Қозының алиментарлық дистрофиясын зерттеу
Кіріспе
1 Негізгі бөлім
1.1 Магний, кобальт, марганец жетіспеуінен болатын аурулар
1.2 Мыс, мырыштың жеткіліксіздігі, дамуы, клиникалық белгілері
1.3 Жекелеген минералды элементтердің маңызы және алмасуы
2 Өзіндік зерттеу
2.1 Proanamnesis
2.2 Anamnesis vitae et morbi
2.3 Anamnesis morbi
2.4 Status praesens communis
2.5 Status praesens localis
2.6 Diagnosis
2.7 Decursus morbi et therapia
2. 8 Epicrisis
3 Техникалық қауіпсіздік
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Негізгі бөлім
1.1 Магний, кобальт, марганец жетіспеуінен болатын аурулар
1.2 Мыс, мырыштың жеткіліксіздігі, дамуы, клиникалық белгілері
1.3 Жекелеген минералды элементтердің маңызы және алмасуы
2 Өзіндік зерттеу
2.1 Proanamnesis
2.2 Anamnesis vitae et morbi
2.3 Anamnesis morbi
2.4 Status praesens communis
2.5 Status praesens localis
2.6 Diagnosis
2.7 Decursus morbi et therapia
2. 8 Epicrisis
3 Техникалық қауіпсіздік
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Минералды заттардың белгілі мөлшері қарында, негізгі массасы – ащы ішектің шырышты қабығында, ал бірен-сараны тоқ ішекте сіңіріледі.
Сіңірілген минералды заттар клеткааралық кеңістік арқылы қан (жарым жартылай лимфа) жүйесінде, ал одан шажырқай арқылы ең аяғында бауырға және алдыңғы қуыс көктамырға келеді. Содан кейін бүкіл организмге тарайды да клеткалар мен тканьдер оларды пайдаланады. Бауырда және басқа да органдарда минералдық заттардың біраз бөлігі шоғырланады. Азықтың сіңірілуі, оның минералдық құрамына, малдың минералды элементтерге деген қажеттілігіне, азықтағы басқа заттардың қатысуына, жасына және т.б. байланысты.
Макро- және микроэлементтердің организмде маңызды органдар мен тканьдерде белгілі бір заңдылықпен шоғырлануын байқаймыз. Мәселен, кальций, магний, фтор, қорғасын және т.б. сүйекте, темір-жілік майында, көк бауырда, мырыш пен марганец – ұйқы безінде, калий – клетка ішінде, натрий – клеткадан тыс сұйықта шоғырланады.
Минералдық алмасудың ақырғы өнімдері организмнен несеппен, термен, және нәжіспен шығарылады.
Несеппен натрий, калий, күкірт, фосфор, кальций, кобальт, магний, хлор, бром, бор, иод және басқа элементтер шығарылады. Натрий және калий – хлоридтер, сульфаттар, күкірт – сульфаттар және қос құрамалар, ал фосфор – фосфор қышқылының орта және қышқыл тұздары түрінде организмнен шығарылады.
Нәжіспен бірге ең алдымен темір, кальций, мыс, аллюминий, мырыш, молибден, жалпы айтқанда ауыр металдардың әр түрлі тұздары түрінде шығарылады.
Минералды заттар, әсіресе микро-макроэлементтер, мал организміндегі көптеген биологиялық белсенді қосылыстар – ферменттер, гормондар, витаминдердің құрамында әртүрлі физиологиялық және биохимиялық процестерге қатысады. Белоктың түзілуі, тұқым қуалаушылық, жүйке жүйесінің қызметі осы элементтердің алмасуымен тікелей байланысты.
Қазақстан ғалымдарының зерттеулеріне сүйене отырып республикамыздың биогеохимиялық картограммасы жасалған. Соның негізінде:
Азыққа микроэлементтерді қосу мөлшері анықталды;
Мол өнім алуға, ол өнімнің сапасының артуына жол ашылды;
Курстық жұмыстың мақсаты – қозының алиментарлық дистрофиясын зерттеу.
Сіңірілген минералды заттар клеткааралық кеңістік арқылы қан (жарым жартылай лимфа) жүйесінде, ал одан шажырқай арқылы ең аяғында бауырға және алдыңғы қуыс көктамырға келеді. Содан кейін бүкіл организмге тарайды да клеткалар мен тканьдер оларды пайдаланады. Бауырда және басқа да органдарда минералдық заттардың біраз бөлігі шоғырланады. Азықтың сіңірілуі, оның минералдық құрамына, малдың минералды элементтерге деген қажеттілігіне, азықтағы басқа заттардың қатысуына, жасына және т.б. байланысты.
Макро- және микроэлементтердің организмде маңызды органдар мен тканьдерде белгілі бір заңдылықпен шоғырлануын байқаймыз. Мәселен, кальций, магний, фтор, қорғасын және т.б. сүйекте, темір-жілік майында, көк бауырда, мырыш пен марганец – ұйқы безінде, калий – клетка ішінде, натрий – клеткадан тыс сұйықта шоғырланады.
Минералдық алмасудың ақырғы өнімдері организмнен несеппен, термен, және нәжіспен шығарылады.
Несеппен натрий, калий, күкірт, фосфор, кальций, кобальт, магний, хлор, бром, бор, иод және басқа элементтер шығарылады. Натрий және калий – хлоридтер, сульфаттар, күкірт – сульфаттар және қос құрамалар, ал фосфор – фосфор қышқылының орта және қышқыл тұздары түрінде организмнен шығарылады.
Нәжіспен бірге ең алдымен темір, кальций, мыс, аллюминий, мырыш, молибден, жалпы айтқанда ауыр металдардың әр түрлі тұздары түрінде шығарылады.
Минералды заттар, әсіресе микро-макроэлементтер, мал организміндегі көптеген биологиялық белсенді қосылыстар – ферменттер, гормондар, витаминдердің құрамында әртүрлі физиологиялық және биохимиялық процестерге қатысады. Белоктың түзілуі, тұқым қуалаушылық, жүйке жүйесінің қызметі осы элементтердің алмасуымен тікелей байланысты.
Қазақстан ғалымдарының зерттеулеріне сүйене отырып республикамыздың биогеохимиялық картограммасы жасалған. Соның негізінде:
Азыққа микроэлементтерді қосу мөлшері анықталды;
Мол өнім алуға, ол өнімнің сапасының артуына жол ашылды;
Курстық жұмыстың мақсаты – қозының алиментарлық дистрофиясын зерттеу.
1 Т.К. Ливинова, Ветеринарные консультации для владельцев лошадей: учеб. Пособие/ Т.К. Ливинова.- М.: Изд-во Аквариум, 2003.-133 с.
2 К.Н. Қожанов, Малдың ішкі жұқпалы емес аурулары: қосымша оқу құралы/ К.Н. Қожанов.- Семей: Заман баспасы, 2005.-387 б.
3 М.А.Молдағұлов, Жануарлар ішкі аурулары: оқу құралы/ М.А.Молдағұлов, Ө.К.Есқожаев, Н.А.Заманбеков; біресе шығарылған 1-кітап.-Алматы: 2009.-197 б.
4 Полный справочник внутренних болезней: учеб. пособие для вузоб/ под. ред. Ю. Ю. Елисеева.- М.: 2003.-400 с.
5 Внутренние незаразные болезни с- х. животных: учебник./ под. ред. И.Г.Шарабрина.-М.: Изд-во Колос, 1985.-265 с.
6 Внутренние незаразные болезни с-х. животных: учебник. / под. ред В.М.Данилевского-М.: Изд-во Агропромиздат, 1991.-123с.
7 Физиотерапия и физиопрофилактика болезней животных: учебник./ под. ред. А.Д. Белова.- М.: Изд-во Колос, 1983.-266с.
8 Внутренние незаразные болезни КРС: учебник./ под. общ. ред. Ионов П.С., Тарасов И.И.- М.: Колос, 1984.-455с.
9 Кондрахин И.П., Клиническая лабораторная диагностика в ветеринарии: учебное пособие (для вузоб)/ под. общ. ред. Кондрахин И.П., Курилов Н.В.-М.: Изд-во Агропромиздат, 1985.-133с.
10 М.Қожабаев, Жануарлардың ішкі жұқпалы емес аурулары: жоғарғы оқу орнына арналған оқулық/ М.Қожабаев, Ш.Қаратаев; бірлесе шығарған, М.Әуезов атындағы ОҚМУ.-Шымкент: Нұрлы бейне баспасы, 2006.-171 б.
11 Г.Г.Щербаков, Лекарственные средства в ветеринарии: учебник для вузоб/ под. общ. ред. Д.К.Червяков, П.Д. Евдокимов.- Санк-Петербург: 2005.-196 с.
12 Ж.Бердамуратов, Ірі қара аурулары: оқулық / құрастырған Ж.Бердамуратов.- Алматы: Қайнар, 1976. -155 б.
13 Тулеметова С.Е., Малдың ішкі жұқпалы емес және инвазиялық аурулары: қосымша оқу құралы/ құрастырған Тулеметова С.Е.-Шымкент: Нұрлы бейне баспасы, 2010.-200 б.
2 К.Н. Қожанов, Малдың ішкі жұқпалы емес аурулары: қосымша оқу құралы/ К.Н. Қожанов.- Семей: Заман баспасы, 2005.-387 б.
3 М.А.Молдағұлов, Жануарлар ішкі аурулары: оқу құралы/ М.А.Молдағұлов, Ө.К.Есқожаев, Н.А.Заманбеков; біресе шығарылған 1-кітап.-Алматы: 2009.-197 б.
4 Полный справочник внутренних болезней: учеб. пособие для вузоб/ под. ред. Ю. Ю. Елисеева.- М.: 2003.-400 с.
5 Внутренние незаразные болезни с- х. животных: учебник./ под. ред. И.Г.Шарабрина.-М.: Изд-во Колос, 1985.-265 с.
6 Внутренние незаразные болезни с-х. животных: учебник. / под. ред В.М.Данилевского-М.: Изд-во Агропромиздат, 1991.-123с.
7 Физиотерапия и физиопрофилактика болезней животных: учебник./ под. ред. А.Д. Белова.- М.: Изд-во Колос, 1983.-266с.
8 Внутренние незаразные болезни КРС: учебник./ под. общ. ред. Ионов П.С., Тарасов И.И.- М.: Колос, 1984.-455с.
9 Кондрахин И.П., Клиническая лабораторная диагностика в ветеринарии: учебное пособие (для вузоб)/ под. общ. ред. Кондрахин И.П., Курилов Н.В.-М.: Изд-во Агропромиздат, 1985.-133с.
10 М.Қожабаев, Жануарлардың ішкі жұқпалы емес аурулары: жоғарғы оқу орнына арналған оқулық/ М.Қожабаев, Ш.Қаратаев; бірлесе шығарған, М.Әуезов атындағы ОҚМУ.-Шымкент: Нұрлы бейне баспасы, 2006.-171 б.
11 Г.Г.Щербаков, Лекарственные средства в ветеринарии: учебник для вузоб/ под. общ. ред. Д.К.Червяков, П.Д. Евдокимов.- Санк-Петербург: 2005.-196 с.
12 Ж.Бердамуратов, Ірі қара аурулары: оқулық / құрастырған Ж.Бердамуратов.- Алматы: Қайнар, 1976. -155 б.
13 Тулеметова С.Е., Малдың ішкі жұқпалы емес және инвазиялық аурулары: қосымша оқу құралы/ құрастырған Тулеметова С.Е.-Шымкент: Нұрлы бейне баспасы, 2010.-200 б.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Минералды заттардың белгілі мөлшері қарында,
негізгі массасы – ащы ішектің шырышты қабығында, ал бірен-сараны тоқ ішекте
сіңіріледі.
Сіңірілген минералды заттар клеткааралық кеңістік арқылы қан (жарым
жартылай лимфа) жүйесінде, ал одан шажырқай арқылы ең аяғында бауырға және
алдыңғы қуыс көктамырға келеді. Содан кейін бүкіл организмге тарайды да
клеткалар мен тканьдер оларды пайдаланады. Бауырда және басқа да органдарда
минералдық заттардың біраз бөлігі шоғырланады. Азықтың сіңірілуі, оның
минералдық құрамына, малдың минералды элементтерге деген қажеттілігіне,
азықтағы басқа заттардың қатысуына, жасына және т.б. байланысты.
Макро- және микроэлементтердің организмде маңызды органдар мен
тканьдерде белгілі бір заңдылықпен шоғырлануын байқаймыз. Мәселен, кальций,
магний, фтор, қорғасын және т.б. сүйекте, темір-жілік майында, көк бауырда,
мырыш пен марганец – ұйқы безінде, калий – клетка ішінде, натрий –
клеткадан тыс сұйықта шоғырланады.
Минералдық алмасудың ақырғы өнімдері организмнен несеппен, термен, және
нәжіспен шығарылады.
Несеппен натрий, калий, күкірт, фосфор, кальций, кобальт, магний, хлор,
бром, бор, иод және басқа элементтер шығарылады. Натрий және калий –
хлоридтер, сульфаттар, күкірт – сульфаттар және қос құрамалар, ал фосфор –
фосфор қышқылының орта және қышқыл тұздары түрінде организмнен шығарылады.
Нәжіспен бірге ең алдымен темір, кальций, мыс, аллюминий, мырыш,
молибден, жалпы айтқанда ауыр металдардың әр түрлі тұздары түрінде
шығарылады.
Минералды заттар, әсіресе микро-макроэлементтер, мал организміндегі
көптеген биологиялық белсенді қосылыстар – ферменттер, гормондар,
витаминдердің құрамында әртүрлі физиологиялық және биохимиялық процестерге
қатысады. Белоктың түзілуі, тұқым қуалаушылық, жүйке жүйесінің қызметі осы
элементтердің алмасуымен тікелей байланысты.
Қазақстан ғалымдарының зерттеулеріне сүйене отырып республикамыздың
биогеохимиялық картограммасы жасалған. Соның негізінде:
Азыққа микроэлементтерді қосу мөлшері анықталды;
Мол өнім алуға, ол өнімнің сапасының артуына жол ашылды;
Курстық жұмыстың мақсаты – қозының алиментарлық дистрофиясын зерттеу.
1 Негізгі бөлім
1.1 Магний, кобальт, марганец жетіспеуінен болатын аурулар
Магний. Зат алмасу процестерінде кальциймен және фосформен тығыз
байланысты элемент. Мал организмінде 0,035 -0,05 % көлемінде шоғырланады.
Магний АТФ пен миозиннің, р-РНҚ, т-РНҚ –ның араларында көпірше қызмет
атқарады. Ол митохондрияның бірегейлі құрылымының сақталуын қамтамасыз
етіп, онда тотықтыра фосфарлауды жүзеге асырып, АТФ-ның түзілуін ұлғайтады.
Бұлшық ет АТФ-азасын, фосфатазаны, енолазаны, карбоксилазаны
активтендіреді. Магний дене температурасын реттеуге қатысады,
иммуноглобиннің биологиялық түзілуін активтендіреді.
Магний қарында және он екі елі ішекте сіңіріледі. Организмнен несеппен,
нәжіспен және термен шығарылады.
Магнийдің жетіспеушілігі немесе оның алмасуының бұзылу салдарынан малда
гипомагнемия байқалады. Мал шығынға ұшырайды. Балапандарды
магнисіздендірілген жасанды (синтетикалық) рациондармен азықтандырғанда
олар небәрі 6-8 күндей ғана тіршілік етеді. Мекиен тауықтардың
жұмыртқалағыштығы төмендеп, жұмыртқадағы магний көлемі азаяды, балапан
шығымы бәсеңдейді.
Шошқалардың азық құрамында магнийдің жетіспеуінен пайда болатын ауру,
кальцийдің аздығынан туындайтын тетанияға қатты ұқсайды.
Сақа күйіс қайыратын малдың гипомагнемиясы жайылым тетаниясы атымен
белгілі. Магний жетіспеуі салдарынан бүкіл микроэлементтер байланысының
бұзылуына әкеп соғуы ықтимал. Мұндай ауру малды магний қоспаларын беріп
емдеуге болады. Организмге магний артық түссе де мал зардап шегеді. Малдың
зат алмасуын әлсіретіп, төлдің өсіп-өнуін тежейді.
Кобальттың жеткіліксіздігі. Топырақта, өсімдікте 2 мг\кг – нан кем
жерлерде гипокобальтоз ауруы кездеседі.Биогеохимиялық провинцияларға құмды,
құмдауыт, және батпақты жерлер жатады. Қыста, жазғытұрым жиі кездеседі.
Аурудың себептері мен дамуы. Кобальт В12 витаминнің құрамына кіреді; үш
карбон, гликолиз реакцияларына қатысады, организмде қан азайғанда
қолданылатын белсенді зат. Көміртегі атомдарының байланысын құрастырып және
бұзу арқылы нуклеин қышқылдарының синтезін жақсартады. Сүйектегі, ішектегі
фосфатазаның, каталазаның, карбоксилазаның белсенділігін жоғарлатады.
Қанның гликолитикалық белсенділігін, тіндердегі дем алу процесін
жақсартады.Кобальттың жеткіліксіздігінде В12 витаминнің синтезі нашарлайды,
организмдегі зат алмасу процесінің деңгейі төмендейді.
Қан құрамының өзгеруі, негізгі зат алмасу процесінің төмендеуі ауру
малдың арықтауына, өнімінің төмендеуіне апарып соғады.
Өлекседе айтарлықтай өзгерістер білінбейді.Ішкі ағзаларда созылмалы
қабыну процесінің белгілері байқалады [1,2,3].
Клиникалық белгілері. Аурудың анық клиникалық белгілері тек күйіс
қайыратын малдарда ғана жақсы білінеді. Ауру мал арықтаған, бұлшық еттері
солған, терінің серпімділігі жоқ, жүнінің түлеуі кешеуілдеген, жұлмаланған.
Мал өнімі күрт төмендейді.Кілегей қабықтары бозарған, кейде сарғыш түсті.
Алдыңғы қарыншақтардың жиырылуы нашар. Кахексия кезінде тұрақты түрде іш
өту байқалады. Ауру малдың тәбеті бұзылады: лас төсенішті, кез келген
затты, ағашты, топырақты, көл-көсірді, қағазды жалмап жейді, пилобезоарлар
пайда болады.Көзінен жас ағады, терлегіш келеді. Ауруға сезімтал төлдердің
резистенттілігі төмендейді, соның салдарынан ас қорыту, тыныс алу жүйесінің
аурулары пайда болады.
Қанда олигоцитемия, анемияның белгілері: полихромазия, пойкилоцитоз;
эозинофилия анықталады.
Анықтау. Клиникалық белгілері, гематологиялық зерттеулердің нәтижелері
арқылы анықтайды. Топырақта, мал азығында кобальттың мөлшерін анықтау
керек.
Ауруды паратуберкулезден ажырата білу керек.
Емі. Күніне ірі малдарға 20-40 мг, төлдерге 10-20 мг, қойларға 2,5-5 мг
кобальт тұздарын тағайындайды. Сақтандыру мөлшері одан 2 есе кем болу
керек. Ас тұзының кобальтпен байытылған брикеттерін сорғызады (1 т ас
тұзына 300 г кобальт қосады). Таблетка түрінде де қолданады (1 таблеткада
20-40 мг кобальт хлориді бар).
Сақтандыру шаралары ретінде мал жайылымын, шыбындық жерді кобальт
тұздарымен тыңайтуға болады (1 га жерді 0,5-8 кг мөлшерінде кобальт тұзымен
тыңайтады).
Марганецтің жеткіліксіздігі – құстардың буындарының сырғанақтау ауруы;
Марганец. Малдың 1 кг тірілей массасында 450-560 мкг марганец болады.
Марганец – организмге өте қажет микроэлементтің бірі. Ол тотығу
процестерін жылдамдатып, тканьнің тыныс алуына, сүйек құрылысына, қан
түзілуіне, ішкі секрецияға ықпалын тигізеді. Марганец оксиді фосфорлану
реакцияларына қатысады. Тауық жұмыртқасының беріктігіне де әсерін тигізеді.
Марганец көптеген ферменттердің активтігін арттырғыш элемент. Осы
ферменттердің қызметі арқылы ол көмірсулар, майлар, белоктар алмасуына
ықпал жасайды. Марганецтің өзіне тән липотроптық қасиетінің арқасында
организмде майдың ыдырауы күшейіп, бауырды май басу қаупі азаяды. Марганец
ионы Кребс айналымындағы қос және трикарбон қышқылдары айналымын
жылдамдатады [3,4].
Марганец жетіспеуінің негізгі белгілері – малдың өсіп-өну қабілетінің
төмендеуі, сүйек құрылысының бұзылуын, жүйке жүйесінің зақымдануынан пайда
болатын атаксия, яғни қимылдың бұзылуы.
Жас балапандар перозис ауруына шалдығады. Марганец негізінен он екі елі
ішекте сіңіріледі. Сыртқа нәжіспен, ал енді өте аз мөлшерде (қойда
тәулігіне 6 мг) несепппен шығарылады.
1.2 Мыс, мырыштың жеткіліксіздігі, дамуы, клиникалық белгілері
Мыстың жеткіліксіздігінен болатын ауру – жалақ, анемия, іш өту
белгілерімен сипатталады. Қой мен ірі қарада жиі, шошқаларда сирек
кездеседі.
Мыс – биотикалық элемент. Малдың өсуін, дамуын, қанның түзілуін, тотығу
– тотықсыздану реакциясының дұрыс жүруін, креатинизация мен пигментизацияны
қамтамасыз етеді. Ол көміртегі мен күкірттің байланысын реттейді. Азықтағы
темірді органикалық байланысты түріне айналдырады да гемоглобиннің синтезін
қамтамасыз етеді. Тін демалысына қатынасатын кейбір ферменттердің құрамында
арнайы металл компоненті ретінде болады.
Себептері:
Мыс элементі аз кездесетін құмды, құмдауыт, торфты аймақтарда ауру жиі
кездеседі;
Темір, молибден, кобальт, қорғасы, күкірттердің не аз, не көп болуы
аурудың пайда болуына әсер етеді.
Дамуы. Сау малдардың қанында, бауырында мыстың мөлшері 1 мг\л мөлшерінде
болады.Ал жеткіліксіздігінде 0,2 мг\л-ге дейін азаяды.Организмде
гемоглобиннің синтезі бұзылады, гипохромды анемия дамиды.Осының салдарынан
туындаған оттегінің жеткіліксіздігінен организмде толық тотықпаған заттар
шоғырланып, ацидоз пайда болады.Кальцийферолдың биосинтезіне әсер етеді.
Сульфгидрилтоптарының дисульфитке ауысуын бәсеңдету арқылы креатинизацияға
әсер етеді. Малдың жүні дұрыс өспейді, сүйек дистрофиясы дамиды. Ауру
малдың тәбетінің бұзылуы, іш өту, өнімінің төмендеуі, төлдің өспей қалуы
осы процестерге байланысты болады.
Өлекседегі өзгерістер:
Бауырда, бүйректерде, жүрек етінде дистрофиялық өзгерістер;
Ұлтабардың, ащы ішектердің кілегей қабықтарында өлі еттену;
Гистологиялық тексергенде белокты дистрофия, некроз, гемосидероз;
Клиникалық белгілері. Ауру малдың жүнінде ерекше өзгерістер байқалады:
қоңырқайланып күңгірттенеді, қатаяды, бұйраланбайды, созылыңқы болып
келеді, түседі. Кей жерлерінің пигментсізденуі, талшықтарының жіңішкеруі
жиі кездесетін жағдай.
Эритроциттер азаяды, гемоглобин төмендейді, гипохромды анемияның
белгілері дамиды. Кілегей қабықтары бозарған, іш өту тұрақты түрде. Тәбеті
бұзылып, жалақ пайда болады.Өнімі, тұқым беруі төмендейді, мал арықтайды.
Миокардоз дамып, жүрек жеткіліксіздігін тудырады. Сүйегі жұқарған,
шытынағыш, нәзік.Төлдерде энзоотикалық атаксияның белгілері. Торайлар
өспейді, анемия, аяқтары қисық, өздері әлсіз.
Ауруды анықтау үшін жүндегі өзгерістерге; азықты, қанды лабораториялық
зерттеулердің нәтижелеріне көңіл аударады. Өлген малдың бауындағы мыстың
мөлшерін анықтайды. Егер онда мыстың мөлшері 50 мгкг-нан аз болса, онда ол
мыстың жеткіліксіздігінің көрсеткіші болып табылады.
Емі.Азыққа мыс сульфатын қосып береді: ірі қараға 250-300 мг, төлге 50-
150 мг; қой ешкіге 10-20 мг, шошқаға 20-30 мг [2,3,4,5].
Сақтандыру. 1 кг құрғақ азықта мыстың мөлшері 8-10 мг –нан кем болмауы
керек. Жеткіліксіз болғанда азыққа күкіртқышқыл мыс қосады.
Мырштың жеткіліксіздігі барлық малдарда кездеседі, әсіресе шошқалар
паракератоз ауруына шалдығып жиі ауырады.
Себептері. Мырш иондары пептидтердің биосинтезіне, гидролизіне қатысады.
Олар көміртегі мен азот атомдарының өзара байланысын реттейді. Амин
қышқылдарынан белок молекулалары түзіледі. Көптеген ферменттердің, әсіресе
гидролитикалық: карбоангидразаның, аминопептидазаның, энолазаның,
глютаминдегидрогеназаның компоненті болып келеді.
Дамуы. Мырш жыныс бездерінде, бауырда, ұйқы безінде лимфа түйіндерінде
шоғырланады. Тотығу – тотықсыздандыру процесінде катализатор ретінде қызмет
атқарады. Организмде углеводтардың, азот, газ, сулардың алмасуларына
қатынасады. Пролактин, фолликулин, проланин гормондарын белсендендіреді.
Малдардың тұқым беру, сүт өніміне әсерін тигізеді. Аз болғанда паракератоз
дамиды. Рационда кальцийдің көп болуы мырштың жеткіліксіздігін үдете
түседі. Каиалаза азаяды, анемия дамиды, ішектегі резорбция азаяды; малдың
өсуі, қоңдылығы нашарлайды.
Өлекседегі өзгерістер.Ауруға тән өзгерістер тек теріде ғана анықталады:
тері тығыз, әрең кесіледі. Кескен жері жылтыр ақ, май тәріздес.
Гистологиялық зерттеуде мүйіздену бұзылған: эпидермис мүйізденбеген, оларда
ядро, не оның қалдығы ғана сақталған.
Клиникалық белгілері.Енесінен ажыратылған торайлар өспейді, тәбеті
нашар, шөлдегіш. Паракератоздың белгілері әуелде танау, құлақ, көз,
аяқтардан басталып, терінің басқа да жерлеріне тарайды. Тері қызарып, ол
жерге қабыршақ пайда болады. Әсіресе жүні жоқ жерлерде қара-қошқылданып
жаппай бұдырланған бөлік пайда болады. Жүні ұзын жерлерде оның қалыңдығы 1-
1,5 см-ге дейін жетеді.Сол жерлерде терең сызат-жарық пайда болады да, онда
серозды эксудат жиналады. Бұзауларда, қойларда онымен қоса аяқтары ісініп,
жүндері түседі.
Анықтау. Сау малдардың қанының сары суында 100 мкг\100 мл мөлшерінде
мырш болады. Ал ауру малдарда ол көрсеткіш 15-20 мкг\100 мл мөлшерінде
анықталады.
Ауруды дерматиттен, экземадан, қышымадан ажырата білу керек. Ол үшін
тері қырмасын микроскоп арқылы тексереді, және де паракератозда тері
қышымайды.
Емі. Рационға мырш сульфатын қосады. 1кг құрғақ азыққа 100 мг-ға дейін.
Мырш аз жерлердегі малдардың рационына тіпті клиникалық белгілері
болмаса да қосып отырған жөн.
Бордың артықтығы бор энтериті деп аталады. Қойлар жиі ауырады.Бор
көміртегі мен азрттың алмасуларына әсер етеді.Энзимдермен қосылып ауыр
металлдарды ығыстырады. Осының салдарынан бір қатар ферменттердің әсерлері
төмендейді [6,7].
Бор мал тұқымдас өсімдіктерде, жусан, қышқылтым шөптерде 1 г\ кг –ға
дейін болады. Бор көп провинцияларда ол мал организміне әсер етеді. Ішкі
ағзаларда жиналып, ферменттердің белсенділігін өзгертеді.
Дамуы. Бордың жоғарғы концентрациясы месқарындағы инфузорияларды
азайтады, қозғалысын әлсіретеді, ондағы метаболизм бұзылады.
Протеолитикалық ферменттердің белсенділігң төмендейді де, белоктардың
алмасуы әлсірейді, улы заттар (скатол, индол, аминдер, фенолдар)
шоғырланады. Ішектерде қан айналысы бұзылады, қанталау қабынумен жалғасады
– бор энтериті осылай дамиды.
Қанның құрамында гемоглобин, эритроциттер, белок, мочевина азаяды,
мочевинаның түзілу процесі бұзылады. Азоттың алмасуы бұзылғанда алкалоз
пайда болады.
Өлекседегі өзгерістер. Ішектерде қабыну белгілері анықталады. Нефроз,
нефрит белгілері бар. Мида гидротация, серозды инфильтрат жиналады.
Миокардта, нерв ганглияларында пролиферация.
Клиникалық белгілері. Ауру мал жабығыңқы, арық. Бірақ тәбеті сақталған,
бұзылмаған. Жиі-жиі су іше береді. Іштің өтуі нәжістің қатуымен
алмасыпотырады. Зәрде қан, жалқаяқ аралас. Организмнің резистенттілігі
төмен, өкпе ауруларына жиі шалдыққыш келеді. Жөтел, демікпе танаудан іріңді
сұйық ақпа ағады. Дене қызуы көтеріледі.Кеуденің төменгі жағында ісік
байқалады. Аяқ буындары зақымданады, қабынады.
Ауыр жағдайда іштің өтуі тұрақты түрде болады. Осының салдарынан
организм сусызданады; аш қарыны, бүйірі шүңірейіп, арқасы бүкірейіп, қарны
тартылады. Аурудың аяқ кезінде жүйке жүйесі зақымданады: мал қалай болса
солай қозғалады; салдану, дірілдеу байқалады.
Анықтау үшін аймақтың геохимиялық жағдайын ескереді, азықты, малдан
алынған тесталарды лабораториялық зерттеулерден өткізеді. Ауруды басқа
себептерден болатын энтериттерден ажырата білу керек.
Емі. Бордың антогонисі – мыс сульфаты. Күніне 5-10 мг мөлшерінде
тағайындайды. Хлортетрациклин гидрохлоридін, сульфаниламид препараттарын
қолданады. Малдың жайылымын реттейді. Ол үшін бор жинимайтын дәнді тұқымды
өсімдіктерді сеуіп өсіреді.
Молибденнің артықтығы. Ауру көбінесе күйіс қайыратын малдарда кездеседі.
Азықпен молибденнің организмге көп түсуі гастроэнтериттің ауыр түрін,
молибден токсикозын тудырады. Ол мыс және фосфорлардың алмасуларының
бұзылуларымен сипатталады да, организмде анемия, сүйек дистрофиясы дамиды
[3,4,5,6].
Себептері. Молибден организмде металло флавопротеиндердің құрамына кіру
арқылы (ксантинангидразалар мен альдегидрооксидазалардың) зат алмасу
процесінде ерекше роль атқарады. Қажеттігі 5 мг\кг – нан аспайды(құрғақ
азыққа есептегенде). Молибден сілтілік – известі топырақтарда көп болады.
Сондай жерде өскен өсімдіктерден дайындалған мал азығын жеген малдар ауруға
шалдығады.Әсіресе бұршақты өсімдіктерде 50 мгкг дейін молибден болады.
Дамуы. Аталған ферменттердің белсенділіктері жоғарлайды, альдегидтердің
деңгейі көтеріледі. Олар нуклеопротеидтердің ыдырауынан пайда болатын
сульфиттер мен зәр қышқылдарын байланыстырады. Зат алмасу процесі бұзылады,
әсіресе фосфор мен кальцийдің алмасуы созылыңқы түрде бұзылады.
Өлекседегі өзгерістер. Негізгі өзгерістер ас қорыту жүйесі жағынан
байқалады. Кілегей қабықтары қанталаған, қызарған. Қан тамырлары қанға
толы. Мыс жеткіліксіздігінің белгілері білінеді. Төлдердің сүйектері
өспеген, ірі малдарда сүйек дистрофиясы.
Клиникалық белгілері. Негізгі белгісі іштің өтуі мен ауру малдың
арықтауы. Нәжіс су тәрізді, көпіршіктенген, сарғыш-жасыл түсті, өткір
жағымсыз иісті. Организмде мыс азайған, оның жеткіліксіздігінің клиникалық
белгілері анықталады.
Емдеу. Бірінші кезекте жайылымды өзгерту керек. Молибден көпдеген
жерлерді мал азығын дайындау үшін қалдырады.Ол жерден дайындаған азықты-
шөпті дұрыстап кептіргенде ондағы молибден ерімейтін қосылысқа айналады.
Сақтандыру үшін мыс сульфаты мен метионин қосылған қосымша азықты
рационға қосу керек.
Молибден. Сүт қоректі жануарлардың 1 кг тірілей массасында 1-4 мг,
немесе 4˙10 % молибден болады.
Молибден ксантиноксидаза ферменті құрамында пурин алмасуына қатысады.
Организмде молибден жетіспеуінің сыртқы белгілері мыс жетіспеуімен ұқсас
келеді. Молибденнің азық құрамында аздығынан мал зардап шеге қоймайды десек
те болады. Оның көбінесе биогендік, шартсыз қажетті микроэлементтер мен
тіршілікке шартты қажетті микроэлементтер арасына қойылып жүргені де
сондықтан болар.
Организмге азықпен енген молибденнің 20-30% сіңіріледі. Молибденнің
организмге сіңіріліп, тканьдерге жиналуына сондай-ақ сыртқа шығуына мыс-
молибден – бейорганикалық сульфат жинағы (комплекс) күрделі әсер етеді.
Өйткені молибден, әсіресе сульфаттпен қосылған молибден мыстың органдарға
жиналуына кедергі жасайды. Ал сульфат болса молибденнің несеппен шығуын
ұлғайтып, мыстың бауырда жиналуын азайтады. Осындай қарама – қайшылықтың
арқасында азық құрамында молибден көп болса, мыстың азық құрамында
көптігіне қарамай малда мыс жетіспеуінен туатын белгілер байқалады [6,7,8].
Егер рационда молибден көп болса, зат алмасу процестеріне кедергі
туғызса, онда оған қарсы басқа микроэлементтерді қолдану керек.
Никельдің артықтығы – никель соқырлығы. Көздің мүйізді қабатының
жарақаттануымен сипатталатын энзоотикалық ауру.
Балшықты, сазды, қаштанды топырақтарда никель көптеп кездеседі. Мұндай
жерлердің өсімдіктерінде никель қалыпты жағдайдағыдан 20 есеге дейін көп
болады. Никельдің артық болуы әсіресе төлдерде көз ауруларын тудырады
(конъюктивит, кератит, кератоконъюктивит).
Дамуы. Никельдің организмге жан-жақты әсері туралы толық мағлұматтар
жоқтың қасы. Ол туралы зерттеу жұмыстары жеткіліксіз жүргізілген.
Никельдің негізгі шоғырланатын жері эктодермадан бастау алатын тіндер:
тері, жүн, мүйіз, көздің мүйізді қабы. Никельді аймақтардағы малдардан
жүннің көбірек өндірілуін олардың бейімделу қабілетімен түсіндіруге
болады. Бейімделу жағдайында малдар никельді организмнен көбірек бөлуге
тырысады.
Никель көздің мүйізді қабында жиналғанда ауру ондағы дистрофиялық
өзгерістерден басталады.
Өлекседегі өзгерістер. Көздің мүйізді қабаты қалыңдап, ісінген,
күңгірттенген, оған сұйық сіңген инфильтрация), ақшыл-сұрғылт түсті. Егер
ол жердің тіні ыдыраса, онда түбі мен шеттері әртүрлі жаралар байқалады.
Клиникалық белгілері көздің мүйізді қабатының жарақаты, ақ түсу және
қотыр (экзема).
Анықтау үшін негізгі клиникалық белгісіне, азықтағы және көз сұйығындағы
никельдің мөлшерін анықтау нәтижелеріне сүйенеді.
Ауруды індетті кератоконъюнктивиттен, телязиоздан арнайы зерттеулер
арқылы, А-гиповитаминозынан ажыратады.
Емі.Арнайы емдеу, сақтандыру шаралары анықталмаған. Азықты өзгерту мен
мыс тұзы қосылған қосымша азық беру ұсыныстары бар. Көбінесе аурудың
клиникалық белгілеріне қарсы емдер қолданылады.
Фтордың жеткіліксіздігінен, не артықтығынан болатын аурулар:
1.Эндемиялық кариес – фтордың жеткіліксіздігінде;
2.Тістердің флюорозы – артықтығында.
Фтордың мал азығындағы қалыпты концентрациясы: ішетін суда – 1 мгл;
құрғақ азықта – 30мг\кг.
Фтор организмде тістің, сүйектің минералды заттарын құрайтын
фтораппатиттер түзеді, фосфордың алмасуына қатысады.
Концентрациясы жоғары болғанда ол көміртегі мен майлардың алмасуын, тін
дем алысын тежейтін ингибитор. Ал жеткіліксіздігінде фтораппатиттің орнына
гидроокись аппатит түзіледі де, тістерде кариес дамиды. Ондай тістер
қышқылдардың әсеріне тез беріледі, декальцинация дамиды, биологиялық
резистенттілік нашарлайды, тістердің механикалық беріктігі бұзылады.
Үстіртін кариесте түпкі тістердің шайнау бетінде, алдыңғы тістердің
эмалында әртүрлі көлемді, қара-қоңыр түсті нүктелер пайда болады. Орташа
кариесте ол жерлерде дентин бүлініп, ойық пайда болады. Терең кариесте
эмаль талқандалады, қуыстар пайда болады, тістер тез мұжыла бастайды.
Гиперцементоз, перидонтит дамиды. Азықты қабылдау, шайнау процестері
бұзылады. Ауру мал арықтайды, өнімі төмендейді.
Эндемиялық флюороз суда фтор 1,2 мгл-ден көп болғанда, ал топырақта
0,05 – дан көп болғанда дамиды. Әсіресе артезиан құдықтарының суын ішкенде,
аппатит қабаттары бар аймақтарда кездеседі. Құрамында фторы бар
тыңайитқыштарды қолданған жерден алынған азықтармен, немесе фторы көп
қосымша азықтармен қоректендіргендепайда болады [7,8,9].
Фтордың организмге көп түсуі ферменттердің, әсіресе сүйек фосфотазасының
әсерін нашарлатады. Ірі малдарда буын анкилозы – тарамыс, шеміршектердің
кальцийленуінің дамуы,пайда болады. Сүйектердің беріктілігі төмендейді, жиі-
жиі сыну, қисаю болып тұрады. Көміртегі мен майлардың алмасуларының бұзылуы
салдарынан паренхиматозды ағзаларда дистрофиялық өзгерістер дамиды.
Сақтандыру. Ішетін судағы фтордың қалыпты мөлшерін сақтауға тырысу
керек. Ол үшін:
Фтордың жеткіліксіздігінде кремнефторлы натрий, фторлы натрийларды
қолданады;
Рационда протеиннің, фосфордың, кальцийдің, витаминдердің сақтауға
тырысады;
Фтор артық болғанда ішетін суды фторсыздандыру үшін аллюминий сульфаты,
магнийдің гидроокисі қолданылады;
Мал азығына да алюминий сульфаты, хлориді қосылады.Олар фтормен
ерімейтін флюорат аллюминий түзетіндіктен фтордың ішекте сорылуы азаяды.
Селеннің артықтығы – бұлшық еттің ағаратын ауруы, сілті ауруы;
Йодтың жеткіліксіздігі – эндемиялық зоб ауруы басқа тарауларда қаралады.
Иод. Сүт қоректілер организмдерінің 1 кг массасында 50-200 мкг немесе
0,5-2,10 - 5% иод болады.
Иод қалқанша бездерінің гормондары құрамында организмдегі белок, май,
көмірсулар, минералды заттар және су алмасуына әсер етеді. Сыртқы ортадан
азық, су құрамымен иод жеткілікті түсіп тұрған жағдайда ғана тиреоидтық
гормондардың физиологиялық активтігі артып, олар тыныс алу және басқа да
ферменттер арқылы клеткадағы тотығу, тотықтыра фосфорландыру реакцияларына,
белоктың түзілуіне дұрыс әсерін тигізеді.
Азықпен иод аз түссе, организмдегі заи алмасу процестері бұзылып, сақа
малдың өнімділігі төмендеп, төлдің жетілуі бәсеңдейді. Иод өте көп
жетіспесе қалқанша бездерінің ісінуіне – эндемилық ісік (зоб) ауруына
шалдықтырады. Бұл ауруға шалдыққан малдың өнімділігі күрт азайып, олардың
арасында түсік тастау, шығынға ұшырау жиі кездеседі.
Сыртқы ортадан ас қорыту жолына түскен иод қарында және негізінен, ащы
ішекте сіңіріледі. Қанға сіңірілген йод қалқанша без бен бауырда
органикалық түрге өтеді. Оның 60% қалқанша без гормондарының құрамына еніп,
қанға қайта құйылады.
Иод алмасуы гипофиздің тиреотроптық гормонымен реттеледі. Иод
организмнен бүйрек арқылы несеппен шығады. Иодты сыртқа шығаруға өкпе мен
тері қатысады [8,9,10].
1.3 Жекелеген минералды элементтердің маңызы және алмасуы
Магнийдің жетіспеушілігі немесе оның алмасуының бұзылу салдарынан малда
гипомагнемия байқалады. Мал шығынға ұшырайды. Балапандарды
магнисіздендірілген жасанды (синтетикалық) рациондармен азықтандырғанда
олар небәрі 6-8 күндей ғана тіршілік етеді. Мекиен тауықтардың
жұмыртқалағыштығы төмендеп, жұмыртқадағы магний көлемі азаяды, балапан
шығымы бәсеңдейді.
Шошқалардың азық құрамында магнийдің жетіспеуінен пайда болатын ауру,
кальцийдің аздығынан туындайтын тетанияға қатты ұқсайды.
Сақа күйіс қайыратын малдың гипомагнемиясы жайылым тетаниясы атымен
белгілі. Магний жетіспеуі салдарынан бүкіл микроэлементтер байланысының
бұзылуына әкеп соғуы ықтимал. Мұндай ауру малды магний қоспаларын беріп
емдеуге болады. Организмге магний артық түссе де мал зардап шегеді. Малдың
зат алмасуын әлсіретіп, төлдің өсіп-өнуін тежейді.
Кобальт. Организмдегі мөлшері аз – 0,3˙10 - 0,6˙10%. Кобальттың
активтілігі оның В12 витаминінің құрамына енуіне байланысты. Оның құрамында
4,5% үш валентті кобальт болады. Кобальт гидролитикалық ферменттердің
активтігін арттырып, нуклеин қышқылдары мен қанның түзілуін жылдамдатады.
Оның тікелей әсерінен сүйек кемігінің қан түзетін қабілеті күшейіп,
эритроциттер гемоглобиндерінде темір сіңімділігі артады.
Цианакобаламин құрамындағы кобальт организмдегі гемопоэзді реттестіріп,
азот, нуклеин қышқылдары, көмірсулар және минералды заттар алмасуына әсер
етеді. В12 витамині кофермент ретінде трансметильдендіру және оттекті
алмастыру реакцияларына қатынасады.
Кобальт жетіспеуінің алғашқы белгілері – малдың шөп, суға қарамауы,
өсуінің баяулауы, арықтап, қанының азаюы болып табылады. Асқынған жағдайда
мал акобальтоз (сухотка) ауруына және В12 витаминінің гипо және
авитаминозына шалдығады. Акобальтозға әсіресе қозы, лақ, қой, ешкі, бұзау
және сақа ірі қара тез шалдығады.
Акобальтоз немесе энзоотикалық маразм ауруы қазіргі кезде де бар. Оның
басты себебі – кобальттың топырақ пен өсімдіктерде аз кездесуі болып
табылады.
Күйіс қайыратын малда кобальт алмасу В12 витаминін түзетін
микроорганизмдерден байланысты болғандықтан қарында өтеді. Осы
микроорганизмдер арқылы күйіс қайыратын мал бір қарынды малға қарағанда
азықтағы кобальтты анағұрлым жақсы пайдаланады. Кобальт организмнен
несеппен шығарылады.
Мыс. Мыстың мал денесіндегі жалпы көлемі 0,0002-0,00025%. Жануарлар
тіршілігінде мыс ерекше орын алады. Ол да темір сияқты қанның дұрыс
түзілуіне қажет элемент. Бұл элемент темірдің гем құрамына енуін тездетіп,
эритроциттердің жетілуіне әсер етеді. Мыс қарында және ащы ішекте
сіңіріледі [9,10,11].
Мыс жетіспесе малдың азыққа зауқы соқпай, сүйектеріне, жүйке жүйелеріне
зақым келеді. Денедегі қаны азайып, өсіп-жетілу қабілеті төмендейді,
өнімділігі азаяды. Ірі қара малы жалаңшақ (лизуха), яғни оның табиғи
тәбетінен айырылып айналасындағы заттарды жалауы ауруына тап болады.
Қой жүнінің реңі кетіп, бұйрасы тарқатылады, сапасы төмендеп, шаруашылық
экономикасына зиян келтіреді. Жұлын, әсіресе мишық зақымдануынан қойдың
жүріс-тұрысы бұзылып тәлтірек (атаксия) ауруына душар болады.
Мырыш. Мал денесінде 0,0003% мырыш болады. Инсулин гормоны мен көптеген
ферменттердің белсенділігін арттыру арқасында, мырыш өсіп жетілу, көбею
процестерінде жан-жақты ықпал жасайды. Пролактин гормоны арқылы сүттілікке,
фолликулин арқылы жыныстық қабілеттерге әсер етеді. Организмдегі тыныс алу
процесінің маңызды бөлшегі – көмірқышқыл газын шығаруды да құрамында мырышы
бар карбоангидраза ферменті қамтамасыз етеді.
Мырыштың жетіспеушілігінен төлдің өсуі баяулап, аузы мен мұрнының
кілегей қабағы ісініп, аяқтары ұйып қала береді. Ауруға шалдыққан мал
терісінің қабынуына (дерматит), ал торайлар паракератозға ұшырайды.
Мырыш ащы ішекте сіңіріліп, бауырға жиналады. Мырыштың алмасуы қалқанша
безімен реттеледі. Сыртқа мырыш нәжіс арқылы, аздап несеп арқылы да шығады
[10,11,12].
2 Өзіндік зерттеу
Өзіндік зерттеу жұмысымды М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің Агроөнеркәсіптік
факультетінің Ветеринариялық медицина кафедрасына қарасты Ветеринарлық
клиникасында бастадым. Онда күнделікті құс, майда малдар, қой, ешкі, ит,
мысық, торайлар жануарлардың түрлі минералды заттардың, жем мен шөпте
құнарлы ақуыздардың, аминокислоттардың, майлар мен қанттардың
жетіспеушілігінен болатын ауруларды зерттедім. Жетекшім в.ғ.к, аға оқытушы
Нұралиев С. болды.
2.1 Proanamnesis
1. Амбулаторлық журналындағы тіркеу нөмері – 99
2. Емдік мекеме мекен – жайы: Шымкент қаласы
3.Емдік мекеме аты: М.Әуезов атындағы ОҚМУ-дың Агроөнеркәсіптік
факультетінің Ветеринариялық медицина кафедрасының клиникасы.
4. Иесі – Сманов Жақыпбек
5. Иесінің мекен жайы: Шымкент қаласы, Абай көшесі N5 нөмірлі үй
6.Малдың түрі – қозы
7.Малдың жынысы – ұрғашы
8.Малдың жасы –6 ай
9.Малдың түсі – қара
10.Малдың тұқымы – Қара көл
11. Малдың салмағы – 25 кг.
12.Малдың лақап аты – Тося
13. Дәрігерге көріну күні: 11.04.2013ж.
14. Сауығу күні: 27.04.2013ж.
2.2 Anamnesis vitae et morbi
Тосяны иесі өз үйінде асыраған. Мал жайылымға шығарылған. Азықтандыруы
зоотехникалық нормаға сай болмаған (қоректік заттар, витаминдер, минералды
заттар).Қой, ешкілерге минералды заттардың жетіспеуін зерттедім. Егелері
Шымкент қаласындағы Шмит көшесінде N 19 үй, Астрахансвый N7 үйінде, Абай
көшесі N5 үйде тұратын Сманов Жақыпбек малдарын жеткізген. Біз ол малдарды
көрдік. Әрқайсысы әртүрлі малдар. Тексеру тәртібі былай жүрді:
1. Анамнез
2. Клиникалық тексеру
3. Лабораториялық тексерулерден өткізілді (қаны, зәрі)
Бірінші біз қозының егесі Сманов Жақыпбек айтуы бойынша анамнез
мәліметтері бойынша қойдың жем – шөбі сапасыз, көбінше сабан, қамыс беріп
асыраған. Бұнда минералды заттардың құрамы жоқ болғандықтан әртүрлі
минералды заттар, яғни темір, кобальттың жеткіліксіздігі, марганец, магний
жетіспеуінен болғанын анықтадық .
2.3 Anamnesis morbi
Егесінің мәліметтері бойынша қозы 20 күн бұрын әлсідене бастаған.
Ауруға шалдыққан мал мазасыздана бастады. Клиникалық тұрғыдан тексерген
кезде малдың жүнінде ерекше өзгерістер байқалады: қоңырқайланып,
күңгірттенеді, қатаяды, созылыңқы болып келеді. Тәбеті бұзылған, мал
арықтаған. Жүндері үрпиген, клегейлі қабықтары сұр, бөзданып тұр, мал өте
арық, жем шөп жетіспеуден алементарлы дистрофиялық өзгерістер тоқтыда
көрініп тұр. Бұны лабораториялық тексерулерден өткіздік. Лабораториялық
тексерулерден қанын алып тексердік. Эритроциттер азайған, гемоглобин
төмендеген, гипохромды анемияның белгілері байқалған. Жалпы белоктың
қандағы құрамы төмен. Зәрін тексерген кезде зәрінде несеп жолдарының зәрдің
құрамында ешқандай өзгерістер болған жоқ. Жем – шөптің сапасы төмен
малдарда соның салдарынан анемия орын алған, малдың бұлшық еттері дамымай
қалған, дистрофиялық өзгерістердің бары көрініп тұр.
Алдын ала диагноз: алиментарлық дистрофия деп қойдым.
2.4 Status praesens communis
Малды жалпы тексеру
1. Жүрек – қан тамыр жүйесін зерттеу
Жүрек түрткісі қалыпты, ауырсынуы жоқ, бір нүктеден білінеді. Тамыр
соғысы қалыпты, тамырдың қанға толуы толық. Жүректің екі сазы да таза
естіледі.
натомиялық шекарасы сақталған. Жүректі тыңдаған кезде бөтен шулар
естілген жоқ.Жүректі тексеру кезінде малдың алдыңғы сол аяғын барынша
ілгері жылжытады. Көру мен сипау арқылы кеуденің төменгі үштен бір
бөлігінде 3-ші 6-шы қабырғалар аралығында кеуденің дүрілін немесе жүректің
қимылын байқаймыз. Сипау арқылы жүрек тұсында көкірек жақтауының дүрсілін
сеземіз. Жүрек түрткісі дегеніміз жүрек етінің жиырылуымен сәйкестеніп
келетін көкірек жақтауының сыртқа керілуі.
Жүрек дүрсілінің ең жақсы байқалатын жері: ұсақ малдарда сол жақ
шынтақтан 2-3 см жоғары 4-ші қабырға аралығында 5-7 см көлемінде,
аумағында.
2. Тыныстану жүйесін зерттеу.
Дені сау малдардың мұрнынан су ағуы байқалмайды (немесе азғана сулы,
сулы – кілегейлі сұйық байқалады). Мұрын, өкпе, бронх, қосалқы қуыстар
қабынғанда және өкпе ісінгенде танаудан жайылмайтын (ұдайы) немесе әлсін -
әлсін (араласып) бөлініп отыратын су ағу байқалады, ол сұйық, кілегейлі,
кілегейлі – іріңді, іріңді – сасық иісті болып келеді.Тыныс алу кезінде
сыртқа шыққан ауаны зерттеген кезде оның танаудан шыққан екпіннің күшін,
қызуын, иісін (жағымсызиіс - өкпе шірігенде), ацетон иісі – кетозда, аммиак
иісі – уремияда білінеді.
Жөтелді зерттеген кезде оның күшіне, ұзақтығына, жиілігіне, қарқынына
және жөтелдің ерекшелігіне көңіл бөлу керек. (жоғарғы және дауысты жөтел –
бронхитта, кеңірдек қабынғанда төмен және дауыссыз жөтел - өкпе қабығы.
Ауырсынып жөтелу - өкпе қабығы, бронх, өкпе қабығында және көмей
ісінгенде байқалады .
Тыныс алу қозғалысын зерттеу көкіректі анықтап көруден, көргенде оның
сыртқы пішінін, көлемін және көкірек қозғалысын, тыныс алу түрін, санын,
жиілігін, ырғағын және тыныс алу қозғалысының біргей, бір мезгілде
қозғалуын анықтаудан басталады. Көкіректің көлемін, қозғалысын және сырт
пішінін малдың оң жақ, сол жақ қапталынан және артқы жағынан қараумен
анықтайды.
Тыныс алу санын көкірек клеткасының бұлшық еттерінің жиырылуына, жылқы
танауының желбіреуіне, тынысты сыртқа шығару екпінін санаумен анықтайды.
Ауру малдарда тыныс алудың жиілеуі кездеседі және тереңнен жеңіл – желпі
дем алуы кездеседі.
Тыныс алу мүшелерін зерттеген кезде тыныс ырғағына көңіл бөледі – бұл
демді ішке және сыртқа шығарудың өзара кездесіп алмасып тұруы.
Өкпенің артқы нұқу шекарасы көлденеңінен жүргізілген үш түзу арқылы
анықталады; 1.Сербек түзуі; 2.Жамбас сүйегінің төменгі басынан жүргізілген
түзуі; 3. Иық буыны түзеді. Ауру малдың өкпесі таза, артық шулар жоқ.
3.Азық қорыту жүйесін зерттеу
Азық қорыту жүйесін зерттеу малдың азық қабылдау және су ішу қабілетін
тексеруден басталады. Сол себептен малдарға әртүрлі жем- шөпті береді, су
беру керек. Малдар азықты қалай қабылдайды және суды қалай ішетінін анықтай
отыра мынандай құбылыстарға мұқият зер салып қарау қажет;
а) Тәбет және оның бұзылуы;
б) Жұту және шайнау, оның өзгерісі;
в) Құсу, кекіру және күйіс қайтару және олардың бұзылуы;
Ауыз қуысын, жұтқыншақты, өңешті және құстың жемсауын зерттеу. Ауыз
қуысын зерттеудің негізгі тәсілдері көру, сипау және қосымша иіс сезетін
мүшелер арқылы шыққан иісті анықтау.(иіскеу). Дұрыстап зерттеу үшін ауыз
кергіштер қолданылады. Көзбен көру ауыз қуысының жабылуын және ашылуын,
еріндерінің еріксіз қозғалуын, сілекей бөлінуінің және олардың бөтен
өзгерістерін анықтаймыз.
Ауыз қуысы мүшелерінің зерттеу кезінде тісі жоқ жерінен қолды енгізіп,
тілді сыртқа шығару арқылы немесе ауыз кергішті (зевник) енгізу арқылы
аузын ашамыз. Содан соң мыналарға көңіл аудару керек;
1.Көру арқылы және сипау тәсілдері арқылы шырышты қабықтың күйін білу
және зерттеу. Көзбен көруарқылы шырышты қабықтың түсуін, түсін оның
өзгерістерін, жара және бөртпелері бар жағын анықтайды. Ауыздың шырышты
қабығын сипап оның қызуын, сезімталдығын және құрзақтығын анықтайды.
2.Ауыздан шыққан иісті мал сілекейімен сулаған мақтаны иіскеп анықтайды.
3.Тілді көру арқылы дақтарды және ісікті анықтайды.
4.Тістің күйін қараған кезде, тістің босауын, желінуін, түсуін, және
оның өсіп кетуін анықтау керек.
Үлкен қарынды зерттеу
Күйіс қайыратын малдың ( қой – ешкі, мүйізді ірі қара, түйе) қарны төрт
бөлімнен тұрады: үлкен қарын (мес қарын), жұмыршақ, қатпаршақ пен ұлтабар.
Үлкен қарынды сипалау тәсілімен оның сезімталдығын және 2 минутта жиырылу
саны мен күшін анықтаймыз. (ол көбейеді, әлсірейді және мүлдем жиналмайды).
Сау малдың сол жақ бүйірінен соғып, нұқу арқылы үлкен қарынның дыбысының
ашық та жоғарғы естілуін, яғни даңғырлаған нұқу дыбысын және оның өзгеруін
анықтаймыз. Фонендоскоп немесе стетоскоп арқылы үлкен қарынның дыбысын
таңдау, оның соғуының жиілігі және ұзақтығын анықтаймыз. Дені сау малдың
үлкен қарынының тұсынан шымырлаған дыбыс естіледі, ал ауырған малда ол
дыбыс күшейеді, әлсірейді, әлде мүлдем естілмейді.
Қатпаршақты зерттеу
Қатпаршақтың көлемі қой мен ешкіде 0,3-0,9 л, Зерттеу тәсілдері: сипау,
нұқу және тыңдау. Қатпаршақтың маңайын жұдырықпен басу тәсілімен ауырған
жерін білу; ауру малдың ыңырсуын, мәңіреуін, ыңқылдауын және жұдырық
қысымынан денесін алып қашу әрекетін анықтаймыз. Қатпаршақ жиырылуы
әлсіресе немесе жиырылмай қалса дыбыс әлсірейді немесе естілмей қалады.
Ұлтабарды зерттеу
Ұлтабар күйіс қайыратын малдың нағыз қарыны.
Ұлтабарды сипап қарау әдісімен оның қабынуы, жара шығу және улану
кезінде болатын ауырсынуын анықтау.
Ащы ішекті зерттеу
Ащы ішектің маңайын сипау және нұқу тәсілдерімен оның ауырған жерін білу
және сезімталдығын анықтаймыз.
Фенендоскоп немесе стетоскоп арқылы яғни түтікше аспаптар пайдалана
отырып, сау малдың ащы ішекке пайда болатын дыбыстардың естілуі мен
естілмеуін анықтаймыз және олардың өзара ерекшеліктері ( су сылдыры, су
шалпылы, тамшының дыбысы).
4.Зәр бөлу жүйесін зерттеу
Несептің физикалық қасиетін анықтау. Несеп түсі. Шыны цилиндрге
зерттеуге арналған несепті құямыз, сосын оның түсін күндізгі жарықта
анықтаймыз.
Малдардың түріне қарай несеп түсі – ақшыл – сарыдан, ашық – қоңыр
аралығында болады. Несеп түсінің өзгеруі ондағы басқа заттардың қосылуы
салдарынан болады, несеп құрамында қан, гемоглобин, өт пигменттері және
басқа да заттардың денедегі ауруды анықтау немесе емдеу мақсатымен
жіберілген дәрі – дәрмектің түсіне байланысты.
б) Несеп консистенциясы (сұйықтығы). Несеп сұйықтығын екі шыны ыдыс алып
оның біреуіне несеп құйып, содан соң оны жайлап келесі ыдысқа сапыра
құюарқылы анықтайды. Барлық малдарда (дара тұяқтылардан басқа) несеп су
тәрізді болады. Дара тұяқтыларда несеп кілегейлі болып келеді, құйғанда жіп
тәрізді болады да ағады, себебі несеп құрамында муцин сілекейінің болуы.
в) Несептің иісін сезім мүшелерімен анықтайды.
Малдардың түріне қарай өзіне тән, лайықтынесеп иісі болады. Қуық сал
болғанда, қабынғанда, уретрадан несеп өтпей қалғанда несеп құрамының
бұзылуы байқалады, осы кезде аммиактың иісі пайда болады. Қуық ісігінде
шіріген иіс, кетозда ацетон иісі кездеседі
г) Несептің салыстырмалы тығыздығын анықтау.
Циститте, қуық қабынғанда, мал құсқаннан соң несеп негізгі сілтілі болып
келеді. Қышқылды несеп бүйрек жұмысының жетіспеушілігінде, мал ұзақ
ашыққанда және дене қызуы көтерілетін кейбір ауруларда кездеседі.
Ауырған малдың несеп бөлу жүйесі қалыпты жағдайда, ешқандай өзгерістер
жоқ .
5.Жүйке жүйесін зерттеу
1) Малдың бас сүйегінің ми сауыты мен омыртқасын зерттеу.
Көру арқылы малдың бас сүйегінің ми сауытының мынандай ерекшеліктеріне
көңіл аударамыз; көлемі мен пішініне, оның мүмкін болатын өзгерулеріне
(шеке тұсының ісінуіне, бас сүйегінің соққыдан зақымдануы).
Сипау әдісімен бас сүйегінің ми сауытына жақын тұрған терінің ығысуын
(ысу – менингит бас миының қабықшасының қабынуы), жұқпалы індетті энцефалит
ауруында (ауырсынуы байқалуы) қой ценурозы, эхиноккоз (құрт ауруы), мидың
ісінуі кезінде және сүйек ұлпасының жұмсаруын анықтау қажет. Бас сүйегінің
ми сауытын нұқу дыбыстың өзгерілуі бар ми санын анықтау қажет. Көру, сипау
және нұқу тәсілдерімен омыртқаны зерттеп, одан алынған мәліметтерді арнайы
дәптерге жазу керек.
2.5 Status praesens localis
Қозының жетілмей қалғаны анықталды. Себебі жем – шөп сапасыз, тек қана
сабан берген, жем-шөп болмаған, жуынды берген, мал барған сайын азып,
әлсірей бастаған.Тұрған жері нашар болған, берген шөптің сапасыз болған,
қоректендірілмеген, аурушаң болған. Жұқпалы емес аурулармен ауыра берген.
Мен емдеген қойда бұл синдромдардың малдың арықтығы айқын байқалады. Егерде
Тосяны ертерек емдеуге әкелгенде, бұндай асқынулар байқалмас еді.
2.6 Diagnosis
Мал иесінің берген мәліметтеріне, анамнез және клиникалық зерттеулерге
сүйене отырып, қойға түпкілікті диагноз қойылды. Малдың жем шөбі сапасыз
болғандықтан, минералды заттардың жетіспеушілігі. Ауруды анықтау үшін
жүндегі өзгерістерге, азықты, қанды, зәрін лабораториялық зерттеулердің
нәтижелеріне көңіл аударады.
D.S: Алиментарлы дистрофия.
2.7 Decursus morbi et therapia
Күні Дене Тыныс Тамыр Decursis morbi Decursis therapia
қызуы алуы соғысы
11.04. 40,5°С 26 32 Қозы жетілмей 1.Қозыға Д витамин
2013ж қалған. Іші шермиіпбұлшық етке
тұр, арық. Рахит 2.2 мл витамин Е
белгілірі бар. бұлшық етке
Кілегей қабықтары 2.Қозы тұрған қора
сұп-сұр.Қозының –жайдың желдетілуін,
жүнінде ерекше кең болу жағын
өзгерістер қарастырдым.
байқалады: 3.50 мл балық майын
қоңырқайланып 200гр жеммен
күңгірттенеді, араластырып берілді.
қатаяды, 4.Жоңышқа шөбі
бұйраланбайды, берілді
созылыңқы болып 5.Жемге майдаланған
келеді, түседі. Кейбалық ұны қосып
жерлерінің берілді.
пигментсізденуі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Минералды заттардың белгілі мөлшері қарында,
негізгі массасы – ащы ішектің шырышты қабығында, ал бірен-сараны тоқ ішекте
сіңіріледі.
Сіңірілген минералды заттар клеткааралық кеңістік арқылы қан (жарым
жартылай лимфа) жүйесінде, ал одан шажырқай арқылы ең аяғында бауырға және
алдыңғы қуыс көктамырға келеді. Содан кейін бүкіл организмге тарайды да
клеткалар мен тканьдер оларды пайдаланады. Бауырда және басқа да органдарда
минералдық заттардың біраз бөлігі шоғырланады. Азықтың сіңірілуі, оның
минералдық құрамына, малдың минералды элементтерге деген қажеттілігіне,
азықтағы басқа заттардың қатысуына, жасына және т.б. байланысты.
Макро- және микроэлементтердің организмде маңызды органдар мен
тканьдерде белгілі бір заңдылықпен шоғырлануын байқаймыз. Мәселен, кальций,
магний, фтор, қорғасын және т.б. сүйекте, темір-жілік майында, көк бауырда,
мырыш пен марганец – ұйқы безінде, калий – клетка ішінде, натрий –
клеткадан тыс сұйықта шоғырланады.
Минералдық алмасудың ақырғы өнімдері организмнен несеппен, термен, және
нәжіспен шығарылады.
Несеппен натрий, калий, күкірт, фосфор, кальций, кобальт, магний, хлор,
бром, бор, иод және басқа элементтер шығарылады. Натрий және калий –
хлоридтер, сульфаттар, күкірт – сульфаттар және қос құрамалар, ал фосфор –
фосфор қышқылының орта және қышқыл тұздары түрінде организмнен шығарылады.
Нәжіспен бірге ең алдымен темір, кальций, мыс, аллюминий, мырыш,
молибден, жалпы айтқанда ауыр металдардың әр түрлі тұздары түрінде
шығарылады.
Минералды заттар, әсіресе микро-макроэлементтер, мал организміндегі
көптеген биологиялық белсенді қосылыстар – ферменттер, гормондар,
витаминдердің құрамында әртүрлі физиологиялық және биохимиялық процестерге
қатысады. Белоктың түзілуі, тұқым қуалаушылық, жүйке жүйесінің қызметі осы
элементтердің алмасуымен тікелей байланысты.
Қазақстан ғалымдарының зерттеулеріне сүйене отырып республикамыздың
биогеохимиялық картограммасы жасалған. Соның негізінде:
Азыққа микроэлементтерді қосу мөлшері анықталды;
Мол өнім алуға, ол өнімнің сапасының артуына жол ашылды;
Курстық жұмыстың мақсаты – қозының алиментарлық дистрофиясын зерттеу.
1 Негізгі бөлім
1.1 Магний, кобальт, марганец жетіспеуінен болатын аурулар
Магний. Зат алмасу процестерінде кальциймен және фосформен тығыз
байланысты элемент. Мал организмінде 0,035 -0,05 % көлемінде шоғырланады.
Магний АТФ пен миозиннің, р-РНҚ, т-РНҚ –ның араларында көпірше қызмет
атқарады. Ол митохондрияның бірегейлі құрылымының сақталуын қамтамасыз
етіп, онда тотықтыра фосфарлауды жүзеге асырып, АТФ-ның түзілуін ұлғайтады.
Бұлшық ет АТФ-азасын, фосфатазаны, енолазаны, карбоксилазаны
активтендіреді. Магний дене температурасын реттеуге қатысады,
иммуноглобиннің биологиялық түзілуін активтендіреді.
Магний қарында және он екі елі ішекте сіңіріледі. Организмнен несеппен,
нәжіспен және термен шығарылады.
Магнийдің жетіспеушілігі немесе оның алмасуының бұзылу салдарынан малда
гипомагнемия байқалады. Мал шығынға ұшырайды. Балапандарды
магнисіздендірілген жасанды (синтетикалық) рациондармен азықтандырғанда
олар небәрі 6-8 күндей ғана тіршілік етеді. Мекиен тауықтардың
жұмыртқалағыштығы төмендеп, жұмыртқадағы магний көлемі азаяды, балапан
шығымы бәсеңдейді.
Шошқалардың азық құрамында магнийдің жетіспеуінен пайда болатын ауру,
кальцийдің аздығынан туындайтын тетанияға қатты ұқсайды.
Сақа күйіс қайыратын малдың гипомагнемиясы жайылым тетаниясы атымен
белгілі. Магний жетіспеуі салдарынан бүкіл микроэлементтер байланысының
бұзылуына әкеп соғуы ықтимал. Мұндай ауру малды магний қоспаларын беріп
емдеуге болады. Организмге магний артық түссе де мал зардап шегеді. Малдың
зат алмасуын әлсіретіп, төлдің өсіп-өнуін тежейді.
Кобальттың жеткіліксіздігі. Топырақта, өсімдікте 2 мг\кг – нан кем
жерлерде гипокобальтоз ауруы кездеседі.Биогеохимиялық провинцияларға құмды,
құмдауыт, және батпақты жерлер жатады. Қыста, жазғытұрым жиі кездеседі.
Аурудың себептері мен дамуы. Кобальт В12 витаминнің құрамына кіреді; үш
карбон, гликолиз реакцияларына қатысады, организмде қан азайғанда
қолданылатын белсенді зат. Көміртегі атомдарының байланысын құрастырып және
бұзу арқылы нуклеин қышқылдарының синтезін жақсартады. Сүйектегі, ішектегі
фосфатазаның, каталазаның, карбоксилазаның белсенділігін жоғарлатады.
Қанның гликолитикалық белсенділігін, тіндердегі дем алу процесін
жақсартады.Кобальттың жеткіліксіздігінде В12 витаминнің синтезі нашарлайды,
организмдегі зат алмасу процесінің деңгейі төмендейді.
Қан құрамының өзгеруі, негізгі зат алмасу процесінің төмендеуі ауру
малдың арықтауына, өнімінің төмендеуіне апарып соғады.
Өлекседе айтарлықтай өзгерістер білінбейді.Ішкі ағзаларда созылмалы
қабыну процесінің белгілері байқалады [1,2,3].
Клиникалық белгілері. Аурудың анық клиникалық белгілері тек күйіс
қайыратын малдарда ғана жақсы білінеді. Ауру мал арықтаған, бұлшық еттері
солған, терінің серпімділігі жоқ, жүнінің түлеуі кешеуілдеген, жұлмаланған.
Мал өнімі күрт төмендейді.Кілегей қабықтары бозарған, кейде сарғыш түсті.
Алдыңғы қарыншақтардың жиырылуы нашар. Кахексия кезінде тұрақты түрде іш
өту байқалады. Ауру малдың тәбеті бұзылады: лас төсенішті, кез келген
затты, ағашты, топырақты, көл-көсірді, қағазды жалмап жейді, пилобезоарлар
пайда болады.Көзінен жас ағады, терлегіш келеді. Ауруға сезімтал төлдердің
резистенттілігі төмендейді, соның салдарынан ас қорыту, тыныс алу жүйесінің
аурулары пайда болады.
Қанда олигоцитемия, анемияның белгілері: полихромазия, пойкилоцитоз;
эозинофилия анықталады.
Анықтау. Клиникалық белгілері, гематологиялық зерттеулердің нәтижелері
арқылы анықтайды. Топырақта, мал азығында кобальттың мөлшерін анықтау
керек.
Ауруды паратуберкулезден ажырата білу керек.
Емі. Күніне ірі малдарға 20-40 мг, төлдерге 10-20 мг, қойларға 2,5-5 мг
кобальт тұздарын тағайындайды. Сақтандыру мөлшері одан 2 есе кем болу
керек. Ас тұзының кобальтпен байытылған брикеттерін сорғызады (1 т ас
тұзына 300 г кобальт қосады). Таблетка түрінде де қолданады (1 таблеткада
20-40 мг кобальт хлориді бар).
Сақтандыру шаралары ретінде мал жайылымын, шыбындық жерді кобальт
тұздарымен тыңайтуға болады (1 га жерді 0,5-8 кг мөлшерінде кобальт тұзымен
тыңайтады).
Марганецтің жеткіліксіздігі – құстардың буындарының сырғанақтау ауруы;
Марганец. Малдың 1 кг тірілей массасында 450-560 мкг марганец болады.
Марганец – организмге өте қажет микроэлементтің бірі. Ол тотығу
процестерін жылдамдатып, тканьнің тыныс алуына, сүйек құрылысына, қан
түзілуіне, ішкі секрецияға ықпалын тигізеді. Марганец оксиді фосфорлану
реакцияларына қатысады. Тауық жұмыртқасының беріктігіне де әсерін тигізеді.
Марганец көптеген ферменттердің активтігін арттырғыш элемент. Осы
ферменттердің қызметі арқылы ол көмірсулар, майлар, белоктар алмасуына
ықпал жасайды. Марганецтің өзіне тән липотроптық қасиетінің арқасында
организмде майдың ыдырауы күшейіп, бауырды май басу қаупі азаяды. Марганец
ионы Кребс айналымындағы қос және трикарбон қышқылдары айналымын
жылдамдатады [3,4].
Марганец жетіспеуінің негізгі белгілері – малдың өсіп-өну қабілетінің
төмендеуі, сүйек құрылысының бұзылуын, жүйке жүйесінің зақымдануынан пайда
болатын атаксия, яғни қимылдың бұзылуы.
Жас балапандар перозис ауруына шалдығады. Марганец негізінен он екі елі
ішекте сіңіріледі. Сыртқа нәжіспен, ал енді өте аз мөлшерде (қойда
тәулігіне 6 мг) несепппен шығарылады.
1.2 Мыс, мырыштың жеткіліксіздігі, дамуы, клиникалық белгілері
Мыстың жеткіліксіздігінен болатын ауру – жалақ, анемия, іш өту
белгілерімен сипатталады. Қой мен ірі қарада жиі, шошқаларда сирек
кездеседі.
Мыс – биотикалық элемент. Малдың өсуін, дамуын, қанның түзілуін, тотығу
– тотықсыздану реакциясының дұрыс жүруін, креатинизация мен пигментизацияны
қамтамасыз етеді. Ол көміртегі мен күкірттің байланысын реттейді. Азықтағы
темірді органикалық байланысты түріне айналдырады да гемоглобиннің синтезін
қамтамасыз етеді. Тін демалысына қатынасатын кейбір ферменттердің құрамында
арнайы металл компоненті ретінде болады.
Себептері:
Мыс элементі аз кездесетін құмды, құмдауыт, торфты аймақтарда ауру жиі
кездеседі;
Темір, молибден, кобальт, қорғасы, күкірттердің не аз, не көп болуы
аурудың пайда болуына әсер етеді.
Дамуы. Сау малдардың қанында, бауырында мыстың мөлшері 1 мг\л мөлшерінде
болады.Ал жеткіліксіздігінде 0,2 мг\л-ге дейін азаяды.Организмде
гемоглобиннің синтезі бұзылады, гипохромды анемия дамиды.Осының салдарынан
туындаған оттегінің жеткіліксіздігінен организмде толық тотықпаған заттар
шоғырланып, ацидоз пайда болады.Кальцийферолдың биосинтезіне әсер етеді.
Сульфгидрилтоптарының дисульфитке ауысуын бәсеңдету арқылы креатинизацияға
әсер етеді. Малдың жүні дұрыс өспейді, сүйек дистрофиясы дамиды. Ауру
малдың тәбетінің бұзылуы, іш өту, өнімінің төмендеуі, төлдің өспей қалуы
осы процестерге байланысты болады.
Өлекседегі өзгерістер:
Бауырда, бүйректерде, жүрек етінде дистрофиялық өзгерістер;
Ұлтабардың, ащы ішектердің кілегей қабықтарында өлі еттену;
Гистологиялық тексергенде белокты дистрофия, некроз, гемосидероз;
Клиникалық белгілері. Ауру малдың жүнінде ерекше өзгерістер байқалады:
қоңырқайланып күңгірттенеді, қатаяды, бұйраланбайды, созылыңқы болып
келеді, түседі. Кей жерлерінің пигментсізденуі, талшықтарының жіңішкеруі
жиі кездесетін жағдай.
Эритроциттер азаяды, гемоглобин төмендейді, гипохромды анемияның
белгілері дамиды. Кілегей қабықтары бозарған, іш өту тұрақты түрде. Тәбеті
бұзылып, жалақ пайда болады.Өнімі, тұқым беруі төмендейді, мал арықтайды.
Миокардоз дамып, жүрек жеткіліксіздігін тудырады. Сүйегі жұқарған,
шытынағыш, нәзік.Төлдерде энзоотикалық атаксияның белгілері. Торайлар
өспейді, анемия, аяқтары қисық, өздері әлсіз.
Ауруды анықтау үшін жүндегі өзгерістерге; азықты, қанды лабораториялық
зерттеулердің нәтижелеріне көңіл аударады. Өлген малдың бауындағы мыстың
мөлшерін анықтайды. Егер онда мыстың мөлшері 50 мгкг-нан аз болса, онда ол
мыстың жеткіліксіздігінің көрсеткіші болып табылады.
Емі.Азыққа мыс сульфатын қосып береді: ірі қараға 250-300 мг, төлге 50-
150 мг; қой ешкіге 10-20 мг, шошқаға 20-30 мг [2,3,4,5].
Сақтандыру. 1 кг құрғақ азықта мыстың мөлшері 8-10 мг –нан кем болмауы
керек. Жеткіліксіз болғанда азыққа күкіртқышқыл мыс қосады.
Мырштың жеткіліксіздігі барлық малдарда кездеседі, әсіресе шошқалар
паракератоз ауруына шалдығып жиі ауырады.
Себептері. Мырш иондары пептидтердің биосинтезіне, гидролизіне қатысады.
Олар көміртегі мен азот атомдарының өзара байланысын реттейді. Амин
қышқылдарынан белок молекулалары түзіледі. Көптеген ферменттердің, әсіресе
гидролитикалық: карбоангидразаның, аминопептидазаның, энолазаның,
глютаминдегидрогеназаның компоненті болып келеді.
Дамуы. Мырш жыныс бездерінде, бауырда, ұйқы безінде лимфа түйіндерінде
шоғырланады. Тотығу – тотықсыздандыру процесінде катализатор ретінде қызмет
атқарады. Организмде углеводтардың, азот, газ, сулардың алмасуларына
қатынасады. Пролактин, фолликулин, проланин гормондарын белсендендіреді.
Малдардың тұқым беру, сүт өніміне әсерін тигізеді. Аз болғанда паракератоз
дамиды. Рационда кальцийдің көп болуы мырштың жеткіліксіздігін үдете
түседі. Каиалаза азаяды, анемия дамиды, ішектегі резорбция азаяды; малдың
өсуі, қоңдылығы нашарлайды.
Өлекседегі өзгерістер.Ауруға тән өзгерістер тек теріде ғана анықталады:
тері тығыз, әрең кесіледі. Кескен жері жылтыр ақ, май тәріздес.
Гистологиялық зерттеуде мүйіздену бұзылған: эпидермис мүйізденбеген, оларда
ядро, не оның қалдығы ғана сақталған.
Клиникалық белгілері.Енесінен ажыратылған торайлар өспейді, тәбеті
нашар, шөлдегіш. Паракератоздың белгілері әуелде танау, құлақ, көз,
аяқтардан басталып, терінің басқа да жерлеріне тарайды. Тері қызарып, ол
жерге қабыршақ пайда болады. Әсіресе жүні жоқ жерлерде қара-қошқылданып
жаппай бұдырланған бөлік пайда болады. Жүні ұзын жерлерде оның қалыңдығы 1-
1,5 см-ге дейін жетеді.Сол жерлерде терең сызат-жарық пайда болады да, онда
серозды эксудат жиналады. Бұзауларда, қойларда онымен қоса аяқтары ісініп,
жүндері түседі.
Анықтау. Сау малдардың қанының сары суында 100 мкг\100 мл мөлшерінде
мырш болады. Ал ауру малдарда ол көрсеткіш 15-20 мкг\100 мл мөлшерінде
анықталады.
Ауруды дерматиттен, экземадан, қышымадан ажырата білу керек. Ол үшін
тері қырмасын микроскоп арқылы тексереді, және де паракератозда тері
қышымайды.
Емі. Рационға мырш сульфатын қосады. 1кг құрғақ азыққа 100 мг-ға дейін.
Мырш аз жерлердегі малдардың рационына тіпті клиникалық белгілері
болмаса да қосып отырған жөн.
Бордың артықтығы бор энтериті деп аталады. Қойлар жиі ауырады.Бор
көміртегі мен азрттың алмасуларына әсер етеді.Энзимдермен қосылып ауыр
металлдарды ығыстырады. Осының салдарынан бір қатар ферменттердің әсерлері
төмендейді [6,7].
Бор мал тұқымдас өсімдіктерде, жусан, қышқылтым шөптерде 1 г\ кг –ға
дейін болады. Бор көп провинцияларда ол мал организміне әсер етеді. Ішкі
ағзаларда жиналып, ферменттердің белсенділігін өзгертеді.
Дамуы. Бордың жоғарғы концентрациясы месқарындағы инфузорияларды
азайтады, қозғалысын әлсіретеді, ондағы метаболизм бұзылады.
Протеолитикалық ферменттердің белсенділігң төмендейді де, белоктардың
алмасуы әлсірейді, улы заттар (скатол, индол, аминдер, фенолдар)
шоғырланады. Ішектерде қан айналысы бұзылады, қанталау қабынумен жалғасады
– бор энтериті осылай дамиды.
Қанның құрамында гемоглобин, эритроциттер, белок, мочевина азаяды,
мочевинаның түзілу процесі бұзылады. Азоттың алмасуы бұзылғанда алкалоз
пайда болады.
Өлекседегі өзгерістер. Ішектерде қабыну белгілері анықталады. Нефроз,
нефрит белгілері бар. Мида гидротация, серозды инфильтрат жиналады.
Миокардта, нерв ганглияларында пролиферация.
Клиникалық белгілері. Ауру мал жабығыңқы, арық. Бірақ тәбеті сақталған,
бұзылмаған. Жиі-жиі су іше береді. Іштің өтуі нәжістің қатуымен
алмасыпотырады. Зәрде қан, жалқаяқ аралас. Организмнің резистенттілігі
төмен, өкпе ауруларына жиі шалдыққыш келеді. Жөтел, демікпе танаудан іріңді
сұйық ақпа ағады. Дене қызуы көтеріледі.Кеуденің төменгі жағында ісік
байқалады. Аяқ буындары зақымданады, қабынады.
Ауыр жағдайда іштің өтуі тұрақты түрде болады. Осының салдарынан
организм сусызданады; аш қарыны, бүйірі шүңірейіп, арқасы бүкірейіп, қарны
тартылады. Аурудың аяқ кезінде жүйке жүйесі зақымданады: мал қалай болса
солай қозғалады; салдану, дірілдеу байқалады.
Анықтау үшін аймақтың геохимиялық жағдайын ескереді, азықты, малдан
алынған тесталарды лабораториялық зерттеулерден өткізеді. Ауруды басқа
себептерден болатын энтериттерден ажырата білу керек.
Емі. Бордың антогонисі – мыс сульфаты. Күніне 5-10 мг мөлшерінде
тағайындайды. Хлортетрациклин гидрохлоридін, сульфаниламид препараттарын
қолданады. Малдың жайылымын реттейді. Ол үшін бор жинимайтын дәнді тұқымды
өсімдіктерді сеуіп өсіреді.
Молибденнің артықтығы. Ауру көбінесе күйіс қайыратын малдарда кездеседі.
Азықпен молибденнің организмге көп түсуі гастроэнтериттің ауыр түрін,
молибден токсикозын тудырады. Ол мыс және фосфорлардың алмасуларының
бұзылуларымен сипатталады да, организмде анемия, сүйек дистрофиясы дамиды
[3,4,5,6].
Себептері. Молибден организмде металло флавопротеиндердің құрамына кіру
арқылы (ксантинангидразалар мен альдегидрооксидазалардың) зат алмасу
процесінде ерекше роль атқарады. Қажеттігі 5 мг\кг – нан аспайды(құрғақ
азыққа есептегенде). Молибден сілтілік – известі топырақтарда көп болады.
Сондай жерде өскен өсімдіктерден дайындалған мал азығын жеген малдар ауруға
шалдығады.Әсіресе бұршақты өсімдіктерде 50 мгкг дейін молибден болады.
Дамуы. Аталған ферменттердің белсенділіктері жоғарлайды, альдегидтердің
деңгейі көтеріледі. Олар нуклеопротеидтердің ыдырауынан пайда болатын
сульфиттер мен зәр қышқылдарын байланыстырады. Зат алмасу процесі бұзылады,
әсіресе фосфор мен кальцийдің алмасуы созылыңқы түрде бұзылады.
Өлекседегі өзгерістер. Негізгі өзгерістер ас қорыту жүйесі жағынан
байқалады. Кілегей қабықтары қанталаған, қызарған. Қан тамырлары қанға
толы. Мыс жеткіліксіздігінің белгілері білінеді. Төлдердің сүйектері
өспеген, ірі малдарда сүйек дистрофиясы.
Клиникалық белгілері. Негізгі белгісі іштің өтуі мен ауру малдың
арықтауы. Нәжіс су тәрізді, көпіршіктенген, сарғыш-жасыл түсті, өткір
жағымсыз иісті. Организмде мыс азайған, оның жеткіліксіздігінің клиникалық
белгілері анықталады.
Емдеу. Бірінші кезекте жайылымды өзгерту керек. Молибден көпдеген
жерлерді мал азығын дайындау үшін қалдырады.Ол жерден дайындаған азықты-
шөпті дұрыстап кептіргенде ондағы молибден ерімейтін қосылысқа айналады.
Сақтандыру үшін мыс сульфаты мен метионин қосылған қосымша азықты
рационға қосу керек.
Молибден. Сүт қоректі жануарлардың 1 кг тірілей массасында 1-4 мг,
немесе 4˙10 % молибден болады.
Молибден ксантиноксидаза ферменті құрамында пурин алмасуына қатысады.
Организмде молибден жетіспеуінің сыртқы белгілері мыс жетіспеуімен ұқсас
келеді. Молибденнің азық құрамында аздығынан мал зардап шеге қоймайды десек
те болады. Оның көбінесе биогендік, шартсыз қажетті микроэлементтер мен
тіршілікке шартты қажетті микроэлементтер арасына қойылып жүргені де
сондықтан болар.
Организмге азықпен енген молибденнің 20-30% сіңіріледі. Молибденнің
организмге сіңіріліп, тканьдерге жиналуына сондай-ақ сыртқа шығуына мыс-
молибден – бейорганикалық сульфат жинағы (комплекс) күрделі әсер етеді.
Өйткені молибден, әсіресе сульфаттпен қосылған молибден мыстың органдарға
жиналуына кедергі жасайды. Ал сульфат болса молибденнің несеппен шығуын
ұлғайтып, мыстың бауырда жиналуын азайтады. Осындай қарама – қайшылықтың
арқасында азық құрамында молибден көп болса, мыстың азық құрамында
көптігіне қарамай малда мыс жетіспеуінен туатын белгілер байқалады [6,7,8].
Егер рационда молибден көп болса, зат алмасу процестеріне кедергі
туғызса, онда оған қарсы басқа микроэлементтерді қолдану керек.
Никельдің артықтығы – никель соқырлығы. Көздің мүйізді қабатының
жарақаттануымен сипатталатын энзоотикалық ауру.
Балшықты, сазды, қаштанды топырақтарда никель көптеп кездеседі. Мұндай
жерлердің өсімдіктерінде никель қалыпты жағдайдағыдан 20 есеге дейін көп
болады. Никельдің артық болуы әсіресе төлдерде көз ауруларын тудырады
(конъюктивит, кератит, кератоконъюктивит).
Дамуы. Никельдің организмге жан-жақты әсері туралы толық мағлұматтар
жоқтың қасы. Ол туралы зерттеу жұмыстары жеткіліксіз жүргізілген.
Никельдің негізгі шоғырланатын жері эктодермадан бастау алатын тіндер:
тері, жүн, мүйіз, көздің мүйізді қабы. Никельді аймақтардағы малдардан
жүннің көбірек өндірілуін олардың бейімделу қабілетімен түсіндіруге
болады. Бейімделу жағдайында малдар никельді организмнен көбірек бөлуге
тырысады.
Никель көздің мүйізді қабында жиналғанда ауру ондағы дистрофиялық
өзгерістерден басталады.
Өлекседегі өзгерістер. Көздің мүйізді қабаты қалыңдап, ісінген,
күңгірттенген, оған сұйық сіңген инфильтрация), ақшыл-сұрғылт түсті. Егер
ол жердің тіні ыдыраса, онда түбі мен шеттері әртүрлі жаралар байқалады.
Клиникалық белгілері көздің мүйізді қабатының жарақаты, ақ түсу және
қотыр (экзема).
Анықтау үшін негізгі клиникалық белгісіне, азықтағы және көз сұйығындағы
никельдің мөлшерін анықтау нәтижелеріне сүйенеді.
Ауруды індетті кератоконъюнктивиттен, телязиоздан арнайы зерттеулер
арқылы, А-гиповитаминозынан ажыратады.
Емі.Арнайы емдеу, сақтандыру шаралары анықталмаған. Азықты өзгерту мен
мыс тұзы қосылған қосымша азық беру ұсыныстары бар. Көбінесе аурудың
клиникалық белгілеріне қарсы емдер қолданылады.
Фтордың жеткіліксіздігінен, не артықтығынан болатын аурулар:
1.Эндемиялық кариес – фтордың жеткіліксіздігінде;
2.Тістердің флюорозы – артықтығында.
Фтордың мал азығындағы қалыпты концентрациясы: ішетін суда – 1 мгл;
құрғақ азықта – 30мг\кг.
Фтор организмде тістің, сүйектің минералды заттарын құрайтын
фтораппатиттер түзеді, фосфордың алмасуына қатысады.
Концентрациясы жоғары болғанда ол көміртегі мен майлардың алмасуын, тін
дем алысын тежейтін ингибитор. Ал жеткіліксіздігінде фтораппатиттің орнына
гидроокись аппатит түзіледі де, тістерде кариес дамиды. Ондай тістер
қышқылдардың әсеріне тез беріледі, декальцинация дамиды, биологиялық
резистенттілік нашарлайды, тістердің механикалық беріктігі бұзылады.
Үстіртін кариесте түпкі тістердің шайнау бетінде, алдыңғы тістердің
эмалында әртүрлі көлемді, қара-қоңыр түсті нүктелер пайда болады. Орташа
кариесте ол жерлерде дентин бүлініп, ойық пайда болады. Терең кариесте
эмаль талқандалады, қуыстар пайда болады, тістер тез мұжыла бастайды.
Гиперцементоз, перидонтит дамиды. Азықты қабылдау, шайнау процестері
бұзылады. Ауру мал арықтайды, өнімі төмендейді.
Эндемиялық флюороз суда фтор 1,2 мгл-ден көп болғанда, ал топырақта
0,05 – дан көп болғанда дамиды. Әсіресе артезиан құдықтарының суын ішкенде,
аппатит қабаттары бар аймақтарда кездеседі. Құрамында фторы бар
тыңайитқыштарды қолданған жерден алынған азықтармен, немесе фторы көп
қосымша азықтармен қоректендіргендепайда болады [7,8,9].
Фтордың организмге көп түсуі ферменттердің, әсіресе сүйек фосфотазасының
әсерін нашарлатады. Ірі малдарда буын анкилозы – тарамыс, шеміршектердің
кальцийленуінің дамуы,пайда болады. Сүйектердің беріктілігі төмендейді, жиі-
жиі сыну, қисаю болып тұрады. Көміртегі мен майлардың алмасуларының бұзылуы
салдарынан паренхиматозды ағзаларда дистрофиялық өзгерістер дамиды.
Сақтандыру. Ішетін судағы фтордың қалыпты мөлшерін сақтауға тырысу
керек. Ол үшін:
Фтордың жеткіліксіздігінде кремнефторлы натрий, фторлы натрийларды
қолданады;
Рационда протеиннің, фосфордың, кальцийдің, витаминдердің сақтауға
тырысады;
Фтор артық болғанда ішетін суды фторсыздандыру үшін аллюминий сульфаты,
магнийдің гидроокисі қолданылады;
Мал азығына да алюминий сульфаты, хлориді қосылады.Олар фтормен
ерімейтін флюорат аллюминий түзетіндіктен фтордың ішекте сорылуы азаяды.
Селеннің артықтығы – бұлшық еттің ағаратын ауруы, сілті ауруы;
Йодтың жеткіліксіздігі – эндемиялық зоб ауруы басқа тарауларда қаралады.
Иод. Сүт қоректілер организмдерінің 1 кг массасында 50-200 мкг немесе
0,5-2,10 - 5% иод болады.
Иод қалқанша бездерінің гормондары құрамында организмдегі белок, май,
көмірсулар, минералды заттар және су алмасуына әсер етеді. Сыртқы ортадан
азық, су құрамымен иод жеткілікті түсіп тұрған жағдайда ғана тиреоидтық
гормондардың физиологиялық активтігі артып, олар тыныс алу және басқа да
ферменттер арқылы клеткадағы тотығу, тотықтыра фосфорландыру реакцияларына,
белоктың түзілуіне дұрыс әсерін тигізеді.
Азықпен иод аз түссе, организмдегі заи алмасу процестері бұзылып, сақа
малдың өнімділігі төмендеп, төлдің жетілуі бәсеңдейді. Иод өте көп
жетіспесе қалқанша бездерінің ісінуіне – эндемилық ісік (зоб) ауруына
шалдықтырады. Бұл ауруға шалдыққан малдың өнімділігі күрт азайып, олардың
арасында түсік тастау, шығынға ұшырау жиі кездеседі.
Сыртқы ортадан ас қорыту жолына түскен иод қарында және негізінен, ащы
ішекте сіңіріледі. Қанға сіңірілген йод қалқанша без бен бауырда
органикалық түрге өтеді. Оның 60% қалқанша без гормондарының құрамына еніп,
қанға қайта құйылады.
Иод алмасуы гипофиздің тиреотроптық гормонымен реттеледі. Иод
организмнен бүйрек арқылы несеппен шығады. Иодты сыртқа шығаруға өкпе мен
тері қатысады [8,9,10].
1.3 Жекелеген минералды элементтердің маңызы және алмасуы
Магнийдің жетіспеушілігі немесе оның алмасуының бұзылу салдарынан малда
гипомагнемия байқалады. Мал шығынға ұшырайды. Балапандарды
магнисіздендірілген жасанды (синтетикалық) рациондармен азықтандырғанда
олар небәрі 6-8 күндей ғана тіршілік етеді. Мекиен тауықтардың
жұмыртқалағыштығы төмендеп, жұмыртқадағы магний көлемі азаяды, балапан
шығымы бәсеңдейді.
Шошқалардың азық құрамында магнийдің жетіспеуінен пайда болатын ауру,
кальцийдің аздығынан туындайтын тетанияға қатты ұқсайды.
Сақа күйіс қайыратын малдың гипомагнемиясы жайылым тетаниясы атымен
белгілі. Магний жетіспеуі салдарынан бүкіл микроэлементтер байланысының
бұзылуына әкеп соғуы ықтимал. Мұндай ауру малды магний қоспаларын беріп
емдеуге болады. Организмге магний артық түссе де мал зардап шегеді. Малдың
зат алмасуын әлсіретіп, төлдің өсіп-өнуін тежейді.
Кобальт. Организмдегі мөлшері аз – 0,3˙10 - 0,6˙10%. Кобальттың
активтілігі оның В12 витаминінің құрамына енуіне байланысты. Оның құрамында
4,5% үш валентті кобальт болады. Кобальт гидролитикалық ферменттердің
активтігін арттырып, нуклеин қышқылдары мен қанның түзілуін жылдамдатады.
Оның тікелей әсерінен сүйек кемігінің қан түзетін қабілеті күшейіп,
эритроциттер гемоглобиндерінде темір сіңімділігі артады.
Цианакобаламин құрамындағы кобальт организмдегі гемопоэзді реттестіріп,
азот, нуклеин қышқылдары, көмірсулар және минералды заттар алмасуына әсер
етеді. В12 витамині кофермент ретінде трансметильдендіру және оттекті
алмастыру реакцияларына қатынасады.
Кобальт жетіспеуінің алғашқы белгілері – малдың шөп, суға қарамауы,
өсуінің баяулауы, арықтап, қанының азаюы болып табылады. Асқынған жағдайда
мал акобальтоз (сухотка) ауруына және В12 витаминінің гипо және
авитаминозына шалдығады. Акобальтозға әсіресе қозы, лақ, қой, ешкі, бұзау
және сақа ірі қара тез шалдығады.
Акобальтоз немесе энзоотикалық маразм ауруы қазіргі кезде де бар. Оның
басты себебі – кобальттың топырақ пен өсімдіктерде аз кездесуі болып
табылады.
Күйіс қайыратын малда кобальт алмасу В12 витаминін түзетін
микроорганизмдерден байланысты болғандықтан қарында өтеді. Осы
микроорганизмдер арқылы күйіс қайыратын мал бір қарынды малға қарағанда
азықтағы кобальтты анағұрлым жақсы пайдаланады. Кобальт организмнен
несеппен шығарылады.
Мыс. Мыстың мал денесіндегі жалпы көлемі 0,0002-0,00025%. Жануарлар
тіршілігінде мыс ерекше орын алады. Ол да темір сияқты қанның дұрыс
түзілуіне қажет элемент. Бұл элемент темірдің гем құрамына енуін тездетіп,
эритроциттердің жетілуіне әсер етеді. Мыс қарында және ащы ішекте
сіңіріледі [9,10,11].
Мыс жетіспесе малдың азыққа зауқы соқпай, сүйектеріне, жүйке жүйелеріне
зақым келеді. Денедегі қаны азайып, өсіп-жетілу қабілеті төмендейді,
өнімділігі азаяды. Ірі қара малы жалаңшақ (лизуха), яғни оның табиғи
тәбетінен айырылып айналасындағы заттарды жалауы ауруына тап болады.
Қой жүнінің реңі кетіп, бұйрасы тарқатылады, сапасы төмендеп, шаруашылық
экономикасына зиян келтіреді. Жұлын, әсіресе мишық зақымдануынан қойдың
жүріс-тұрысы бұзылып тәлтірек (атаксия) ауруына душар болады.
Мырыш. Мал денесінде 0,0003% мырыш болады. Инсулин гормоны мен көптеген
ферменттердің белсенділігін арттыру арқасында, мырыш өсіп жетілу, көбею
процестерінде жан-жақты ықпал жасайды. Пролактин гормоны арқылы сүттілікке,
фолликулин арқылы жыныстық қабілеттерге әсер етеді. Организмдегі тыныс алу
процесінің маңызды бөлшегі – көмірқышқыл газын шығаруды да құрамында мырышы
бар карбоангидраза ферменті қамтамасыз етеді.
Мырыштың жетіспеушілігінен төлдің өсуі баяулап, аузы мен мұрнының
кілегей қабағы ісініп, аяқтары ұйып қала береді. Ауруға шалдыққан мал
терісінің қабынуына (дерматит), ал торайлар паракератозға ұшырайды.
Мырыш ащы ішекте сіңіріліп, бауырға жиналады. Мырыштың алмасуы қалқанша
безімен реттеледі. Сыртқа мырыш нәжіс арқылы, аздап несеп арқылы да шығады
[10,11,12].
2 Өзіндік зерттеу
Өзіндік зерттеу жұмысымды М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің Агроөнеркәсіптік
факультетінің Ветеринариялық медицина кафедрасына қарасты Ветеринарлық
клиникасында бастадым. Онда күнделікті құс, майда малдар, қой, ешкі, ит,
мысық, торайлар жануарлардың түрлі минералды заттардың, жем мен шөпте
құнарлы ақуыздардың, аминокислоттардың, майлар мен қанттардың
жетіспеушілігінен болатын ауруларды зерттедім. Жетекшім в.ғ.к, аға оқытушы
Нұралиев С. болды.
2.1 Proanamnesis
1. Амбулаторлық журналындағы тіркеу нөмері – 99
2. Емдік мекеме мекен – жайы: Шымкент қаласы
3.Емдік мекеме аты: М.Әуезов атындағы ОҚМУ-дың Агроөнеркәсіптік
факультетінің Ветеринариялық медицина кафедрасының клиникасы.
4. Иесі – Сманов Жақыпбек
5. Иесінің мекен жайы: Шымкент қаласы, Абай көшесі N5 нөмірлі үй
6.Малдың түрі – қозы
7.Малдың жынысы – ұрғашы
8.Малдың жасы –6 ай
9.Малдың түсі – қара
10.Малдың тұқымы – Қара көл
11. Малдың салмағы – 25 кг.
12.Малдың лақап аты – Тося
13. Дәрігерге көріну күні: 11.04.2013ж.
14. Сауығу күні: 27.04.2013ж.
2.2 Anamnesis vitae et morbi
Тосяны иесі өз үйінде асыраған. Мал жайылымға шығарылған. Азықтандыруы
зоотехникалық нормаға сай болмаған (қоректік заттар, витаминдер, минералды
заттар).Қой, ешкілерге минералды заттардың жетіспеуін зерттедім. Егелері
Шымкент қаласындағы Шмит көшесінде N 19 үй, Астрахансвый N7 үйінде, Абай
көшесі N5 үйде тұратын Сманов Жақыпбек малдарын жеткізген. Біз ол малдарды
көрдік. Әрқайсысы әртүрлі малдар. Тексеру тәртібі былай жүрді:
1. Анамнез
2. Клиникалық тексеру
3. Лабораториялық тексерулерден өткізілді (қаны, зәрі)
Бірінші біз қозының егесі Сманов Жақыпбек айтуы бойынша анамнез
мәліметтері бойынша қойдың жем – шөбі сапасыз, көбінше сабан, қамыс беріп
асыраған. Бұнда минералды заттардың құрамы жоқ болғандықтан әртүрлі
минералды заттар, яғни темір, кобальттың жеткіліксіздігі, марганец, магний
жетіспеуінен болғанын анықтадық .
2.3 Anamnesis morbi
Егесінің мәліметтері бойынша қозы 20 күн бұрын әлсідене бастаған.
Ауруға шалдыққан мал мазасыздана бастады. Клиникалық тұрғыдан тексерген
кезде малдың жүнінде ерекше өзгерістер байқалады: қоңырқайланып,
күңгірттенеді, қатаяды, созылыңқы болып келеді. Тәбеті бұзылған, мал
арықтаған. Жүндері үрпиген, клегейлі қабықтары сұр, бөзданып тұр, мал өте
арық, жем шөп жетіспеуден алементарлы дистрофиялық өзгерістер тоқтыда
көрініп тұр. Бұны лабораториялық тексерулерден өткіздік. Лабораториялық
тексерулерден қанын алып тексердік. Эритроциттер азайған, гемоглобин
төмендеген, гипохромды анемияның белгілері байқалған. Жалпы белоктың
қандағы құрамы төмен. Зәрін тексерген кезде зәрінде несеп жолдарының зәрдің
құрамында ешқандай өзгерістер болған жоқ. Жем – шөптің сапасы төмен
малдарда соның салдарынан анемия орын алған, малдың бұлшық еттері дамымай
қалған, дистрофиялық өзгерістердің бары көрініп тұр.
Алдын ала диагноз: алиментарлық дистрофия деп қойдым.
2.4 Status praesens communis
Малды жалпы тексеру
1. Жүрек – қан тамыр жүйесін зерттеу
Жүрек түрткісі қалыпты, ауырсынуы жоқ, бір нүктеден білінеді. Тамыр
соғысы қалыпты, тамырдың қанға толуы толық. Жүректің екі сазы да таза
естіледі.
натомиялық шекарасы сақталған. Жүректі тыңдаған кезде бөтен шулар
естілген жоқ.Жүректі тексеру кезінде малдың алдыңғы сол аяғын барынша
ілгері жылжытады. Көру мен сипау арқылы кеуденің төменгі үштен бір
бөлігінде 3-ші 6-шы қабырғалар аралығында кеуденің дүрілін немесе жүректің
қимылын байқаймыз. Сипау арқылы жүрек тұсында көкірек жақтауының дүрсілін
сеземіз. Жүрек түрткісі дегеніміз жүрек етінің жиырылуымен сәйкестеніп
келетін көкірек жақтауының сыртқа керілуі.
Жүрек дүрсілінің ең жақсы байқалатын жері: ұсақ малдарда сол жақ
шынтақтан 2-3 см жоғары 4-ші қабырға аралығында 5-7 см көлемінде,
аумағында.
2. Тыныстану жүйесін зерттеу.
Дені сау малдардың мұрнынан су ағуы байқалмайды (немесе азғана сулы,
сулы – кілегейлі сұйық байқалады). Мұрын, өкпе, бронх, қосалқы қуыстар
қабынғанда және өкпе ісінгенде танаудан жайылмайтын (ұдайы) немесе әлсін -
әлсін (араласып) бөлініп отыратын су ағу байқалады, ол сұйық, кілегейлі,
кілегейлі – іріңді, іріңді – сасық иісті болып келеді.Тыныс алу кезінде
сыртқа шыққан ауаны зерттеген кезде оның танаудан шыққан екпіннің күшін,
қызуын, иісін (жағымсызиіс - өкпе шірігенде), ацетон иісі – кетозда, аммиак
иісі – уремияда білінеді.
Жөтелді зерттеген кезде оның күшіне, ұзақтығына, жиілігіне, қарқынына
және жөтелдің ерекшелігіне көңіл бөлу керек. (жоғарғы және дауысты жөтел –
бронхитта, кеңірдек қабынғанда төмен және дауыссыз жөтел - өкпе қабығы.
Ауырсынып жөтелу - өкпе қабығы, бронх, өкпе қабығында және көмей
ісінгенде байқалады .
Тыныс алу қозғалысын зерттеу көкіректі анықтап көруден, көргенде оның
сыртқы пішінін, көлемін және көкірек қозғалысын, тыныс алу түрін, санын,
жиілігін, ырғағын және тыныс алу қозғалысының біргей, бір мезгілде
қозғалуын анықтаудан басталады. Көкіректің көлемін, қозғалысын және сырт
пішінін малдың оң жақ, сол жақ қапталынан және артқы жағынан қараумен
анықтайды.
Тыныс алу санын көкірек клеткасының бұлшық еттерінің жиырылуына, жылқы
танауының желбіреуіне, тынысты сыртқа шығару екпінін санаумен анықтайды.
Ауру малдарда тыныс алудың жиілеуі кездеседі және тереңнен жеңіл – желпі
дем алуы кездеседі.
Тыныс алу мүшелерін зерттеген кезде тыныс ырғағына көңіл бөледі – бұл
демді ішке және сыртқа шығарудың өзара кездесіп алмасып тұруы.
Өкпенің артқы нұқу шекарасы көлденеңінен жүргізілген үш түзу арқылы
анықталады; 1.Сербек түзуі; 2.Жамбас сүйегінің төменгі басынан жүргізілген
түзуі; 3. Иық буыны түзеді. Ауру малдың өкпесі таза, артық шулар жоқ.
3.Азық қорыту жүйесін зерттеу
Азық қорыту жүйесін зерттеу малдың азық қабылдау және су ішу қабілетін
тексеруден басталады. Сол себептен малдарға әртүрлі жем- шөпті береді, су
беру керек. Малдар азықты қалай қабылдайды және суды қалай ішетінін анықтай
отыра мынандай құбылыстарға мұқият зер салып қарау қажет;
а) Тәбет және оның бұзылуы;
б) Жұту және шайнау, оның өзгерісі;
в) Құсу, кекіру және күйіс қайтару және олардың бұзылуы;
Ауыз қуысын, жұтқыншақты, өңешті және құстың жемсауын зерттеу. Ауыз
қуысын зерттеудің негізгі тәсілдері көру, сипау және қосымша иіс сезетін
мүшелер арқылы шыққан иісті анықтау.(иіскеу). Дұрыстап зерттеу үшін ауыз
кергіштер қолданылады. Көзбен көру ауыз қуысының жабылуын және ашылуын,
еріндерінің еріксіз қозғалуын, сілекей бөлінуінің және олардың бөтен
өзгерістерін анықтаймыз.
Ауыз қуысы мүшелерінің зерттеу кезінде тісі жоқ жерінен қолды енгізіп,
тілді сыртқа шығару арқылы немесе ауыз кергішті (зевник) енгізу арқылы
аузын ашамыз. Содан соң мыналарға көңіл аудару керек;
1.Көру арқылы және сипау тәсілдері арқылы шырышты қабықтың күйін білу
және зерттеу. Көзбен көруарқылы шырышты қабықтың түсуін, түсін оның
өзгерістерін, жара және бөртпелері бар жағын анықтайды. Ауыздың шырышты
қабығын сипап оның қызуын, сезімталдығын және құрзақтығын анықтайды.
2.Ауыздан шыққан иісті мал сілекейімен сулаған мақтаны иіскеп анықтайды.
3.Тілді көру арқылы дақтарды және ісікті анықтайды.
4.Тістің күйін қараған кезде, тістің босауын, желінуін, түсуін, және
оның өсіп кетуін анықтау керек.
Үлкен қарынды зерттеу
Күйіс қайыратын малдың ( қой – ешкі, мүйізді ірі қара, түйе) қарны төрт
бөлімнен тұрады: үлкен қарын (мес қарын), жұмыршақ, қатпаршақ пен ұлтабар.
Үлкен қарынды сипалау тәсілімен оның сезімталдығын және 2 минутта жиырылу
саны мен күшін анықтаймыз. (ол көбейеді, әлсірейді және мүлдем жиналмайды).
Сау малдың сол жақ бүйірінен соғып, нұқу арқылы үлкен қарынның дыбысының
ашық та жоғарғы естілуін, яғни даңғырлаған нұқу дыбысын және оның өзгеруін
анықтаймыз. Фонендоскоп немесе стетоскоп арқылы үлкен қарынның дыбысын
таңдау, оның соғуының жиілігі және ұзақтығын анықтаймыз. Дені сау малдың
үлкен қарынының тұсынан шымырлаған дыбыс естіледі, ал ауырған малда ол
дыбыс күшейеді, әлсірейді, әлде мүлдем естілмейді.
Қатпаршақты зерттеу
Қатпаршақтың көлемі қой мен ешкіде 0,3-0,9 л, Зерттеу тәсілдері: сипау,
нұқу және тыңдау. Қатпаршақтың маңайын жұдырықпен басу тәсілімен ауырған
жерін білу; ауру малдың ыңырсуын, мәңіреуін, ыңқылдауын және жұдырық
қысымынан денесін алып қашу әрекетін анықтаймыз. Қатпаршақ жиырылуы
әлсіресе немесе жиырылмай қалса дыбыс әлсірейді немесе естілмей қалады.
Ұлтабарды зерттеу
Ұлтабар күйіс қайыратын малдың нағыз қарыны.
Ұлтабарды сипап қарау әдісімен оның қабынуы, жара шығу және улану
кезінде болатын ауырсынуын анықтау.
Ащы ішекті зерттеу
Ащы ішектің маңайын сипау және нұқу тәсілдерімен оның ауырған жерін білу
және сезімталдығын анықтаймыз.
Фенендоскоп немесе стетоскоп арқылы яғни түтікше аспаптар пайдалана
отырып, сау малдың ащы ішекке пайда болатын дыбыстардың естілуі мен
естілмеуін анықтаймыз және олардың өзара ерекшеліктері ( су сылдыры, су
шалпылы, тамшының дыбысы).
4.Зәр бөлу жүйесін зерттеу
Несептің физикалық қасиетін анықтау. Несеп түсі. Шыны цилиндрге
зерттеуге арналған несепті құямыз, сосын оның түсін күндізгі жарықта
анықтаймыз.
Малдардың түріне қарай несеп түсі – ақшыл – сарыдан, ашық – қоңыр
аралығында болады. Несеп түсінің өзгеруі ондағы басқа заттардың қосылуы
салдарынан болады, несеп құрамында қан, гемоглобин, өт пигменттері және
басқа да заттардың денедегі ауруды анықтау немесе емдеу мақсатымен
жіберілген дәрі – дәрмектің түсіне байланысты.
б) Несеп консистенциясы (сұйықтығы). Несеп сұйықтығын екі шыны ыдыс алып
оның біреуіне несеп құйып, содан соң оны жайлап келесі ыдысқа сапыра
құюарқылы анықтайды. Барлық малдарда (дара тұяқтылардан басқа) несеп су
тәрізді болады. Дара тұяқтыларда несеп кілегейлі болып келеді, құйғанда жіп
тәрізді болады да ағады, себебі несеп құрамында муцин сілекейінің болуы.
в) Несептің иісін сезім мүшелерімен анықтайды.
Малдардың түріне қарай өзіне тән, лайықтынесеп иісі болады. Қуық сал
болғанда, қабынғанда, уретрадан несеп өтпей қалғанда несеп құрамының
бұзылуы байқалады, осы кезде аммиактың иісі пайда болады. Қуық ісігінде
шіріген иіс, кетозда ацетон иісі кездеседі
г) Несептің салыстырмалы тығыздығын анықтау.
Циститте, қуық қабынғанда, мал құсқаннан соң несеп негізгі сілтілі болып
келеді. Қышқылды несеп бүйрек жұмысының жетіспеушілігінде, мал ұзақ
ашыққанда және дене қызуы көтерілетін кейбір ауруларда кездеседі.
Ауырған малдың несеп бөлу жүйесі қалыпты жағдайда, ешқандай өзгерістер
жоқ .
5.Жүйке жүйесін зерттеу
1) Малдың бас сүйегінің ми сауыты мен омыртқасын зерттеу.
Көру арқылы малдың бас сүйегінің ми сауытының мынандай ерекшеліктеріне
көңіл аударамыз; көлемі мен пішініне, оның мүмкін болатын өзгерулеріне
(шеке тұсының ісінуіне, бас сүйегінің соққыдан зақымдануы).
Сипау әдісімен бас сүйегінің ми сауытына жақын тұрған терінің ығысуын
(ысу – менингит бас миының қабықшасының қабынуы), жұқпалы індетті энцефалит
ауруында (ауырсынуы байқалуы) қой ценурозы, эхиноккоз (құрт ауруы), мидың
ісінуі кезінде және сүйек ұлпасының жұмсаруын анықтау қажет. Бас сүйегінің
ми сауытын нұқу дыбыстың өзгерілуі бар ми санын анықтау қажет. Көру, сипау
және нұқу тәсілдерімен омыртқаны зерттеп, одан алынған мәліметтерді арнайы
дәптерге жазу керек.
2.5 Status praesens localis
Қозының жетілмей қалғаны анықталды. Себебі жем – шөп сапасыз, тек қана
сабан берген, жем-шөп болмаған, жуынды берген, мал барған сайын азып,
әлсірей бастаған.Тұрған жері нашар болған, берген шөптің сапасыз болған,
қоректендірілмеген, аурушаң болған. Жұқпалы емес аурулармен ауыра берген.
Мен емдеген қойда бұл синдромдардың малдың арықтығы айқын байқалады. Егерде
Тосяны ертерек емдеуге әкелгенде, бұндай асқынулар байқалмас еді.
2.6 Diagnosis
Мал иесінің берген мәліметтеріне, анамнез және клиникалық зерттеулерге
сүйене отырып, қойға түпкілікті диагноз қойылды. Малдың жем шөбі сапасыз
болғандықтан, минералды заттардың жетіспеушілігі. Ауруды анықтау үшін
жүндегі өзгерістерге, азықты, қанды, зәрін лабораториялық зерттеулердің
нәтижелеріне көңіл аударады.
D.S: Алиментарлы дистрофия.
2.7 Decursus morbi et therapia
Күні Дене Тыныс Тамыр Decursis morbi Decursis therapia
қызуы алуы соғысы
11.04. 40,5°С 26 32 Қозы жетілмей 1.Қозыға Д витамин
2013ж қалған. Іші шермиіпбұлшық етке
тұр, арық. Рахит 2.2 мл витамин Е
белгілірі бар. бұлшық етке
Кілегей қабықтары 2.Қозы тұрған қора
сұп-сұр.Қозының –жайдың желдетілуін,
жүнінде ерекше кең болу жағын
өзгерістер қарастырдым.
байқалады: 3.50 мл балық майын
қоңырқайланып 200гр жеммен
күңгірттенеді, араластырып берілді.
қатаяды, 4.Жоңышқа шөбі
бұйраланбайды, берілді
созылыңқы болып 5.Жемге майдаланған
келеді, түседі. Кейбалық ұны қосып
жерлерінің берілді.
пигментсізденуі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz