Жұп таңдау қаракөл тұқымын әр текті жұптау ерекшеліктері
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Негізгібөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1.1 Ауылшаруашылық малдарын жұптастыру және оның маңызы ... ... 11
1.1.2 Жұптаудың негізгі әдістері мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.1.3 Қаракөл қойы туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.1.4 Қаракөл қойларының биологиялық және өнімділік ерекшеліктері 15
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.2.1 Қаракөл қойын әртекті жұптастырудың маңызы мен ерекшелігі 16
1.2.2 Қаракөл қой шаруашылығының асылдандыру жұмыстарының деңгейіменмен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.2.3 Әртекті жұптау нәижесіндегі реңдердін анықтылығы мен біркелкілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
1.2.4 Әртекті жұптаудан алынган Қаракөл елтірісінің ассортименті және тауарлық қасиеттеріндегі ерекшеліштерімен танысу ... ... ... ... ... ... .. 29
2 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Негізгібөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1.1 Ауылшаруашылық малдарын жұптастыру және оның маңызы ... ... 11
1.1.2 Жұптаудың негізгі әдістері мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.1.3 Қаракөл қойы туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
1.1.4 Қаракөл қойларының биологиялық және өнімділік ерекшеліктері 15
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.2.1 Қаракөл қойын әртекті жұптастырудың маңызы мен ерекшелігі 16
1.2.2 Қаракөл қой шаруашылығының асылдандыру жұмыстарының деңгейіменмен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.2.3 Әртекті жұптау нәижесіндегі реңдердін анықтылығы мен біркелкілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
1.2.4 Әртекті жұптаудан алынган Қаракөл елтірісінің ассортименті және тауарлық қасиеттеріндегі ерекшеліштерімен танысу ... ... ... ... ... ... .. 29
2 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
Н.Ә. Назарбаевтың «...мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара әрекетінің инновациялық әлеуетін арттыру қажет», - деп көрсеткен «Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының негізгі бағыты»және «Қазақстан – 2050 стратегиясы» қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауларында агроөнеркәсіп кешені алдына – «Экологиялық таза өндіріс саласында ғаламдық ойыншы болуға» және жаңа ғылыми, технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып, мал шаруашылығындағы дәстүрлерімізді жаңғыртуымызға міндетті қойылды.(1)
Мал тұқымын асылдандыру жұмысының негізі маңызы жағынан сұрыптаумен тең жүргізілетін зоотехниялық жұмыс – жұп таңдау. Жұп таңдау деп, сұрыпталған мал ішінен өздерінен артық ұрпақ беретін аталық және аналық жұбын құруды айтады. Яғни, жұп таңдау, мысалы, таңдап алған бір қойдан жақсы қозы алу үшін, оны қандай қошқардың ұрығымен ұрықтан-дыруды немесе нақтылы бір таңдап алған биені қандай айғырмен шығылыстыруды шешу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі жағдайында, ауыл шаруашылық өндірісінің барлық салаларын реформалау отандық мал тұқымдарының генетикалық ресурстарын толықтай пайдалану үшін ұтымды әдіс тәсілдерді қолдану маңызды роль атқарады. Осы орайда каракөл қойын өсірушілердің алдында тұрған ең маңызды мәселелердің бірі - елтірі өндірісін ұлғайту және оның сапасын аргшрумен қатар олардың тірілей салмағын, тэуліктік салмақ қосуын, тез жетілгіштік қабілетін жогарылату екені белгілі. Сондықтан жакеттік елтірілік типті қара түсті қаракөл қойларының шаруашылыққа пайдалы белгілерін жетілдірудің тиімді эдістерін қолдана отырып, мал өнімділігін арттыру қазіргі кездегі өзекті мэселелердің бірі болып табылады.
Жаңа XXI ғасырдың басында Қазақстан Республикасындағы қаракөл шаруашылығының құрылғанына 70 жыл толды. Осы уақыттын ішінде қыруар жұмыстар атқарылып, республикамыз қаракөл қойының саны мен өндірілетін елтірісінің сапасы жағынан, дүние жүзінде алдыңғы қатарлы мемлекеттердің құрамына қосылды.Бұл әрине қаракөл қойларын жұптастыру әдістерінің сапалы және дұрыс қолдануының нәтижесі..Себебі қойларды бағалы қасиетіне қарай іріктеп ұрықтандырған соң, алынатын тұқымына сол қасиетті мейлінше дұрыс бекіту арқылы біз көп жетістіктерге жетеміз!
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмыстарьшың мақсаты - тірілей салмағы бойынша әртүрлі жүлтаудан алынған қаракөл қойлары ү-рпағының сапасы мен өнімділігін анықтау.
Мал тұқымын асылдандыру жұмысының негізі маңызы жағынан сұрыптаумен тең жүргізілетін зоотехниялық жұмыс – жұп таңдау. Жұп таңдау деп, сұрыпталған мал ішінен өздерінен артық ұрпақ беретін аталық және аналық жұбын құруды айтады. Яғни, жұп таңдау, мысалы, таңдап алған бір қойдан жақсы қозы алу үшін, оны қандай қошқардың ұрығымен ұрықтан-дыруды немесе нақтылы бір таңдап алған биені қандай айғырмен шығылыстыруды шешу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі жағдайында, ауыл шаруашылық өндірісінің барлық салаларын реформалау отандық мал тұқымдарының генетикалық ресурстарын толықтай пайдалану үшін ұтымды әдіс тәсілдерді қолдану маңызды роль атқарады. Осы орайда каракөл қойын өсірушілердің алдында тұрған ең маңызды мәселелердің бірі - елтірі өндірісін ұлғайту және оның сапасын аргшрумен қатар олардың тірілей салмағын, тэуліктік салмақ қосуын, тез жетілгіштік қабілетін жогарылату екені белгілі. Сондықтан жакеттік елтірілік типті қара түсті қаракөл қойларының шаруашылыққа пайдалы белгілерін жетілдірудің тиімді эдістерін қолдана отырып, мал өнімділігін арттыру қазіргі кездегі өзекті мэселелердің бірі болып табылады.
Жаңа XXI ғасырдың басында Қазақстан Республикасындағы қаракөл шаруашылығының құрылғанына 70 жыл толды. Осы уақыттын ішінде қыруар жұмыстар атқарылып, республикамыз қаракөл қойының саны мен өндірілетін елтірісінің сапасы жағынан, дүние жүзінде алдыңғы қатарлы мемлекеттердің құрамына қосылды.Бұл әрине қаракөл қойларын жұптастыру әдістерінің сапалы және дұрыс қолдануының нәтижесі..Себебі қойларды бағалы қасиетіне қарай іріктеп ұрықтандырған соң, алынатын тұқымына сол қасиетті мейлінше дұрыс бекіту арқылы біз көп жетістіктерге жетеміз!
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмыстарьшың мақсаты - тірілей салмағы бойынша әртүрлі жүлтаудан алынған қаракөл қойлары ү-рпағының сапасы мен өнімділігін анықтау.
1 Назарбаев Н.А. Қазақстан-2030 "Процветание, безопасность
и улучшение благосостояния всех казахстанцев". Послание Президента
страны народу Казахстана — Алматы, "Білім" 1998-96 стр.
2 П. Н. Кулешов. Методы племенной работы с каракульскими
овцами окраски сур. //Технология производства продукции
каракулеводства. —М: Колос, 1974. С-46-56
3 Губанов С.М. К вопросу происхождения азиатских и части
европейских пород овец // Известия Туркменского межведомственного
комитета по охране природы и развитию природных богатств. —
Ашхабат, №1, 1934. С-5-23.
4 Арапов П.В., Петров В. К вопросу о наследовании окраски сур.
//Смушек каракульских овец. — М.-Л: Внешторгиздат. 1935. С-7-13.
5 Васин Б.Н.Происхождение каракульских овец //Руководство по
каракулеводству. —М: Колос. 1971. С-125-130
6 Иванов М.Ф. К вопросу о соответствии между количеством
подшерстка и смушка у каракульских овец //Вестник животноводства.
1916, №9-10. С.619-626.
7. Юдин В.М. Методы племенной работы с черными каракуль-
скими овцами: Дис.д.сх.н -М., 1955- 29 с.
8. Гигинейшвили Н.С. Серые каракульские овцы — М: Сельхоз-
гиз., 1954-318 с.
9 Одинцова Е.В. Происхождение и развитие каракульской иоро-
ды овец //Тр.ВНИИК/ Всесоюз. Н.-И. Ин-т каракулеводства -Самарканд.
1958. Т.VI, С.5-34.
10. Котов М.И. Методика создания стада каракульских овец сур.
//Животноводство. 1960. №11. С.57-62.
11Джуманиязов Ю.Д.Каракульские овцы сур Каракалпакской
АССР: Дисс. к.с.х.н. - Самарканд, 1971 -1979 с.
12 Рахимов А.А., Джуманиязов Ю.Д. К вопросу расширения
производства каракалпакского сура оригинальных расцветок // Тр.
ВНИИК / Всесоюз. Н.-И. Ин-т каракулеводства— Самарканд. 1958. Т.7.
С. 87.
13 Закиров М.Д. Из опыта народной селекции по созданию стада
каракульских овец сур каракалпакский //Сельское хозяйствЪ Узбекис-
тана. 1960. №11.С.58-60.
14 Белоброва Н.Ф., Джуманиязов Ю.Д. Овцы сур в Турткуль-
ском районе Каракалпакской АССР //Овцеводство. 1958. №1. С-31-34.
15 Карпов М.С. Каракулеводство в его современном состоянии -М., 1928- 32 с.
16 Канцепольский А.С. Сортировка шкурок каракуля сур // Альбом каракуля и смушки —М., 1962.С.57-58.
17 Фадеичев П.А. Живые самоцветы — Ташкент., 1961- 18с.
18 Муканов М.Д. Что решил Центральный Совет по каракульской породе. /Ювцеводство. 1968. №5. С. 15-18
19.Бойко Д.Ф. Каракуля сур можно производить больше. // Овцеводство. 1966. №4. С.34-35.
20 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракуле-
водстве. —М: Колос. 1976 — 191 с.
21 Жилякова В.С. Селекция цветных каракульских овец. —
Алма-Ата: Кайнар, 1981-145 с.
22 Таганов Б.Т. Опыт создания стада сурхандарьинского сура бронзовой расцветки в совхозе "Кзыл-Кум". Автореф. Дис.к.с.х.н. -Алма-Ата, 1969-23 с
23 Бойко Д.Ф. Системы племенного дела в каракулеводстве // Животноводство. 1971. №4. С.58-61.
и улучшение благосостояния всех казахстанцев". Послание Президента
страны народу Казахстана — Алматы, "Білім" 1998-96 стр.
2 П. Н. Кулешов. Методы племенной работы с каракульскими
овцами окраски сур. //Технология производства продукции
каракулеводства. —М: Колос, 1974. С-46-56
3 Губанов С.М. К вопросу происхождения азиатских и части
европейских пород овец // Известия Туркменского межведомственного
комитета по охране природы и развитию природных богатств. —
Ашхабат, №1, 1934. С-5-23.
4 Арапов П.В., Петров В. К вопросу о наследовании окраски сур.
//Смушек каракульских овец. — М.-Л: Внешторгиздат. 1935. С-7-13.
5 Васин Б.Н.Происхождение каракульских овец //Руководство по
каракулеводству. —М: Колос. 1971. С-125-130
6 Иванов М.Ф. К вопросу о соответствии между количеством
подшерстка и смушка у каракульских овец //Вестник животноводства.
1916, №9-10. С.619-626.
7. Юдин В.М. Методы племенной работы с черными каракуль-
скими овцами: Дис.д.сх.н -М., 1955- 29 с.
8. Гигинейшвили Н.С. Серые каракульские овцы — М: Сельхоз-
гиз., 1954-318 с.
9 Одинцова Е.В. Происхождение и развитие каракульской иоро-
ды овец //Тр.ВНИИК/ Всесоюз. Н.-И. Ин-т каракулеводства -Самарканд.
1958. Т.VI, С.5-34.
10. Котов М.И. Методика создания стада каракульских овец сур.
//Животноводство. 1960. №11. С.57-62.
11Джуманиязов Ю.Д.Каракульские овцы сур Каракалпакской
АССР: Дисс. к.с.х.н. - Самарканд, 1971 -1979 с.
12 Рахимов А.А., Джуманиязов Ю.Д. К вопросу расширения
производства каракалпакского сура оригинальных расцветок // Тр.
ВНИИК / Всесоюз. Н.-И. Ин-т каракулеводства— Самарканд. 1958. Т.7.
С. 87.
13 Закиров М.Д. Из опыта народной селекции по созданию стада
каракульских овец сур каракалпакский //Сельское хозяйствЪ Узбекис-
тана. 1960. №11.С.58-60.
14 Белоброва Н.Ф., Джуманиязов Ю.Д. Овцы сур в Турткуль-
ском районе Каракалпакской АССР //Овцеводство. 1958. №1. С-31-34.
15 Карпов М.С. Каракулеводство в его современном состоянии -М., 1928- 32 с.
16 Канцепольский А.С. Сортировка шкурок каракуля сур // Альбом каракуля и смушки —М., 1962.С.57-58.
17 Фадеичев П.А. Живые самоцветы — Ташкент., 1961- 18с.
18 Муканов М.Д. Что решил Центральный Совет по каракульской породе. /Ювцеводство. 1968. №5. С. 15-18
19.Бойко Д.Ф. Каракуля сур можно производить больше. // Овцеводство. 1966. №4. С.34-35.
20 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракуле-
водстве. —М: Колос. 1976 — 191 с.
21 Жилякова В.С. Селекция цветных каракульских овец. —
Алма-Ата: Кайнар, 1981-145 с.
22 Таганов Б.Т. Опыт создания стада сурхандарьинского сура бронзовой расцветки в совхозе "Кзыл-Кум". Автореф. Дис.к.с.х.н. -Алма-Ата, 1969-23 с
23 Бойко Д.Ф. Системы племенного дела в каракулеводстве // Животноводство. 1971. №4. С.58-61.
Аннотация
Бұл курстық жоба Мал өсіру және селекция пәні бойынша Жұп таңдау Қаракөл тұқымын әр текті жұптау ерекшеліктері тақырыбы бойынша жазылған курстық жоба, 1 сурет, 9 кесте,39 беттен тұрады.
Студент Мал тұқымын жұптау әдістерімен және Қаракөл тұқымын әр текті жұптау ерекшеліктерімен танысып, қаракөл қойының өсіп жетілуін, биологиялық ерекшелігін, малдың өнімділік ерекшеліктерін зерттеген.
Курстық жобада өз құрамында: кіріспе, әдебиеттік шолу, зерттеу материялы мен әдістері, негізгі бөлім, тіршілік қауіпсіздігі, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Мазмұны
бет
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1
Негізгібөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.1.1
Ауылшаруашылық малдарын жұптастыру және оның маңызы ... ...
11
1.1.2
Жұптаудың негізгі әдістері мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
1.1.3
Қаракөл қойы туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.1.4
Қаракөл қойларының биологиялық және өнімділік ерекшеліктері
15
1.2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.2.1
Қаракөл қойын әртекті жұптастырудың маңызы мен ерекшелігі
16
1.2.2
Қаракөл қой шаруашылығының асылдандыру жұмыстарының деңгейіменмен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.2.3
Әртекті жұптау нәижесіндегі реңдердін анықтылығы мен біркелкілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
1.2.4
Әртекті жұптаудан алынган Қаракөл елтірісінің ассортименті және тауарлық қасиеттеріндегі ерекшеліштерімен танысу ... ... ... ... ... ... ..
29
2
Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
Нормативті сілтемелер
МЕМСТ 16020 - 70 Сойыс мал. Атаулар мен анықтамалар.
МЕМ СТ 2.104 - 68 ЕСКД Негізгіжазулар.
МЕМ СТ 2.601 - 95 ЕСКД Пайдалануқұжаттары.
МЕМ СТ 2.6304 - 81 Сызба шрифтері.
МЖБМС 2.321 - 84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптікбелгілеу.
МЕМ СТ. 2.701 - 84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері.
МЕМ СТ 2.104 - 68 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгіжазбалар.
МЖМБС 2.01 - 80 КҚБЖ (ЕСКД).Бұйымдар.
МЖМБС 2.301- 68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МК (ГК) Қ.Р 04 - 2003. Экономикалыққызметкласификаторы (ӘҚТБӨК).
Анықтамалар
Ұдайы өсіру - төл туғаннан бастап үздіксіз өсіру.
Экономикалық тиімділік - әрбір алынған өнімнің өзіндік құны.
Сұрыптау - жақсы малдарды іріктеп, таңдап алуды айтады.
Корреляция - малдың бір өнім көрсеткішінің екінші өнім көрсеткішімен тығыз байланыстығын айтады, әрі сол өнім көрсеткіштерінің біреуі өзгерсе екіншісінің де өзгеруін көрсетеді.
Элевер - мамандандырылған шаруашылықтар немесе фермалар, негізгі міндеті саулықты өсіру және оларды ұрпақ сапалары бойынша бағалау.
Жұп таңдау- сұрыпталған мал ішінен өздерінен артық ұрпақ беретін аталық және аналық жұбын құруды айтады.
Әртекті жұптау саулық отарындағы ең маңызды корсет-кіштерін күшейту үшін, сондай-ақ малдың аралық корсет-кішін алу үшін қолданылады.
Біртекті жұптау отарды түрпаттандыру және қойларды тармақтық осіру кезінде кеңінен қолданылады.
Жекелей жұптау тек асыл тұқымды қойларды шағылыстыру жүргізген науқанында элита және бірінші класты саулық отарларына қолданылады.
Топтық (кластық) жұптау. Топтық жүптау класы төмен саулық отарларын шағылыстыру ыауқанында тауарлы фермалар мен асыл тұқымды шаруашылықтарда қолданылады.
Тұқым қуалаушылық -- бұл генетикалық белгілерді, дәлірек айтқанда генетикалык факторларды (гендерді) ұрпағына тарату, онда ата-ене белгілері мен қасиеттерінің немесе ата-ененің және олардың ұрпақтарының ұқсастығы қамтамасыз етіледі.
Белгілер мен қысқартулар
МЕСТ мемлекеттік стандарт
қ.р. - қожалық рацион
с.м. - сіңірімді майлар
г. - грамм
кг. - килограмм
л. - литр
мл. - миллилитр
мм. - миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
№. - нөмір
%. - пайыз
а.ө. - азықтық өлшем
см. - сантиметр
млн. - миллион
қ. - қою
с. - сирек
мг. - миллиграм
кДж. - килоджоуль
мДж. - мегаджоуль
Кіріспе
Н.Ә. Назарбаевтың ...мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара әрекетінің инновациялық әлеуетін арттыру қажет, - деп көрсеткен Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының негізгі бағытыжәне Қазақстан - 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауларында агроөнеркәсіп кешені алдына - Экологиялық таза өндіріс саласында ғаламдық ойыншы болуға және жаңа ғылыми, технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып, мал шаруашылығындағы дәстүрлерімізді жаңғыртуымызға міндетті қойылды.(1)
Мал тұқымын асылдандыру жұмысының негізі маңызы жағынан сұрыптаумен тең жүргізілетін зоотехниялық жұмыс - жұп таңдау. Жұп таңдау деп, сұрыпталған мал ішінен өздерінен артық ұрпақ беретін аталық және аналық жұбын құруды айтады. Яғни, жұп таңдау, мысалы, таңдап алған бір қойдан жақсы қозы алу үшін, оны қандай қошқардың ұрығымен ұрықтан-дыруды немесе нақтылы бір таңдап алған биені қандай айғырмен шығылыстыруды шешу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі жағдайында, ауыл шаруашылық өндірісінің барлық салаларын реформалау отандық мал тұқымдарының генетикалық ресурстарын толықтай пайдалану үшін ұтымды әдіс тәсілдерді қолдану маңызды роль атқарады. Осы орайда каракөл қойын өсірушілердің алдында тұрған ең маңызды мәселелердің бірі - елтірі өндірісін ұлғайту және оның сапасын аргшрумен қатар олардың тірілей салмағын, тэуліктік салмақ қосуын, тез жетілгіштік қабілетін жогарылату екені белгілі. Сондықтан жакеттік елтірілік типті қара түсті қаракөл қойларының шаруашылыққа пайдалы белгілерін жетілдірудің тиімді эдістерін қолдана отырып, мал өнімділігін арттыру қазіргі кездегі өзекті мэселелердің бірі болып табылады.
Жаңа XXI ғасырдың басында Қазақстан Республикасындағы қаракөл шаруашылығының құрылғанына 70 жыл толды. Осы уақыттын ішінде қыруар жұмыстар атқарылып, республикамыз қаракөл қойының саны мен өндірілетін елтірісінің сапасы жағынан, дүние жүзінде алдыңғы қатарлы мемлекеттердің құрамына қосылды.Бұл әрине қаракөл қойларын жұптастыру әдістерінің сапалы және дұрыс қолдануының нәтижесі..Себебі қойларды бағалы қасиетіне қарай іріктеп ұрықтандырған соң, алынатын тұқымына сол қасиетті мейлінше дұрыс бекіту арқылы біз көп жетістіктерге жетеміз!
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмыстарьшың мақсаты - тірілей салмағы бойынша әртүрлі жүлтаудан алынған қаракөл қойлары ү-рпағының сапасы мен өнімділігін анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
қаракөл қойларын тірілей салмағына байланысты түрлі жүлітастырудан
туылған қозыларды 1,5 жасқа дейінгі мезгілдегі өсуі мен дамуының биология-
лық ерекшеліктерін анықтау;
қаракөлдің шаруашылыққа пайдалы селекциялық белгілерінің
арасындағы өзара корреляциялық байланыстылықты анықтау;
біртекті және әртекті жұптастырудан алынған қаракөл қозыларының
тірілей салмағының тұқым қуалаушылығын анықтау;
әртекті жұптастырудан алынған төлдің өнімділік керсеткіштерінің
айырмашылығын анықтау;
әртүрлі жастағы қаракөл қойларының жүн өнімділігін анықтау;
қаракөл елтірісінің сорттылығын анықтау;
еркек қозылардың тері-жүн жабындысының гистоқұрылымын зерттеу;
жұптастыру экономикалық тиімділігін анықтау.
1 Негізгі бөлім
1.1 Әдебиетке шолу
1.1.1 Ауылшаруашылық малдарын жұптастыру және оның маңызы
Сұрыптау мен жұп таңдау селекция ғылымында тел ұғым. Мал тұқымын асылдандыруда бұл екі әдісті бөліп қарауға болмайды. Оларды бірінен соң бірін үзіліссіз жыл сайын қатар жүргізу мал тұқымын (табынды) асылдандыруда ойдағыдай нәтижеге жетудің басты шарты.
Жұп таңдау қажеттігі ұрпақтың өнімділік қасиетінің, ата-енесінің нәсілдік қасиеттерінің үйлесімділігіне, олардың туыстық жақындығына, жас ерекшеліктеріне және өнімділік ұқсастығына байланыстылығынан туады. Яғни, өнімділігі мен тұқымдық қасиеті жоғары ұрпақ алу шағылыстырылатын ата-ене жұбын дұрыс құруға тікелей байланысты.
Жұп таңдаудың негізгі максаты - ата тегіне (ата-анасына) біткен бағалы тұкымқуалаушылык қасиеттерін ұрпақтарына бере отырып, олардың әрбір кейінгі ұрпактарынан көбірек жоғары өнімді, асыл тұқымды малдар алу болып табылады. Тек бір ғана асыл тұқымды малды сұрыптап, кейіннен аталық қошкарлармен аналық саулыктарды дұрыс жұптау - ол аткарылып жатқан жұмыстың жартысы болып табылады.
Жұп таңдаудың бір шарты шағылысқа жіберілетін белгілі аналықтарға, әрбір жеке аталық кошқарлар есептеп ойластырылып бекітіліп, одан алынатын төлдер белгіленген максаттағы малдың ұнамды түріне толық сәйкес болуы кажет. Элита саулыктарынан тұратын отарлардағы әр саулыққа жоғары өнімді асыл тұкымды аталық қошқарлар іріктеліп, жұптастырып бекітіледі, ал басқа отарларда топтап жұптау әдісі қолданылады. Алғашқыда болашақ ұрпақтың өнімділігін және ата-енесінің шаруашылыққа пайдалы белгілерін (тірілей салмағы, жүн өнімділігі т.б.) бекіту үшін негізінен біртекті жұптау жүргізіледі.
Бір-біріне лайықты ата-ене жұбын құруға мал өсірудің барлық әдістерінде де (таза тұқым өсіру, будандастыру жэне гибридтеу) үлкен мән беріледі.
Белгілі ғалым-селекционер П. Н. Кулешовтың ...табынды жұп таңдау арқылы жақсарту көп білім мен шыдамдылықты және де мақсаттылықты қажет етеді.(2) Кездейсоқ нәрседен немесе табандылықтан табынның кенеттен жақсаруын күтуге болмайды деген пікірі осы уақытқа дейін маңызын жойған жоқ.Шағылыстырылатын мал жұбын анықтағанда, жұп таңдауда алға қойылатын мына төмендегі негізгі мақсаттарды басшылыққа алады. Біріншіден, табын малына тән ұнамды қасиеттерді, өнімділік белгілерді ұрпақтан- ұрпаққа бекіту; екіншіден - келесі ұрпақта ата-енесінен ерекше, жаңа өнімділік қасиеті бар төл алу; үшіншіден - ата-енесіне тән кейбір кемшіліктерді келесі ұрпақта жою немесе жөндеу.
1.1.2 Жұптаудың негізгі әдістері мен жіктелуі
Шағылыстыруға бекітілетін ата-ене жұптары құрамындағы мал санына байланысты жұп таңдауды мына төмендегідей жіктейді:
Жекелеп жұп таңдау
Топтап жұп таңдау
Жекелеп-топтап жұп таңдау
Ұялас-топтап жұп таңдау
Жекелеп жұп таңдау жүргізілгенде әр аналыққа лайықты бір аталық бекітіледі. Яғни, бір қорадағы, айталық 600 саулықтың әр қайсысын қайсысын қошқардың ұрығымен ұрықтандыру қажеттілігі шешіледі. Сол сияқты табындағы 100 сиырдың әркайсысына лайықты бұқа бекітіледі. Мұндай жұмыс тек асылтұқымды мал өсіретін шаруашылыктарда ғана жүргізіледі.
Топтап жұп таңдаудың мәні белгілі бір талғам бойынша біріктірілген бір топ аналыққа бірнеше аталық қосылады. Мысалы, бір класстан тұратын 600 саулығы бар отарға күйек алу кезеңінде 25-30 қошқар қосылады. Сол сияқты 200 сиырдан тұратын табынға 5-6 бұқа қосады. Бұл, әдетте, қолданұрықтандыруды қолданбайтын шаруашылықтарда пайдаланады. Топтап жұптастырудың басты кемшілігі - алынған ұрпақтың ата-тегін дәл анықтай ал-маймыз. Екіншіден, бұл табында гинекологиялық аурулардың тез таралуына жол беріледі.
Тағы бір басты кемшілігі, топтап жұптастырғанда шаруашылыққа тым көп аталық мал қажет болады да, олардың бәрінің тым жоғары сапалы болу мүмкіншілігі азаяды.
Жекелеп-топтап жұп таңдау белгілі бір талғам бойынша таңдап алынған бірнеше аналыққа бір аталықты бекіту. Мысалы, жылқы өсіруде бір үйір биеге бір айғыр қосылады. Сол сияқты, қолдан ұрықтандыру кең қолданылатын қой шаруашылықтарында бір кластық саулықтан тұратын бір қораға, негізінен, бір қошқар бекітіледі.
Ұялас-топтап жұп таңдау құс шаруашылығында қолданылады. Мысалы, бір ұядан тараған мекендерге екінші бір ұядан шыққан әтештерді қосады.
Жұп таңдаудың қай түрін қолданғанда да есте болатын басты қағида, аталық малдың сапасына айрықша мән берілуі қажет. Себебі аталық малдың табынға, жалпы мал тұқымына тигізетін әсері үлкен. Өйткені тек бір жылда бір аталықтан ұрғашы малмен салыстырғанда өте көп ұрпақ алуға болады. Мысалы, қазіргі уақытта бір бұқадан бір жылда 10 мың бұзау алудың ешқандай қиындығы жоқ. Тіпті табиғи шағылыстырғанның өзінде бір айғырдан бір жылда 50-60 ұрпақ алуға болатын болса, бір биеден бір жылда бірақ құлын алынады. Екіншіден аталық малды өте қатаң сұраптаудан өткізу мүмкіншілігі зор. Осылардың нәтижесінде табындағы селекциялық жетістіктің 80-90% аталық малдың еншісіне тиетіндігі ғылым мен тәжірибеде дәлелденген тұжырым.
Ал алға қойған мақсатқа сәйкес жұп таңдауды екі түрге бөледі: біртекті (гомогенді) жэне әртекті (гетерогенді). Біртекті немесе гомогенді жұп таңдау дегеніміз, ұнамды өнімділік қасиеттері ұқсас екі малды шағылыстыру. Мақсат - ата-ененің ұқсас ұнамды қасиетін ұрпақтан ұрпаққа бекіту және одан әрі же-тілдіру. Себебі белгілері ұқсас ата мен енені шығылыстырғанда олардың ұрпағында сол ұқсас белгіні басқаратын гендердің (тұқымқуалаушылық заттың) саны көбейеді және олардың гомозиготалығы (бірегейлігі) артады.
Әртекті немесе гетерогенді жұп таңдау деп, белгілі бір өнімдік қасиеттерінде, тегінде немесе жасында айырмашылықтары бар екі малды шағылыстыру. Мақсат - ата-енесінен езгеше жақсартылған төл алу. Себебі бір-бірінен айырмашылығы бар екі малды шағылыстырғанда келесі ұрпақтың гетерозиготалылығы (гендерінің әр түрлілігі) күшейіп, жаңа қасиеттердің (белгілердің) пайда болу мүмкіншілігі көбейеді. Жаңа ұрпақтың өзгешелігі эдеттс екі бағытта жүреді: кейде алынған төл атасы мен енесіне тэн эртүрлі үнамды қасиеттерге ие болады, екінші жағдайда келесі ұрпақта көбінесе енесіне тән кемшілік жойылады.
Селекция тәжірибесінде жұп таңдаудың бұл екі түрі де кең қолданылады. Себебі олардың алдында тұрған мақсат еш уақытта шектелмейтін, заман тілегіне сай жүргізілетін селекция алдындағы тұрақты мақсат. Жұп таңдаудың екі түрі де сұрыптау әсерін селекция бағытында күшейте түседі. Әртекті жұп таңдау белгілер өзгергіштігін, сұрыптау мүмкіншіліктерін күшейтсе, біртекті жұп құру, таңдап алған ұнамды белгілерді ұрпақтан ұрпаққа бекітеді.
Табында жұп таңдаудың екі түрі қатар тең немесе біреуінің жиі, біреуінің сирек қолданылуы табындағы малдың өнім сапасына байланысты болады. Ізденіс кезеңінде, әдетте табынды шұғыл өзгерту немесе оның кейбір кемшіліктерін жедел жақсарту, әлде жаңа тұқым шыгару қажет болғанда, жаңа талапқа сай ұнамды типті мал алу үшін басында әртекті (гетерогенді) жұп таңдау қолданыладыСонымен, жұп таңдаудың екі түрге бөлінуі шығылыстырылатын екі малдың бір-біріне ұқсастығына немесе айырмашылығына негізделген. Олардың ұқсастығын немесе айырмашылығын мына белгілерге қарап аңықтайды: шыққан тегі, өнімділік ерекшеліктері, дене бітімі, жасы. Осы ретте жұп таңдауды біртекті немесе әртекті деп бөлудің өзі шартты ұғым екені есте болу керек. Себебі барлық белгілері бойынша бір-бірінен айнымайтын екі мал, оның ішінде бірі - еркек, екіншісі - ұрғашы болуы табиғатта кездеспейтін құбылыс, жұптастырылған екі мал шартты түрде ғана, тек нақтылы бір қасиеттері бойынша бір-бірімен ұқсас деп есептелінеді. Сондықтан жекелеген бір жүптың бір белгісі бойынша біртекті жұп таңдауға, екінші белгісі бойынша әртекті жұп таңдауға жаткызыла береді.Осы орайда Қаракөл қой тұқымында жұптастыру әдістерінің алар орны ерекше.
1.1.3 Қаракөл қойы туралы түсінік
Қаракөл қойының түқымын Орта Азия халықтары шөл және шөлейт аймақтардың қатал жағдайывда іскерлікпен сұрыптау және жұп таңдау арқылы шығарған. Аймақтық табиғи ауарайы жағдайлары қаракөл қойларының ағзасына, сырт пішініне, физиологиялық және биологиялық ерекшеліктеріне әсер етті. Сондықтан қаракөл қойларын арнайы жетілдіру жөне өнімділігін арттыру ағзаның биологиялық заңдылықтарьш, онда өтетін биологиялық қүбылыс табиғатын, орта жағдайына бейімделуін, өнімділік сапасына жақсартатын орта әсерлерін, селекциялық-асылдаңдыру жүмыстары-ның әдістері мен амалдарын жүзеге асыру арқылы жүргізіледі. Қаракөл тұқымы - әлемдегі ерте заманнан келе жатқан ең әйгілі қой тұқымдарының бірі: ол Еуропның, Азия мен Американың ондаған елдерінде өсіріледі. Қаракөл қойы өсірілетін үланғайыр аумақтың ауа-райы және азықтық жағдайы, селекциялық-асылдандыру жұмыстарының деңгейінің малдың биологиялық жөне өнімділік ерекшеліктеріне әсер ететіндігі дәлелдеңді. Мәселен, шөбі сирек өсетін оңтүстіктің құмды шөлінде бағылатын қаракөл қойлары кең алқапта жайылуға, артық ыстыққа мейлінше бейімделген. Олардың дене қүрылымы тез, әрі жеңіл қозғалатындығын көрсетеді, ал иілімді жүн жабыны біршама қою, жүн шайыры шамалы, оған жел тез өтеді, әрі артық жылуды шығаруға қалыптасқан.
Қойлардың дене пішімі біршама созылыңқы, жүні едәуір өскелең, көбінесе қара түсті. Қаракөл қойларының денесі біршама созылыңқы, саулығының -- бөксесі едәуір ауқымды (алмұрт тәрізді), кеудесі терең, құйымшағы салыңқы, мойыны орташа ұзындықта, басы сүйір, дөң маңдайлы, тегіс, қатқыл, жылтыр қылшықты, құлақтары салбыраңқы, ұзындығы 18 см-ге дейін, жылтыр биязы жүнді. Саулығы мүйізсіз. Қошқары иірмелі қайқы мүйізді. Сирақтары қысқа, мығым, тілерсек буыны мен тізесіне дейін қалың бұйралы жүн скен, ал одан төмен -- сәл бүйралы немесе тегіс, жүні қатқыл, әрі жылтыр. Қүйрығы ұзын, жалпақ, нығыз, төмен қарай сүйірленген және иректелген жіңішке ұшы тілерсек буынына дейін түседі.
Қаракөл қойларын өсірген кезде әртүрлі жүптау жолдары қолданылады, атап айтқанда:
біртекті (гомогенді) -- реңі, түсі, елтірілік типі, класы,бүйрагүл мөлшері бойынша қойларды жұптау;
әртекті (гетерогенді) жұптау -- туыстастарының біреуіне тон кемшілікті түзету мақсатында белгілі бір түқымдық қошқарды онымен ұқсас емес саулықпен жұптау;
қандайда бір туыстас дәрежеде болатын қойларды туыстас жұптау;
араларында қандайда бір туыстас дәрежесі болмайтын қойларды туыстас емес жұптау;
жекелей жұптау - әрбір саулыққа белгілі бір тұқымдық қошқарды жұптайды;
топтық -- саулықтардың белгілі бір тобына бірнеше түқымдық қошқарларды (есебін жүргізбей) жұптау.
1.1.4 Қаракөл қойларының биологиялық және өнімділік ерекшеліктері
Қаракөл қойлары өнімділігі бойынша елтіріліке үлгі түқымға, ал морфологиялық белгілері, ең алдымен қүйрығының пішімі мен көлемі бойынша май қүйрықты қойларға жатады.Қаракөл қойлары басқа түқымдардың арасында кеш жетілетін қойлар тобына жатады. Ұрғашы тоқтылардың көп-шілігі 6-7 айлығында жыныстық жағынан жетілгенімен, алғашқы шағылысуға 1,5 жасында жетіп, екі жасында қоздайды.
Қаракөл қойлары Қазақстанда өсірілетін басқа да қой түқымдарымен салыстырғанда онша ірі емес. Қозыларының туылған кездегі салмағы 4-4,5 кг, 4 айлығында -- 25-32 кг. Шағылысқа түскен саулықтың салмағы 40-45 кг, түқымдық қошқары -- 55-65 кг, қырқылатын жүні тиісінше 2,5-3,0 жөне 3,5-4,0 кг. Қойды өндірістік пайдалану мерзімі тісі мұқалғанға дейін шамамен 6-7 жыл. Биологиялық жетілуі 1,5-2 жасында басталады. Төлдегіштігі шамалы: 100 саулыққа 95-98 қозыдан. Өнімділік көрсеткіштері экологиялық аймақта өсіруге және табиғи ауа райы жағдайына байланысты өзгеріп тұрадыӘрбір жүргізілген іріктеу жұмысының нәтижелілігі, оның принципін сақтап ата-аналарды жұптастырған кезде белгілі болады. Бірақ сол жұптастыруда кейбір түкымдык сапасы жоғары малдардың өзі ойдағыдай нәтиже бере қоймайды. Сондықтан селекциялық жұмыста жоғары комбинациялық мүмкіндігі бар қойларды таба білу үлкен творчестволық жетістік деп есептеледі.Қолданылган жүптастырудың басты міндеті қойларды бағалы касиетіне қарай іріктеп ұрыктандырған соң алынатын тұқьімына сол касиетті мейлінше дұрыс бекіте білу, малдардың тиімді комбинациялық мүмкіндігін кең, әрі көлемді түрде пайдалану арқылы іріктеу әсерін күшейту болып табылады.Соның арқасында өте жоғары елтірі сапасы бар, дене бітімі келісті, ден саулығы жақсы, әрі осы мүмкіндіктерді өз ұрпағына константты бере алатын қошқар алу жүптастыру тәсілдерінің келесі жетістігі.
"Әлімтау" шаруашылығына сатып әкелінген сұр қойларды тез көбейту үшін олардың арасында біркелкі жұптастыру тәсілі қолданылды және сұр қошқарлардың ұрығымен қара, қоңыр түсті саулықтар әртүрлі жұптастыру тәсілімен ұрықтандырылды. Бұл жұмыстардың барысында сұр мен қара түсті терілердің сапасы салыстырмалы зерттеліп отырды, себебі каракөл ғалымдары мен мамандары арасында әр түрлі тұжырым бар.
Мысалы, Е.В.Одшщова (3), Б.Н.Васиң (4), Ш.Н.Ризаев, Ш.Аб-диваитов (5), А.Еспембетов пен М.Д.Тавитов (6) сұр мен қара түсті қаракөл қойларын кашырған кезде қара елтірілердің сапалык көрсеткіштері нашарлайтынын хабарлаған болатын.
Керісінше В.М.Юдин, М.И.Котов жэне басқалар (7), М.И.Котов (8), В.С.Жилякова (9), Д.Ф.Бойко (10), Ш.Х.Хамдамов (11), Ш.Язклычев, К.Мухамедов пен Л.Кочергина (12) жүмыстарында қара саулықтарды сұр қошқарлармен қашыру кара қаракөлдің сапасы төмендеткен жоқ, кейбір жағдайларда, керісінше, терілердің жалтырақтығын, жібектігі мен басқа да тауарлық қасиеттерін жақсарта түсті. Осы жағдай біздің жүмысымызда да дәлелденген соң, қарақалпақ сұры мен қара қаракөл қойларын ешбір қиындықсыз өсіруге болады деп корытынды жасадық, ал селекциялык жүмыстың алғашкы жүптастыру нәтижелсрі томсндегідей болып шықты.
Ауыл шаруашылығы малдарының жүн қабатының түсіне қарай генетикалық табиғаты жан-жақты зерттелген. Ірі түлғалы ғалымдар М.Ф.Иванов (13), П.Н.Кулешов (14), Ф.Хатт (15), А.С.Серебровский (16), О.А.Иванова (17) және басқалардың ойьшша жүннің табиғи түсі сапалы белгі болып саналады да алынған төлдерде генетикалық бөлшектену заңдарына сәйкес түқым куалайды. Қаракөл қойы түқымының бір ерекшелігі оиың түр-түсі мен реңінінің көп қүбылып шымқай ақ пен қара арасындағы бояулардың вариациялап тұруында. Ол әр түсті геніне әріп белгісін қойып, көк түсті қаракөлдік қара мен бурыл түске эпистатикалық (басым) жағдайда, ал қара түс бурыл түстен басым екенін анықтады.
Қаракөл койларының түр-түстерін көп зерттеген ғалымдар, П.В.Арапов пен В.А.Петров (18), П.В.Арапов (19), Н.С.Гигинейшвили (20)болып есептеледі. Қаракөл қойының түр-түс генетикасын зерттеуде әсіресе үлкен жұмыс атқарған Б.Н.Васин (21). Көп жылғы ізденулердің арқасында ол елтірі түр-түсінін бөлшектенулері мендельдің моногибридті будандастыруларына толық бағынады деген ойға келді. Осы айтылған үғымдардың көбісі қазірге шейін, өз маңызын жоғалтпаған соң каракөл қойының селекциясында нәтижелі колданылып келеді.Қазіргі кезде қаракөл селекциясындағы жетістіктер көбінесе басты елтірілік белгілер-түр, иіс, рең, елтірілік тип т.б.бойынша іріктеу және жұптастыруды қолдану арқылы жетіп отыр.Соған қарамастан В.М.Юдин, М.И.Котов (22,23), Р.И.Григорьянц (24), В.С.Жилякова (25), Н.С.Гигинейшвили (26), В.М.Юдин, Н.С.Ги-гинейшвили, М.И.Котов(27), И.Н.Дьячков, А.П.Воробьевский (28), Х.И.Укбаев, Т.Қансеитов (29), А.С.Ахметшиев (30) жұмыстарында сұр койларының тұқымында әр түрлі түс пен рең түқым қуалап отырады, бірақ сұр қозыларының үлесі 100% бола бермейді. Толық доминантық жағдай тек қою күміс реңінде ғана кездесуі. Малдардың бояулы түсінің биологиялық, шаруашылыққа тиімді және сұлулық беретін қажеті бар. Әр түрлі түстегі жануарлар сыртқы ортанын жагдайына, оның ішінде күн радиациясына, температураның бірден өзгеруіне және азықтану жағдайына өзгеше жауап қайтарады. Сонымен қатар әр турлі ауруларга қарсы түру мумкіндігі, телдегіштіғі, кұрсағында төлін ұстау мерзімі жағынан да өзғешеліктері бар. Түстердің тұқымға берілу заңдылығын және оның басқа өнімділіктермен корреляциясын біліп отыру, қой өсіру мен асылдандыруда басты мәселе болып саналады.Жун еңдейтін өнеркәсіпте ақ немесе боз жүнге жоғары баға береді, себебі оны қалаған түске бояуға болады. Қаракөл қозыларының туылған кезіндегі елтірі түсі көп болғанымен, түрлі-түстілері малда өскен кезде ағарып кетеді.
Негізінен қаракөл түрі қарапайым және күрделі түріне жатады. Қаракөл ғылымының әдебиетінде түстердің мал дене түзілістерімен, өміршеңдігімен және елтірі сапасымен қарым-катынасы бар деген мәліметтер бар (Р.И.Григорьянц (31), В.С.Жилякова (32,33), В.М.Юдин, М.И.Котов (34), К.Е.Лемаев (35), А.К.Лебедев (36), О.Салаватов (37). Ш.М.Ризаев, Д.Маннатов, И.Ризаев (38) және баскалар. Бұл ғалымдардың ойынша каракөл қойларының ішінде барынша төзімдісі қара түстегі, ал басқа тустілер дене түзілісі болбырлау, табиғаттың колайсыз жағдайларына төзімсіздеу келеді. Сұр түсті қаракөл қойлары шөл және шөлейт жағдайына бейімді болғанымен күтіп-бағуды керектену ететін жануар. Олардың бір ерекшелігі бір реңнің ішінде гомогенді жұптастыруларды колданған жағдайда бірнеше түс пен рең қозы елтірісіне беріліп отырады. Бүл қасиет әсіресе сұрхандария сұры мен қарақалпақ сұрына тән болып келеді.Осы нәтижелерге кезі жеткен В.М.Юдин, Н.С.Гигинейшвили, М.И.Котов (39), И.Н.Дьячков, А.П.Воробьевский (40), М.И.Котов (41), Н.С.Гигинейшвили (42), А.С.Ахметшиев (43), М.Д.Бутав (44) және баскалар сұр малдарын түс бойынша полиморфты деп санайды, ал оның тұқымга берілуін генетика заңдылығына барлық уақытта жата бермеген соң, сандық белгілердегі сияқты деп есептейді.Біздің жүмысымыздагы алынған төлдердің құрамына қарағанда, тус пен рең бойынша біркелкі қойларды жұптастыру сұр малдарын көбейтудің ең қолайлы әдісі болып табылады екен. Мысалы, болат ренді жануарларды шағылыстыру (79,4+2,9) % сұр козы беріп отыр, шамшырак ренді койлар ең жогары пайыз (85,7+2,4) % сұр төлдер берсе, сондай қозылар өрікгүл малдарының ұрпағында (72,3+2,7)% алынды. Бірақ осы шағылыстыру тобында селекцияға тиімсіздеу қоңыр түсті козылардың саны (9,6+-2,2) %-га шейін өсіп отыр.Болат реңді кошқарлардың тұқымында кұны төмен ала қозылар қашырулардың гомогендісінде де, гетерогендісінде де молырақ, кездесті.Қоңыр саулықтардың қара түсті әріптестеріне қарағанда сұр кошқарлармен дұрысырақ комбинациялық мүмкіншілігі бар болып шықты. Мысалы, гомозиготты қоңыр малдардан (16,3+-2,3)% сұр қозы, сұр бойынша гетерозиготты қоңыр жануарлардан (37,0+3,6)% сондай козы алыпса, дәл сол сиякты кара түсті әріптестерден тиісінше 12,5 пен 15,0% сұр қозы кем алынды (Р0,001). Бұл көрініс қаракалпақ сұры мен қоңыр қойлардың түқымдық ерекиіеліктері бір-біріне үқсастау деген ұғым тудырады, бірақ қоңыр саулықтардың тұқымында қара малдарға қараганда түрлі-түсті қозылар көбейіп отыр. Осы алынган мәліметтер сұр қойларды реніне қарай гомогенді жұптастыру тәсілі олардың санының көбеюіне тиімді екеніне көз жеткізеді, ал түс бойынша әр текті жұптастырулар сұр бойынша гетерозиготты қозыларды көбірек алып, кейін сұр қошқарлармен қашырған кезде әкесі типтес малдардың тезірек көбеюіне ықпал жасады.
Жалпыга белгілі, сұр қаракөл койының селекциясында рең белгісі іріктеу мен жұптастырудыц негізгі факторы болып саналады. Сұр қойларымен жүмыс жүргізген мамандардың шығарған тәсілі бойынша, рең бойынша гомогенді малдарды шағылыстыру олардың саны мен елтірі өнімділігін жоғарылатудың ең дұрыс жолдарының бірі болып танылған. В.М.Юдин, М.И.Котов (52,64), Н.С.Гигинейшвили (45), Р.И.Григорьянц (46), В.С.Жилякова (47), М.И.Котов (48) тәсілдерінде сұр қойларының ішінде рең бойынша гомогенді жұптастыру бір жағынан олардын санын тез кебейтуге кол жеткізсе, екінші жағынан елтірі өнімділігінің жоғарылауына жәрдем етеді.
"Қаракұм" асылтұқымды зауытында В.М.Юдин мен М.И.Котов (49), М.И.Котов (48) және басқалар көп жылдар бойы сұр қойларын өсірген кезде түс бойынша гетерогенді кой шағылыстыруларын қолданып зерттеп отырады. Осындай жұмысты В.С.Жилякова (50) "Аяқ Агитма" тәжірибе станциясында да жүргізді. Алған нәтижелер осы ғалымдарға бүхар сұры қойларының табынын кұру тәсілін сұр қошқарларды қара түсті саулықтармен жұптастыру арқылы мүмкін екенін дәлелдеді. В.М.Юдин, М.И.Котов (51), Н.С.Гигинейшвили (52), Р.И.Григорьянн (53), В.С.Жилякова (54), М.И.Котов (55) тәсілдерінде сұр қойларының ішінде рең бойынша гомогенді жұптастыру бір жағынан олардың санын тез көбейтуге қол жеткізсе, екінші жағынан елтірі өнімділігінің жоғарылауына жәрдем етеді.
"Қарақұм" асылтұкымды зауытында В.М.Юдин мен М.И.Котов (56), М.И.Котов (57) және басқалар көп жылдар бойы сұр койларын өсірген кезде түс бойынша гетерогенді қой Шағылыстыруларын қолданып зерттеп отырады. Осындай жұмысты В.С.Жилякова (58) "Аяк Агитма" тәжірибе станциясында да жүргізді.
1.2 Технологиялық бөлім
1.2.1 Қаракөл қойын әртекті жұптастырудың маңызы мен ерекшелігі
Қаракөл шаруашылығында жұптау кезінде конституциясы мығым, ерекше елтіріліс сапасы бар, ұрпағына осы сапаларды беру қабілеті жоғары қойларды алу мақсаты қойылады.Ұзақ жүйелі сұрыптау және жұптауда қаракөл тұқымы едәуір өзгерді. Түқым ішіңде көп жылдар бойы қаракөл қойларының белгілі бір елтірілік типі орнықты, жаңа түқымдық және зауыттық типтер, қара, сондай-ақ түрлі түсті қаракөл экотиптері құрылды. Селекциялық-генетикалық белгілердің өзгергіштігі негізінде аталығы мен аналығының тұқым қуалау қасиеттерін үйлестіру мақсатында қошқарларды саулықтарға жұптау құрылған. Алайда тілті мұқият ойластырып жұптағанның өзінде жақсы нәтижелерге жету әрдайым мүмкін бола бермейді, мүның өзі өртүрлі үйлесімділік құбылыспен түсіндіріледі, яғни түқымдық қошқардың біреуін белгілі бір саулықпен жұптаған кезде белгілері сәтті құрамдасып, жақсы нәтиже береді, ал басқалары сол саулықтарда нашар ұрпақ береді.
Жекелей жұптаутек асыл тұқымды қойларды шағылыстыру жүргізген науқанында элита және бірінші класты саулық отарларына қолданылады. Онда әрбір түқымдық қошқар асыл тұқымдық және өнімділік сапасы сәйкес келетін саулықтарға бекітіледі. Жекелей жұптаған кезде ұрпағының шығу тегі, өнімділігі, сондай-ақ аддыңғы жұптауда алынған ұрпақ сапасы ескеріледі.
Топтық (кластық) жұптау. Топтық жұптау класы төмен саулық отарларын шағылыстыру ыауқанында тауарлы фермалар мен асыл түқымды шаруашылықтарда қолданылады. Мұндай жағдайда қозының сапасын анықтағанда белгілі бір мал тобы класының жиынтық бағалауын, сол кластағы қойлардың өзіне тән конституциялық және ең маңызды онімділік сапасын, шығу тегін, егер мүмкін болса жасын негізге алу арқылы жалпы саулықтардың қозы кезіндегі сапа жиынтығын ескере отырып қошқарларды саулықтарға жұптайды. Елтірілік типі және барлық негізгі белгілері: бүйрагүлінің формасы, типі мен мөлшері, өрнегінің сапасы, жолағы бойынша, конституциясы мен экстерьерін, ересек қойдың жүн сапасын т.б. ескере отырып жұптау жүргізіледі.
Жұптау негізінен екіге бөлінеді: біртекті және әртекті.
Біртекті жұптау отарды тұрпаттандыру және қойларды тармақтық өсіру кезінде кеңінен қолданылады. Қаракөл шаруашылығында осындай жұптауды қойлардың асыл тұқымдылығы мен өнімділік сапасын сипаттайтын көптеген көрсеткіштері ретінде қарауға болмайды. Отардағы қойларды біртекгі жұптаған кезде жүн үзындылығың қоюлығы немесе жіңішкелігі бойынша біркелкі бола бермейді. Соңдықтан біртекті жұптауды маддың белгілері мен қасиетінің корреляциялық өзгергіштігін ескере отырып жүргізу қажет. Тұқымдық қошқарлардың көрсеткіштері саулық құрамының көрсеткіштерінен асып түскен жағдайда, асыл түқымды қаракөл шаруашылығында мұндай жұптау неғұрлым кобірек қолданады. Қандай жағдайда болмасын біртекті жұптау отарды үздіксіз жақсартуға ықпал етуі тиіс. Кез келген отарда өзара жұптасатьш қойдың түгелдей біркелкі болмауына байланысы (бірқатар белгілері бойынша бір-бірінен айырмашьшығы болады), іс жүзінде біртекті жұптау болмайды. Біртекті жұптаудың әрбір жағдайыңда әртектілік элементтері болады.
Әртекті жұптау саулық отарындағы ең маңызды көрсеткіштерін күшейту үшін, сондай-ақ малдың аралық көрсеткішін алу үшін қолданылады. Әртекті жұптау асыл тұқымды фермаларда кеңінен қолданылады, онда қошқарлар класы, әсіресе жетекші белгілерінің дәрежесі бойынша саулықтардан едәуір басым түседі.
Әртекті жұптаудың ерекше құндылығы -- ұрпақтарының биологиялық толық жарамдылығы, олардың ерекше тіршілік қабілетілігі, көтеру үшін азықтағы қоректік заттарды мейлінше пайдалануы. Будандардың осындай ерекшеліктерінің, сондай-ақ мол өнімділігінің себебінен әртекті жұптауды тауарлы қой шаруашылығында мал өсірудің негізгі әдістерінің бірі ретінде санауға болады. Жұптау арқылы малдың кейінгі ұрпақтарындағы ерекшеліктерді жүйелі түрде жүргізу бойынша сақтауға, жинақтауға тырысады. Назар аударатын жайт, қошқарлардың да, сондай-ак, саулықтардың да тұқым қуалау қасиеттері ұрпағына бірдей шамада беріледі, демек жекелеген ұрпақтарына асыл тұқымдық және өнімділік сапасының әсер ету дәрежесі бойынша саулықтар қошқарлардан кем түспейді. Алайда кейбір дерек көздеріңде селекцияда саулықтардың мәнділігі төмендеу екендігі көрсетілген. Бұл орайда ескеретін жайт, қошқарларды сұрыптау тиімділігі тек саулықтарды сұрыптау арқылы іске асырылуы мүмкін. Қаракөл қойларын тұқымдық сұрыптау мен жұптау әдістері селекциялық -- асылдандыру жұмысындағы басты мәселе болып саналады. Қой асылдандыру ісінде ойдағыдай жетістікке жету үшін, олардың тұқымдык, елтірілік типтерін, конституциясын, жынысы мен жасын ескере отырып, жылдың барлық маусымында азықтандыру мен күтіп-бағуды жақсарту қажет.
Түптеп келгенде, қаракөл қойының сапасын өзгертуге, олардың тұқымдылығын, өнімділігін, асыл тұқымдық қүндылығын жақсартуға арналған зоотехникалық шаралардың күрделі жиынтығы қаракөл шаруашылығындағы селекциялық-асылдандыру жұмыстарының маңызды мәні болып саналады. Қазақстандағы қаракөл шаруашылығын дамытудың қазіргі кезеңінде, нарықтық экономика жағдайында жеке және фермерлік шаруашылықтарда асылдандыру жұмыстарын жаппай жүргізу аса маңызды шара.
1.2.2 Қаракөл қой шаруашылығының асылдандыру жұмыстарының деңгейімен мен міндеті
Қаракөл шаруашылығы асылдандыру жүмыстарьшың деңгейі мен міндеті бойынша 4 категорияға бөлінеді: мемлекеттік асыл түқымды мал зауыттары; репродуктор шаруашылықтар;
асыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл курстық жоба Мал өсіру және селекция пәні бойынша Жұп таңдау Қаракөл тұқымын әр текті жұптау ерекшеліктері тақырыбы бойынша жазылған курстық жоба, 1 сурет, 9 кесте,39 беттен тұрады.
Студент Мал тұқымын жұптау әдістерімен және Қаракөл тұқымын әр текті жұптау ерекшеліктерімен танысып, қаракөл қойының өсіп жетілуін, биологиялық ерекшелігін, малдың өнімділік ерекшеліктерін зерттеген.
Курстық жобада өз құрамында: кіріспе, әдебиеттік шолу, зерттеу материялы мен әдістері, негізгі бөлім, тіршілік қауіпсіздігі, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Мазмұны
бет
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1
Негізгібөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.1.1
Ауылшаруашылық малдарын жұптастыру және оның маңызы ... ...
11
1.1.2
Жұптаудың негізгі әдістері мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
1.1.3
Қаракөл қойы туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.1.4
Қаракөл қойларының биологиялық және өнімділік ерекшеліктері
15
1.2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.2.1
Қаракөл қойын әртекті жұптастырудың маңызы мен ерекшелігі
16
1.2.2
Қаракөл қой шаруашылығының асылдандыру жұмыстарының деңгейіменмен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.2.3
Әртекті жұптау нәижесіндегі реңдердін анықтылығы мен біркелкілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
1.2.4
Әртекті жұптаудан алынган Қаракөл елтірісінің ассортименті және тауарлық қасиеттеріндегі ерекшеліштерімен танысу ... ... ... ... ... ... ..
29
2
Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
Нормативті сілтемелер
МЕМСТ 16020 - 70 Сойыс мал. Атаулар мен анықтамалар.
МЕМ СТ 2.104 - 68 ЕСКД Негізгіжазулар.
МЕМ СТ 2.601 - 95 ЕСКД Пайдалануқұжаттары.
МЕМ СТ 2.6304 - 81 Сызба шрифтері.
МЖБМС 2.321 - 84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптікбелгілеу.
МЕМ СТ. 2.701 - 84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері.
МЕМ СТ 2.104 - 68 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгіжазбалар.
МЖМБС 2.01 - 80 КҚБЖ (ЕСКД).Бұйымдар.
МЖМБС 2.301- 68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МК (ГК) Қ.Р 04 - 2003. Экономикалыққызметкласификаторы (ӘҚТБӨК).
Анықтамалар
Ұдайы өсіру - төл туғаннан бастап үздіксіз өсіру.
Экономикалық тиімділік - әрбір алынған өнімнің өзіндік құны.
Сұрыптау - жақсы малдарды іріктеп, таңдап алуды айтады.
Корреляция - малдың бір өнім көрсеткішінің екінші өнім көрсеткішімен тығыз байланыстығын айтады, әрі сол өнім көрсеткіштерінің біреуі өзгерсе екіншісінің де өзгеруін көрсетеді.
Элевер - мамандандырылған шаруашылықтар немесе фермалар, негізгі міндеті саулықты өсіру және оларды ұрпақ сапалары бойынша бағалау.
Жұп таңдау- сұрыпталған мал ішінен өздерінен артық ұрпақ беретін аталық және аналық жұбын құруды айтады.
Әртекті жұптау саулық отарындағы ең маңызды корсет-кіштерін күшейту үшін, сондай-ақ малдың аралық корсет-кішін алу үшін қолданылады.
Біртекті жұптау отарды түрпаттандыру және қойларды тармақтық осіру кезінде кеңінен қолданылады.
Жекелей жұптау тек асыл тұқымды қойларды шағылыстыру жүргізген науқанында элита және бірінші класты саулық отарларына қолданылады.
Топтық (кластық) жұптау. Топтық жүптау класы төмен саулық отарларын шағылыстыру ыауқанында тауарлы фермалар мен асыл тұқымды шаруашылықтарда қолданылады.
Тұқым қуалаушылық -- бұл генетикалық белгілерді, дәлірек айтқанда генетикалык факторларды (гендерді) ұрпағына тарату, онда ата-ене белгілері мен қасиеттерінің немесе ата-ененің және олардың ұрпақтарының ұқсастығы қамтамасыз етіледі.
Белгілер мен қысқартулар
МЕСТ мемлекеттік стандарт
қ.р. - қожалық рацион
с.м. - сіңірімді майлар
г. - грамм
кг. - килограмм
л. - литр
мл. - миллилитр
мм. - миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
№. - нөмір
%. - пайыз
а.ө. - азықтық өлшем
см. - сантиметр
млн. - миллион
қ. - қою
с. - сирек
мг. - миллиграм
кДж. - килоджоуль
мДж. - мегаджоуль
Кіріспе
Н.Ә. Назарбаевтың ...мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара әрекетінің инновациялық әлеуетін арттыру қажет, - деп көрсеткен Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының негізгі бағытыжәне Қазақстан - 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауларында агроөнеркәсіп кешені алдына - Экологиялық таза өндіріс саласында ғаламдық ойыншы болуға және жаңа ғылыми, технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып, мал шаруашылығындағы дәстүрлерімізді жаңғыртуымызға міндетті қойылды.(1)
Мал тұқымын асылдандыру жұмысының негізі маңызы жағынан сұрыптаумен тең жүргізілетін зоотехниялық жұмыс - жұп таңдау. Жұп таңдау деп, сұрыпталған мал ішінен өздерінен артық ұрпақ беретін аталық және аналық жұбын құруды айтады. Яғни, жұп таңдау, мысалы, таңдап алған бір қойдан жақсы қозы алу үшін, оны қандай қошқардың ұрығымен ұрықтан-дыруды немесе нақтылы бір таңдап алған биені қандай айғырмен шығылыстыруды шешу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі жағдайында, ауыл шаруашылық өндірісінің барлық салаларын реформалау отандық мал тұқымдарының генетикалық ресурстарын толықтай пайдалану үшін ұтымды әдіс тәсілдерді қолдану маңызды роль атқарады. Осы орайда каракөл қойын өсірушілердің алдында тұрған ең маңызды мәселелердің бірі - елтірі өндірісін ұлғайту және оның сапасын аргшрумен қатар олардың тірілей салмағын, тэуліктік салмақ қосуын, тез жетілгіштік қабілетін жогарылату екені белгілі. Сондықтан жакеттік елтірілік типті қара түсті қаракөл қойларының шаруашылыққа пайдалы белгілерін жетілдірудің тиімді эдістерін қолдана отырып, мал өнімділігін арттыру қазіргі кездегі өзекті мэселелердің бірі болып табылады.
Жаңа XXI ғасырдың басында Қазақстан Республикасындағы қаракөл шаруашылығының құрылғанына 70 жыл толды. Осы уақыттын ішінде қыруар жұмыстар атқарылып, республикамыз қаракөл қойының саны мен өндірілетін елтірісінің сапасы жағынан, дүние жүзінде алдыңғы қатарлы мемлекеттердің құрамына қосылды.Бұл әрине қаракөл қойларын жұптастыру әдістерінің сапалы және дұрыс қолдануының нәтижесі..Себебі қойларды бағалы қасиетіне қарай іріктеп ұрықтандырған соң, алынатын тұқымына сол қасиетті мейлінше дұрыс бекіту арқылы біз көп жетістіктерге жетеміз!
Зерттеу жүмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмыстарьшың мақсаты - тірілей салмағы бойынша әртүрлі жүлтаудан алынған қаракөл қойлары ү-рпағының сапасы мен өнімділігін анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
қаракөл қойларын тірілей салмағына байланысты түрлі жүлітастырудан
туылған қозыларды 1,5 жасқа дейінгі мезгілдегі өсуі мен дамуының биология-
лық ерекшеліктерін анықтау;
қаракөлдің шаруашылыққа пайдалы селекциялық белгілерінің
арасындағы өзара корреляциялық байланыстылықты анықтау;
біртекті және әртекті жұптастырудан алынған қаракөл қозыларының
тірілей салмағының тұқым қуалаушылығын анықтау;
әртекті жұптастырудан алынған төлдің өнімділік керсеткіштерінің
айырмашылығын анықтау;
әртүрлі жастағы қаракөл қойларының жүн өнімділігін анықтау;
қаракөл елтірісінің сорттылығын анықтау;
еркек қозылардың тері-жүн жабындысының гистоқұрылымын зерттеу;
жұптастыру экономикалық тиімділігін анықтау.
1 Негізгі бөлім
1.1 Әдебиетке шолу
1.1.1 Ауылшаруашылық малдарын жұптастыру және оның маңызы
Сұрыптау мен жұп таңдау селекция ғылымында тел ұғым. Мал тұқымын асылдандыруда бұл екі әдісті бөліп қарауға болмайды. Оларды бірінен соң бірін үзіліссіз жыл сайын қатар жүргізу мал тұқымын (табынды) асылдандыруда ойдағыдай нәтижеге жетудің басты шарты.
Жұп таңдау қажеттігі ұрпақтың өнімділік қасиетінің, ата-енесінің нәсілдік қасиеттерінің үйлесімділігіне, олардың туыстық жақындығына, жас ерекшеліктеріне және өнімділік ұқсастығына байланыстылығынан туады. Яғни, өнімділігі мен тұқымдық қасиеті жоғары ұрпақ алу шағылыстырылатын ата-ене жұбын дұрыс құруға тікелей байланысты.
Жұп таңдаудың негізгі максаты - ата тегіне (ата-анасына) біткен бағалы тұкымқуалаушылык қасиеттерін ұрпақтарына бере отырып, олардың әрбір кейінгі ұрпактарынан көбірек жоғары өнімді, асыл тұқымды малдар алу болып табылады. Тек бір ғана асыл тұқымды малды сұрыптап, кейіннен аталық қошкарлармен аналық саулыктарды дұрыс жұптау - ол аткарылып жатқан жұмыстың жартысы болып табылады.
Жұп таңдаудың бір шарты шағылысқа жіберілетін белгілі аналықтарға, әрбір жеке аталық кошқарлар есептеп ойластырылып бекітіліп, одан алынатын төлдер белгіленген максаттағы малдың ұнамды түріне толық сәйкес болуы кажет. Элита саулыктарынан тұратын отарлардағы әр саулыққа жоғары өнімді асыл тұкымды аталық қошқарлар іріктеліп, жұптастырып бекітіледі, ал басқа отарларда топтап жұптау әдісі қолданылады. Алғашқыда болашақ ұрпақтың өнімділігін және ата-енесінің шаруашылыққа пайдалы белгілерін (тірілей салмағы, жүн өнімділігі т.б.) бекіту үшін негізінен біртекті жұптау жүргізіледі.
Бір-біріне лайықты ата-ене жұбын құруға мал өсірудің барлық әдістерінде де (таза тұқым өсіру, будандастыру жэне гибридтеу) үлкен мән беріледі.
Белгілі ғалым-селекционер П. Н. Кулешовтың ...табынды жұп таңдау арқылы жақсарту көп білім мен шыдамдылықты және де мақсаттылықты қажет етеді.(2) Кездейсоқ нәрседен немесе табандылықтан табынның кенеттен жақсаруын күтуге болмайды деген пікірі осы уақытқа дейін маңызын жойған жоқ.Шағылыстырылатын мал жұбын анықтағанда, жұп таңдауда алға қойылатын мына төмендегі негізгі мақсаттарды басшылыққа алады. Біріншіден, табын малына тән ұнамды қасиеттерді, өнімділік белгілерді ұрпақтан- ұрпаққа бекіту; екіншіден - келесі ұрпақта ата-енесінен ерекше, жаңа өнімділік қасиеті бар төл алу; үшіншіден - ата-енесіне тән кейбір кемшіліктерді келесі ұрпақта жою немесе жөндеу.
1.1.2 Жұптаудың негізгі әдістері мен жіктелуі
Шағылыстыруға бекітілетін ата-ене жұптары құрамындағы мал санына байланысты жұп таңдауды мына төмендегідей жіктейді:
Жекелеп жұп таңдау
Топтап жұп таңдау
Жекелеп-топтап жұп таңдау
Ұялас-топтап жұп таңдау
Жекелеп жұп таңдау жүргізілгенде әр аналыққа лайықты бір аталық бекітіледі. Яғни, бір қорадағы, айталық 600 саулықтың әр қайсысын қайсысын қошқардың ұрығымен ұрықтандыру қажеттілігі шешіледі. Сол сияқты табындағы 100 сиырдың әркайсысына лайықты бұқа бекітіледі. Мұндай жұмыс тек асылтұқымды мал өсіретін шаруашылыктарда ғана жүргізіледі.
Топтап жұп таңдаудың мәні белгілі бір талғам бойынша біріктірілген бір топ аналыққа бірнеше аталық қосылады. Мысалы, бір класстан тұратын 600 саулығы бар отарға күйек алу кезеңінде 25-30 қошқар қосылады. Сол сияқты 200 сиырдан тұратын табынға 5-6 бұқа қосады. Бұл, әдетте, қолданұрықтандыруды қолданбайтын шаруашылықтарда пайдаланады. Топтап жұптастырудың басты кемшілігі - алынған ұрпақтың ата-тегін дәл анықтай ал-маймыз. Екіншіден, бұл табында гинекологиялық аурулардың тез таралуына жол беріледі.
Тағы бір басты кемшілігі, топтап жұптастырғанда шаруашылыққа тым көп аталық мал қажет болады да, олардың бәрінің тым жоғары сапалы болу мүмкіншілігі азаяды.
Жекелеп-топтап жұп таңдау белгілі бір талғам бойынша таңдап алынған бірнеше аналыққа бір аталықты бекіту. Мысалы, жылқы өсіруде бір үйір биеге бір айғыр қосылады. Сол сияқты, қолдан ұрықтандыру кең қолданылатын қой шаруашылықтарында бір кластық саулықтан тұратын бір қораға, негізінен, бір қошқар бекітіледі.
Ұялас-топтап жұп таңдау құс шаруашылығында қолданылады. Мысалы, бір ұядан тараған мекендерге екінші бір ұядан шыққан әтештерді қосады.
Жұп таңдаудың қай түрін қолданғанда да есте болатын басты қағида, аталық малдың сапасына айрықша мән берілуі қажет. Себебі аталық малдың табынға, жалпы мал тұқымына тигізетін әсері үлкен. Өйткені тек бір жылда бір аталықтан ұрғашы малмен салыстырғанда өте көп ұрпақ алуға болады. Мысалы, қазіргі уақытта бір бұқадан бір жылда 10 мың бұзау алудың ешқандай қиындығы жоқ. Тіпті табиғи шағылыстырғанның өзінде бір айғырдан бір жылда 50-60 ұрпақ алуға болатын болса, бір биеден бір жылда бірақ құлын алынады. Екіншіден аталық малды өте қатаң сұраптаудан өткізу мүмкіншілігі зор. Осылардың нәтижесінде табындағы селекциялық жетістіктің 80-90% аталық малдың еншісіне тиетіндігі ғылым мен тәжірибеде дәлелденген тұжырым.
Ал алға қойған мақсатқа сәйкес жұп таңдауды екі түрге бөледі: біртекті (гомогенді) жэне әртекті (гетерогенді). Біртекті немесе гомогенді жұп таңдау дегеніміз, ұнамды өнімділік қасиеттері ұқсас екі малды шағылыстыру. Мақсат - ата-ененің ұқсас ұнамды қасиетін ұрпақтан ұрпаққа бекіту және одан әрі же-тілдіру. Себебі белгілері ұқсас ата мен енені шығылыстырғанда олардың ұрпағында сол ұқсас белгіні басқаратын гендердің (тұқымқуалаушылық заттың) саны көбейеді және олардың гомозиготалығы (бірегейлігі) артады.
Әртекті немесе гетерогенді жұп таңдау деп, белгілі бір өнімдік қасиеттерінде, тегінде немесе жасында айырмашылықтары бар екі малды шағылыстыру. Мақсат - ата-енесінен езгеше жақсартылған төл алу. Себебі бір-бірінен айырмашылығы бар екі малды шағылыстырғанда келесі ұрпақтың гетерозиготалылығы (гендерінің әр түрлілігі) күшейіп, жаңа қасиеттердің (белгілердің) пайда болу мүмкіншілігі көбейеді. Жаңа ұрпақтың өзгешелігі эдеттс екі бағытта жүреді: кейде алынған төл атасы мен енесіне тэн эртүрлі үнамды қасиеттерге ие болады, екінші жағдайда келесі ұрпақта көбінесе енесіне тән кемшілік жойылады.
Селекция тәжірибесінде жұп таңдаудың бұл екі түрі де кең қолданылады. Себебі олардың алдында тұрған мақсат еш уақытта шектелмейтін, заман тілегіне сай жүргізілетін селекция алдындағы тұрақты мақсат. Жұп таңдаудың екі түрі де сұрыптау әсерін селекция бағытында күшейте түседі. Әртекті жұп таңдау белгілер өзгергіштігін, сұрыптау мүмкіншіліктерін күшейтсе, біртекті жұп құру, таңдап алған ұнамды белгілерді ұрпақтан ұрпаққа бекітеді.
Табында жұп таңдаудың екі түрі қатар тең немесе біреуінің жиі, біреуінің сирек қолданылуы табындағы малдың өнім сапасына байланысты болады. Ізденіс кезеңінде, әдетте табынды шұғыл өзгерту немесе оның кейбір кемшіліктерін жедел жақсарту, әлде жаңа тұқым шыгару қажет болғанда, жаңа талапқа сай ұнамды типті мал алу үшін басында әртекті (гетерогенді) жұп таңдау қолданыладыСонымен, жұп таңдаудың екі түрге бөлінуі шығылыстырылатын екі малдың бір-біріне ұқсастығына немесе айырмашылығына негізделген. Олардың ұқсастығын немесе айырмашылығын мына белгілерге қарап аңықтайды: шыққан тегі, өнімділік ерекшеліктері, дене бітімі, жасы. Осы ретте жұп таңдауды біртекті немесе әртекті деп бөлудің өзі шартты ұғым екені есте болу керек. Себебі барлық белгілері бойынша бір-бірінен айнымайтын екі мал, оның ішінде бірі - еркек, екіншісі - ұрғашы болуы табиғатта кездеспейтін құбылыс, жұптастырылған екі мал шартты түрде ғана, тек нақтылы бір қасиеттері бойынша бір-бірімен ұқсас деп есептелінеді. Сондықтан жекелеген бір жүптың бір белгісі бойынша біртекті жұп таңдауға, екінші белгісі бойынша әртекті жұп таңдауға жаткызыла береді.Осы орайда Қаракөл қой тұқымында жұптастыру әдістерінің алар орны ерекше.
1.1.3 Қаракөл қойы туралы түсінік
Қаракөл қойының түқымын Орта Азия халықтары шөл және шөлейт аймақтардың қатал жағдайывда іскерлікпен сұрыптау және жұп таңдау арқылы шығарған. Аймақтық табиғи ауарайы жағдайлары қаракөл қойларының ағзасына, сырт пішініне, физиологиялық және биологиялық ерекшеліктеріне әсер етті. Сондықтан қаракөл қойларын арнайы жетілдіру жөне өнімділігін арттыру ағзаның биологиялық заңдылықтарьш, онда өтетін биологиялық қүбылыс табиғатын, орта жағдайына бейімделуін, өнімділік сапасына жақсартатын орта әсерлерін, селекциялық-асылдаңдыру жүмыстары-ның әдістері мен амалдарын жүзеге асыру арқылы жүргізіледі. Қаракөл тұқымы - әлемдегі ерте заманнан келе жатқан ең әйгілі қой тұқымдарының бірі: ол Еуропның, Азия мен Американың ондаған елдерінде өсіріледі. Қаракөл қойы өсірілетін үланғайыр аумақтың ауа-райы және азықтық жағдайы, селекциялық-асылдандыру жұмыстарының деңгейінің малдың биологиялық жөне өнімділік ерекшеліктеріне әсер ететіндігі дәлелдеңді. Мәселен, шөбі сирек өсетін оңтүстіктің құмды шөлінде бағылатын қаракөл қойлары кең алқапта жайылуға, артық ыстыққа мейлінше бейімделген. Олардың дене қүрылымы тез, әрі жеңіл қозғалатындығын көрсетеді, ал иілімді жүн жабыны біршама қою, жүн шайыры шамалы, оған жел тез өтеді, әрі артық жылуды шығаруға қалыптасқан.
Қойлардың дене пішімі біршама созылыңқы, жүні едәуір өскелең, көбінесе қара түсті. Қаракөл қойларының денесі біршама созылыңқы, саулығының -- бөксесі едәуір ауқымды (алмұрт тәрізді), кеудесі терең, құйымшағы салыңқы, мойыны орташа ұзындықта, басы сүйір, дөң маңдайлы, тегіс, қатқыл, жылтыр қылшықты, құлақтары салбыраңқы, ұзындығы 18 см-ге дейін, жылтыр биязы жүнді. Саулығы мүйізсіз. Қошқары иірмелі қайқы мүйізді. Сирақтары қысқа, мығым, тілерсек буыны мен тізесіне дейін қалың бұйралы жүн скен, ал одан төмен -- сәл бүйралы немесе тегіс, жүні қатқыл, әрі жылтыр. Қүйрығы ұзын, жалпақ, нығыз, төмен қарай сүйірленген және иректелген жіңішке ұшы тілерсек буынына дейін түседі.
Қаракөл қойларын өсірген кезде әртүрлі жүптау жолдары қолданылады, атап айтқанда:
біртекті (гомогенді) -- реңі, түсі, елтірілік типі, класы,бүйрагүл мөлшері бойынша қойларды жұптау;
әртекті (гетерогенді) жұптау -- туыстастарының біреуіне тон кемшілікті түзету мақсатында белгілі бір түқымдық қошқарды онымен ұқсас емес саулықпен жұптау;
қандайда бір туыстас дәрежеде болатын қойларды туыстас жұптау;
араларында қандайда бір туыстас дәрежесі болмайтын қойларды туыстас емес жұптау;
жекелей жұптау - әрбір саулыққа белгілі бір тұқымдық қошқарды жұптайды;
топтық -- саулықтардың белгілі бір тобына бірнеше түқымдық қошқарларды (есебін жүргізбей) жұптау.
1.1.4 Қаракөл қойларының биологиялық және өнімділік ерекшеліктері
Қаракөл қойлары өнімділігі бойынша елтіріліке үлгі түқымға, ал морфологиялық белгілері, ең алдымен қүйрығының пішімі мен көлемі бойынша май қүйрықты қойларға жатады.Қаракөл қойлары басқа түқымдардың арасында кеш жетілетін қойлар тобына жатады. Ұрғашы тоқтылардың көп-шілігі 6-7 айлығында жыныстық жағынан жетілгенімен, алғашқы шағылысуға 1,5 жасында жетіп, екі жасында қоздайды.
Қаракөл қойлары Қазақстанда өсірілетін басқа да қой түқымдарымен салыстырғанда онша ірі емес. Қозыларының туылған кездегі салмағы 4-4,5 кг, 4 айлығында -- 25-32 кг. Шағылысқа түскен саулықтың салмағы 40-45 кг, түқымдық қошқары -- 55-65 кг, қырқылатын жүні тиісінше 2,5-3,0 жөне 3,5-4,0 кг. Қойды өндірістік пайдалану мерзімі тісі мұқалғанға дейін шамамен 6-7 жыл. Биологиялық жетілуі 1,5-2 жасында басталады. Төлдегіштігі шамалы: 100 саулыққа 95-98 қозыдан. Өнімділік көрсеткіштері экологиялық аймақта өсіруге және табиғи ауа райы жағдайына байланысты өзгеріп тұрадыӘрбір жүргізілген іріктеу жұмысының нәтижелілігі, оның принципін сақтап ата-аналарды жұптастырған кезде белгілі болады. Бірақ сол жұптастыруда кейбір түкымдык сапасы жоғары малдардың өзі ойдағыдай нәтиже бере қоймайды. Сондықтан селекциялық жұмыста жоғары комбинациялық мүмкіндігі бар қойларды таба білу үлкен творчестволық жетістік деп есептеледі.Қолданылган жүптастырудың басты міндеті қойларды бағалы касиетіне қарай іріктеп ұрыктандырған соң алынатын тұқьімына сол касиетті мейлінше дұрыс бекіте білу, малдардың тиімді комбинациялық мүмкіндігін кең, әрі көлемді түрде пайдалану арқылы іріктеу әсерін күшейту болып табылады.Соның арқасында өте жоғары елтірі сапасы бар, дене бітімі келісті, ден саулығы жақсы, әрі осы мүмкіндіктерді өз ұрпағына константты бере алатын қошқар алу жүптастыру тәсілдерінің келесі жетістігі.
"Әлімтау" шаруашылығына сатып әкелінген сұр қойларды тез көбейту үшін олардың арасында біркелкі жұптастыру тәсілі қолданылды және сұр қошқарлардың ұрығымен қара, қоңыр түсті саулықтар әртүрлі жұптастыру тәсілімен ұрықтандырылды. Бұл жұмыстардың барысында сұр мен қара түсті терілердің сапасы салыстырмалы зерттеліп отырды, себебі каракөл ғалымдары мен мамандары арасында әр түрлі тұжырым бар.
Мысалы, Е.В.Одшщова (3), Б.Н.Васиң (4), Ш.Н.Ризаев, Ш.Аб-диваитов (5), А.Еспембетов пен М.Д.Тавитов (6) сұр мен қара түсті қаракөл қойларын кашырған кезде қара елтірілердің сапалык көрсеткіштері нашарлайтынын хабарлаған болатын.
Керісінше В.М.Юдин, М.И.Котов жэне басқалар (7), М.И.Котов (8), В.С.Жилякова (9), Д.Ф.Бойко (10), Ш.Х.Хамдамов (11), Ш.Язклычев, К.Мухамедов пен Л.Кочергина (12) жүмыстарында қара саулықтарды сұр қошқарлармен қашыру кара қаракөлдің сапасы төмендеткен жоқ, кейбір жағдайларда, керісінше, терілердің жалтырақтығын, жібектігі мен басқа да тауарлық қасиеттерін жақсарта түсті. Осы жағдай біздің жүмысымызда да дәлелденген соң, қарақалпақ сұры мен қара қаракөл қойларын ешбір қиындықсыз өсіруге болады деп корытынды жасадық, ал селекциялык жүмыстың алғашкы жүптастыру нәтижелсрі томсндегідей болып шықты.
Ауыл шаруашылығы малдарының жүн қабатының түсіне қарай генетикалық табиғаты жан-жақты зерттелген. Ірі түлғалы ғалымдар М.Ф.Иванов (13), П.Н.Кулешов (14), Ф.Хатт (15), А.С.Серебровский (16), О.А.Иванова (17) және басқалардың ойьшша жүннің табиғи түсі сапалы белгі болып саналады да алынған төлдерде генетикалық бөлшектену заңдарына сәйкес түқым куалайды. Қаракөл қойы түқымының бір ерекшелігі оиың түр-түсі мен реңінінің көп қүбылып шымқай ақ пен қара арасындағы бояулардың вариациялап тұруында. Ол әр түсті геніне әріп белгісін қойып, көк түсті қаракөлдік қара мен бурыл түске эпистатикалық (басым) жағдайда, ал қара түс бурыл түстен басым екенін анықтады.
Қаракөл койларының түр-түстерін көп зерттеген ғалымдар, П.В.Арапов пен В.А.Петров (18), П.В.Арапов (19), Н.С.Гигинейшвили (20)болып есептеледі. Қаракөл қойының түр-түс генетикасын зерттеуде әсіресе үлкен жұмыс атқарған Б.Н.Васин (21). Көп жылғы ізденулердің арқасында ол елтірі түр-түсінін бөлшектенулері мендельдің моногибридті будандастыруларына толық бағынады деген ойға келді. Осы айтылған үғымдардың көбісі қазірге шейін, өз маңызын жоғалтпаған соң каракөл қойының селекциясында нәтижелі колданылып келеді.Қазіргі кезде қаракөл селекциясындағы жетістіктер көбінесе басты елтірілік белгілер-түр, иіс, рең, елтірілік тип т.б.бойынша іріктеу және жұптастыруды қолдану арқылы жетіп отыр.Соған қарамастан В.М.Юдин, М.И.Котов (22,23), Р.И.Григорьянц (24), В.С.Жилякова (25), Н.С.Гигинейшвили (26), В.М.Юдин, Н.С.Ги-гинейшвили, М.И.Котов(27), И.Н.Дьячков, А.П.Воробьевский (28), Х.И.Укбаев, Т.Қансеитов (29), А.С.Ахметшиев (30) жұмыстарында сұр койларының тұқымында әр түрлі түс пен рең түқым қуалап отырады, бірақ сұр қозыларының үлесі 100% бола бермейді. Толық доминантық жағдай тек қою күміс реңінде ғана кездесуі. Малдардың бояулы түсінің биологиялық, шаруашылыққа тиімді және сұлулық беретін қажеті бар. Әр түрлі түстегі жануарлар сыртқы ортанын жагдайына, оның ішінде күн радиациясына, температураның бірден өзгеруіне және азықтану жағдайына өзгеше жауап қайтарады. Сонымен қатар әр турлі ауруларга қарсы түру мумкіндігі, телдегіштіғі, кұрсағында төлін ұстау мерзімі жағынан да өзғешеліктері бар. Түстердің тұқымға берілу заңдылығын және оның басқа өнімділіктермен корреляциясын біліп отыру, қой өсіру мен асылдандыруда басты мәселе болып саналады.Жун еңдейтін өнеркәсіпте ақ немесе боз жүнге жоғары баға береді, себебі оны қалаған түске бояуға болады. Қаракөл қозыларының туылған кезіндегі елтірі түсі көп болғанымен, түрлі-түстілері малда өскен кезде ағарып кетеді.
Негізінен қаракөл түрі қарапайым және күрделі түріне жатады. Қаракөл ғылымының әдебиетінде түстердің мал дене түзілістерімен, өміршеңдігімен және елтірі сапасымен қарым-катынасы бар деген мәліметтер бар (Р.И.Григорьянц (31), В.С.Жилякова (32,33), В.М.Юдин, М.И.Котов (34), К.Е.Лемаев (35), А.К.Лебедев (36), О.Салаватов (37). Ш.М.Ризаев, Д.Маннатов, И.Ризаев (38) және баскалар. Бұл ғалымдардың ойынша каракөл қойларының ішінде барынша төзімдісі қара түстегі, ал басқа тустілер дене түзілісі болбырлау, табиғаттың колайсыз жағдайларына төзімсіздеу келеді. Сұр түсті қаракөл қойлары шөл және шөлейт жағдайына бейімді болғанымен күтіп-бағуды керектену ететін жануар. Олардың бір ерекшелігі бір реңнің ішінде гомогенді жұптастыруларды колданған жағдайда бірнеше түс пен рең қозы елтірісіне беріліп отырады. Бүл қасиет әсіресе сұрхандария сұры мен қарақалпақ сұрына тән болып келеді.Осы нәтижелерге кезі жеткен В.М.Юдин, Н.С.Гигинейшвили, М.И.Котов (39), И.Н.Дьячков, А.П.Воробьевский (40), М.И.Котов (41), Н.С.Гигинейшвили (42), А.С.Ахметшиев (43), М.Д.Бутав (44) және баскалар сұр малдарын түс бойынша полиморфты деп санайды, ал оның тұқымга берілуін генетика заңдылығына барлық уақытта жата бермеген соң, сандық белгілердегі сияқты деп есептейді.Біздің жүмысымыздагы алынған төлдердің құрамына қарағанда, тус пен рең бойынша біркелкі қойларды жұптастыру сұр малдарын көбейтудің ең қолайлы әдісі болып табылады екен. Мысалы, болат ренді жануарларды шағылыстыру (79,4+2,9) % сұр козы беріп отыр, шамшырак ренді койлар ең жогары пайыз (85,7+2,4) % сұр төлдер берсе, сондай қозылар өрікгүл малдарының ұрпағында (72,3+2,7)% алынды. Бірақ осы шағылыстыру тобында селекцияға тиімсіздеу қоңыр түсті козылардың саны (9,6+-2,2) %-га шейін өсіп отыр.Болат реңді кошқарлардың тұқымында кұны төмен ала қозылар қашырулардың гомогендісінде де, гетерогендісінде де молырақ, кездесті.Қоңыр саулықтардың қара түсті әріптестеріне қарағанда сұр кошқарлармен дұрысырақ комбинациялық мүмкіншілігі бар болып шықты. Мысалы, гомозиготты қоңыр малдардан (16,3+-2,3)% сұр қозы, сұр бойынша гетерозиготты қоңыр жануарлардан (37,0+3,6)% сондай козы алыпса, дәл сол сиякты кара түсті әріптестерден тиісінше 12,5 пен 15,0% сұр қозы кем алынды (Р0,001). Бұл көрініс қаракалпақ сұры мен қоңыр қойлардың түқымдық ерекиіеліктері бір-біріне үқсастау деген ұғым тудырады, бірақ қоңыр саулықтардың тұқымында қара малдарға қараганда түрлі-түсті қозылар көбейіп отыр. Осы алынган мәліметтер сұр қойларды реніне қарай гомогенді жұптастыру тәсілі олардың санының көбеюіне тиімді екеніне көз жеткізеді, ал түс бойынша әр текті жұптастырулар сұр бойынша гетерозиготты қозыларды көбірек алып, кейін сұр қошқарлармен қашырған кезде әкесі типтес малдардың тезірек көбеюіне ықпал жасады.
Жалпыга белгілі, сұр қаракөл койының селекциясында рең белгісі іріктеу мен жұптастырудыц негізгі факторы болып саналады. Сұр қойларымен жүмыс жүргізген мамандардың шығарған тәсілі бойынша, рең бойынша гомогенді малдарды шағылыстыру олардың саны мен елтірі өнімділігін жоғарылатудың ең дұрыс жолдарының бірі болып танылған. В.М.Юдин, М.И.Котов (52,64), Н.С.Гигинейшвили (45), Р.И.Григорьянц (46), В.С.Жилякова (47), М.И.Котов (48) тәсілдерінде сұр қойларының ішінде рең бойынша гомогенді жұптастыру бір жағынан олардын санын тез кебейтуге кол жеткізсе, екінші жағынан елтірі өнімділігінің жоғарылауына жәрдем етеді.
"Қаракұм" асылтұқымды зауытында В.М.Юдин мен М.И.Котов (49), М.И.Котов (48) және басқалар көп жылдар бойы сұр қойларын өсірген кезде түс бойынша гетерогенді кой шағылыстыруларын қолданып зерттеп отырады. Осындай жұмысты В.С.Жилякова (50) "Аяқ Агитма" тәжірибе станциясында да жүргізді. Алған нәтижелер осы ғалымдарға бүхар сұры қойларының табынын кұру тәсілін сұр қошқарларды қара түсті саулықтармен жұптастыру арқылы мүмкін екенін дәлелдеді. В.М.Юдин, М.И.Котов (51), Н.С.Гигинейшвили (52), Р.И.Григорьянн (53), В.С.Жилякова (54), М.И.Котов (55) тәсілдерінде сұр қойларының ішінде рең бойынша гомогенді жұптастыру бір жағынан олардың санын тез көбейтуге қол жеткізсе, екінші жағынан елтірі өнімділігінің жоғарылауына жәрдем етеді.
"Қарақұм" асылтұкымды зауытында В.М.Юдин мен М.И.Котов (56), М.И.Котов (57) және басқалар көп жылдар бойы сұр койларын өсірген кезде түс бойынша гетерогенді қой Шағылыстыруларын қолданып зерттеп отырады. Осындай жұмысты В.С.Жилякова (58) "Аяк Агитма" тәжірибе станциясында да жүргізді.
1.2 Технологиялық бөлім
1.2.1 Қаракөл қойын әртекті жұптастырудың маңызы мен ерекшелігі
Қаракөл шаруашылығында жұптау кезінде конституциясы мығым, ерекше елтіріліс сапасы бар, ұрпағына осы сапаларды беру қабілеті жоғары қойларды алу мақсаты қойылады.Ұзақ жүйелі сұрыптау және жұптауда қаракөл тұқымы едәуір өзгерді. Түқым ішіңде көп жылдар бойы қаракөл қойларының белгілі бір елтірілік типі орнықты, жаңа түқымдық және зауыттық типтер, қара, сондай-ақ түрлі түсті қаракөл экотиптері құрылды. Селекциялық-генетикалық белгілердің өзгергіштігі негізінде аталығы мен аналығының тұқым қуалау қасиеттерін үйлестіру мақсатында қошқарларды саулықтарға жұптау құрылған. Алайда тілті мұқият ойластырып жұптағанның өзінде жақсы нәтижелерге жету әрдайым мүмкін бола бермейді, мүның өзі өртүрлі үйлесімділік құбылыспен түсіндіріледі, яғни түқымдық қошқардың біреуін белгілі бір саулықпен жұптаған кезде белгілері сәтті құрамдасып, жақсы нәтиже береді, ал басқалары сол саулықтарда нашар ұрпақ береді.
Жекелей жұптаутек асыл тұқымды қойларды шағылыстыру жүргізген науқанында элита және бірінші класты саулық отарларына қолданылады. Онда әрбір түқымдық қошқар асыл тұқымдық және өнімділік сапасы сәйкес келетін саулықтарға бекітіледі. Жекелей жұптаған кезде ұрпағының шығу тегі, өнімділігі, сондай-ақ аддыңғы жұптауда алынған ұрпақ сапасы ескеріледі.
Топтық (кластық) жұптау. Топтық жұптау класы төмен саулық отарларын шағылыстыру ыауқанында тауарлы фермалар мен асыл түқымды шаруашылықтарда қолданылады. Мұндай жағдайда қозының сапасын анықтағанда белгілі бір мал тобы класының жиынтық бағалауын, сол кластағы қойлардың өзіне тән конституциялық және ең маңызды онімділік сапасын, шығу тегін, егер мүмкін болса жасын негізге алу арқылы жалпы саулықтардың қозы кезіндегі сапа жиынтығын ескере отырып қошқарларды саулықтарға жұптайды. Елтірілік типі және барлық негізгі белгілері: бүйрагүлінің формасы, типі мен мөлшері, өрнегінің сапасы, жолағы бойынша, конституциясы мен экстерьерін, ересек қойдың жүн сапасын т.б. ескере отырып жұптау жүргізіледі.
Жұптау негізінен екіге бөлінеді: біртекті және әртекті.
Біртекті жұптау отарды тұрпаттандыру және қойларды тармақтық өсіру кезінде кеңінен қолданылады. Қаракөл шаруашылығында осындай жұптауды қойлардың асыл тұқымдылығы мен өнімділік сапасын сипаттайтын көптеген көрсеткіштері ретінде қарауға болмайды. Отардағы қойларды біртекгі жұптаған кезде жүн үзындылығың қоюлығы немесе жіңішкелігі бойынша біркелкі бола бермейді. Соңдықтан біртекті жұптауды маддың белгілері мен қасиетінің корреляциялық өзгергіштігін ескере отырып жүргізу қажет. Тұқымдық қошқарлардың көрсеткіштері саулық құрамының көрсеткіштерінен асып түскен жағдайда, асыл түқымды қаракөл шаруашылығында мұндай жұптау неғұрлым кобірек қолданады. Қандай жағдайда болмасын біртекті жұптау отарды үздіксіз жақсартуға ықпал етуі тиіс. Кез келген отарда өзара жұптасатьш қойдың түгелдей біркелкі болмауына байланысы (бірқатар белгілері бойынша бір-бірінен айырмашьшығы болады), іс жүзінде біртекті жұптау болмайды. Біртекті жұптаудың әрбір жағдайыңда әртектілік элементтері болады.
Әртекті жұптау саулық отарындағы ең маңызды көрсеткіштерін күшейту үшін, сондай-ақ малдың аралық көрсеткішін алу үшін қолданылады. Әртекті жұптау асыл тұқымды фермаларда кеңінен қолданылады, онда қошқарлар класы, әсіресе жетекші белгілерінің дәрежесі бойынша саулықтардан едәуір басым түседі.
Әртекті жұптаудың ерекше құндылығы -- ұрпақтарының биологиялық толық жарамдылығы, олардың ерекше тіршілік қабілетілігі, көтеру үшін азықтағы қоректік заттарды мейлінше пайдалануы. Будандардың осындай ерекшеліктерінің, сондай-ақ мол өнімділігінің себебінен әртекті жұптауды тауарлы қой шаруашылығында мал өсірудің негізгі әдістерінің бірі ретінде санауға болады. Жұптау арқылы малдың кейінгі ұрпақтарындағы ерекшеліктерді жүйелі түрде жүргізу бойынша сақтауға, жинақтауға тырысады. Назар аударатын жайт, қошқарлардың да, сондай-ак, саулықтардың да тұқым қуалау қасиеттері ұрпағына бірдей шамада беріледі, демек жекелеген ұрпақтарына асыл тұқымдық және өнімділік сапасының әсер ету дәрежесі бойынша саулықтар қошқарлардан кем түспейді. Алайда кейбір дерек көздеріңде селекцияда саулықтардың мәнділігі төмендеу екендігі көрсетілген. Бұл орайда ескеретін жайт, қошқарларды сұрыптау тиімділігі тек саулықтарды сұрыптау арқылы іске асырылуы мүмкін. Қаракөл қойларын тұқымдық сұрыптау мен жұптау әдістері селекциялық -- асылдандыру жұмысындағы басты мәселе болып саналады. Қой асылдандыру ісінде ойдағыдай жетістікке жету үшін, олардың тұқымдык, елтірілік типтерін, конституциясын, жынысы мен жасын ескере отырып, жылдың барлық маусымында азықтандыру мен күтіп-бағуды жақсарту қажет.
Түптеп келгенде, қаракөл қойының сапасын өзгертуге, олардың тұқымдылығын, өнімділігін, асыл тұқымдық қүндылығын жақсартуға арналған зоотехникалық шаралардың күрделі жиынтығы қаракөл шаруашылығындағы селекциялық-асылдандыру жұмыстарының маңызды мәні болып саналады. Қазақстандағы қаракөл шаруашылығын дамытудың қазіргі кезеңінде, нарықтық экономика жағдайында жеке және фермерлік шаруашылықтарда асылдандыру жұмыстарын жаппай жүргізу аса маңызды шара.
1.2.2 Қаракөл қой шаруашылығының асылдандыру жұмыстарының деңгейімен мен міндеті
Қаракөл шаруашылығы асылдандыру жүмыстарьшың деңгейі мен міндеті бойынша 4 категорияға бөлінеді: мемлекеттік асыл түқымды мал зауыттары; репродуктор шаруашылықтар;
асыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz