Ірі қара төлін бардамен бордақылау
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1.Малды азықтандыру нормасы мен рацион туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ..7
1.2.Малды нориалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен элементтері...8
1.3.Азық өлшеміне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.4.Мүйізді ірі қара малының асқорыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.5.Техникалық өндіріс қалдықтарымен іріқара малын бордақылау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.6.Тананы 6.айдан 24.айға дейінгі кезеңде азықтандыру ерекшеліктері ... ..12
1.7.Бордақылау кезеңдеріне сәйкес қоректік мұқтаждығының өзгеруі ... ... ..13
1.8.Бордақылау кезеңдеріне қарай азықтандыру принциптері ... ... ... ... ... ... 15
1.9.Бордақылаудағы еркек таналарды азықтандыру ерекшеліктері ... ... ... ... 16
1.10.Бордақылаудағы ірі қара малының бір жылға қажет азық қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1.Малды азықтандыру нормасы мен рацион туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ..7
1.2.Малды нориалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен элементтері...8
1.3.Азық өлшеміне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.4.Мүйізді ірі қара малының асқорыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.5.Техникалық өндіріс қалдықтарымен іріқара малын бордақылау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.6.Тананы 6.айдан 24.айға дейінгі кезеңде азықтандыру ерекшеліктері ... ..12
1.7.Бордақылау кезеңдеріне сәйкес қоректік мұқтаждығының өзгеруі ... ... ..13
1.8.Бордақылау кезеңдеріне қарай азықтандыру принциптері ... ... ... ... ... ... 15
1.9.Бордақылаудағы еркек таналарды азықтандыру ерекшеліктері ... ... ... ... 16
1.10.Бордақылаудағы ірі қара малының бір жылға қажет азық қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3 Техникалық қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Мал азықтандыру- зоотехния ғылымының төлдердің дұрыс өсіп- жетілуін сақа мал мен тұқым қуалау қасиетіне сац келетіндей мол да сапалы өнім алуын, мал азығының заттарын тиімді пайдалану жолымен мал денсаулығын сақтау олардың өз төлдері есебінен қалыпты және ұдайы өсіп отыруын қамтамасыз ету мақсатында ұтымды азықтандырудың негіздерін, әдістерін,технологиялық тәсілдерін зерттейтін саласы.
Мал азықтандыру жүйесі жөніндегі ғылыми және тәжірибелік материалдардың басым бөлігі мал шаруашылығы, оның ішінде ірі қара шаруашылығы саласына қызмет етуі тиіс.Ірі қара мал шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын жақсарту болып саналады.
Ірі қара мал шаруашылығы үшін маңызы өте зор. Жалпы мал шаруашылығының ішінде ірі қара мал шаруашылығынан алынатын өнім 60 пайыздан асса, ал Ресейдің солтүстік–батыс облыстарында, Балтық теңізі бойындағы республикаларда және ауыр өнеркәсіпті тәуелсіз мемлекеттер достастықтарының аймақтарында бұл өнім 65 – 70 пайызға дейін жетеді.
Ірі қара етін өндіру бордақылаумен аяқталады. Нәтижесінде малдың тірі салмағы жоғарылап, семіздігі жақсарып, еті сапалы болады. Бордақылаудан өткен малдардың ет шығымы 55 – 60 пайыз және одан көп болады да, дәмділігі жақсарады. Бордақылаудың нәтижесі ірі қара малының тұқымына, мал азығының құрылымына және сапалылығына байланысты, әсіресе рациондағы қант пен протеиннің « өз ара» қатынасының маңызы зор.
Малдың жасына қарай бордақылаудың өзінше ерекшеліктері болады, ет ұлпасының бітуі және қалыптасуы олардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Сондықтан бордақылауды бірнеше кезеңге бөледі. Оған: 13 – 15 айға дейінгі, 18 – 20 айға дейінгі, 2 жастан жоғары малдар жатады. Мал рационы жан – жақты сапалы болуы қажет. Барлық, бордақылау кезіндегі жұмыстар, әсіресе мал азығын тарату және қораны тазалау механизация тәсілімен өтеді. Наннан жасалынған барданы сүрлейді, ал картоптан жасалынған бардаға, салмағына қарай 6 – 8 пайыз ұсталған сабан қосады. Барданың құрамында көміртегімен және кальций аз болғандықтан, оның райионына арпа, жүгері, сұлы және минералды заттарды да қосады.
Қандай малды бордақылыған кезде олардың жейтін азықтарына өте мұқият қадағалау керек. Малды бордақылаудың ең басты мақсаты, ол сол малдан өзіне қажетті мөлшерде өнім алу барысында. Малдарды бордақылаған кезде әр берілген азықтардың нормасын, мөлшерін және де олардың беріліп жатқан рациондарының құрамын білу шарт.
Мал азықтандыру жүйесі жөніндегі ғылыми және тәжірибелік материалдардың басым бөлігі мал шаруашылығы, оның ішінде ірі қара шаруашылығы саласына қызмет етуі тиіс.Ірі қара мал шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын жақсарту болып саналады.
Ірі қара мал шаруашылығы үшін маңызы өте зор. Жалпы мал шаруашылығының ішінде ірі қара мал шаруашылығынан алынатын өнім 60 пайыздан асса, ал Ресейдің солтүстік–батыс облыстарында, Балтық теңізі бойындағы республикаларда және ауыр өнеркәсіпті тәуелсіз мемлекеттер достастықтарының аймақтарында бұл өнім 65 – 70 пайызға дейін жетеді.
Ірі қара етін өндіру бордақылаумен аяқталады. Нәтижесінде малдың тірі салмағы жоғарылап, семіздігі жақсарып, еті сапалы болады. Бордақылаудан өткен малдардың ет шығымы 55 – 60 пайыз және одан көп болады да, дәмділігі жақсарады. Бордақылаудың нәтижесі ірі қара малының тұқымына, мал азығының құрылымына және сапалылығына байланысты, әсіресе рациондағы қант пен протеиннің « өз ара» қатынасының маңызы зор.
Малдың жасына қарай бордақылаудың өзінше ерекшеліктері болады, ет ұлпасының бітуі және қалыптасуы олардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Сондықтан бордақылауды бірнеше кезеңге бөледі. Оған: 13 – 15 айға дейінгі, 18 – 20 айға дейінгі, 2 жастан жоғары малдар жатады. Мал рационы жан – жақты сапалы болуы қажет. Барлық, бордақылау кезіндегі жұмыстар, әсіресе мал азығын тарату және қораны тазалау механизация тәсілімен өтеді. Наннан жасалынған барданы сүрлейді, ал картоптан жасалынған бардаға, салмағына қарай 6 – 8 пайыз ұсталған сабан қосады. Барданың құрамында көміртегімен және кальций аз болғандықтан, оның райионына арпа, жүгері, сұлы және минералды заттарды да қосады.
Қандай малды бордақылыған кезде олардың жейтін азықтарына өте мұқият қадағалау керек. Малды бордақылаудың ең басты мақсаты, ол сол малдан өзіне қажетті мөлшерде өнім алу барысында. Малдарды бордақылаған кезде әр берілген азықтардың нормасын, мөлшерін және де олардың беріліп жатқан рациондарының құрамын білу шарт.
1. Н. Омарқожаұлы « мал азығын бағалау және малды азықтандыру ».
2. А. Ә. Төреханов, Ж. К. Каримов, Ш. Д. Даленов, Д. Қ. Найманов, Н. Ә. Жазылбеков « Ірі қара шаруашылығы ».
3. А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев « Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы ».
4. Қ. Қ. Қожанов « Төл ауруларын емдеу және олардан сақтандыру шаралары ».
5. А. Дәрібаев « Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру ».
6. Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков «Мал шаруашылығы»
7. Ж. Төлеуіш «Малың аман болса, май ішесің»
2. А. Ә. Төреханов, Ж. К. Каримов, Ш. Д. Даленов, Д. Қ. Найманов, Н. Ә. Жазылбеков « Ірі қара шаруашылығы ».
3. А. Ә. Төреханов, Н. Ә. Жазылбеков, М. А. Кинеев « Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы ».
4. Қ. Қ. Қожанов « Төл ауруларын емдеу және олардан сақтандыру шаралары ».
5. А. Дәрібаев « Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру ».
6. Н. Омарқожаұлы, Б. Әкімбеков «Мал шаруашылығы»
7. Ж. Төлеуіш «Малың аман болса, май ішесің»
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылыми Министрлігі
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Кафедра:___________________________ _________
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
пәні ___________________________________ ___________________
мамандығы ___________________________________ _____________
жұмыс тақырыбы Ірі қара төлін бардамен бордақылау
Орындаған Кушербаева О.___
(қолы, аты-
жөні)
Жетекші
___________________________________ __
(қолы, аты-жөн және ғылыми
дәрежесімен атағы
Жұмыс бағамен
қорғау ___________
(баға)
_____ __________20__ж
Комиссия:
_________________
(қолы, аты-жөні)
_________________
(қолы, аты-жөні)
Норма бақылау:
_________________
(қолы, аты-жөні)
Шымкент 20____ж.
Ф.7.14-04
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра Ветеринарлық медицина және зоотехния
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі___________
______________________ 20_ ж.
ТАПСЫРМАСЫ №____
___________________________________ _______________________________
пәні бойынша курстық жұмыс:
Студент__________________________то бы___________________
(аты-жөні)
Жұмыстың тақырыбы___________________________________ __
___________________________________ ___________________________
Бастапқы мәліметтер_________________________ ___________
___________________________________ _______________________________
№ Курстық жұмыстың мазмұны Орындау Салыстырмалы
мерзімі көлемі (парақ
саны)
1
2
3
4
5
Әдебиет: 1. ___________________________________ __________________
2. ___________________________________ ___________________________
3. ___________________________________ ___________________________
Тапсырманың берілген күні ______, жұмыстың қорғалған күні__________
Жұмыстың жетекшісі___________________________________ __________
(аты-жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған ________________________________
(күні, студент қолы)
Ф.7.14-05
Қазақстан республикасы білім және ғылым министрілігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Факультет Агроөнеркәсіп
Кафедра Ветеринарлық медицина және зоотехния
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_______________________
(қолы, аты-жөні)
________________20__ж.
Хаттамасы №___
Курстық жұмысты қорғау
Пәні ___________________________________ _______________________
Студент____________________________ _тобы_______________________
Курстық жұмыстың тақырыбы
___________________________________ _______________
Қорғау кезінде келесі сұрақтарға жауап алынды:
1.___________________________________ _________________
2.___________________________________ _________________
3.___________________________________ _________________
Курстық жұмысты орындау кезінде алынған балл (60 мүмкіндіктен)
______, қорғау бағаланды (40 мүмкіндіктен) ______ балл.
Сомалық баллы _________
Жұмыстың бағасы__________
Курстық жұмыс жетекшісі
___________________________________ _________________
Комиссия мүшелері___________________________ ___
Комиссия мүшелері ____________________________
Комиссия мүшелері _____________________________
Қорғау күні_____________________________20 ___
Комиссия төрағасы
және___________________________________ ___________________
комиссия
мүшелері___________________________ ________ ________________________
____ ________ 20__ж. ____ ___________ 20__ж.
Аралығында келесі құжаттарды жою және пайдаға асыру:
___________________________________ _______________________________
(құжаттың атауы және белгіленуі)
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ________________________ экземпляр
көлемінде.
Іс жүзінде пайдаға саыру мерзімі _______ __________________________ж
Төраға қолы
________________
(А.Ж.Т)
және комиссия мүшелері
_________________
(А.Ж.Т)
_________________
(А.Ж.Т)
Аннотация
Малды азықтандыру пәнінен Ірі қара төлін бардамен бодақылау тақырыбына
жазылған курстық жұмыс 28 беттен тұрады. Кіріспе, негізгі бөлім, (10
теориялық азықтандыру 6 кесте) өзіндік жұміс, техникалық қауіпсіздік,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған.
Нормативтік сілтемелер
Бұл курстық жұмыста мына төмендегі нормативтік сілтемелер қолданылады:
МЕМ СТ 2, 104 – 68 ЕСКД Негізгі жазулар.
МЕМ СТ 2. 601 – 95 ЕСКД Пайдалану құжаттары.
МЕМ СТ 2. 6304 – 81 Сызба шрифтері.
МЖБМС 2. 321 – 84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеу.
МК (ГК) ҚР 04 – 2003. Экономикалық қызмет түроері бойынша өнімнің
классификаторы (ӘҚТБОК)
СТ ОҚМУ 4.02 – 2008. Университет стандарты. Сапа менеджменті жүйесі,
құжаттарын түзу, мазмұндау мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ. 7. 11 – 2009. Университет стандарттары. Оқу – әдістемелік
процестерді басқару.
МЖБМС. 2. 701 – 84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері орынға
қойылатын жалпы талаптар.
Анықтамалар
Азық өлшемі- организімнің тіршілігі мен өнім өндіруге қажетті энергия мен
құрылымдық және биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын айқындайтын жалпы
нормалық көрсеткіштерге тәулігіне 1 басқа қажет азық.
Рацион құрылымы- рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы
қоректілігіне (а.ө. не АЭЗ бойынша) пайыздық қатынасы айғақтайды.
Тетіктелген азықтандыру нормасы деп- толықтырылған организм мұқтаждығының
18-30 көрсеткішін қамтитын деректер.
Азықтандыру рационы- малға жегізілетін жемшөп пен азықтық қосындылар
мөлшерін, қоректілік көрсеткіштерін сәйкестендіру арқылы жүзеге асырылады.
Азықтандыру типі- рацион құрылымындағы басым азық тобы немесе жекелеген
азық белгілейді.
Рацион – бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік
заттары бір күндік нормаға сәкестендіріледі.
Мал азығын нормалау- мал организміндегі қоректік заттарға
қажеттілікті толықтыру.
Қысқартылған сөздер
ҚЗ- құрғақ зат
ШП- шикі протеин
ШМ- шикі май
АЭЗ- азотсыз экстративті заттар
ҚП- қорытылған протеин
АЭ-алмасу энергиясы
г – грам
мг – миллиграм
л – литр
а.ө. – азықтық өлшем
кДж – килоджоуль
МДж – мегаджоуль
% - пайыз
Мазмұны
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1.Малды азықтандыру нормасы мен рацион туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ..7
1.2.Малды нориалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен элементтері...8
1.3.Азық өлшеміне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4.Мүйізді ірі қара малының асқорыту
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10
1.5.Техникалық өндіріс қалдықтарымен іріқара малын бордақылау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.6.Тананы 6-айдан 24-айға дейінгі кезеңде азықтандыру
ерекшеліктері ... ..12
1.7.Бордақылау кезеңдеріне сәйкес қоректік мұқтаждығының
өзгеруі ... ... ..13
1.8.Бордақылау кезеңдеріне қарай азықтандыру
принциптері ... ... ... ... ... ... 15
1.9.Бордақылаудағы еркек таналарды азықтандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... 16
1.10.Бордақылаудағы ірі қара малының бір жылға қажет азық
қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Өзіндік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...18
3 Техникалық қауіпсіздік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ІРІ ҚАРА ТӨЛІН БОРДАҚЫЛАП ӨСІРУ ЖӘНЕ РАЦИОН ҚҰРУ
1 Мына төмендегі сұрақтарға жауап жазыңыз:
1 Малды азықтандыру нормасы мен рацион туралы түсінік.
2 Малды нормалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен элементтері. 3
Азық мөлшеріне әсер ететін факторлар.
4 Мүйізді ірі қара малының ас қорыту ерекшеліктері.
5 Техникалық өндіріс қалдықтарымен ірі қара малын бордақылау әдістері
6 Тананы 6-айдан 24- айға дейінгі кезеңде азықтандыру ерекшеліктері
7 Бордақылау кезеңдеріне сәйкес қоректік мұқтаждығының өзгеруі.
8 Бордақылау кезеңдеріне қарай азықтандыру принциптері.
9 Бордақылаудағы еркек таналарды азықтандыру ерекшеліктері.
10 Бордақылаудағы ірі қара малының бір жылға қажет азық қоры
Кіріспе
Мал азықтандыру- зоотехния ғылымының төлдердің дұрыс өсіп- жетілуін
сақа мал мен тұқым қуалау қасиетіне сац келетіндей мол да сапалы
өнім алуын, мал азығының заттарын тиімді пайдалану жолымен мал
денсаулығын сақтау олардың өз төлдері есебінен қалыпты және ұдайы
өсіп отыруын қамтамасыз ету мақсатында ұтымды азықтандырудың
негіздерін, әдістерін,технологиялық тәсілдерін зерттейтін саласы.
Мал азықтандыру жүйесі жөніндегі ғылыми және тәжірибелік
материалдардың басым бөлігі мал шаруашылығы, оның ішінде ірі қара
шаруашылығы саласына қызмет етуі тиіс.Ірі қара мал шаруашылығының
нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен қарқынды
технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және
жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал
азығының сапасын жақсарту болып саналады.
Ірі қара мал шаруашылығы үшін маңызы өте зор. Жалпы мал
шаруашылығының ішінде ірі қара мал шаруашылығынан алынатын өнім 60 пайыздан
асса, ал Ресейдің солтүстік–батыс облыстарында, Балтық теңізі бойындағы
республикаларда және ауыр өнеркәсіпті тәуелсіз мемлекеттер достастықтарының
аймақтарында бұл өнім 65 – 70 пайызға дейін жетеді.
Ірі қара етін өндіру бордақылаумен аяқталады. Нәтижесінде малдың тірі
салмағы жоғарылап, семіздігі жақсарып, еті сапалы болады. Бордақылаудан
өткен малдардың ет шығымы 55 – 60 пайыз және одан көп болады да, дәмділігі
жақсарады. Бордақылаудың нәтижесі ірі қара малының тұқымына, мал азығының
құрылымына және сапалылығына байланысты, әсіресе рациондағы қант пен
протеиннің өз ара қатынасының маңызы зор.
Малдың жасына қарай бордақылаудың өзінше ерекшеліктері болады, ет ұлпасының
бітуі және қалыптасуы олардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Сондықтан бордақылауды бірнеше кезеңге бөледі. Оған: 13 – 15 айға дейінгі,
18 – 20 айға дейінгі, 2 жастан жоғары малдар жатады. Мал рационы жан –
жақты сапалы болуы қажет. Барлық, бордақылау кезіндегі жұмыстар, әсіресе
мал азығын тарату және қораны тазалау механизация тәсілімен өтеді. Наннан
жасалынған барданы сүрлейді, ал картоптан жасалынған бардаға, салмағына
қарай 6 – 8 пайыз ұсталған сабан қосады. Барданың құрамында көміртегімен
және кальций аз болғандықтан, оның райионына арпа, жүгері, сұлы және
минералды заттарды да қосады.
Қандай малды бордақылыған кезде олардың жейтін азықтарына өте мұқият
қадағалау керек. Малды бордақылаудың ең басты мақсаты, ол сол малдан өзіне
қажетті мөлшерде өнім алу барысында. Малдарды бордақылаған кезде әр
берілген азықтардың нормасын, мөлшерін және де олардың беріліп жатқан
рациондарының құрамын білу шарт.
1 Негізгі бөлім
1.1 Малды азықтандыру нормасы мен рацион туралы түсінік
Мал азықтандыруды қоректік құндылығы малдың физиологиялық қоректік
мұқтаждығын белгілейтін азықтандыру нормасының көрсеткіштеріне
сәйкестендіріліп құрастырылған азықтандыру рациондары, яғни жегізілетін
азықтары мен азықтық қосындылары арқылы іске асырылады.Мал азықтандыру
ғылымының мақсаты малдың қоректік қажеттігін мұқтаждық көрсеткіштеріне
сәйкес энергетикалық және құрылымдық қоректік заттар және барлық минералды,
биологиялық әсерлі қосындылармен жан-жақты толығымен қамтамасыз ету болып
табылады.
Малдың қоректік қажеттігі арнайы нормалық көрсеткіштермен
белгіленіп,өтілетіндіктен мұндай азықтандыру ж.йесін нормалап азықтандыру
дейді.Малды белгіленген мөлшер,яғни нормасыз,еркінше азықтандыру олардан
өндірілген өнім бірлігіне жұмсалған азық шығынын күрт өсіріп, жемшқп
қорының пайдасыз ысырабына соқтырады.Мал шаруашылығы өнімін өндірудегі
жұмсалатын тікелей шығындарда азық шығындарының үлесі басым
болғандықтан.бұл өнімнің өзіндік құны қымбаттанып,сана рентабельдігін
тқмендететін экономикалық фактор болып табылады.
Осы тұрғыдан алғанда мал азықтандыруда организм қажеттігінен аз да
неиесе одан көп те мқлшерде азық жинау зиянды.Организм қажеттілігінен аз
мөлшерде жеткізілген қоректік заттар зат пен энергия алмасуын толық
қамтамасыз ете алмайды да, төл өсімі мен жетілімін тежеп,сақа малдың
өнімділігін кемітіп,өзін арықтатып жібереді.Демек,шамадан көп енген
қоректік заттар ас қорыту барысында толық қорытылып, игерілмей,көбі
босқа,пайдасыз ысырапталады.Бұл бір жағынан,өнімнің өзіндікқұнын
қымбаттатса, екінші жағынан,зат алмасуын да бұзып,оған кедергі келтіреді.
Организм тіршілігінің қоректік қажеттілігі мал түлігі мен құс
түріне,жасына,жынысына, физиолргиялық жағдайына және өнімділігіне
байланысты өзгереді.Нормалап азықтандыруды малдың мұқтаждық көрсет-
кіштері,яғни азықтандыру нормасы мен оны қамтамасыз ету үшін малға
жегізілетін жемшөп пен азықтық қосындылар мөлшерін,яни азықтандыру
рационының қоректілік көрсеткіштерін сәйкестендіру арқылы жүзеге
асырады.Азықтандыру нормасының негізінде азықтандыру рационын,яғни
қоректілігі норма көрсеткіштерін өтейтін мал басына жегізілетін азықтар мен
азықтық қосындылары құрастырады.Рацион ұқүұрылымы мен құрамы мал түлігі мен
құс түрінің ас қорыту физиологиясын,өнімдік бағытына байланысты зат алмасу
ерекшелігіне сәйкестендіріледі.Рацион құрамына кіретін азық топтарының оның
жалпы қоректілігіне пайыздық қатынасы рацион құрылымын айғақтайды.Рацион
құрылымындағы басым азық тобы не жекелеген азық мал азықтандыру типін
белгілейді.Рацион құрылымын құрғанда әр азық пен негізгі азықтық топтың
мөлшері мен арақатынасы мал түрінің, жасының, жынысының, өнімдік
бағытының,физиологиялық ахуалының ас қорыту физиологиясына сәйкестендірілуі
керек.Рацион аумақты жемшөбінің желінуі малдың қарын аумағы,яғни оның
сыйымдылығымен байланысты болса,оның ірі және шырынды жемшөпке тиетін
үлесі қарындағы ас қорыту ерекшеліктеріне байланысты өзгертіледі. Рацион
құрылымын белгілегеннен кейін оның құрамындағы азықтардың қорек заты
бойыншща алынған көлемін нормаға сәйкестендіреді.Азықтандыру рационының
алдымен мал тіршілігін қамтамасыз етуге және өнім түзуге қажет өнім түзуге
қажет энергия мен протеиннің жеткіліктілігіне көңіл бөледі.
1.2 Малды нормалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен
элементтері
Мал нормалап азықтандырудың басты шарты шаруашылықтағы мал түлігі мен
құс түріне,жасына,жынысына,физиологиялы қ жағдайына,тірілей салмағы мен
өнімділік деңгейіне байланысты өзгеретін организм мұқтаждығын,яғни
азықтандыру нормасын дәл анықтау болып табылады.Организм тіршілігін
қамтамасыз етіп,өнім өндіру қажеттілігінен туындайтын ол мұқтаждық көлемі
дене тірілей салмағы мен тәуліктік салмақ қосуы,сиыр сүттілігі,саулық
жүнділігі,мекиен жұмыртқалағыштығы секілді өнімділік көрсеткіштеріне
байланысты өзгереді.
Организм тіршілігін қамтамасыз етуге қажет энергия мен қоректік заттар
мұқтаждығы абсолюттік тынығудағы малды ашықтырып барып анықтайды.Өнімділігі
орта деңгейлі еш жұмыс істемей тынығудағы мал денесіндегі ас қорытуын,қан
айналымын,тыныстануын,т.б.тіршілік қызметін қалыпты деңгейде сақтауға
организмдегі жалпы энергия шығынының 40-60
жұмсалатын энергия көлемі өседі.
Былайша айтқанда,мал денесі ірі болып,тірілей салмағы ауырлаған сайын
тіршілігін қамтамасыз етуге жұмсалатын қоректік заттар үлесі өседі
де,өнімділігі жоғарылаған сайын оған жұмсалатын қоректі заттар үлесі
артады.
Организмдегі таза өнім өндіруге жұмсалған энергия көлемін тікелей
калориметриялық бомбада жағып немесе есептеп шығарады.Бірақ өнім өндіру
үшін бүкіл тіршілік үрлісін қамтамасыз ету қажет болғандықтан, организм
мұқтаждығы өнім энергиясы мен оны өндіруге жұмсалатын энергия қосындысымен
белгіленеді.Организмнің өнімдік мұқтадығы оның ішкі физиологиясына,ал оны
қамтамасыз ету мұқтаждығы сыртқы орта жағдайларына тәуелді
өзгеретіндіктен,олар осы біріктірілген азықтандыру нормасымен белгіленеді.
Азық рационындағы принциптері:
1. азық нормасын анықтау
А) малдың түрі, жасы
Б) одан алынатын өнімнің түрі, мөлшері
С) малдың физиологиялық, биологиялық қасиеті
Д) малдың қоңдылығы
Е) жылдың мезгілі
2. Азықтың түрлері:
А) рационға кіретін азықтардың түрлері
Б) ірі азықтар
С) шырынды азықтар
Д) құнарлы азықтар ( дәнді азықтар )
Е) минералды азықтар
Ж) биологиялық әсерлі азықтар
3. малдың өнімін анықтау:
4. жылдың мезгілі
5. малдың физиологиялық жағдайын анықтау
6. малдың жынысын, жасын анықтау
7. малдың ас қорыту ерекшеліктерін анықтау
1.3 Азық мөлшеріне әсер ететін факторлар
Азықтағы қоректі заттардың өнімге айналу мөлшерін анықтау үшін
О.Кельнер 1893 жылдардан бастап 18 жыл ішінде шамамен 100 шақты
бордақылаудағы өгіздерге газреспираторлық тәжірибелер жүргізіп,малдың
денесіне қанша белок және май байланғандығын анықтаған.О.Кельнер
бордақылауда тұрған өгіздерге өткізген респираторлық тәжірибесінде таза
қоректі заттардың өнімділік қасиетін анықтау үшін,өнімділік қасиетіналдын
ала анықтаған негізгі рациоға қосымша таза қоректі заттар қосып,азотсыз
экстрактивті заттардың орнынатаза крахмал,клетчатканың-
целлюлоза,қант,белоктың-бидай кликовинасын,майдың-жер жаңғақ майының
эмульсиясын берген.
Егер қорытылатын қоректі заттар арөылы есептеген май байлау мөлшері,
баланс азот пен көміртегінің шорылану мөлшері арқылы есептегенде май
мөлшеріне тең болса,онда О.Кельнер ондай азықтарды құнарлы азықтар тобына
жатқызған. Нақты байланған май мөлшерімен баланс азот пен көміртегінің
шоғырлану арқылы есептеген,қорытылатын заттардың есебімен есептегендегі май
мөлшерінің арақатынасын толықтыру коэффициенті дейді. Осы коэффициенттірді
пайдалана отырып кез-келген азықтардың құндылығын есептеп шығаруға болады.
Азықтық өлшем бірлігі деп азықтық жалпы қоректілігін өлшейтін бірлікті
айтады. Совет елінде иең алғашқы азық өлшемі советтік азық өлшемін 1922-
1923 жылдары орыстың ұлы ғалымы профессор Е.А.Богданов бастаған комиссия
есептен шығарып,1933 жылы шаруашылыққа енгізілген.
Ірі және көк азықтардың балансы азот пен көміртегі балансы арқылы
есептегендегі май байлану мөлшері мен қорытылған заттар арқылы
есептелгендегі май байлану мөлшерінің айырмашылығы өте көп. О.Кельнер бұл
айырмашылықты клетчатканы қорытуға жұмсалуы көміртегінің көбейюіне және
бөлініп шығуына әсерін тигізеді,соның кесірінен майдың байлануы азайды.
Тәжірибенің нәтижесінде О.Кельнер 100г желінген клетчатканы қорытылған
қорыту үшін 14,3г май қажет екенін анықтаған, яғни 100г желінген клетчатка
май байлану мөлшерін14,3г кемітеді.
Сонымен О.Кельнер азықтардың өнімділік қасиетін анықтау үшін крахмалдық
май байлау мөлшерін қолданған.Осы коэффициентті пайдалана отырып,әрбір
органикалық қорытылған қоректі заттардың азық өлшемін есептеп шығаруға
болатындығын ескерткен.
1.4 Мүйізді ірі қара малының ас қорыту ерекшеліктері
Мүйізді ірі қара мал қарны көп бөлімді күйіс қайыратын малға
жатады.Олар,негізінен,өсімдік тектес көк шөп және басқа аумақтағы жемшөппен
қоректенеді.Мүйізді ірі қара мал азықтандырылуын алынатын өнімі бойынша
сүтті және етті болып келетін сала бағытына байланыстырады.Сүт өндіруге
сүтті бағыттағы қара ала,әулие-ата,қырдың қызыл,симментал, бурыл латыш және
де сүтті-етті бағыттағы алатау секілді мүйізді ірі қара мал тұқымдары
өсіріледі.Олардан өндірілетін сүт биохимиялық тұрғыдан құрамы өте
күрделі,ал қоректілік тұрғысынан төлге жұғымды сиыр желінінде пайда
болатын құнды биологиялық сұйық.
Бордақылау рационының құрылымын мал денесіндегі бұлшық ет пен сапалы
майы ұлғайып, сойыс шығымы жоғарылап, еттің мәрмәрлігі мен дәмділігі өсуіне
бағыштайды
Cүт құрамында төл тіршілігіне қажетті барлық дерлік қоректік,минералды
және биологилықәсерлі заттар жеңіл қорытылып,жылдам сіңірілетін түрде
жиналады.Желінде түзілген сүттің құрамы желінген азықтың да, тамырдағы
қанның да құрамынан ерекшеленеді. Сүттегі қант мөлшері қандікінен 90есе,май
мөлшері 18-20 есе азайып,кальций мен фосфор элементтері де қандағы
деңгейінен анағұрлым жоғары шоғырланады.Лактоза деп аталатын сүт қанты қан
плазмасындағы глюкозадан, сүт майы,ондағы липидтер, фосфотидтер мен басым
бөлігі сірке қышқылы болып келетін ұшпалы май қышқылдарынан, ал сүт белогы
сіңірілетін аминқышқылдарынан түзіледі. Сонымен қатар сүт майының түзілуіне
мес қарындағы микробиологиялық метоболизмде пайда болып, тікелей қанға
енетін ұшпалы май қышқылдары да тікелей қатысады.Қандағы витаминдер мне
минералды заттар сүт құрамына өзгеріссіз енеді.
Жайылымда салмақ қоса алмаған малға қосымша жем беріп
бордақылайды.Әсіресе 18 айға дейінгі мүйізді ірі қара малдың тек жайып
семіртуге келмейтінін ескеріп, олардың жоғары тәуліктік салмақ қосымын
қамтамасыз ету үшін қосымша арпа, сұлы, жүгері жармасын және құрама жеммен
азықтандырады.
Бордақылаудағы малға берілетін азықтарды олардың қоректілеріне,
құнарлығына,және басқа қасиеттеріне қарай ірі шырынды және жем азықтар деп
бірнеше топқа бөледі.
Сиыр етін өндіру үшін етті бағыттағы мүйізді ірі қара мал тұқымдарынан
елімізде қазақтың ақ бас, қалмақ, галловей, санта-гертруда,т.б. тұқымдарын
өсіруде.Бұларды жеделдетіп өсіріп,бордақылап етке сояды.Сондықтан төлден
сүтті сиыр өсіргенде,оларды аумақты жемшөпті мейлінше мол жеп, ас қорыту
жолының сыйымдылығын ұлғайту көзделетін болса, етті бағыттағы малды
құнарлы азықтандыру арқылы қысқа мерзімде тірілей салмағы мен қоңдылығын
жоғарылату көзделуде.
1.5 Техникалық өндіріс қалдықтарымен ірі қара малын бордақылау
әдістері.
Техникалық өндірістің азықтық қалдықтарынан мал азығы ретінде
көбіне қант, ашыту (спирт) және крахмал өндірісінің қалдықтары
қолданылады.
Қант өндіретін заводтарда қызылша тамырларынан қант өндіру үшін
оларды жұқа турап, диффузорларға салып, ыстық сумен өңдейді. Содан
салған қалдықты жом дейді.
Қызылша жомында 90% су, 2,1 %, протеин, 0,6 % май, 3,0% клетчатка, 3 %
азотсыз экстрактивті заттар болады. 100 кг 10 азықтық өлшемі, 0,9 кг
қорытылатын протеин болады.
Тез арада ашып бұзылатындықтан ұзақ сақталуға, алысқа тасуға тиімсіз .
Әдетте заводтарда жомды сығымдаудан өткізеді, сөйтіп ылғалдығын -80-85%
төмендетеді, арнайы фларды сақтайды. Мұндай жомның қоректілігі 0,14-0,16
азық өлшеміне дейін көтеріледі.
Жомның қоректілігін көтеруге азот, фосфор, күкірт, натриймен байытылған
консерванттарды пайдалануға болады.
Крахмал өндірісінің қалдығы – мезга деп аталады. Сүрленген мезгада
құрғақ зат мөлшері 24,1% дейін жоғарылап, протейні 1,2 % көбейеді.
Тез бұзылатын болғандықтан мезганы тез арада бордақыланатын ірі қара
малына беру немесе консервілеп сақтау.
Барда спирт өндірісіндегі ашықталу процентінің қалдығы. Оның ірі қара
бордақылаудағы орны ерекше. Дайындалған негізіне байланысты оның құрамы
әр түрлі болып келеді. Ең қоректісі –астық тұқымдастарының бардасы.
Олардың 8-11 % азық өлшемі бар.
Жаңа дайындалған астық тұқымдастар дәнін және кртоп бардасын құрғақ
тірі азықтармен араластырып, бордақылаудағы ірі қара малына береді.
Бордақылаудағы жас малға тәулігіне 50-70 л, сақа малға 80-90 л барда
ішкізеді.
Сондай-ақ барданы кептіргеннен кейін қалған сүзбесін сығып
қоюландырып, құрғақ барда мен араластырып, кептіріп витамин азық барда
сүзбесін жасап, нормамен бордақылаудағы ірі қараға қайта береді.
Сыра бөртпес – арпа дәнінің қалдығынан тұрады. Протеин мен клетчаткаға
өте бай.
Жаңа дайындалған сыра бөрітпесін тәулігіне құнажындарға 8-12 кг,
таналарға 8-10 ег, бұзауларға 3-5 кг, бордақылаудағы ірі қараға 15-20 кг
береді.
Бірақ тез арада бұзылып, іш ауруына шалдықтыратынын ескртіп, тез
желінуін қадағалау қажет.
Сыра ашытқысы – сыра ашытқанда алынады. Бұзауларға 0,1-0,2 кгт тәулігіне
береді сыра ашытқысын бордақылаудағы ірі қара малға бергеннен гөрі
сауын сиырына берген тиімді себебі, сүтінің майлылығы артады.
1.6 Тананы 6-айдан 24-айға дейінгі кезеңде азықтандыру ерекшеліктері
Тана - торпақтың азықтандыру нормасы салмақ қосуына қарай анықталады.1
жасқа дейінгі мүйізді ірі қара мал төліне 1 кг қосымша салмақ қосуынша -6-7
а.ө.,660-840 г қорытылатын протейін керек болса, 1-2 жасында-8-9 а.ө.,800-
900г қорытылатын протейн қажетте, бордақылаудағы сақа мүйізді ірі қара
малға -10-12 а.ө., 700-960 г қорытылатын протеин керек. Яғни жасы өскен
сайын салмақ қосуына азық жұмсалуы да ұлғая түседі. Демек етке жас малды
бордақылау тиімді болып табылады. Мұныңмәнісі-жас мал денесінде
азотпротеинбалансының оң болуынан салмақ қысымы, негізінен бұлшықет
құрамындағы ақуыз түзілуі есебінен, ал денесінде азот протеин теңдігі
сақталатын сақа мал салмақ қосымы май құрамындағы көміртек баланысының
есебінен жүретіндігінде1кг бұлшықет түзілуіне одан энергетикалық
қуаттылығы жоғары 1кг май түзілуінен аз энергияазық шығыны
жұмсалатындығында.
Тананың әр 1кг қосымша салмақ қосымына 6айдан 1 жасқа дейін 1а.ө. –де
120-121 қорытынды протеин бар - 6-7 а.ө.,8-9а.ө. жұмсалады. Мұны
қамтамасыз ету үшін тәулігіне 6 айдан соң 1 жасқа дейінгі малға – 6-7 кг
тамыр жемістілер, 4-5 кг пішен, 1кг сабан, 0,5 кг жем, 25 г ас тұзы, 25 г
азықтық бор немесе фосфат, 1 жастан 2 жасқа дейінгі малға – 7-8 кг
қызылша, 6-8 кг сүрлем, 5кг пішен, 2кг сабан, 0,5-1,0 жем, 40-45 ас тұзы
және 30-35 г азықтық бор немесе фосфат беріледі.
Жазғытұрым жайылым отын мейілінше кең пайдаланып, 7-9 айлық бұзауларға
тәлігіне – 18-22 кг, 10-12 айлықтарына -22-26 кг, 13-15 – айлықтарына -26-
30 кг, 16-18 айлықтарына -30-35 кг көк шөп беріледі. Оларға бұл кезеңде
қымбат жемді шығындамай, үнемдеп, еркек тұқымдық бұқашықтарға ғана жұмсауға
болады. Жайылым отына жас мүйізді ірі қара малды біртіндеп, алғашқы күндері
өріске шығарар алдында ірі азықтар жегізіп барып, жайылымға шығарады.
Орта есеппен алғанда, 1 жасқа дейінгі тана-торпаққа- 12ц көк шөп, 5 ц
пішен мен 2ц сабаннан тұратын 7 ц іріжемшөп, 14 ц сүрлем мен 4 ц тамыр
жемістілер тұратын 18 ц шырынды азық, 4 ц құнарлы жем мен 3 ц төсеніш
жұмсалса, 1 жастан асқандарына – 15 ц көк шөп , 8 ц пішен мен 4 ц сабаннан
тұратын 12 ц ірі азық, 32 ц сүрлем мен 13 ц тамыр жемістілерден тұратын 40
ц шырынды азық, 4-6 ц құнарлы жем мен 4 ц төсеніш жұмсалады.
Тана торпаққа тәулігіне жегізілетінт ірі азық мөлшерін – 36, ал шырынды
азық пен жем мөлшерін – 2рет бөліп келесі тәртіппен берген жөн: екртелі-кеш
жем шырынды азықтарды екі бөліп жегізеді де, оған дейін де, арасында да,
одан кейін де ірі жемшөп салып қояды. Ірі азық пен сүрлемді, тазартылған
тамыр жемістілерді турап берген жөн.
Дұрыс азықтандырылып, бағылып, күтілген бұзаулар 6 айында – 130-150 кг,
12 айлық тана торпақтар – 220-230кг, 18 айлық құнажындар – 300-320 кг
салмақ тартып, ұрықтандыруға жарап қалады. Ұрықтандырылған құнажындардың
күтімін күшейтеді. Олардың салмақ қосуы азайып, арықтай бастаса,
буаздығының соңғы 3 айында азығына тәулігіне 2-3 рет құнарлы жем қосып
күшейтеді.
1.7 Бордақылау кезеңдерінде сәйкес қоректік мұқтаждығының өзгеруі
Азықтандыруды рацион құрылымының ерекшеліктеріне сәйкес жедел
бордақылауды үш кезеңге бөледі:
- бордақылау басындағы алғашқы 30-40 күнгі алғашқы немесе бастапқы
бордақылау кезеңінде бордақылауға қойылған малды, бордақылау түрін
айғақтайтын бордақылау рационының негізгі азығына ( пішенді, жпішендемелі,
сүрлемді, жомды, бардалы, жэемді т.с. бордақылау) үйретіп, оны көптеп жеуге
бейімдейді;
- одан кейінгі 40-50 күнгі ортаңғы немесе негізгі бордақылау кезеңінде
бордақылаудағы малға негізгі азықты мейілінше көп жегізіп, салмағын
арттырады;
- бордақылаудың соңғы 30-40 күнгі соңғы немесе аяққы бордақылау
кезеңінде негізгі азық мөлшерін біршама азайтып, бордақылау барысында
негізгі азықтан шығып, тәбетсізденген малдың тәбетін ашып салмақ қосуын
сақтап, етінің сапасын арттыру үшін, құнарлы жемұмсалуын молайтады.
Жас мал өсуінің биалогиялық ерекшеліктеріне сәйкес , 1,5 жасқа дейінгі
мүйізді ірі қара малдың бұлшық еттерін ұлғайтуға мүмкіншілігі жоғары екенін
пайдаланып – ұшасының бағалы жерлері саналатын арқа, бел, жамбас, сан
еттерін өсіруге тырысу қажет. Сақая келе бұлшық ет өсіру энергиясы
бәсеңдеп, денеде май байланымыбасымдылық алады. Май тек тері астында емес,
бұлшық ет аралығына байланса ет сапалы, дәмді, ет пен май қабаттары бірінің
үстіне бірі қабаттаса өскендіктен түрі тауарлы, мәрмәрлі болып келеді.
1,5-2 жасар мүйізді ірі қара малды бордақылау рационы, кг
Бордақылау Азықтар Бордақылау кезеңі
түрі
алғашқы негізгі соңғы
Сүрлем 20-25 25-30 20
Сүрлемді Сабан 3 2,5 1
Пішен - 2 2
Жем 1,3 1 1,9
Ас тұзы, г. 30 32 35
Барда 30-40 50 40
Бардалы Пішен - - 2
Сабан 4 4 1
Жем 0,6 0,8 1,4
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Кафедра:___________________________ _________
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
пәні ___________________________________ ___________________
мамандығы ___________________________________ _____________
жұмыс тақырыбы Ірі қара төлін бардамен бордақылау
Орындаған Кушербаева О.___
(қолы, аты-
жөні)
Жетекші
___________________________________ __
(қолы, аты-жөн және ғылыми
дәрежесімен атағы
Жұмыс бағамен
қорғау ___________
(баға)
_____ __________20__ж
Комиссия:
_________________
(қолы, аты-жөні)
_________________
(қолы, аты-жөні)
Норма бақылау:
_________________
(қолы, аты-жөні)
Шымкент 20____ж.
Ф.7.14-04
М. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра Ветеринарлық медицина және зоотехния
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі___________
______________________ 20_ ж.
ТАПСЫРМАСЫ №____
___________________________________ _______________________________
пәні бойынша курстық жұмыс:
Студент__________________________то бы___________________
(аты-жөні)
Жұмыстың тақырыбы___________________________________ __
___________________________________ ___________________________
Бастапқы мәліметтер_________________________ ___________
___________________________________ _______________________________
№ Курстық жұмыстың мазмұны Орындау Салыстырмалы
мерзімі көлемі (парақ
саны)
1
2
3
4
5
Әдебиет: 1. ___________________________________ __________________
2. ___________________________________ ___________________________
3. ___________________________________ ___________________________
Тапсырманың берілген күні ______, жұмыстың қорғалған күні__________
Жұмыстың жетекшісі___________________________________ __________
(аты-жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдаған ________________________________
(күні, студент қолы)
Ф.7.14-05
Қазақстан республикасы білім және ғылым министрілігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Факультет Агроөнеркәсіп
Кафедра Ветеринарлық медицина және зоотехния
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_______________________
(қолы, аты-жөні)
________________20__ж.
Хаттамасы №___
Курстық жұмысты қорғау
Пәні ___________________________________ _______________________
Студент____________________________ _тобы_______________________
Курстық жұмыстың тақырыбы
___________________________________ _______________
Қорғау кезінде келесі сұрақтарға жауап алынды:
1.___________________________________ _________________
2.___________________________________ _________________
3.___________________________________ _________________
Курстық жұмысты орындау кезінде алынған балл (60 мүмкіндіктен)
______, қорғау бағаланды (40 мүмкіндіктен) ______ балл.
Сомалық баллы _________
Жұмыстың бағасы__________
Курстық жұмыс жетекшісі
___________________________________ _________________
Комиссия мүшелері___________________________ ___
Комиссия мүшелері ____________________________
Комиссия мүшелері _____________________________
Қорғау күні_____________________________20 ___
Комиссия төрағасы
және___________________________________ ___________________
комиссия
мүшелері___________________________ ________ ________________________
____ ________ 20__ж. ____ ___________ 20__ж.
Аралығында келесі құжаттарды жою және пайдаға асыру:
___________________________________ _______________________________
(құжаттың атауы және белгіленуі)
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ________________________ экземпляр
көлемінде.
Іс жүзінде пайдаға саыру мерзімі _______ __________________________ж
Төраға қолы
________________
(А.Ж.Т)
және комиссия мүшелері
_________________
(А.Ж.Т)
_________________
(А.Ж.Т)
Аннотация
Малды азықтандыру пәнінен Ірі қара төлін бардамен бодақылау тақырыбына
жазылған курстық жұмыс 28 беттен тұрады. Кіріспе, негізгі бөлім, (10
теориялық азықтандыру 6 кесте) өзіндік жұміс, техникалық қауіпсіздік,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі қарастырылған.
Нормативтік сілтемелер
Бұл курстық жұмыста мына төмендегі нормативтік сілтемелер қолданылады:
МЕМ СТ 2, 104 – 68 ЕСКД Негізгі жазулар.
МЕМ СТ 2. 601 – 95 ЕСКД Пайдалану құжаттары.
МЕМ СТ 2. 6304 – 81 Сызба шрифтері.
МЖБМС 2. 321 – 84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеу.
МК (ГК) ҚР 04 – 2003. Экономикалық қызмет түроері бойынша өнімнің
классификаторы (ӘҚТБОК)
СТ ОҚМУ 4.02 – 2008. Университет стандарты. Сапа менеджменті жүйесі,
құжаттарын түзу, мазмұндау мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ. 7. 11 – 2009. Университет стандарттары. Оқу – әдістемелік
процестерді басқару.
МЖБМС. 2. 701 – 84 КҚБЖ (ЕСКД). Схемалар. Түрлері мен типтері орынға
қойылатын жалпы талаптар.
Анықтамалар
Азық өлшемі- организімнің тіршілігі мен өнім өндіруге қажетті энергия мен
құрылымдық және биологиялық әсерлі заттарға мұқтаждығын айқындайтын жалпы
нормалық көрсеткіштерге тәулігіне 1 басқа қажет азық.
Рацион құрылымы- рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы
қоректілігіне (а.ө. не АЭЗ бойынша) пайыздық қатынасы айғақтайды.
Тетіктелген азықтандыру нормасы деп- толықтырылған организм мұқтаждығының
18-30 көрсеткішін қамтитын деректер.
Азықтандыру рационы- малға жегізілетін жемшөп пен азықтық қосындылар
мөлшерін, қоректілік көрсеткіштерін сәйкестендіру арқылы жүзеге асырылады.
Азықтандыру типі- рацион құрылымындағы басым азық тобы немесе жекелеген
азық белгілейді.
Рацион – бір тәулікте жейтін азықтардың жиынтығы, олардың қоректік
заттары бір күндік нормаға сәкестендіріледі.
Мал азығын нормалау- мал организміндегі қоректік заттарға
қажеттілікті толықтыру.
Қысқартылған сөздер
ҚЗ- құрғақ зат
ШП- шикі протеин
ШМ- шикі май
АЭЗ- азотсыз экстративті заттар
ҚП- қорытылған протеин
АЭ-алмасу энергиясы
г – грам
мг – миллиграм
л – литр
а.ө. – азықтық өлшем
кДж – килоджоуль
МДж – мегаджоуль
% - пайыз
Мазмұны
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1.Малды азықтандыру нормасы мен рацион туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ..7
1.2.Малды нориалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен элементтері...8
1.3.Азық өлшеміне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4.Мүйізді ірі қара малының асқорыту
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10
1.5.Техникалық өндіріс қалдықтарымен іріқара малын бордақылау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.6.Тананы 6-айдан 24-айға дейінгі кезеңде азықтандыру
ерекшеліктері ... ..12
1.7.Бордақылау кезеңдеріне сәйкес қоректік мұқтаждығының
өзгеруі ... ... ..13
1.8.Бордақылау кезеңдеріне қарай азықтандыру
принциптері ... ... ... ... ... ... 15
1.9.Бордақылаудағы еркек таналарды азықтандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... 16
1.10.Бордақылаудағы ірі қара малының бір жылға қажет азық
қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Өзіндік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...18
3 Техникалық қауіпсіздік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ІРІ ҚАРА ТӨЛІН БОРДАҚЫЛАП ӨСІРУ ЖӘНЕ РАЦИОН ҚҰРУ
1 Мына төмендегі сұрақтарға жауап жазыңыз:
1 Малды азықтандыру нормасы мен рацион туралы түсінік.
2 Малды нормалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен элементтері. 3
Азық мөлшеріне әсер ететін факторлар.
4 Мүйізді ірі қара малының ас қорыту ерекшеліктері.
5 Техникалық өндіріс қалдықтарымен ірі қара малын бордақылау әдістері
6 Тананы 6-айдан 24- айға дейінгі кезеңде азықтандыру ерекшеліктері
7 Бордақылау кезеңдеріне сәйкес қоректік мұқтаждығының өзгеруі.
8 Бордақылау кезеңдеріне қарай азықтандыру принциптері.
9 Бордақылаудағы еркек таналарды азықтандыру ерекшеліктері.
10 Бордақылаудағы ірі қара малының бір жылға қажет азық қоры
Кіріспе
Мал азықтандыру- зоотехния ғылымының төлдердің дұрыс өсіп- жетілуін
сақа мал мен тұқым қуалау қасиетіне сац келетіндей мол да сапалы
өнім алуын, мал азығының заттарын тиімді пайдалану жолымен мал
денсаулығын сақтау олардың өз төлдері есебінен қалыпты және ұдайы
өсіп отыруын қамтамасыз ету мақсатында ұтымды азықтандырудың
негіздерін, әдістерін,технологиялық тәсілдерін зерттейтін саласы.
Мал азықтандыру жүйесі жөніндегі ғылыми және тәжірибелік
материалдардың басым бөлігі мал шаруашылығы, оның ішінде ірі қара
шаруашылығы саласына қызмет етуі тиіс.Ірі қара мал шаруашылығының
нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен қарқынды
технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және
жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал
азығының сапасын жақсарту болып саналады.
Ірі қара мал шаруашылығы үшін маңызы өте зор. Жалпы мал
шаруашылығының ішінде ірі қара мал шаруашылығынан алынатын өнім 60 пайыздан
асса, ал Ресейдің солтүстік–батыс облыстарында, Балтық теңізі бойындағы
республикаларда және ауыр өнеркәсіпті тәуелсіз мемлекеттер достастықтарының
аймақтарында бұл өнім 65 – 70 пайызға дейін жетеді.
Ірі қара етін өндіру бордақылаумен аяқталады. Нәтижесінде малдың тірі
салмағы жоғарылап, семіздігі жақсарып, еті сапалы болады. Бордақылаудан
өткен малдардың ет шығымы 55 – 60 пайыз және одан көп болады да, дәмділігі
жақсарады. Бордақылаудың нәтижесі ірі қара малының тұқымына, мал азығының
құрылымына және сапалылығына байланысты, әсіресе рациондағы қант пен
протеиннің өз ара қатынасының маңызы зор.
Малдың жасына қарай бордақылаудың өзінше ерекшеліктері болады, ет ұлпасының
бітуі және қалыптасуы олардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Сондықтан бордақылауды бірнеше кезеңге бөледі. Оған: 13 – 15 айға дейінгі,
18 – 20 айға дейінгі, 2 жастан жоғары малдар жатады. Мал рационы жан –
жақты сапалы болуы қажет. Барлық, бордақылау кезіндегі жұмыстар, әсіресе
мал азығын тарату және қораны тазалау механизация тәсілімен өтеді. Наннан
жасалынған барданы сүрлейді, ал картоптан жасалынған бардаға, салмағына
қарай 6 – 8 пайыз ұсталған сабан қосады. Барданың құрамында көміртегімен
және кальций аз болғандықтан, оның райионына арпа, жүгері, сұлы және
минералды заттарды да қосады.
Қандай малды бордақылыған кезде олардың жейтін азықтарына өте мұқият
қадағалау керек. Малды бордақылаудың ең басты мақсаты, ол сол малдан өзіне
қажетті мөлшерде өнім алу барысында. Малдарды бордақылаған кезде әр
берілген азықтардың нормасын, мөлшерін және де олардың беріліп жатқан
рациондарының құрамын білу шарт.
1 Негізгі бөлім
1.1 Малды азықтандыру нормасы мен рацион туралы түсінік
Мал азықтандыруды қоректік құндылығы малдың физиологиялық қоректік
мұқтаждығын белгілейтін азықтандыру нормасының көрсеткіштеріне
сәйкестендіріліп құрастырылған азықтандыру рациондары, яғни жегізілетін
азықтары мен азықтық қосындылары арқылы іске асырылады.Мал азықтандыру
ғылымының мақсаты малдың қоректік қажеттігін мұқтаждық көрсеткіштеріне
сәйкес энергетикалық және құрылымдық қоректік заттар және барлық минералды,
биологиялық әсерлі қосындылармен жан-жақты толығымен қамтамасыз ету болып
табылады.
Малдың қоректік қажеттігі арнайы нормалық көрсеткіштермен
белгіленіп,өтілетіндіктен мұндай азықтандыру ж.йесін нормалап азықтандыру
дейді.Малды белгіленген мөлшер,яғни нормасыз,еркінше азықтандыру олардан
өндірілген өнім бірлігіне жұмсалған азық шығынын күрт өсіріп, жемшқп
қорының пайдасыз ысырабына соқтырады.Мал шаруашылығы өнімін өндірудегі
жұмсалатын тікелей шығындарда азық шығындарының үлесі басым
болғандықтан.бұл өнімнің өзіндік құны қымбаттанып,сана рентабельдігін
тқмендететін экономикалық фактор болып табылады.
Осы тұрғыдан алғанда мал азықтандыруда организм қажеттігінен аз да
неиесе одан көп те мқлшерде азық жинау зиянды.Организм қажеттілігінен аз
мөлшерде жеткізілген қоректік заттар зат пен энергия алмасуын толық
қамтамасыз ете алмайды да, төл өсімі мен жетілімін тежеп,сақа малдың
өнімділігін кемітіп,өзін арықтатып жібереді.Демек,шамадан көп енген
қоректік заттар ас қорыту барысында толық қорытылып, игерілмей,көбі
босқа,пайдасыз ысырапталады.Бұл бір жағынан,өнімнің өзіндікқұнын
қымбаттатса, екінші жағынан,зат алмасуын да бұзып,оған кедергі келтіреді.
Организм тіршілігінің қоректік қажеттілігі мал түлігі мен құс
түріне,жасына,жынысына, физиолргиялық жағдайына және өнімділігіне
байланысты өзгереді.Нормалап азықтандыруды малдың мұқтаждық көрсет-
кіштері,яғни азықтандыру нормасы мен оны қамтамасыз ету үшін малға
жегізілетін жемшөп пен азықтық қосындылар мөлшерін,яни азықтандыру
рационының қоректілік көрсеткіштерін сәйкестендіру арқылы жүзеге
асырады.Азықтандыру нормасының негізінде азықтандыру рационын,яғни
қоректілігі норма көрсеткіштерін өтейтін мал басына жегізілетін азықтар мен
азықтық қосындылары құрастырады.Рацион ұқүұрылымы мен құрамы мал түлігі мен
құс түрінің ас қорыту физиологиясын,өнімдік бағытына байланысты зат алмасу
ерекшелігіне сәйкестендіріледі.Рацион құрамына кіретін азық топтарының оның
жалпы қоректілігіне пайыздық қатынасы рацион құрылымын айғақтайды.Рацион
құрылымындағы басым азық тобы не жекелеген азық мал азықтандыру типін
белгілейді.Рацион құрылымын құрғанда әр азық пен негізгі азықтық топтың
мөлшері мен арақатынасы мал түрінің, жасының, жынысының, өнімдік
бағытының,физиологиялық ахуалының ас қорыту физиологиясына сәйкестендірілуі
керек.Рацион аумақты жемшөбінің желінуі малдың қарын аумағы,яғни оның
сыйымдылығымен байланысты болса,оның ірі және шырынды жемшөпке тиетін
үлесі қарындағы ас қорыту ерекшеліктеріне байланысты өзгертіледі. Рацион
құрылымын белгілегеннен кейін оның құрамындағы азықтардың қорек заты
бойыншща алынған көлемін нормаға сәйкестендіреді.Азықтандыру рационының
алдымен мал тіршілігін қамтамасыз етуге және өнім түзуге қажет өнім түзуге
қажет энергия мен протеиннің жеткіліктілігіне көңіл бөледі.
1.2 Малды нормалап азықтандыру жүйесінің принциптері мен
элементтері
Мал нормалап азықтандырудың басты шарты шаруашылықтағы мал түлігі мен
құс түріне,жасына,жынысына,физиологиялы қ жағдайына,тірілей салмағы мен
өнімділік деңгейіне байланысты өзгеретін организм мұқтаждығын,яғни
азықтандыру нормасын дәл анықтау болып табылады.Организм тіршілігін
қамтамасыз етіп,өнім өндіру қажеттілігінен туындайтын ол мұқтаждық көлемі
дене тірілей салмағы мен тәуліктік салмақ қосуы,сиыр сүттілігі,саулық
жүнділігі,мекиен жұмыртқалағыштығы секілді өнімділік көрсеткіштеріне
байланысты өзгереді.
Организм тіршілігін қамтамасыз етуге қажет энергия мен қоректік заттар
мұқтаждығы абсолюттік тынығудағы малды ашықтырып барып анықтайды.Өнімділігі
орта деңгейлі еш жұмыс істемей тынығудағы мал денесіндегі ас қорытуын,қан
айналымын,тыныстануын,т.б.тіршілік қызметін қалыпты деңгейде сақтауға
организмдегі жалпы энергия шығынының 40-60
жұмсалатын энергия көлемі өседі.
Былайша айтқанда,мал денесі ірі болып,тірілей салмағы ауырлаған сайын
тіршілігін қамтамасыз етуге жұмсалатын қоректік заттар үлесі өседі
де,өнімділігі жоғарылаған сайын оған жұмсалатын қоректі заттар үлесі
артады.
Организмдегі таза өнім өндіруге жұмсалған энергия көлемін тікелей
калориметриялық бомбада жағып немесе есептеп шығарады.Бірақ өнім өндіру
үшін бүкіл тіршілік үрлісін қамтамасыз ету қажет болғандықтан, организм
мұқтаждығы өнім энергиясы мен оны өндіруге жұмсалатын энергия қосындысымен
белгіленеді.Организмнің өнімдік мұқтадығы оның ішкі физиологиясына,ал оны
қамтамасыз ету мұқтаждығы сыртқы орта жағдайларына тәуелді
өзгеретіндіктен,олар осы біріктірілген азықтандыру нормасымен белгіленеді.
Азық рационындағы принциптері:
1. азық нормасын анықтау
А) малдың түрі, жасы
Б) одан алынатын өнімнің түрі, мөлшері
С) малдың физиологиялық, биологиялық қасиеті
Д) малдың қоңдылығы
Е) жылдың мезгілі
2. Азықтың түрлері:
А) рационға кіретін азықтардың түрлері
Б) ірі азықтар
С) шырынды азықтар
Д) құнарлы азықтар ( дәнді азықтар )
Е) минералды азықтар
Ж) биологиялық әсерлі азықтар
3. малдың өнімін анықтау:
4. жылдың мезгілі
5. малдың физиологиялық жағдайын анықтау
6. малдың жынысын, жасын анықтау
7. малдың ас қорыту ерекшеліктерін анықтау
1.3 Азық мөлшеріне әсер ететін факторлар
Азықтағы қоректі заттардың өнімге айналу мөлшерін анықтау үшін
О.Кельнер 1893 жылдардан бастап 18 жыл ішінде шамамен 100 шақты
бордақылаудағы өгіздерге газреспираторлық тәжірибелер жүргізіп,малдың
денесіне қанша белок және май байланғандығын анықтаған.О.Кельнер
бордақылауда тұрған өгіздерге өткізген респираторлық тәжірибесінде таза
қоректі заттардың өнімділік қасиетін анықтау үшін,өнімділік қасиетіналдын
ала анықтаған негізгі рациоға қосымша таза қоректі заттар қосып,азотсыз
экстрактивті заттардың орнынатаза крахмал,клетчатканың-
целлюлоза,қант,белоктың-бидай кликовинасын,майдың-жер жаңғақ майының
эмульсиясын берген.
Егер қорытылатын қоректі заттар арөылы есептеген май байлау мөлшері,
баланс азот пен көміртегінің шорылану мөлшері арқылы есептегенде май
мөлшеріне тең болса,онда О.Кельнер ондай азықтарды құнарлы азықтар тобына
жатқызған. Нақты байланған май мөлшерімен баланс азот пен көміртегінің
шоғырлану арқылы есептеген,қорытылатын заттардың есебімен есептегендегі май
мөлшерінің арақатынасын толықтыру коэффициенті дейді. Осы коэффициенттірді
пайдалана отырып кез-келген азықтардың құндылығын есептеп шығаруға болады.
Азықтық өлшем бірлігі деп азықтық жалпы қоректілігін өлшейтін бірлікті
айтады. Совет елінде иең алғашқы азық өлшемі советтік азық өлшемін 1922-
1923 жылдары орыстың ұлы ғалымы профессор Е.А.Богданов бастаған комиссия
есептен шығарып,1933 жылы шаруашылыққа енгізілген.
Ірі және көк азықтардың балансы азот пен көміртегі балансы арқылы
есептегендегі май байлану мөлшері мен қорытылған заттар арқылы
есептелгендегі май байлану мөлшерінің айырмашылығы өте көп. О.Кельнер бұл
айырмашылықты клетчатканы қорытуға жұмсалуы көміртегінің көбейюіне және
бөлініп шығуына әсерін тигізеді,соның кесірінен майдың байлануы азайды.
Тәжірибенің нәтижесінде О.Кельнер 100г желінген клетчатканы қорытылған
қорыту үшін 14,3г май қажет екенін анықтаған, яғни 100г желінген клетчатка
май байлану мөлшерін14,3г кемітеді.
Сонымен О.Кельнер азықтардың өнімділік қасиетін анықтау үшін крахмалдық
май байлау мөлшерін қолданған.Осы коэффициентті пайдалана отырып,әрбір
органикалық қорытылған қоректі заттардың азық өлшемін есептеп шығаруға
болатындығын ескерткен.
1.4 Мүйізді ірі қара малының ас қорыту ерекшеліктері
Мүйізді ірі қара мал қарны көп бөлімді күйіс қайыратын малға
жатады.Олар,негізінен,өсімдік тектес көк шөп және басқа аумақтағы жемшөппен
қоректенеді.Мүйізді ірі қара мал азықтандырылуын алынатын өнімі бойынша
сүтті және етті болып келетін сала бағытына байланыстырады.Сүт өндіруге
сүтті бағыттағы қара ала,әулие-ата,қырдың қызыл,симментал, бурыл латыш және
де сүтті-етті бағыттағы алатау секілді мүйізді ірі қара мал тұқымдары
өсіріледі.Олардан өндірілетін сүт биохимиялық тұрғыдан құрамы өте
күрделі,ал қоректілік тұрғысынан төлге жұғымды сиыр желінінде пайда
болатын құнды биологиялық сұйық.
Бордақылау рационының құрылымын мал денесіндегі бұлшық ет пен сапалы
майы ұлғайып, сойыс шығымы жоғарылап, еттің мәрмәрлігі мен дәмділігі өсуіне
бағыштайды
Cүт құрамында төл тіршілігіне қажетті барлық дерлік қоректік,минералды
және биологилықәсерлі заттар жеңіл қорытылып,жылдам сіңірілетін түрде
жиналады.Желінде түзілген сүттің құрамы желінген азықтың да, тамырдағы
қанның да құрамынан ерекшеленеді. Сүттегі қант мөлшері қандікінен 90есе,май
мөлшері 18-20 есе азайып,кальций мен фосфор элементтері де қандағы
деңгейінен анағұрлым жоғары шоғырланады.Лактоза деп аталатын сүт қанты қан
плазмасындағы глюкозадан, сүт майы,ондағы липидтер, фосфотидтер мен басым
бөлігі сірке қышқылы болып келетін ұшпалы май қышқылдарынан, ал сүт белогы
сіңірілетін аминқышқылдарынан түзіледі. Сонымен қатар сүт майының түзілуіне
мес қарындағы микробиологиялық метоболизмде пайда болып, тікелей қанға
енетін ұшпалы май қышқылдары да тікелей қатысады.Қандағы витаминдер мне
минералды заттар сүт құрамына өзгеріссіз енеді.
Жайылымда салмақ қоса алмаған малға қосымша жем беріп
бордақылайды.Әсіресе 18 айға дейінгі мүйізді ірі қара малдың тек жайып
семіртуге келмейтінін ескеріп, олардың жоғары тәуліктік салмақ қосымын
қамтамасыз ету үшін қосымша арпа, сұлы, жүгері жармасын және құрама жеммен
азықтандырады.
Бордақылаудағы малға берілетін азықтарды олардың қоректілеріне,
құнарлығына,және басқа қасиеттеріне қарай ірі шырынды және жем азықтар деп
бірнеше топқа бөледі.
Сиыр етін өндіру үшін етті бағыттағы мүйізді ірі қара мал тұқымдарынан
елімізде қазақтың ақ бас, қалмақ, галловей, санта-гертруда,т.б. тұқымдарын
өсіруде.Бұларды жеделдетіп өсіріп,бордақылап етке сояды.Сондықтан төлден
сүтті сиыр өсіргенде,оларды аумақты жемшөпті мейлінше мол жеп, ас қорыту
жолының сыйымдылығын ұлғайту көзделетін болса, етті бағыттағы малды
құнарлы азықтандыру арқылы қысқа мерзімде тірілей салмағы мен қоңдылығын
жоғарылату көзделуде.
1.5 Техникалық өндіріс қалдықтарымен ірі қара малын бордақылау
әдістері.
Техникалық өндірістің азықтық қалдықтарынан мал азығы ретінде
көбіне қант, ашыту (спирт) және крахмал өндірісінің қалдықтары
қолданылады.
Қант өндіретін заводтарда қызылша тамырларынан қант өндіру үшін
оларды жұқа турап, диффузорларға салып, ыстық сумен өңдейді. Содан
салған қалдықты жом дейді.
Қызылша жомында 90% су, 2,1 %, протеин, 0,6 % май, 3,0% клетчатка, 3 %
азотсыз экстрактивті заттар болады. 100 кг 10 азықтық өлшемі, 0,9 кг
қорытылатын протеин болады.
Тез арада ашып бұзылатындықтан ұзақ сақталуға, алысқа тасуға тиімсіз .
Әдетте заводтарда жомды сығымдаудан өткізеді, сөйтіп ылғалдығын -80-85%
төмендетеді, арнайы фларды сақтайды. Мұндай жомның қоректілігі 0,14-0,16
азық өлшеміне дейін көтеріледі.
Жомның қоректілігін көтеруге азот, фосфор, күкірт, натриймен байытылған
консерванттарды пайдалануға болады.
Крахмал өндірісінің қалдығы – мезга деп аталады. Сүрленген мезгада
құрғақ зат мөлшері 24,1% дейін жоғарылап, протейні 1,2 % көбейеді.
Тез бұзылатын болғандықтан мезганы тез арада бордақыланатын ірі қара
малына беру немесе консервілеп сақтау.
Барда спирт өндірісіндегі ашықталу процентінің қалдығы. Оның ірі қара
бордақылаудағы орны ерекше. Дайындалған негізіне байланысты оның құрамы
әр түрлі болып келеді. Ең қоректісі –астық тұқымдастарының бардасы.
Олардың 8-11 % азық өлшемі бар.
Жаңа дайындалған астық тұқымдастар дәнін және кртоп бардасын құрғақ
тірі азықтармен араластырып, бордақылаудағы ірі қара малына береді.
Бордақылаудағы жас малға тәулігіне 50-70 л, сақа малға 80-90 л барда
ішкізеді.
Сондай-ақ барданы кептіргеннен кейін қалған сүзбесін сығып
қоюландырып, құрғақ барда мен араластырып, кептіріп витамин азық барда
сүзбесін жасап, нормамен бордақылаудағы ірі қараға қайта береді.
Сыра бөртпес – арпа дәнінің қалдығынан тұрады. Протеин мен клетчаткаға
өте бай.
Жаңа дайындалған сыра бөрітпесін тәулігіне құнажындарға 8-12 кг,
таналарға 8-10 ег, бұзауларға 3-5 кг, бордақылаудағы ірі қараға 15-20 кг
береді.
Бірақ тез арада бұзылып, іш ауруына шалдықтыратынын ескртіп, тез
желінуін қадағалау қажет.
Сыра ашытқысы – сыра ашытқанда алынады. Бұзауларға 0,1-0,2 кгт тәулігіне
береді сыра ашытқысын бордақылаудағы ірі қара малға бергеннен гөрі
сауын сиырына берген тиімді себебі, сүтінің майлылығы артады.
1.6 Тананы 6-айдан 24-айға дейінгі кезеңде азықтандыру ерекшеліктері
Тана - торпақтың азықтандыру нормасы салмақ қосуына қарай анықталады.1
жасқа дейінгі мүйізді ірі қара мал төліне 1 кг қосымша салмақ қосуынша -6-7
а.ө.,660-840 г қорытылатын протейін керек болса, 1-2 жасында-8-9 а.ө.,800-
900г қорытылатын протейн қажетте, бордақылаудағы сақа мүйізді ірі қара
малға -10-12 а.ө., 700-960 г қорытылатын протеин керек. Яғни жасы өскен
сайын салмақ қосуына азық жұмсалуы да ұлғая түседі. Демек етке жас малды
бордақылау тиімді болып табылады. Мұныңмәнісі-жас мал денесінде
азотпротеинбалансының оң болуынан салмақ қысымы, негізінен бұлшықет
құрамындағы ақуыз түзілуі есебінен, ал денесінде азот протеин теңдігі
сақталатын сақа мал салмақ қосымы май құрамындағы көміртек баланысының
есебінен жүретіндігінде1кг бұлшықет түзілуіне одан энергетикалық
қуаттылығы жоғары 1кг май түзілуінен аз энергияазық шығыны
жұмсалатындығында.
Тананың әр 1кг қосымша салмақ қосымына 6айдан 1 жасқа дейін 1а.ө. –де
120-121 қорытынды протеин бар - 6-7 а.ө.,8-9а.ө. жұмсалады. Мұны
қамтамасыз ету үшін тәулігіне 6 айдан соң 1 жасқа дейінгі малға – 6-7 кг
тамыр жемістілер, 4-5 кг пішен, 1кг сабан, 0,5 кг жем, 25 г ас тұзы, 25 г
азықтық бор немесе фосфат, 1 жастан 2 жасқа дейінгі малға – 7-8 кг
қызылша, 6-8 кг сүрлем, 5кг пішен, 2кг сабан, 0,5-1,0 жем, 40-45 ас тұзы
және 30-35 г азықтық бор немесе фосфат беріледі.
Жазғытұрым жайылым отын мейілінше кең пайдаланып, 7-9 айлық бұзауларға
тәлігіне – 18-22 кг, 10-12 айлықтарына -22-26 кг, 13-15 – айлықтарына -26-
30 кг, 16-18 айлықтарына -30-35 кг көк шөп беріледі. Оларға бұл кезеңде
қымбат жемді шығындамай, үнемдеп, еркек тұқымдық бұқашықтарға ғана жұмсауға
болады. Жайылым отына жас мүйізді ірі қара малды біртіндеп, алғашқы күндері
өріске шығарар алдында ірі азықтар жегізіп барып, жайылымға шығарады.
Орта есеппен алғанда, 1 жасқа дейінгі тана-торпаққа- 12ц көк шөп, 5 ц
пішен мен 2ц сабаннан тұратын 7 ц іріжемшөп, 14 ц сүрлем мен 4 ц тамыр
жемістілер тұратын 18 ц шырынды азық, 4 ц құнарлы жем мен 3 ц төсеніш
жұмсалса, 1 жастан асқандарына – 15 ц көк шөп , 8 ц пішен мен 4 ц сабаннан
тұратын 12 ц ірі азық, 32 ц сүрлем мен 13 ц тамыр жемістілерден тұратын 40
ц шырынды азық, 4-6 ц құнарлы жем мен 4 ц төсеніш жұмсалады.
Тана торпаққа тәулігіне жегізілетінт ірі азық мөлшерін – 36, ал шырынды
азық пен жем мөлшерін – 2рет бөліп келесі тәртіппен берген жөн: екртелі-кеш
жем шырынды азықтарды екі бөліп жегізеді де, оған дейін де, арасында да,
одан кейін де ірі жемшөп салып қояды. Ірі азық пен сүрлемді, тазартылған
тамыр жемістілерді турап берген жөн.
Дұрыс азықтандырылып, бағылып, күтілген бұзаулар 6 айында – 130-150 кг,
12 айлық тана торпақтар – 220-230кг, 18 айлық құнажындар – 300-320 кг
салмақ тартып, ұрықтандыруға жарап қалады. Ұрықтандырылған құнажындардың
күтімін күшейтеді. Олардың салмақ қосуы азайып, арықтай бастаса,
буаздығының соңғы 3 айында азығына тәулігіне 2-3 рет құнарлы жем қосып
күшейтеді.
1.7 Бордақылау кезеңдерінде сәйкес қоректік мұқтаждығының өзгеруі
Азықтандыруды рацион құрылымының ерекшеліктеріне сәйкес жедел
бордақылауды үш кезеңге бөледі:
- бордақылау басындағы алғашқы 30-40 күнгі алғашқы немесе бастапқы
бордақылау кезеңінде бордақылауға қойылған малды, бордақылау түрін
айғақтайтын бордақылау рационының негізгі азығына ( пішенді, жпішендемелі,
сүрлемді, жомды, бардалы, жэемді т.с. бордақылау) үйретіп, оны көптеп жеуге
бейімдейді;
- одан кейінгі 40-50 күнгі ортаңғы немесе негізгі бордақылау кезеңінде
бордақылаудағы малға негізгі азықты мейілінше көп жегізіп, салмағын
арттырады;
- бордақылаудың соңғы 30-40 күнгі соңғы немесе аяққы бордақылау
кезеңінде негізгі азық мөлшерін біршама азайтып, бордақылау барысында
негізгі азықтан шығып, тәбетсізденген малдың тәбетін ашып салмақ қосуын
сақтап, етінің сапасын арттыру үшін, құнарлы жемұмсалуын молайтады.
Жас мал өсуінің биалогиялық ерекшеліктеріне сәйкес , 1,5 жасқа дейінгі
мүйізді ірі қара малдың бұлшық еттерін ұлғайтуға мүмкіншілігі жоғары екенін
пайдаланып – ұшасының бағалы жерлері саналатын арқа, бел, жамбас, сан
еттерін өсіруге тырысу қажет. Сақая келе бұлшық ет өсіру энергиясы
бәсеңдеп, денеде май байланымыбасымдылық алады. Май тек тері астында емес,
бұлшық ет аралығына байланса ет сапалы, дәмді, ет пен май қабаттары бірінің
үстіне бірі қабаттаса өскендіктен түрі тауарлы, мәрмәрлі болып келеді.
1,5-2 жасар мүйізді ірі қара малды бордақылау рационы, кг
Бордақылау Азықтар Бордақылау кезеңі
түрі
алғашқы негізгі соңғы
Сүрлем 20-25 25-30 20
Сүрлемді Сабан 3 2,5 1
Пішен - 2 2
Жем 1,3 1 1,9
Ас тұзы, г. 30 32 35
Барда 30-40 50 40
Бардалы Пішен - - 2
Сабан 4 4 1
Жем 0,6 0,8 1,4
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz