруашылық ерекшеліктері, генеалогиялық құрылысы, келешек дамуы.
Ірі қараны асылдандырудың мал өнімін көбейтуде маңызы өте зор, сол үшін дүниежүзілік гендік қорын ғылыми-технологиялық зерттеулер жетістіктеріне сүйене отырып зерттеу қажеттілігі туындауда.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты – Қазақстанның оңтүстігінде өсіріліп жатқан ірі қара малдардың тұқымын таза өсіру мал өсірудің негізгі кепілі екендігін зерттеу.
Аталған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
- малды таза тұқымды өсірудің жолдарын зерттеу;
- зерттеу жүргізілген жерге қысқаша сипаттама жасау;
- қара ала тұқымды сүтті малдарды таза өсіру ерекшеліктері.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Ірі қара малдарды өсіруді таза мал тұқымды өсіруді пайдаланудың өндірістік қажеттілігі дәлелденді.

1 Богданов Е.А. Влияние питание на формы животного тела и на характер продуктивности. М. Сельхозиздат, 1949
2 Төреханов А.Ә., Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д., Найманов Д.Қ., Жазылбеков Н.Ә. Ірі қара шаруашылығы. – Алматы, 2006.
3 Асылбек Р, Божбанов Б. Ауыл шаруашылығы жануарларын өсіру және селекция. – Шымкент, 2007.
4 Ысқақбаев Б.Б. Ірі қара шаруашылығы. – Алматы : Қайнар, 1996.
5 Кулешов П.Н. Теоретические рабаоты по племенному животноводству. –М., 1974.
6 Кәрімов Ж.К., Дәленов Ш.Д., Найманов Д.С. Ірі қара мал шаруашылығы. – Қостанай, 1996.
7 Асылбек Р, Божбанов Б. Ауыл шаруашылығы жануарларын өсіру және селекция. – Шымкент, 2007. – 97 бет.
8 Дарвин Ч. Изменение животных и растений в домашнем состоянии. – М. : Сельхозиздат, 1941
9 Асылбек Р., Божбанов Б. Ауыл шаруашылығы жануарларын өсіру және селекция. – Шымкент, 2003. – 97 б.
10 Асылбек Р, Божбанов Б. «Ауыл шаруашылығы жануарларын өсіру және селекция» Шымкент 2007. – 39 б.
11 Асылбек Р, Божбанов Б. Ауыл шаруашылығы жануарларын өсіру және селекция. – Шымкент, 2008. – 99 б.
12 Эрнст Л.К, Кравченко Н.А, Солдатов А.П. и др. Племенное дело в животноводстве. – М. : Агропромиздат, 1987.
13 Кәрімов Ж.К. Қазақстанның сүтті сиыры. – Алматы : Қайнар, 1979.
14 Пшеничный П.Д. Рост и развитие крупного рогатого скота // Скотоводство. – М. : Сельхозиздат, 1961
15 Демченко П.В. Повышение скороспелости крупного рогатого скота // Животноводство. – М., 1974. - №9.
16 Бегучев А.П. Формирование молочной продуктивности крупного рогатого скота. – М. : Колос, 1969.
17 Юрмалиат А.Н. Выращивание молодняка крупного рогатого скота. – М. : Сельхозиздат, 1961
18 Садыкулов Т.С. Разведение и селекция сельскохозяйственных животных. – Алма-Ата, 1997. – 145 с.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

АП-13-7к2 тобының студенті Б. Есбосинованың Тұқымды таза өсіру – мал
өсірудің негізгі әдісі тақырыбындағы курстық жұмысында ірі қара
шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен
интенсивті технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау
және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал
азығының сапасын жақсарту болатындығы сарапталған.
Қара-ала тұқымның пайдалы қожалық-биологиялық белгілерінің өндірістік
технология мен жергілікті жағдайына өте биімділігі және жоғары генетикалық
потенциалды мүмкіндігін ескере отырып Олжа Құрбанов атындағы өндірістік
кооперативінде дәл осы қара ала тұқымын өсіруді мақсатқа лайық жүргізілген.
Қара ала тұқымды малдардың жағымды типтерін сақтап қалу, оның тұқым қуу
қасиеттерін күшейте түсу және жетілдіре түсу мақсатында қожалықта малдың
таза өсіру әдісін жалғастыра беруді дұрыс деп санаймыз.
Қожалықта өсірілетін қара ала тұқымды сиырлардың пайдалы селекциялық
қасиеттерін толық сақтап қана қоймай, ондай белгілерін жетілдіре жақсарту
мақсатында мал өсірудің таза тұқым өсіру әдісін қолдану малды зоотехникалық
және экономикалық тұрғыдан бағалағанда өте тиімді екені анықталды.

Нормативті сілтемелер

МЖМБС 2.104-68 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.01.-80 КҚБЖ (ЕСКД).Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды
белгілеу.
МЖМБС 2.301-68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601-95 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері орынға
қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.
МК (ГК) Қ.Р 04-2003.Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімнің
класификаторы (ӘҚТБӨК).
СТ ОҚМУ 4.02-2008.Университет стандарты.Сапа менеджменті жүйесі,
құжаттарын түзу, мазмұндау мен ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ 7.11-2008.Университет
стандарттары.Оқуәдістемелікпроцесте рдібасқару.

Мазмұны

бет

Аннотация 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ... ... ... ... . 6
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... . 8
Номативті 9
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Анықтама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Белгілер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Негізгі 10
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Аналитикалық 10
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
1.1.1 Малды таза тұқымды өсірудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1.2 Ірі қараны сұрыптау 15
жұмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
.
1.2 Технологиялық 20
бөлім ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.2.1 Зерттеу жүргізілген жерге қысқаша 20
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ...
1.2.2 Қара ала тұқымды сүтті малдарды таза өсіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2 Тіршілік қауіпсіздігі 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..29
... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 30
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

.

Анықтама

Таза тұқым өсіру – бұл бір тұқым түрін бір-бірімен шағылыстыру. Әрбір
тұқым ауылшаруашылық байлық болып табылады.
Туыс малдарды шағылыстыру (инбридинг). Инбридинг – бір-бірімен туыс
жануарларды шағылыстыру. Бұл жүйе таза өсіру кезінде жиі қолданылатын
болғандықтан оған түбегейлі тоқталмайды.
Сұрыптау деп – белгілі тіршілік ортасына, не өндіріс технологиясына
бейімдел ген, немесе адамдардың өзінің қажеттілігін жақсылап өтей алатын
жануарларды алып қалуын айтады.

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Ірі қара шаруашылығы – мал шаруашылығындағы ең
маңызды сала, біріншіден халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз
етсе, екіншіден, жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бұл
сала маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.
Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара шаруашылығы да
ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде. Ал кейінгі жылдарда
ірі қара мал тұқымдарының асылдануын ерекше көрсеткен жөн, сонымен қатар
жаңадан асыл-тұқымды ірі қара малы шығуда, ал осы асыл тұқымды ірі қара
малдары экономикалық табиғи аймақтарға жақсы бейімделген. Оған ерекше әсер
еткен селекция жұмыстарының жақсаруы. Себебі селекцияның дамуына генетика,
биотехнология ғылымдарының жетістіктері мен электронды есептеу техникасының
әсері өте зор болды.
Қазақстан Республикасының шаруашылықтарында 20-дай сүтті, сүтті-етті
және 8-сүтті ірі қарасының асыл тұқымды малдары өсірілуде. Айта кету
керек, бұл асыл тұқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа өнеркәсіпті
технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және
шағылыстыру арқылы ірі қараның жаңа асыл тұқымдарын қалыптастыру бағытында
жұмыстар жүргізілуде.
Ірі қара шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы
толығымен интенсивті технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту,
сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту,
мал азығының сапасын жақсарту болып саналады. Мал табынын толықтыру, оның
өнімділігін көбейтумен тығыз байланысты, әрі малдың физиологиясын,
азықтандырылуын және малдәрігерлік негіздерін білуді қажет етеді. Ірі қара
мал тұқымдарын төмендегідей схема бойынша зерттейді: асыл тұқымды ірі
қараның халық шаруашылығындағы маңызы, өскен ортасы, шыққан тегі мен
тарихы, тірілей салмағы және тағы да басқа биологиялық, әрі шаруашылық
ерекшеліктері, генеалогиялық құрылысы, келешек дамуы.
Ірі қараны асылдандырудың мал өнімін көбейтуде маңызы өте зор, сол үшін
дүниежүзілік гендік қорын ғылыми-технологиялық зерттеулер жетістіктеріне
сүйене отырып зерттеу қажеттілігі туындауда.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты – Қазақстанның
оңтүстігінде өсіріліп жатқан ірі қара малдардың тұқымын таза өсіру мал
өсірудің негізгі кепілі екендігін зерттеу.
Аталған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
- малды таза тұқымды өсірудің жолдарын зерттеу;
- зерттеу жүргізілген жерге қысқаша сипаттама жасау;
- қара ала тұқымды сүтті малдарды таза өсіру ерекшеліктері.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Ірі қара малдарды өсіруді таза мал
тұқымды өсіруді пайдаланудың өндірістік қажеттілігі дәлелденді.

І Негізгі бөлім

1.1 Аналитикалық бөлім

1.1.1 Малды таза тұқымды өсірудің жолдары

Таза тұқым өсіру – бұл бір тұқым түрін бір-бірімен шағылыстыру. Әрбір
тұқым ауылшаруашылық байлық болып табылады. Тұқымды маман алып қалу, оны
жетілдіре түсіру таза тұқым өсірудің басты мақсаты болып табылады. Бұл
өсіру әдісінің мәні – жағымды жануарлар типін сақтап қалып, оның тұқым қуу
қасиеттерін күшейте түсу болып табылады.
Таза өсіру арқылы өте жоғары өнімді жануарлар алынған. Қара–ала сиыр
тұқымының Аида сиырынан 12 лактацияда 44 407 кг сүт сауылған, 4293 кг сүт
майы алынған. Дүние жүзілік тәуліктік сүті бойынша рекордистка болып
ярослав тұқымының Вена атты сиыры болып табылады (82,1 кг). Таза өсіру
нәтижесінде орлов желгіш тұқымының Улов, Пион, Турнир сияқты айғырлары
алынған, олардың желгіштігі 1600 м-ге 2,001 с болған. Ставрополь тұқымды
№72 қошқар биязы жүні бойынша 30,1 кг жүн берген.
Таза өсірудің арқасында тек қана өте жоғары өнімдегі жануарлар ғана
емес, сонымен бірге асылтұқымдылығы жағынан өте бағалы мал табынын да алуға
болады. Ресейдің көптеген мал зауыттарында сиырлар сүттілігі 5000-6000 кг-
нан асады [1].
АҚШ-тың Альфа-Дана фермасында голштин-фриз тұқымы сиырларының
сүттілігі орташа 6500 кг-ды құрайды. Англияда (Ватсона фермасы) айршир
сиырларынан екі мезгіл сауып 305 күн лактацияда 8383 кг-нан, майлылығы 4,4%
сүт сауған. Осы сияқты таза мал өсірудің мысалдарын көптеп келтіруге
болады. Ресейде малды таза өсіруге аса көңіл бөлген, олар шығарған өте
бағалы мал тұқымдарын кездейсоқ басқа тұқымдармен шағылысуда қорғаған.
Көптеген елдерде малды таза өсіруге көп көңіл бөледі.АҚШ-та голштин-
фриз, джерсей, гернсей тұқымдарын тек таза ғана өсіреді. Сүтті малды
генетикалық жақсарту мақсаты - әрбір бұзау туу арасы 12-13 ай болып, 305
күндік лактациядағы сүт мөлшерін барынша көтеру. Сүтті малдардың
генетикалық жақсаруының басты критерийі - малдың жоғарғы өнімділігі, ұзақ
уақыт пайдалануы, сауудың жеңіл болуы, маститке резистенттілігінің жоғары
болуы сияқты көрсеткіштер.Сүтті сиырлардың сүттілігі 1950 жылдары АҚШ-та
2410 кг болса, 1979 жылы 5114 кг- ға дейін өсті. 7000 - 9000 кг сүт беретін
де табындар бар. Мұндағы ғалымдар селекциялық лимит (генетикалық
өзгергіштікті азайту) пен физиологиялық лимитті (жоғарғы сүттілік пен
көбейгіштік функциясы арасындағы кері корреляция) талдап, жуық арада
селекциялық та физиологиялық та лимиттің қаупі жоқ деп тапқан [2].
Бірқатар елдерде таза өсіру арқылы бағалы мал тұқымдарын генетикалық
жетілдіру жұмыстарын жүргізуде. Мысалы, Германияда немістің қара-ала
сиырларын таза өсірумен қатар джерсей, голштин-фриз тұқымдарын да таза
өсіріп келеді. Көптеген елдерде малды таза өсіру мал өсірудің негізгі әдісі
болып табылады.

Малды таза өсіргенде жануарлардың тегіне көп көңіл бөлінеді. Оны әрине
мал асылдандыру жазбаларына қарап анықтайды. Өте бағалы аталықтың мал
асылдануы жұмысында ролі зор. Қолдан ұрықтандыру әдісіне пайдаланғанда бір
бағалы аталықтың спермасымен ондаған мың аналықты ұрықтандыруға болады.
Қазіргі кезде аталық ұрығын мұз қылып қатырып, ұзақ уақыт сақтау әдістері
жасалған. Осы әдіс бойынша өте бағалы аталықтардың сперма қоры жасалынатын
болды. Осындай сперма қоры пайда болуына байланысты олардың ұрығы бір елде
ғана емес, елдер арасында пайдалануға да мүмкіндік туды. Осы жұмыстарға
байланысты ұрпағы бойынша тексерілген әрбір аталық асылдандыру
карточкасымен бірге ,тегі туралы және қанының поспорты болуға тиіс. Ол оның
генетикалық толыққандылығын анықтау үшін және нағыз әкесі екендігін анықтау
үшін керек құжат болып табылады

Малды таза өсіргенде асылдандыру жұмысын тек бір табында ғана емес,
бүткіл тұқым бойынша жүргізуге де болады .Селекциялық орталықтар басқаратын
тұқыммен асылдандыру жұмысын жүргізгенде асылдандыру жұмыстарының
классикалық әдістерімен қатар ірі масштабты селекция әдісі де қолданылады
.Малды таза өсіру әдісі ешқандай да жаңалық бермейтін консервативті әдіс
болып табылады. Ол тұжырым теріс тұжырым . Әрбір тұқымның оның тұтастығын
және өзгергіштігін сақтайтын генетикалық негізі бар. Зауыттық
тұқымдардың ең басты қасиеті -өте жоғары тұқымішілік шаруашылық-пайдалы
қасиеттері бойынша өзгергіштігі. Осы өзгергіштігіне байланысты сұрыптау
арқылы тұқымды жаңа қасиеттер қалыптасады .Малды таза өсіру сұрыптау мен
жұптастырудың неше түрі әдістерін қолдану арқылы линия, ұя бойынша өсіру
арқылы жүргізіледі .Таза тұқымды жануарлар асылдылық және өнімділік қасиеті
бойынша алуан түрлі болып келеді.Сондықтанда тұқымды жетілдіре түсу үшін
мақсатты жануарларды сұрыптау қажет. Осындай сұрыптау үшін жануарларды
тұқым статусымен салыстыруға тура келеді.Әрбір жануар тұқымының стандарты
болады.Стандарт дегеніміз жануарларға қойылатын өнімділігі, дене бітімі,
тегі бойынша қойылатын талаптар. МАК (ГПК) жазу үшін жануар 1 классқа
қойылатын талаптардан төмен болмауға тиіс [3].

Стандарт дегеніміз сұрыптаудың негізгі бастамасы, ол селекционердің
барлық жігерін тұқымның жетіле түсуіне бағыттайды.Стандарт реаль, тұрақты
болуға тиіс.Бірақта оны мезгіл - мезгіл қайта қарап отырылуы керек. Сонда
ғана сол тұқымның прогресін қамтамасыз ете алады. Аталықтарының бағалық
қасиеті де стандарт арқылы анықталып отырады. Онда сүттілігі, сүттің
майлылығы, еттілік қасиеті сияқты шаруашылыққа - пайдалы аталық жануар
қасиеттері белгіленіп отырады.
Көптеген мал тұқымдарына малды таза өсіру кезінде қойылатын талаптар
анықталып қойылған. Мысалы қара-ала сиырлардың сүттілігі 5500-7000 кг,сүт
майы майлылығы 3,7-3,8% болып, жылдық майы 200 кг-нан кем болмауға тиіс,
белоктылығы 3,5-3,7% -те кем болмай жылдық көрсеткіш 171 кг-нан кем
болмауы тиіс. Сауын мерзімі минутына 2 кг-нан кем сүт сауылмауға тиіс.
Бірінші тууы 27 айдан кем болмауға тиіс. Сонымен бұл тұқым жануарлары
жаңа өндірістік технологияға сай, сүт кешенінде азықтандыруға биім,
әртүрлі ауруға резистенттілігі жоғары болуға тиіс.
Малды таза өсіргенде тұқымды жақсартуға мүмкіндіктер туады. Малды таза
өсіру екі әдіс бойынша жүргізіледі: туыс емес (аутбридинг) және туыс
(инбридинг). Қандай мал тұқымы болмасын жалпы асылдандыру жүйесі бойынша
негізінен туыс емес шағылыстыру жүргізіледі. Гетероген жұптау, линияаралық
кросс, қан жаңарту хал-ахуалын жақсартатын іс-шара ретінде
қарастырылады. Мұндайда жануарлардың икемділігі сақталып олардың жаңа
жағдайға биімдеу қасиеттері сақталады.
Туыс емес шағылыстыру барлық асыл тұқымды емес шаруашылықтарда
жүргізілетін мал өсіру әдісі.
Туыс малдарды шағылыстыру (инбридинг). Инбридинг – бір-бірімен туыс
жануарларды шағылыстыру. Бұл жүйе таза өсіру кезінде жиі қолданылатын
болғандықтан оған түбегейлі тоқталмайды.
Инбридинг ілімі өте ескі ілім.Ол жөнінде шаруалардың бірнеше ой-
пиғылдары бар. Басында инбридинг санасыз қолданылды. Ежелгі адамдар қан
ауыстыруының зиянды жағын байқап қалып, өте қатаң түрде оған тиым салған.
Араптар XIII ғасырдың өзінде асылтұқымды жылқыларды инбридингтің зиянды
әсері бар екенін байқаған.
Капитализм дәуірі кезінде көптеген елдерде жаппай тұқым түзілу процессі
жүре бастады. Рынокқа сай жаңа тұқым түзілу инбридингті кеңінен қолдану
арқылы жүре бастады. Тұқым басының консультатциясы бірнеше ұрпақ бойы
әдетте тығыз инбридинг жүру арқылы жүзеге асты. Мысалы: шортгорндағы
тұқымбасы Губбакты, орлов желгіштеріндегі Барса 1, үлкен ақ шошқадағы
Аскания 1 қасиеттерін қалыптастыруда осындай инбридинг кеңінен
пайдаланылған.
Әр түрлі дәрежеде инбридингті сиырдың бестужев тұқымын шығарғанда
қолданылған [4]. Жүйесіз жақын инбридинг мал өнімділігінің төмендеуіне,
төлшілдігінің азаюына, конституциясының нашарлауына әкеп соқтырған. Тамаша
мал табыны қисық – қыңырға айналады. Соның бірі атышулы шортгорн мал тұқымы
да нашарлап кетті. Осының нәтижесінде инбридингке деген көзқарас өзгерді.
Шағылыстырудың бұл түріне абайлап қарайтын болды.
Инбридингке қызығушылық қайтадан тек ХІХ ғасырдың ақырында ғана пайда
болды. Асылдандыру кітаптарын талдау, көптеген зауыттық мал тұқымдарының
шығу тарихын зерттеу тұқым түзілуде инбридингтің пайдалы әсері, ролі барын
көрсетті. П.Н. Кулешов [5] туыс шағылысуды қолдануды ашық қолдап шықты.
Сөйтсе де ол ұзақ уақыт жақын инбридингтің зиянды екенін атап көрсетті.
Бірақ орлов желгіш жылқыларының шығаруды мысал ете отырып, кейіннен Ж.К.
Кәрімов және б. [6] біршама инбридингтің тұқым шығаруда пайдалы болатынын
көрсетіп қана қоймай, ондай шағылысудың тұқымдағы атышулы линияларды
шығаруда да көп пайда келтіретінін ашып көрсетті. Тұқым түзілудің ғылыми
методикасының негізін салушы М.В. Иванов инбридингтің селекциялық
жұмыстарда керекті әдіс екенін көрсеткен [7]. Оны тек іскерлікпен, мақсатты
пайдаланып, жануардың конституциясының мықтылығына қатаң сұрыптаумен
үйлестіре жүргізу керектігін көрсетті.
ХХ ғасырдың басынан бастап инбредингтің ролі мен маңызы жөнінде,
оның биологиялық мәні жөнінде генетика пәні зерттей бастады. Ч. Дарвин [8]
теңіз шошқасымен дәлелді тәжірибелер жүргізді. Ол 23 инбридтелген теңіз
шошқасының семьясымен 20 ұрпақ бойы аға - қарындас типімен тәжірибелер
жүргізгенде 35 линиядан 27-сі қырылып кеткен. Қалғандарының тіршілікке
қабілеті, тірі массасы, төлшілдігі төмендеген. Инбрид линияларды бір-
бірімен шағылыстырғанда ұрпақтары біршама жақсарған.
Ч. Дарвин [8] тұқымды жақсарта, жетілдіре түсу жолында инбридингті
қолдану керек деген тұжырымы өте маңызды. Әдеттегі селекция кезіндегі
генетикалық жақсарудың өте баяу жүретіні белгілі. Инбрид линиялар шығару,
кейінірек оларды бір-бірімен шағылыстыру (линияаралық кресстар ) бастапқы
популяциямен салыстырғанда классы әлдеқайда жоғары гетерозиготалы
популяция алуға мүмкіндік береді. Әдеттегі селекциямен ондай жетістіктерге
жету өте қиын. Популяцияны одан әрі жақсарту үшін барлық процессті қайта
жасап, жаңа инбрид линияны оқшаулау керек те оларды бір – бірімен
шағылыстырып, жаңа популяция алу үшін жақсы кросстарды сұрыптап алу керек.
Инбридингтің ұрпаққа теріс әсер ететіндігі сиырларда да анықталған. Мысалы:
Нильсон – Эле мен Д. Лаш бастапқы өсу кезінде инбринд жануарлар өсуінің
баяулағанын атап көрсеткен. Лейбен Колифорнияда сиырларда жүргізілген ұзақ
уақыт инбридингтің нәтижесінде әрбір процент инбридинг артқан сайын сүт
шығымдылығы 210 фунтқа, сүт майлылығы 0,9 фунтқа азайған. Инбридингтің сиыр
төлшілдігі мен бұзаулардың тіршілікке қабілеттілігіне теріс әсер еткен [9,
10]. Ғалымдардың әртүрлі жануарларға жүргізген көптеген зерттеулері бірнеше
ұрпақ бойы жүргізілген тығыз инбридингтің ұрпақтар сапасына теріс әсер
ететінін, ол ұрпақтың маңызды шаруашылыққа пайдалы белгі – қасиеттерінің
нашарлайтындығын, олардың асылдық бағалылығы төмендейтінін көрсетті.
Инбридинг клетканың структуралық элементтеріне әсер етеді. (6):
...инбридинг кезінде болатын биологиялық процесстер нәсілдік қасиеттерге
ізін қалдырмай қоймайды. Олар оны өзгертеді, бірақ ол өзгерістерді біржақты
организм зақымдануы ретінде қарауға болмайды. Ол өзгерістер организмдегі
тіршілік процесстерін басқаша жағдайға әкеп соқтырады. Организм осы онша
қолайсыз жағдаймен әсерлесуіне мәжбүр етеді. Ол жай пассив күн кешпейді. Ол
оны шешуге тырысады. Кейде ол жеңімпаз болып шығады. Сонда барып жаңа
нәсілдік қасиет пайда болады - деп жазған.
Инбридинг нәтижесінде организмде терең анатомия – физиологиялық қайта
құрулар болады. Ұрпақтардың тіршілік қабілетінің төмендеуіне, төлшілдігінің
азаюына, ұрпақтардың ұсақтанып кетуіне әкеп соқтыратын сол өзгерістер.
Туыс шағылыстырудың негізгі мақсаты – өте бағалы ата-ененің белгілі
нәсілдік ерекшеліктерін сақтап қалу. Инбридинг бағытты жүргізілуге тиісті,
онда тек белгілі, өте жоғары белгі – қасиетті жануарды ғана пайдалану
керек.
Инбридинг деңгейі. Жануардың инбридинг деңгейін шығу тегі арқылы ғана
анықтайды. Онда әкесі мен шешесі қатарын бірінші деп есептеп, жалпы
кезігетін тектерін санап шығады. Шешесі жағынан тегі анықталып, жазба рим
сандарымен белгіленеді. Қайталап келетін тектері қатарын көрсететін сандар
үтірмен ажыратылып отырады, ал қайталау тектің екі жағынан да тере арқылы
ажыратылып отырады. Бірдей аттары кезігуіне байланысты, тектер қатарына
байланысты, классификациясы бойынша инбридинг деңгейлеріне бөлінеді [11].
Инбридингтің мал асылдандыру жұмысындағы орны мен ролі. Туыс
шағылыстырудың қанша зияны болғанымен мал асылдандыру жұмысында өте маңызды
роль атқарады. Л.К. Эрнст және басқалар [12]: Инбридинг ойланым-паз,
талантты зауытшылардың қолындағы керемет құрал болып табылады. Талантсыз,
түсінігі аз селекционер үшін құрудың жолы. Мышьяк, камфара – күшті әсер
ететін дәрі, онымен ауруды қатарға қосуға да болады, ол сонымен бірге тура
қолданбаса инбридинг сияқты ауруды өлтіріп те тынуы мүмкін. Ол тұқым түзуде
маңызды роль атқарады. Инбридинг қолданбай шығарылған бір тұқымды тауып
атаудың өзі қиын - деп жазған.
Жануарларды ұзақ уақыт тығыз, жақын шағылыстыру биологиялық жағынан
біршама және алыс инбридингтен өзінше ерекшеленеді. Біршама инбридингте
гомозиготалық онша арта қоймайды, сөйтсе де өте жақсы тегінің ұрпағының
генотипіне тигізетін әсері мол болады. Демек, ұқсастығы жоғары болады.
Біршама инбридинг ұрпағында оның конституциясының нашарламай, тіршілік
қабілеті төмендемей – ақ бағалы нәсілдік қасиетінің беки түсуіне әкеп
соқтырады.
Асылдандыру зауытының негізгі міндеті – нәсілдік қасиеті жоғары, бағалы,
сол қасиеттерін ұрпақтарына бере алатын аталықтар өсіріп шығару. Тұқымның
өнімділік қасиетін арттыратын ондай аталықтар алуда туыс шағылыстырулар
қолданылады. Тұқым сапалық жағынан өзгеше болатын, линия деп аталатын
ерекше жануарлар топтарынан тұрады. Линиялармен жұмыс жасау біршама
инбридинг қолдану арқылы жүргізіледі. Осылай шағылыстыру әдісі өте бағалы
жануарлар – линияны жалғастырушылар алуға мүмкіндік береді. Линия бойынша
мал өсіруде инбридингті төрт типке бөледі:
1. Әкесі мен шешесі – бір линиядан болғанда. Жалпы тегі аталық линия
шежіресінде кезігеді, немесе ұяішілік шағылыстыру жүргізіледі. Мұндай
инбридинг типі қолданылғанда линиябасының нәсілдік қасиеті беки
түскенімен, нәсілдік қасиет кеми түседі, басқа линиялардың линияға
әсері болмайды, ұрпақтың мықтылығы, төзімділігі кемейуі мүмкін.
Мұндай инбридинг типі жылқы шаруашылығында сирек кездеседі – 6,9%,
мүйізді ірі қарада 16 – 30% шамасында.
2. Әкесі мен шешесі – әртүрлі линияларға жатады. Бірақ шешесінің
шежіресінде басқа линияның линиябасы аналық тектері жағынан кезігеді.
Мұндай инбридинг типі бірінші типтен айырмашылығы әкесінің
линиябасының әсері басқа линия қолданылуына байланысты әлсіреген.
Шындығында, линия кроссы жүреді. Инбридингтің бұл типі нәсілдік
қасиеттің көбеюіне әкеп соқтырады. Ол мүйізді ірі қарада 16 – 30%
шамасында.
3. Әкесі мен шешесі – әртүрлі линияларға жатады. Бірақ әкесінің
шежіресінде шешесінің линиябасы кездеседі, сондай – ақ басқа да
линиялардың линиябасылары аналық тектері ішінде кезігеді.
Инбридингтің бұл типі – кәдімгі 2 – 3 ұрпақ бойы жүргізілетін
линияаралық кросс. Кросс арқылы алынған аталықты қайтадан сол линия
аналықтарымен шағылыстырады, немесе мұны анасының линиябасына
жасалған инбридинг болып табылады. Мұндайда гетерогенді жұптау
жүреді, нәтижесінде ұрпағының конституциясы нығая түседі. Мұндай
инбридинг типі мүйізді ірі қарада 11-20% кездеседі.
4. Әкесі мен шешесі – әртүрлі линияларға жатады. Бірақ екеуінің де
шежіресінде шешесі жағынан үшінші бір линияның линиябасы кезігеді.
Мұндай шағылысу кезінде екі линияның кроссы жүреді. Ондағы инбридинг
аналық даралар арқылы үшінші линиямен жүріп, үшлиниялы кросс пайда
болады. Туыс шағылысудың бұл типі ұрпақтың гомозиготалылығын
арттырмай – ақ өте жоғары классты ұрпақ алуға мүмкіндік береді.
Мұндай инбридинг айтарлықтай жиі қолданылады, мысалы: жылқы
шаруашылығында 46,8%, ал мүйізді ірі қарада 28-44%.
Инбридингтің зиянды әсерлерімен күресу шаралары. Ең алдымен инбридингтің
зиянды әсерлері болмау үшін туыс емес шағылыстыру жүргізу керек. Қан
жаңартып отыру керек. Ол дегеніміз сол тұқымның жоғары сапалы аталықтарын
пайдаланып отыру керек. Басты шарадан дене бітімі өте мықты жануарларды
таңдап отыруды айтуымыз керек. Олардың осы қасиеті дамитын күтіп – баптау
шараларын ұйымдастыру керек. Туыс жануарлардың өзін әртүрлі күтіп – баптау,
өсіру жағдайында дайындау да жақсы нәтиже береді. Инбридингтің зиянды
әсерінің бірі бірдей күтіп-баптау жағдайында өсіру болады.
Ж. Кәрімов [13] шығарған бұл әдістің мәні былай: жетекші асыл тұқымды
зауыттар өзінің асылтұқымды аталықтарын сол тұқымды өсіретін басқа
шаруашылықтарға жіберіп, 1-2 ұрпақ ауысқан соң қайтадан өз шаруашылық-
тарына алады. Басқа шаруашылықтарда өсірілген аталық ұрпақтарының нәсілдік
қасиеттері сол шаруашылық жағдайының әсерінен байып, арта түседі.

1.1.2 Ірі қараны сұрыптау жұмыстары

Сұрыптау деп – белгілі тіршілік ортасына, не өндіріс технологиясына
бейімдел ген, немесе адамдардың өзінің қажеттілігін жақсылап өтей алатын
жануарларды алып қалуын айтады. Мұндайда жаңа жағдайға бейім еес
организмдер өліп кетіп, адамдар қажеттігін қанағаттандырмайтын жануарларды
өсіруден шығарып тастап отырады.
Қандай да болмасын жаңа тұқым, жаңа өзгеріс табиғи және қолдан
сұрыптаудың нәтижесі. Табиғи сұрыптау деп қоршаған орта жағдайына өзінің
қандай да болмасын пайдалы өзгерістері бар тірі организмнің тірі қалып,
бейімделе алуын айтады. Осылайша жабайы өсімдіктер мен жануарлар ішінен
қоршаған ортаға бейімділіректері тірі қалып, көбейіп, арттарынан ұрпақ
қалдырады. Қолдан сұрыптау деп адамдардың пайдалы қасиеттері бар, жағымды
типтегі жануарларды таңдап алып, өсіруге қалдыруын, көбейтуін, ал осы
талапқа жауап бермеген көбейтуге қалдырмай шеттетуін айтады.
Мал шаруашылығын мәдениет жүргізу жағдайында қолда бар тұқымдарды
жетілдіру мен жаңа тұқымдар шығару процессі әдістемелік сұрыптау арқылы
ғана жүргізуі мүмкін. Оның өз ерекшелігі мыналар: алдын – ала алынатын
нәтиженің мақсаттылығы, жүйелі түрде жануарлардың белгілері мен қасиеттерін
бағалап отыру, табыннан оны, сол арқылы тұқымды сапасы жағынан қайта құру
мақсатында пайдаланылатын, ерекше топ бөліп алу. (8) табиғи сұрыптау және
қолдан сұрыптау ілімін одан әрі дамыту мақсатында сұрыптау формаларының
шегін анықтау мақсатында, зоотехнияға қосымша атаулар енгізілді.
Жануарлардың жағымды типі жасалып жатқанда, оны белгілі бір уақыт
өзгеріссіз қолданып, табында сақтап қалу керек болғанда, ол нормадан
ауытқыған жануарларды жаппай жарамсыздыққа шығару арқылы жүзеге асырылады.
Ауытқулар элиминациясы (шығарып тастау) табиғи сұрыптауда да жүреді. Ондай
сұрыптаудың стабнемесезация жасаушы сұрыптау деп атайды [14].
Шаруашылық маңызы жоқ, жиі барлық морфологиялық белгілер бойынша, барлық
жағымды шаруашылық-пайдалы белгілер дамуымен байланысты сұрыптауды, жанама
сұрыптау деп атауды ұсынды. Ондай сұрыптау корреляция заңдылығына
негізделеді.
Мал шаруашылық интенсификациялау жағдайында, оны өндірістік технологияға
көшіруде жануарларды сол жағдайға бейімді бағытта жетілдірудің маңызы артып
отыр. Осындай жағдайға бейім жануарларды сұрыптауды технологиялық сұрыптау
деп атауды ұсынды.
Сұрыптау белгілері. Ауылшаруашылық жануарлары неше түрлі шаруа-
шылыққа-пайдалы қасиеттері бар. Ол белгілерде неше түрлі әдістермен
зерттеліп, өсіруге алып қалғанда есепке алынады. Мысалы, сүтті және
сүтті-етті бағыттағы сиырларды бағалағанда оларды сүттілігі бойылша
бағалайды. Сүттің майлылығы, ондағы белок мөлшері, лактация сипатына,
тіршілігі бойы жоғары сүт мөлшерін беруі, тірі массасы, дене
бітімі мықтылығы, экстерьер ерекшеліктері, ет өнімділігі, өнімімен
жеген азығын ақтауы, ұрпақтарының сапасы бойынша бағаланады. Мал
шаруашылығы дамуының әрбір сатысына көтерілген сайын бағалайтын
өнім көрсеткіші мен қасиеттері саны артып отырады. Мал шаруашылығын
өнеркәсіптік негізге көшіруге байланысты прогрессивті технологияға
бейімділігі бойынша қосымша белгілер қосылады. Жануар жан-жақты
талаптарға көп жауап берген сайын оның құндылығы жоғары болады.
Бірақта мал асылдандыру практикасы көрсеткендей сұрыптауға алынған
белгі саны көбейген сайын сұрыптаудың тиімділігі төмендейді. Егерде
белгілі бір пайдалы қасиетті анықтап алып, соған мақсатты түрде,
жүйелі сұрыптау жүргізсе табында салыстырмалы түрде жылдам белгіні
бекітіп алуға болады.
Орыс мал өсірушісі П.В. Демченко [15] жүнінің ұзындығы бойынша
қарқынды сұрыптай отырып, Ресейдің оңтүстігінде ең ұзынжүн қой тұқымын
шығарды. XIX ғасырдың ақырында американ жылқышылары жылқының рысак
тұқымына қарқымды сұрыптау жүргізіп, осындай тұқымды жылқыдан дүние жүзі
бойынша бірінші орынға шықты.
Жануарларды бағалау негізінде белгілер кешені болуға тиіс. Мұндайда
сұрыптау жүргізіліп отырған әрбір белгі біржақты сұрыптаудағыдай соншалықты
жақсы болмауы мүмкін, бірақ, жануардың асылтұқымдық қасиеттер үйлесімі
әлдеқайда жоғары болады. Мысалы: Вологод облысындағы Молочное сүт
зауытында қара – ала тұқымның Мозаика сиыры 300 күн сауғанда майлылығы
3,2%, 11 350 кг сүт берген. Оның асылтұқымдық бағасы майлылығы 4,11%,
10 024 кг сүт берген Роспись сиырынан көп төмен болған. Бірінші сиырдан
туылған бұқашалар өсіруге қалдырылмай, екінші сиырдан туылған бұқашалар
табынды әрі қарай жетілдіру үшін кеңінен пайдаланылды [16].
Осы мәліметтерді кейде бір белгі бойынша сұрыптау жақсы деген мағынада
қолданады. Шындығында 1-кестеден соңғы екі қатардағы көрсеткіштердің дұрыс
екендігі көрініп тұр. Егерде тірі массасы көрсеткішін қоспағанның өзінде
сүт майын сұрыптауға қоспағанда олардан 175,9 кг май алынса, 25% майлылығы
төмен сиырларды жарамсыздыққа шығарған кезде, олардан – 186,8 кг май, 25%
майлылығы төмен сиырларды жарамсыздыққа шығарғанда – 170,5 кг май, ал 25%
сүті аз, және майы аз сиырларды жарамсыздыққа шығарғанда – 188,9 кг май
алынады.

Кесте 1 – Сұрыптауды белгі саны бойынша алынған нәтижелер (Ф.Ф.Эйснер
мәліметтері)

Жануарлар тобы Сиырлар 300 күнде Сүт майлылығы,Тірі
саны сауылған % массасы,
сүт, кг кг
Сұрыптау 45 4630 3,8 608
жүргізілмеген топ
25% сүті азық 34 5035 3,71 608
қоспағанда
25% сүттің майы азық 34 4330 3,94 600
қоспағанда
25% сүті, майы азық 34 4870 3,88 616
қоспағанда
25% сүті, майы, тірі 34 4806 3,85 650
салмағы азық
қоспағанда

Сұрыптауды белгілер кешенімен жүргізген кезде тандем әдісі қолданылады.
Әдістің мәні бірнеше ұрпақ ауысқанша бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.