Сөздердің байланысу тәсілдерінің орыс тіл білімінде зерттелуі
1. Сөздердің байланысу тәсілдерінің орыс тіл білімінде зерттелуі
2. Байланысу тәсілдерінің түркі тілдеріндегі зерттелуі
2. Байланысу тәсілдерінің түркі тілдеріндегі зерттелуі
Күні бүгінге дейін тіл білімінің синтаксис жүйесінде қарастырылып келген, сол саланың негізгі зерттеу обьектілерінің бірі болып табылатын сөз тіркестері туралы, олардың түрлері, формалары, сөз тіркестерінің құрамына енетін сөздердің ара қатынасы т.б. туралы жазылған ғылыми еңбектер де, олар туралы айтылып жүрген жекелеген пікірлер де аз емес. Тілді зерттеуші ғалымдар сөз тіркестерінің синтаксистік ерекшеліктеріне орай оларды әр қырынан сипаттап саралаған, жіктеген. Сөз тіркестерінің лексико-грамматикалық құрлымы, құрамындағы сөздердің синтаксистік байланысу қабілеттілігі және ондағы амал-тәсілдердің ерекшілігіне қарай тіл-тілдегі топтастырулар мен жіктеулерде кей жағдайларда белгілі бір дәрежеде ортақ ұқсастықтар табылып жатса, енді бірде әр тілдің өз табиғатына сай ерекшеліктердің бар екендігі анық. Сондай-ақ бұл саладағы зерттеулерде, жасалған ғылыми тұжырымдар арасында қайшылықтар мен талас туғызарлық мәселелер де аз емес.
Ғылымның кез келген саласы белгілі бір тарихи қалыптасу, даму кезеңдерінен өтеді десек, тіл біліміндегі синтаксистің бір бөлімі болып табылатын сөз тіркестері туралы пайымдаулар да ғылымда бірден пайда бола қойған жоқ. Тіл білімі ғылымының даму кезеңдеріне сай олардың да белгілі бір даму сатылары бар. Сөз тіркесітерін синтаксистің бір нысаны ретінде зерттеу әр кезеңде түрлі деңгейде болды және тіл-тілдегі сөз тіркестерінің байланысу тәсілдері туралы айтылған ой-пікірлер де әрқилы.
Жалпы сөз тіркестері жайында сөз ең алғаш рет ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап айтыла бастады. 70-жылдары орыс әдеби тілінде Бодуэн де Куртенэ алғаш рет аналитикалық элементтер жайында пікір білдірген. Сондай-ақ тіл зерттеушісі А.М.Казамбек 1846 жылы шыққан «Общая грамматика турецко-татарского языка» атты еңбегінің синтаксиске арналған бөлімін «Сөз тіркестері» деген атпен бастап, онда сөздердің байланысу, тіркесу амалдарына тоқталып өткен. 1894-97 жылдар аралығында орыс тілінде жарық көрген «Қазақ-қырғыз тілдерінің қысқаша грамматикасы» атты еңбекте П.М.Мелиоранский де синтаксистің біраз мәселелерін сөз етеді.
Эд.Сепир «Язык» атты еңбегінде «В аналитическом языке первенствующее значение выпадает предложению, слово же педставляет меньшей интерес. В синтетическом языке – понятия плотнее между собою группируются, слова обставлены богаче, но вместе с тем обнаруживается общая тенденция ограничевать более узкими рамками диапозн конкретного значения отдельного слова». [2. 23] Автор аналитикалық және синтетикалық тілдердегі мағынаның сөйлем мен сөзде әр түрлі айқындалатынын айтады.
Орыс тіл біліміндегі сөз тіркестерінің зерттелуі туралы айтқанда В.В.Виноградов, А.М.Пешковский, А.Х.Вастоков, Н.М.Кошанский, Л.А.Булаховский, И.С.Илминский т.б. атауға болар еді. Зерттеушілер сөз тіркестерінің байланысуы туралы түрлі пікірлер білдіріп, олардың ара жігін ажырату мәселесі жөнінде елеулі еңбектер қалдырды.
Синтаксистегі меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін тереңірек зерттеп, оның негізін салған академик А.Х.Вастоков болды, Н.М.Кошанский, Н.Герч, Ф.И.Буслаевтердің еңбектерінде бұл мәселелер төңірегіне жекелеген пікірлерді байқауға болады. Ал орыс тіл білімінің зерттеушісі А.М.Пешковский тілдегі сөз тіркестерінің байланысу түрлеріндегі күшті меңгерілуі (силвное упровление) және әлсіз меңгерілуі (слабое управление) туралы айтқан пікірі сөз тіркестерінің байланысын саралауға жасалған елеулі қадам еді.
Ғылымның кез келген саласы белгілі бір тарихи қалыптасу, даму кезеңдерінен өтеді десек, тіл біліміндегі синтаксистің бір бөлімі болып табылатын сөз тіркестері туралы пайымдаулар да ғылымда бірден пайда бола қойған жоқ. Тіл білімі ғылымының даму кезеңдеріне сай олардың да белгілі бір даму сатылары бар. Сөз тіркесітерін синтаксистің бір нысаны ретінде зерттеу әр кезеңде түрлі деңгейде болды және тіл-тілдегі сөз тіркестерінің байланысу тәсілдері туралы айтылған ой-пікірлер де әрқилы.
Жалпы сөз тіркестері жайында сөз ең алғаш рет ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап айтыла бастады. 70-жылдары орыс әдеби тілінде Бодуэн де Куртенэ алғаш рет аналитикалық элементтер жайында пікір білдірген. Сондай-ақ тіл зерттеушісі А.М.Казамбек 1846 жылы шыққан «Общая грамматика турецко-татарского языка» атты еңбегінің синтаксиске арналған бөлімін «Сөз тіркестері» деген атпен бастап, онда сөздердің байланысу, тіркесу амалдарына тоқталып өткен. 1894-97 жылдар аралығында орыс тілінде жарық көрген «Қазақ-қырғыз тілдерінің қысқаша грамматикасы» атты еңбекте П.М.Мелиоранский де синтаксистің біраз мәселелерін сөз етеді.
Эд.Сепир «Язык» атты еңбегінде «В аналитическом языке первенствующее значение выпадает предложению, слово же педставляет меньшей интерес. В синтетическом языке – понятия плотнее между собою группируются, слова обставлены богаче, но вместе с тем обнаруживается общая тенденция ограничевать более узкими рамками диапозн конкретного значения отдельного слова». [2. 23] Автор аналитикалық және синтетикалық тілдердегі мағынаның сөйлем мен сөзде әр түрлі айқындалатынын айтады.
Орыс тіл біліміндегі сөз тіркестерінің зерттелуі туралы айтқанда В.В.Виноградов, А.М.Пешковский, А.Х.Вастоков, Н.М.Кошанский, Л.А.Булаховский, И.С.Илминский т.б. атауға болар еді. Зерттеушілер сөз тіркестерінің байланысуы туралы түрлі пікірлер білдіріп, олардың ара жігін ажырату мәселесі жөнінде елеулі еңбектер қалдырды.
Синтаксистегі меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін тереңірек зерттеп, оның негізін салған академик А.Х.Вастоков болды, Н.М.Кошанский, Н.Герч, Ф.И.Буслаевтердің еңбектерінде бұл мәселелер төңірегіне жекелеген пікірлерді байқауға болады. Ал орыс тіл білімінің зерттеушісі А.М.Пешковский тілдегі сөз тіркестерінің байланысу түрлеріндегі күшті меңгерілуі (силвное упровление) және әлсіз меңгерілуі (слабое управление) туралы айтқан пікірі сөз тіркестерінің байланысын саралауға жасалған елеулі қадам еді.
Сөздердің байланысу тәсілдерінің орыс тіл білімінде зерттелуі
Күні бүгінге дейін тіл білімінің синтаксис жүйесінде қарастырылып
келген, сол саланың негізгі зерттеу обьектілерінің бірі болып табылатын сөз
тіркестері туралы, олардың түрлері, формалары, сөз тіркестерінің құрамына
енетін сөздердің ара қатынасы т.б. туралы жазылған ғылыми еңбектер де, олар
туралы айтылып жүрген жекелеген пікірлер де аз емес. Тілді зерттеуші
ғалымдар сөз тіркестерінің синтаксистік ерекшеліктеріне орай оларды әр
қырынан сипаттап саралаған, жіктеген. Сөз тіркестерінің лексико-
грамматикалық құрлымы, құрамындағы сөздердің синтаксистік байланысу
қабілеттілігі және ондағы амал-тәсілдердің ерекшілігіне қарай тіл-тілдегі
топтастырулар мен жіктеулерде кей жағдайларда белгілі бір дәрежеде ортақ
ұқсастықтар табылып жатса, енді бірде әр тілдің өз табиғатына сай
ерекшеліктердің бар екендігі анық. Сондай-ақ бұл саладағы зерттеулерде,
жасалған ғылыми тұжырымдар арасында қайшылықтар мен талас туғызарлық
мәселелер де аз емес.
Ғылымның кез келген саласы белгілі бір тарихи қалыптасу, даму
кезеңдерінен өтеді десек, тіл біліміндегі синтаксистің бір бөлімі болып
табылатын сөз тіркестері туралы пайымдаулар да ғылымда бірден пайда бола
қойған жоқ. Тіл білімі ғылымының даму кезеңдеріне сай олардың да белгілі
бір даму сатылары бар. Сөз тіркесітерін синтаксистің бір нысаны ретінде
зерттеу әр кезеңде түрлі деңгейде болды және тіл-тілдегі сөз тіркестерінің
байланысу тәсілдері туралы айтылған ой-пікірлер де әрқилы.
Жалпы сөз тіркестері жайында сөз ең алғаш рет ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап айтыла бастады. 70-жылдары орыс әдеби тілінде Бодуэн де
Куртенэ алғаш рет аналитикалық элементтер жайында пікір білдірген. Сондай-
ақ тіл зерттеушісі А.М.Казамбек 1846 жылы шыққан Общая грамматика турецко-
татарского языка атты еңбегінің синтаксиске арналған бөлімін Сөз
тіркестері деген атпен бастап, онда сөздердің байланысу, тіркесу
амалдарына тоқталып өткен. 1894-97 жылдар аралығында орыс тілінде жарық
көрген Қазақ-қырғыз тілдерінің қысқаша грамматикасы атты еңбекте
П.М.Мелиоранский де синтаксистің біраз мәселелерін сөз етеді.
Эд.Сепир Язык атты еңбегінде В аналитическом языке первенствующее
значение выпадает предложению, слово же педставляет меньшей интерес. В
синтетическом языке – понятия плотнее между собою группируются, слова
обставлены богаче, но вместе с тем обнаруживается общая тенденция
ограничевать более узкими рамками диапозн конкретного значения отдельного
слова. [2. 23] Автор аналитикалық және синтетикалық тілдердегі мағынаның
сөйлем мен сөзде әр түрлі айқындалатынын айтады.
Орыс тіл біліміндегі сөз тіркестерінің зерттелуі туралы айтқанда
В.В.Виноградов, А.М.Пешковский, А.Х.Вастоков, Н.М.Кошанский,
Л.А.Булаховский, И.С.Илминский т.б. атауға болар еді. Зерттеушілер сөз
тіркестерінің байланысуы туралы түрлі пікірлер білдіріп, олардың ара жігін
ажырату мәселесі жөнінде елеулі еңбектер қалдырды.
Синтаксистегі меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін тереңірек зерттеп,
оның негізін салған академик А.Х.Вастоков болды, Н.М.Кошанский, Н.Герч,
Ф.И.Буслаевтердің еңбектерінде бұл мәселелер төңірегіне жекелеген
пікірлерді байқауға болады. Ал орыс тіл білімінің зерттеушісі
А.М.Пешковский тілдегі сөз тіркестерінің байланысу түрлеріндегі күшті
меңгерілуі (силвное упровление) және әлсіз меңгерілуі (слабое
управление) туралы айтқан пікірі сөз тіркестерінің байланысын
саралауға жасалған елеулі қадам еді.
Н.В.Крушевский аналитикалық және синтетикалық тілдер жүйесінде тілдің
синтетикалық жүйеден аналитикалық жүйеге көшіп, араласып жататынын
көрсетеді, оны мысалдармен айғақтайды.
Сондай-ақ синтетикалық тәсілдер туралы, оның сөздерді байланыстырудағы
ерекшелігі туралы 1952 жылы жарық көрген Грамматика русского языка атты
еңбекте айтылады. Мұнда сөз тіркестерін байланыстырудағы синтетикалық
тәсілдердің қырлары айқындалып, для управления косвенными падежами
преимущественно имен существительных и местоимений с предметным и личным
значением, а также разных субстантивированных слов, или для присоединения
их по способу примыкания [1...], – деп көрсетіледі.
Сөз және ондағы сөздерді байланыстырушы амал-тәсілдер туралы орнықты
пікірлер ХХ ғасырдың орта шенінде айтыла басатады. В.В.Виноградов өз
еңбегінде синтаксистік байланыстар аясында белгілі бір дәрежеде ерекше орын
алатын сөздердің салаласа байланысуы туралы пікір білдірді. Ол өз еңбегінде
синтаксистік қатынастар аясындағы сөздердің салаластық байланысының өзіндік
ерекшеліктерін, алатын орнын көрсете отырып, салаласа байланысқан сөздердің
сөйлемдегі өзге сөздермен тығыз қатынасын анықтайды. Өйткені бұл байланыс
түрінің негізін құрайтын бірыңғай сөздер де сөйлем құрылымымен байланыста
болады. Сонымен қатар В.В.Виноградов мұндай байланыстың кейбір түрлері
олардың номинативтік қызметінің өсу мүмкіндіктерін байқататынын және бұл
тұрғыдан олардың белгілі бір дәрежеде сөздердің сабақтаса байланысу түріне
жақындастыра түсетінін айтады.
В.В.Виноградов өз еңбегінде синтетикалық тілдің аналитикалық тілдік
құбылыстарды қабылдап, тілде көрініс беретінін сөз етеді. Оған мысал
ретінде синтетикалық орыс әдеби тілінің аналитикалық формаларымен өсіп,
таралып келе жатқанын айтады. Сөзжасамның күрделенуі, сөздің грамматикалық
шегінің өзгеруі, фразиологиялық единицалар мен біріккен сөздердің көптеп
таралуы тілде аналитикалық тәсілдің өсуін көрсетеді. [2. 40] Ғалымның
көзқарасы, пікіріне қосыла отырып, біздің пайымдауымызша тілдің даму сипаты
тек бір қалыпта, яғни синтетикалық не аналитикалық тәсілдермен шектеліп
қалмайды. Синтетикалық тілдер аналитикалық заңдылықтарды өз қажеттілігіне
сай қабылдап, тілге көп өзгерістер алып келеді. Мысалы, орыс тілінде
удобный – удобнейший, синтетикалық тәсілде берілсе, енді аналитикалық түрде
– самый удобный түрінде де айтылады. Сондай-ақ қазақ тілінде синтетикалық
тәсілдермен бірге аналитикалық тәсілдер арқылы жасалған сөз тіркестері,
сөйлем мүшелері, сөйлемдер баршылық. Соның ішінде, сөз тіркесіндегі
байланысу тәсілдерінің тілімізде орын алған көріністерін келесі тарауда
қарастырамыз.
А.И.Смирницкийдің пікірінше аналитикалық сөзжасам сөз тіркесі түрінде
болады, синтетикалық түрі – сөз түрінде жүретінін түсіндіреді. Аналитикалық
сөзжасамның болуының арқасында шектеулі сөздерді пайдаланып, түрлі ойларды
мәнерлі айтып, сондай-ақ жаңа ойды жасап, өзгелерге жеткіземіз. Мұндай
пікір айта отырып, автор шектеулі сөздер деп – орын тәртібін меңзеп отырған
сияқты. Аналитизм сөз тіркесі түрінде келіп, фразеологизмге ұқсас түрде,
тек бір сөздің қызметін атқарады дейді. (А.И.Смирницкий Аналитические
формы) Вопросы языкознания. [2. 41-42]
Орыс тіл білімінде синтаксис мәсеселерін, оның ішінде сөйлемдегі
сөздердің өзара байланысы туралы салалы пікірлер айтқан ғалымның бірі –
Н.Н.Прокопович болатын. Ол өз еңбегінің Сөз тіркесі туралы ілім және оның
ситаксистегі мәні мен орны атты еңбегінде синтаксис ғылымының негізгі үш
зерттеу обьектілері бар деп қарастыра отырып, оның алғашқысы, комуникативті
қызмет атқаратын және предикативті қатынастарды бідретін сөйлем құрлымы
(предикативная единица) туралы ілім деп аталса, ал екіншісін, өз бетінше
комуникативті қызмет атқармайтын және синтгматикалық қатынастарды
білдіретін сөздердің тіркесімділік құрлымы (ситагматические единицы) ілім
дейді. Аталған топтың үшіншісі, комуникативті қызмет атқаратын және өзара
синтагматикалық қатынастар арқылы байланысқан предикативтік бірліктерден
құралған күрделі синтаксистік тұтастықтар (синтагматика предикативных
единиц) туралы ілім деп көрсетіледі. Берілген сарптамалар бойынша
синтаксистік зерттеу нысандарының бірі болып табылатын сөз байланысы
(синтагматикалық бірліктер, тұтастықтар) терминінің кең ауқымды ұғым
екендігін, олардың сапалық қатынастары жағынан бір-біне ұқсамайтын екі тобы
бар екенін айтады.
Сөз тіркестерінің синтаксис жүйесіндегі орны мен оның маңыздылығы
туралы өзіне дейінгі ғалымдардың пікірлерін толықтыра отырып,
В.В.Виноградовтің ізімен жоғарыда айтылғандай сөз байланысының екі тобын
сөздер арасындағы салаластық байланыс және сабақтастық байланыс деп бөледі.
Сөздердің салаласа байланысу туралы мәселе күні бүгінге дейін түрлі
деңгейде қарастырылып келеді, сөйлем құрамында жиі ұшырасатын байланыс
түрінің тілдердегі мұндай үлгілерін лингвист ғалымдар салалас сөз
тіркестері, тұйықталған тіркестер, сөз тіркестерінің әлсіз топтары деп
түрліше атайды. Олардың кейбіреулері бірыңғайлық қатынастағы сөздер тобын
сөз тіркестері синтаксисінде қарастырса, ал енді бір топ ғалымдарды
салаласа байланысқан сөздердің синтагмалар жүйесінде қаралуы тұйыққа
тіреді. Өйткені салаластық байланыстағы сөздер арасындағы қатынас сөз
тіркестері деп аталып жүрген синтаксистік құрылымдардың көрсеткіштеріне
қайшы келеді. Алайда ғалымдар салалас байланыстарды синтагматикалық
қатынастар шеңберінде саралағанымен, оларды сабақтастық қатынастағы сөз
тіркесінен оқшаулап тұратын қарама-қайшылықтардың бар екендігіне сүйене
отырып, сөз тіркесінің ерекше тобы деп қарастырады.
Н.Н.Прокопович бұл мәселе төңірегінде бірқатар сұрақтардың басын ашып,
өзінше жүйеледі. Сөздер арасындағы салаластық байланыстың сабақтастық
байланыстағы сөздерден басты айырмасы, – деп көрсетеді ғалым, олардың
құрылымында, компонентері арасындағы қатынастың қасиетінде, яғни салалас
байланыстағы сөздер синтаксистік қатынас тұғысынан алғанда ашық,
тұйықталмаған сөздер тобынан құралады. Осылайша салаласа байланысқан
сөздер белгілі бір дәрежеде номинативтік қызыметте жұмсалуға қабілеттірек
дей келіп, Они, в отличие от подчинительных соединений, не представляют
собою результата распространения одного знаменательного слова другим. В них
нет стержня, то есть стержневого слова, принадлежащего к той или иной части
речи и определяющего разряд соединеня слов – глагольное, именное и т.д. В
них нет, следовательно, отношения определяемого и определяющего [9. 17], –
деген қорытынды жасайды.
Сөз байланысы немесе сөз тіркесі деп аталатын категориялардың қай-
қайсысы болмасын өздері қатысатын сөйлем құрлымымен комуникативті тұлға
ретінде тығыз байланыста болады. Бұл синтаксистік тұлғалардың бір-біріне
тигізетін ықпалы сөйлеу барысында байқалады. Н.Н.Прокопович салаласа
байланысқан сөздерді осы тұрғыдан алып қарастырғанда олардың дамуын
байқауға болады дейді. Сабақтаса байланысқан сөздер сияқты салаласа
байланысқан сөздер тобы да есім тұлғалы сөздердің қалыптасуында үлкен рөл
атқаратындығын айтады. Мысалы ретінде орыс тілінде тіркес болып қолданылып
жүрген отец имать; ни свет, ни заря; день и ноч; униженные и оскарбленные
секілді сөздер арасындағы салаластық байланыстарды келтіреді. Осылайша
салаласа байланысқан сөздер тобының ерекшеліктерін және оларға қатысты
бірқатар мәселелердің зерттелуі сөзжасам теорияларына да, сөз тіркесі
синтаксисіне де өте қажетті екендігін көрсетедті.
Сөз тіркесі синтаксисінде біршама тереңірек зерттелген және көптеген
тұжырымда жасалған мәселе сабақтастық байланыстар жөнінде болатын болса, өз
кезегінде Н.Н.Прокопович байланыстың бұл түріне ...общим для всех
подчинительных соединений слов является прежде всего характер отношений
между компонентами, из которых состоят рассматриваемые соединения слов. Это
отношение определяемого и определяющего [9. 19], – деп түсіндірме
жасайды. Сондай-ақ олардың құрлымындағы тұтастық екі элемент арқылы
анықталады: негізгі сөз табынан болған екі сөз басыңқы және бағыныңқылық
қатынастарда жұмсалады, соңғысы алғашқысының мағынасының таратылуын
білдіреді. Сөйлем құрылымында басыңқы компоненттің қай сөзден табынан
болуына орай сөз тіркесінің жіктелуі және оларды бірізге түсірудегі қарама-
қайшы бағыттар сөздер арсындағы сабақтастық байланыстың негізі болады.
Сөйлемде өзара тығыз байланыста болатын сөздердің семантикалық, сөзжасамдық
т.б. ерекшеліктерінің де бұл байланыс түріне әсері бар дей отырып, автор:
интересовать читателя; итересны для читателя (или читателю); интерес
читателя сияқты сабақтастық байланыстағы сөз тіркестерінің ара қатынасы
бірдей еместігін мысалға келтіреді.
Сабақтаса байланысқан сөздер арасындағы қатынас жөнінде Н.Н.Прокопович
қарастырған тағы бір мәселе, бұл байланыстағы сөздердің кейбір тотарының
номинативтік мәнде қолданылуы. Так, можно, прежде всего, выделить группу
таких моделей сочетаний слов, в которых достаточно отчетливо проявляется
номинативность, способность выступать в номинативной функции, служа
расчлененным обозначением единого понятия [9. 20]. Ғалымның дәлелдеуі
бойынша бұл сөздер арасындағы сабақтастық байланыс түрі сөз тіркесін
құрамайды, өйткені олардың арасында предикаттық қатынас жоқ, және они
отличаются от отдельного, даже сложного слова [9. 20], – деп олардың
күрделі сөздер тобына да кірмейтіндінін айтады. Көрсетілген сөздер
арасындағы қатынастар еңбекте былайша түсіндіріледі: номинативті мән басым
болып тұрған сабақтаста байланысқан сөздерде предикаттық қатынас
элементтері әлсірейді, немесе болмайды, ал керісінше предикаттық қызметі
күшейген сөз байланыстарында номинациялық мән әлсірейді, немесе мүлде
болмайды.
Өз еңбегінде Н.Н.Прокопович сөзтаптарының тіркес жасаудағы
қабілеттілегі және сөз тіркесін құрауға сөз таптарындағы сөзжасам
жұрнақтарының әсері туралы мәселелерді қарастырған. Онда сөз
тіркестеріндегі басыңқы сөздің морфологиялық табиғаты көп жағдайда сөз
тіркесінің констарукциясын айқындайды. Сөздің сөз тіркесін құрау қабілеті
өзі қатысатын сөз тіркесінің құрамы және ондағы байланысу тәсілдері сол
сөздің қандай сөз табына жататындығына тікелей байланыстаы болады делінеді.
Сонымен қатар, жұрнақтар қабылдау арқылы сөздердің бір сөз табынан екінші
сөз табына ауысуы сөз тіркестерінің арасындағы байланысу тәсілдеріне әсер
ететіндігін дәлелдеген.
Ғалымның келтірген дәйектеріне сүйенер болсақ; сөз тіркесінің
етістіктерге тән байланысу тәсілдері зат есім мен сын есім сөздерге
ауысатыны көптеп кездесетіндігі және бұл орыс тілінің грамматикалық
құрылымында етістіктердің үлке рөл атқаратындығына байланысты дейді.
Етістіктердің ықпалы әсіресе сөз тіркестеріндегі басыңқы компонент етістік
түбірлі туынды зат есімдерден немесе етістік пен зат есімдер сөзжасам
тұрғысынан түбірлес болған жағдайда есім сөз тіркестері етістікті сөз
тіркестерінің байланысу түрін толықта қайталайды. Мәелен, басыңқы сөз
сөзжасам тұрғысынан етістікпен байланысты туынды зат есімнен болғанда есім
сөздің табыс септігінде тұрып байланысуы табыс септікті етістікті сөз
тіркесін қайталайды және мұндай сөз тіркестерінде етістіктерге тән
обьектілік қатынас сақталады. Сөз тіркестерінің етістіктерге тән байланысу
тәсілдерінің зат есім және басқа да есім сөздерге ауысуын өзге де септік
тұлғаларынан көруге болатынын зертеуші өз еңбегіне арқау етеді. Мысалы:
овладение наукой – овладеть наукой, взмах рукой – взмахнуть рукой, ход
конем – ходить конем, поручение Петрову – поручить Петрову, ожидание
отправки – ожидать отправки, лишение прва – лишить прав т.б. В таких
словосочетаниях, как мы видели выше, словообразовательные связи
существительного с глаголом оказывают непосредственное влияние на
образование определенных типов именных словосочетаний, прямо повторяющих и
структуру, и отношения соответствующих глагольных словосочетаний [9. 26].
Алайда, бұл етістік түбірлі есім сөздердің барлығы бірдей етістіктерге
тән синтаксистік байланыс түрін қайталайды деген сөз емес. Кейбір етістік
түбірлі зат есімдердің қимыл-қозғалыс, іс-әрекет нәтижесінде пайда болған
зат атауна, немесе тұлға атауына ауысуна орай оларда етістіктерге тән
байланысу тәсілдері болмайды. Және де мұндай тұлғалас сөз тіркестерінің
жасалуына сөзжасамдық байланыстардан өзге, семантикалық және грамматикалық
факторлардың әсері болатынын Н.Н.Прокопович өз зерттеуінде мысалдар келтіру
арқылы жан-жақты қарастырады. Айтылғандарға қоса сөзжасам жұрнақтарының
тіркесімділік қабілетінің етістіктен зат есімдерге ғана емес, етістіктен
сын есімдерге ауысатындығы және сын есімдерден белгілі бір жұрнақ
түрлерінің жалғануы зат есімдерге, сирек те болса үстеу сөздерге
ауысатындығы көрсетілген. Мұнда сөз тіркесінің жасалуындағы орыс тіліндегі
предлогтардың да қатысы айтылады.
Түрлі сөз таптарынан сөз тіркестерінің жаслуында басыңқы сөздің
сөзжасамдық тұлғасы айтарлықтай рөл атқарады дейді ғалым. Сөз тіркестерінің
басыңқы компаненттеріне қарай сөз таптарына ажырату, әрі олардың
сөзжасамдық тұлғаларына орай саралау, олардың арасындағы байланыстық
дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ ғалымның зерттеуінен бұл
мәселенің екі жақтылығын байқауға болады: біріншіден, сөзжасамдық тұрғыда
сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы арқылы сөз тіркестерінде
негізгі түбірдегі байланысу тәсілдері екіншісіне берілсе, екіншіден, сөз
тіркестерінде басыңқы компоноттердің түбірлес болуы арқылы біріндегі
байланыс түрі екіншісінде түбір тұлғалардың ортақтығы арқылы көрініс
табады.
Сөйлемде сөздерді байланыстырушы амал-тәсілдер, синтактсистік құралдар
алуан түрлі дейтін болсақ, сөздер арасындағы сондай қызмет атқаратын
құралдардың бірі – көмекші сөздер тобы. Тілдің морфологиялық жүйесінде
көмекші сөздер деп аталатын топты негізінен көмекші есімдер, көмекші
етістіктер және шылау сөздер құрайды. Аталғандардың сөйлем құрамында
жұмсалып, сол өзі қатысатын сөйлемдегі сөздердің мән-мағынасын толықтыруы,
немесе сөздер арасында дәнекерлік қызмет атқаруы бірдей дәрежеде емес. Ал
сөздерді байланыстыруда көмекші сөздер ішінде шылаулардың және көмекші
есімдердің атқаратын синтаксистік қызметі ерекше деуге болады. Олардың
синтаксистік қызметін анықтауда көптеген зерттеуші ғалымда еңбек етті.
Алайда осы көмекші есім және шылау сөздердің сөз бен сөзді
байланыстырушылық қабілеті туралы тіл-тілдерде жасалған зерттеулер түрлі
деңгейде, әрі мұнда зерттеу обьектісі болып отырған тіл табиғатының
ерекшелігі де ескеріледі.
Орыс тіл білімінде көмекші сөздердің синтаксисін зерттеудің негізін
қалаған А.Х.Вастоков болса, Н.М.Кошанскиидің, Ф.И.Буслаевтің еңбектерінен
жекелеген пікірлердің айтылғанын көруге болады. Өз кезегінде А.М.Пешковский
сөздер арасындағы байланыстың бұл түрін күшті меңгеру (сильное
управление), әлсіз меңгеру (слабое управление) деп жіктеген болатын. Орыс
тілінде көмекші сөздер, оның ішінде көмкеші есім (предлог) аталатын сөздер
тобының синтаксистік қызметі туралы В.В.Виноградов тереңірек зерттеді. Және
әлсіз меңгеру аталатын сөз тіркесінің компонентері арасындағы байланыстарды
қарастыра отырып, соған қоса еркін байланысу свободное присоединение деп
аталатын байланыс түрін анықтады. Аталған мәселе еңбектерін біз қарасырған
Н.Н.Прокоповичтің де зерттеулерінде де көрініс тапқан.
ХХ ғасырларда қалыптасқан осы септік тұлғалары мен көмекші сөздердің
арасындағы байланыс туралы зерттеушілердің пікірлерін бір-біріне қарама-
қайшы келеті екі топқа бөлуге болар еді. Олардың бірқатары (Е.С.Скобликова,
Е.В.Кортевич және т.б.) бұл сөз тұлғаларын меңгеру формалары ретінде
қалыптасқан сөз тіркесінің бағыныңқылы компаненті деп санайды.
Көрсетіліп отырғандар кез келген атау тұлғадан өзге септіктердің
бірінде тұрып, тұрлаусыз мүшелердің бірі ретінде анықталатын сөздің
бағынышты компоненті ретінде қалыпты меңгеру түсінігінен пайда
болған. Зерттеушілердің келесі бір тобы (А.Б.Шведова, М.Р.Лесник,
Г.А.Золотова) әлсіз меңгерілген сөйлем мүшесі ретінде қабсу тұлғасындағы
сөз формалары, немесе бірікітруші байланыс құралы арқылы жасалған,
бағыныңқы компонентердің сөз тіркесері іспеттес ситуанттардың қызметін
атқаратын еркін синтаксистік тұлғалар қатарларына жатқызады.
Осы тұлғалардың төңірегінде В.П. Малащенко жан-жақты зертемелер
жүргізген. Және мәселе туралы ол бұл байланыс түрін анықтау үшін
В.В.Винагодов ұсынған еркін байланыс (свободное присоединение) түрін
қолдайтынын зерттеулерінен байқауға болады.
Орыс тіл білімінде сөздер арасындағы байланыстарды, нақтырақ айтқанда,
сөздерді байланыстырудағы тілдегі предлогтардың атқаратын синтаксистік
қызметі туралы зерттеу жасаған ғалымдардың бірі – В.П.Малащенко.
В.П.Малащенко орыс тіліндегі предлогтардың түрлі қарым-қатынастарды
білдіре отырып, сөз тіркесіндегі сөздер арасында синтаксистік
байланыстардың түр-түрін жасауға қатысатынын, әрі байланыстың бұл түрін
топтарға бөліп жіктеу әртүрлі предлогты сөз тіркестерінің түрлерінің
өзара ықпалын және қалыптасу ережелерін зерттеуге байланысты синтаксис
теорияларындағы бірқатар күрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік беретінін
айтады. Тілдегі предложное управление деп аталатын сөз тіркестерінің
құрамына енетін сөздер арасындағы түрлі қатынастарды зерттеу нысаны ретінде
қарастырған ғалым, предлогты синтаксистік байланыстың жасалуына қатыса
отырып, екі түрлі қызмет атқара алады дейді: Если предлог обладает ярко
выраженным лексическим значением, он способен управлять падежной формой
сомостоятелно; если это значение ослабленно или утрчено, он служат лишь
средством управления, мотивировкой употребления падежной формы [13. 4].
Предлогты сөз тіркестері сөйлемнің құрлымында қалыптасатын, оның
құрылыс материалы ретінде пайда болған синтаксистік бірліктер деген
түсіндірме жасайды. В.П.Малащенко орыс тіліндегі көмекші есімдер (предлог)
мен септік жалғауларының арасындағы байланысты жан-жақты қарастыра отырып,
бұл тұлғада байланысқан сөздерді төрт топқа бөледі. Олары: предложные
словосочетания, образованные по способу силного управления; предложные
словосочетания, образованные по способу слабого управления; словосочетания,
образованные по способу предложного прымыкания; свобдное писоединение
предложных конструкций не входящих ни в какие словосочетания. Осы
көрсетілген топтағы күшті меңгеру аталған предлогты сөз тіркесінің
бағыныңқы компоненті орыс тіліндегі табыс септік (творительный падеж)
тұлғасында тұрып байланысады дейді. Сондай-ақ, табыс септік жалғаулары
тұлғасында байланысқан сөздердің обьектілік, бірлесу, мақсатық, меншіктік
қатынастарды білдірктінін айта келіп, Эти словосочетания обьединяет не
только близость выражемых отношений, но и характер синтаксической связи
между их компонентоми. Глаголы, существительные, прилагательные или наречя,
выступающие в роли господсствющих слов, требуют при помощи определенного
предлога единственно возможной подежной формы [13.6-7], – деп көрсетеді.
Егерде сөз белгілі бір септік тұлғасында ғана қатынасқа түсетін болса,
олардың арасында тығыз байланыс бар дей келіп, В.П.Малашенко байланыстың
бұл түрінде екі түлі жағдай ескерілуі қажет деп санайды. Біріншіден,
басыңқы сөз өзінің бағыныңқы тұлғасынсыз мағына толықсыздығына ұшырайды,
және бұл жағдайда ол, ереже бойынша, сөйлем құрылымында тек өзінің басыңқы
сөзімен бірге болады. Кейбір жағдайларда ғана мұндай сөздер абсолютивтік
мәнде қолданылады дейді. Екіншіден, басыңқы сөз өзінің бағыныңқы
тұлғасынсыз, абсолютивті болыуы мүмкін, бірақ өзінің лексико-грамматикалық
ерекшелігіне сәйкес, сөздермен байланысу мүмкіндіктеріне ие бола отырып,
осы семантикалық топта қолданылатын мағына толықсыздығына ие тұлғада
қолданылатын бір ғана мүмкін септік түрімен байланысқа түседі. Бұдан өзге
осы көмекші сөзді күшті меңгеруде көп жағдайда қалыптылық, яғни септік
түрінің қолданылуындағы себептілік, меңгерудегі дәнекер болып табылады.
Осылайша сөздер арасындағы байланыстарды саралай келіп, жоғарыда бөлінген
топтардың алғашқысына былайша түсіндірме жасайды; Күшті меңгеру бұл –
басыңқы сөздер өздерінің конструктивтік шартты лексикалық мағынасы мен
грамматикалық қасиеттерінің арқасында бағыныңқы сөздің нақты, бір ғана
септік тұлғасында тұруын қажет ететін көмекші сөзді сөз тіркестеріндегі
компонентер арасындағы байланыс түрі. Сондай-ақ байланыстың бұл түрі
етістіктерге тән екенін және олармен сөзжасамдық немес есемантикалық
тұрғыда байланысты болған сөз таптарына берілетіндігі айтылады. Сөзжасамдық
немесе семантикалық байланыстармен қатар синтаксистік байланстардың қасиеті
де етістікті сөз тіркестермен типтес субьективті, обьективті немесе үстеулі
сөз тркесінің қалыптасуында үлкен рөл атқарады дей отырып, өзіне дейінгі
етістікті сөз тірекстеріндегі байланысу тәсілдерінің зат есім немесе сын
есімге ауысуын дәлелдеген ғалымдардың пікірлерін қолдайды.
Сөздер арасындағы байланыс түрін жіктеген В.П.Малащенко, предлогты
сөз тіркестерінің бірқатары септік жалғауын қажет етеді, алайда ол септік
қосымшаларының ішіндегі біреуі ғана болмауы мүмкін. Оларды әлсіз меңгеру
деп атай отырып, көмекші сөздер мен септік тұлғалары арасындағы байланыс
түрінің екіншісін топтастырады. Орыс тіл білімінде қалыптасқан термин
бойынша әлсіз меңгерілген сөз тіркестеріне еңбекте төмендегідей
түсіндірмелер берілген. Әлсіз меңгеру - бұл басыңқы сөз өзінің құрылымдық-
шарттастық мәнін толық аша алуы үшін септік жалғауларының түрін талғамай-ақ
нақты бір мағынадығы предлогты конструкцияларды қажет ететін көмекші
сөзді сөз тіркестерінің компонентері арасындағы синтаксистік байланыстың
түрі. Көмекші есімді мұндай байланыс түрі етістікті сөз тіркестеріне және
олармен сөзжасамдық тұрғыда байланысты зат есімдерге тән дей отырып келесі
пікірлерді айтады: Предлоги за, между, над, перед, под, имеющие конкретно-
просторанственное значение, образуют с формой творительного падежа
существительного предложные конструкции, которое в качестве зависмого
компрнета могут входить в глагольные и субстантивные словосочетания. [13.
13]
Жасалған зерттеулерде көмекші есімдер арқылы байланысатын,
словосочетания, образованные по способу предложго прымыкания (көмекші
есімді қабысу тәсілі бойнша жасалған сөз тіркестері) деп аталған сөз
тіркестерінің үшінші түрі ажыратылады, бұған дейін қарастырылған сөз
тіркестерінен өзге, күшті не әлсіз меңгеру тәсілі бойынша жасалған сөз
тіркестерінің басыңқы сөзімен сөзжасамдық немесе семантикалық жағынан
тұлғалас емес сөздерден, зат есім, сын есім және үстеу сөз таптарынан
болған сөз тіркестерінің көмекші сөздер арқылы байланысуы қарастырылған.
Мұндағы сөз тіркестерінің арасындағы байланыс, ғалымның дәлелдемесі
бойынша, лексикалық мағынасымен де, грамматикалық қасиеттерімен де
байланысты емес предлогты конструкциялар. Сондай-ақ Господствующее слово
безразлично не только падежной форме, но и к значению зависмого компонента.
Употребление предлога тоже ни как не мотивировано [13. 15], - делінеді.
Осыған орай мұнда күшті немесе әлсіз меңгерудің негізгі көрсеткіштері жоқ
деуге болады. Бұл жағдайда меңгеру туралы айтылатын болса, онда сөз
тіркесінің жалпы тұлғасына қатысты емес, тек предлогты конструкцяға
қатысты болуы мүмкін. Көмекші сөз басыңқы сөздің әсерінсіз-ақ, өздігінен
меңгеру қасиетіне ие. Көмекші сөздің мұндай қасиеті предлогты сөз
тіркесінің байланысу тәсілдерін анықтауда дәлсіздікке әкеп соқтырады дейді
ғалым.
Еңбекте көрсетілген топтарды сараптай отырып, көмекші сөздің
қызыметінің зат есім, сын есім немес үстеу сөздердің анықтағыштық қызметіне
ауысу бағытын байқауға болады. Берілген мысалдар: дом за рекой, сад перед
домом, тропинка между деревьями, высако над морем т.б.
Сонымен, ғалымның берген дәлелдемелері бойынша, көмекші есімді бұл сөз
тіркестерінің алдыңғы екеуінен басты айырмасы – зат есім, сын есім немесе
үстеу сөздерді айқындау үшін қолданылған, екпінмен ажыратылатын, дербес
қатыстылық еркін конструкциялы сөз тіркесіндегі сөздердің көмекші есімдер
арқылы байланысу тәсілі.
Орыс тіл білімінде көмекші есімді сөздер арқылы байланысатын бірқатар
сөздер жоғарыда аталған байланыс түрлерінің ешқайсысына жатпайды. Орыс
тіліндегі мұндай құрылымдағы сөз тіркестері туралы зерттеуші-ғалым
А.Х.Вастоков, А.А.Потебня, А.В.Попов, В.В.Винорадов, Н.Н.Прокопович және
т.б. атап көрсеткен. КСРО Ғылым Академиясының Грамматикасында аталмыш
мәселеге келесідегідей түсіндірме берілген. Формами косвенных падежей с
предлогами и без предлогов, а также наречями часто выражаются
второстепенные члены, относящиеся ко всему предложеню в целом. Такие члены
предложения не являются компонентом кокого-либо вошедшего в предложение
словосочетания. [19. 524]
В.П.Малащенко мұндай құрлымды сөз тіркестерін ешқандай сөз тіркесіне
жатпайтын предлогты конструкциялардың еркін байланысы деп атап, бірқатар
талдаулар жасады. Ғалымның түсіндірмесі бойынша әлсіз меңгерілген және
қиысымды предлогты конструкциялар көмекші есімнің тіркесім қабілетіне,
өзіндік нақтылық-анықтағыштық мәніне орай, сондай-ақ басыңқы сөзбен
байланыстың әлсіреуіне, алшақтауына сай, басыңқыдан бөлініп, қатысты түрде
қандай да бір сөзге бағынбай, өзінше сөйлемнің бір мүшесі болып тұрады.
Мұндай құрлымдар белгілі бір сөзге ғана емес, сөйлемнің бүкіл құрылымына
қатысты айтылады. Көмекші есмді құрлымдағы ешқандай сөз тіркестерінің
қатарына жатпайтын еркін байланыс түріне еңбекте келесі анықтама берілген.
Свободное присоединение – это такой вид синтаксической связи между
предложно-именной конструкцией и предложением, при которой относительно
самостоятельная, сбоводная конструкция, не входя ни в какое словосочетание,
поесняет все высказывание и относится не к отдельному слову, а ко всей
совокупности остальных членов предложения [13.18]. Келтірілген мысалдар:
За ужином я заговарил опят о Хоре да о Колиныче. Он тоскал воду в бочках
между сугробами. Над седой равниной моря ветер тучи собирает. Даже уши ее
разогрелись под круглой докторской шапочкой.
Көрсетілген сөйлемдердегі етістіктер не абьсолютивті мәнде жұмсалады,
не болмаса лексико-грамматикалық қасиеттеріне сәйкес өздеріне тән сөз
тіркестерін құрайды. Өз мағыналарына сәйкес мұндай етістіктердің ешқайсысы
предлогты конструкцияларды қажет етпейді. Және де бұл конструкциялар
бағыныңқы компонентпен байланыстыратын екпіннен айырылып қалғандықтан өзге
сөздермен де байланысты емес. Демек мұндай тіркесімдер сөйлемдегі барлық
мүшелерге тиісті, сөйлемдегі ойға жалпылама қатсты болады.
Ешқандай сөз тіркесі арасындағы байланыс қатарына жатпайтын
конструкциялардың синтаксистік қызметін анықтауда, ғалым – В.П.Малащенко,
сөз тіркесі құрамындағы қатынастарға сүйенеді. Ал сөйлем ішінде сөз
тіркесін бөліп көрсетуде сөздер арасындағы байланыс түріне сәйкес жасалады.
В.П.Малащенко бөлген топтардың соңғысындағы сөздер арасындағы
байланысу тәсілдерін анықтауда бірқатар жекелеген зерттеулер жасаған. ...
Cөйлем ішінде жекелеген сөздердің синтаксистік ара қатынасын анықтауда
орыс тілінде бірқатар зерттеулер жасалса, солардың бірі ретінде
Л.Д.Чеснокованы атауға болады. 1980 жылы жарық көген Связи слов в
современном русском языке атты еңбегіндң Л.Д.Чеснакова сөз тіркестеріне
қатысты бірқатар мәселелерді қарастырады. Сөздердің байланысы туралы:
Связь слов – это соедиение слов, выражающее с помощью определенных средств
смыславое отношение между этими словами [8.6], – деген анықтама берген.
Және де сөз байланысы лингвистикалық әдебиеттерде келесі мағынада
қолданылады: біріншіден, негізгі сөздердің нақтылы тіркесуінің дәлелін
білдіруші, сөздерді біріктіру, қиуластыру терминінің синонимі ретінде;
екіншіден, синтаксистік байланыстардың өзін білдірушіретінде; үшіншіден,
синтаксистік қатынастарды білдіру үшін қолданылатын қалыпты құрал
мағынасында; төртіншіден, сөздерді байланыстырудың нақты тәсілдерін,
мәтінге сөздерді енгізу тәсілдерін білдіруші ретінде. Осында аталған сөз
байланысының сөйлем құрылымында ерекше қызмет атқаратыны, атап айтқанда,
сөз бен сөздің арасындағы синтаксистік қатынасты анықтауда, сөз
тіркестерінің синтаксистік құрылымын жасауда және сөздің лексикалық мәнін
беру, ашу үшін жағдай туғызуда маңызды рөл атқаратыны көрсетілген.
Л.Д.Чеснакова өз еңбегінде бұған дейін де айтылып келген көмекші сөздердің
сөз тіркесіне қатысы туралы айтып, оны жан-жақты саралап, негізгі сөз
таптарына орайластыра салыстырып көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда көмекші
сөздердің сөз тіркесін құрай алмайтындығы, соған сәкес синтаксистік
қатынастарды білдіре алмаитындығы туралы айтылады.
Сөздер арасындағы сабақтастық байланыста болатын сөз тіркестерінің
синтаксистік тұрғыда бір-бірімен атрибуттық, обьектілік және жағдайаттық
(пысықтауыштық) қатынастарын анықтай отырып, бірқатар сөз тіркестерінің
құрамында қос немесе аралас қатынастардың бар екенін сөз етеді. Мысалы:
город у моря, путевка на месяц, борьба за свобоу, драка из-за мяча, дверь в
землянку, мост через Днепр т.б. Берілген сөз тіркестеріндегі синтаксистік
қатынастардың қосарлана берілуі сөздер арасындағы байланыстардың дамуын
көрсетеді, яғни сөз формаларының өздерінің алғашқы негізгі қызметінен өзге,
синтаксистік байланыстар нәтижесінде көпмағыналы қызмет тудыратындығы
айтылады. Мұндай тіркестердің алғашқы формалары: город, построенное у моря,
дверь, ведущая в землянку т.б. болуы тиіс. Сөз тіркестерінде етістіктердің
тусірілуі жаңа байланыс түрін жасайды.
Сонымен қатар еңбекте сөздердіңсобақтаса байланысуы мен слаласа
байланысуы да қаралған. Сабақтаса байланысқан сөздерді олардың атқаратын
қызметіне қатыстыра қарастыра отырып, предикаттық және предикаттық емес деп
бөледі. Ал сөз тіркестерінің баланысндағы тәсілдердің ерекшелігіне орай
орыс тілінде меңгеру, қиысу, қабысу түрлеріне ажыратылады. Сөздердің
салаласа байланысуын міндетілік және факультативтік мәніне, бірыңғай
мүшелермен түрлі қызметтегі сөйлем мүшелерінің салаластығына қарай
салыстырмалы түрде саралайды.
Байланысу тәсілдерінің түркі тілдеріндегі зерттелуі
Сөз тіркестері, олардың сөйлем құрылымында жұмсалып, синтаксистік
бірліктің көрсеткіштері ретінде қолданылуына себепші сөздер арасындағы
байланыс дейтін болсақ, осы байланыстарды жүзеге асыратын амал-тәсілдердің
белгілі бір тілдің тарихи даму кезеңінде пайда болғаны даусыз. Демек осы
байланысу тәсілдерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, түсіндіру де белгілі бір
кзеңдерден бастау алады.
Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің зерттелуі туралы сөз қозғалатын
болса, оны өзге түркі тектес тілдердің зерттелуімен орайластыра
қарастырмауға болмайды. Өйткені тілдегі құбылыстарды, онда өтетін
өзгерістер мен даму сатыларын зерттеуде ғылымда көп жағдайда салыстыра
қарастыру принциптері ұстанылады. Сәйкесінше тілдік фактілерді дәлелдеуде
ғалымдар туыстас тілдердегі зерттеулерге де сүйенетіні хақ. Біз де
зерттеулер барысында тіл-тілдерде сөздердің байланысу тәсілдері туралы
айтылған пікірлерге, дәлелдерге сүйенетін боламыз.
Өзге де ғылым салалары секілді синтаксис ғылымының дамуы, оның ішінде
сөз тіркестері жөнінде айтылған алғашқы болжамдар ХІХ, ХХ ғасырлардың
еншісінде. Сөз тіркестерін байланыстырушы амал-тәсілдер, олардың
синтаксистік көрсеткіштері туралы тыңғылықты байлам мен нақты тұжырымдар,
ғылыми дәлелдемелер де осы кезеңдерде пайда болды. Ал түркі тектес тілдерде
аталмыш мәселенің айтыла бастауы, нақтырақ айтқанда, ХХ ғасырдың екінші
жартысынан басталады.
Өзбек, қазақ қырғыз түрік тілдерінің зерттелуіне айтарлықтай еңбек
сіңрген А.Н.Кононов, сөз тіркесінің байланыстары туралы да бірқатар
тұжырымдамалар жасаған. Ол сөз тіркесіне берген В.В.Виноградовтың
анықтамасын негізге ала отырып, сөз тіркесі лексикалық және синтаксистік
болады, екі жағдайда да олар синтаксистік қатынаста болады деп көрсетеді.
Түрік тілінің синтаксисі жөнінде жазған еңбегінде сөз тіркестерінің
байланысу түрлерін меңгеру, қиысу және қабысу деп бөледі. Олардың сөз
таптарына қатысы туралы айтылады. Тілдегі зат есім, сын есім, үстеу сөздер
ешқандай морфологиялық көрсеткіштердің қатысынсыз-ақ синтаксистік
байланысқа түседі, және бұл өте жиі қолданылатын тәсіл ретінде
қарастырылады. Синтаксическая связь в таких словосочетаниях основывается
на местоположении этого, по существу, аморфного слова, а потому любой
определитель (определение, обстаятельство, придаточное предложение) и в
определенных случаях дополнение занимает строго определенное место перед
определяемым или, соответственно дополняемым [12.374]. Мұнда сын
есімдердің анықтауыштық қызмет атқаруы арқылы өзі анықтайтын сөздің алдында
тұрып, орын тәртібі, яғни аналитикалық тәсіл арқылы байланысуы көрсетілсе,
кей жағдайларда септік жалғауларының, нақтырақ айтқанда, табыс септігінің
түсірілуі арқылы аналитикалық жолмен байланысады делінеді. Имена служащие
для обозначения обьекта, в функции прямого дополнения выражаются формами
основного падежа (синтаксические отношения выражаются способом прямыкания)
или винительного падежа (синтаксические отношения выражаются способом
управления). [12. 377]
Бұдан да өзге септік жалғаулары сөз тіркесінде синтаксистік
байланыстарды жүзеге асыратындығы, кей жағдайларда ілік септігінің
түсірілетін жағдайлары айтылады. Сондай-ақ синтаксис жүйесінде меңгеру
аталатын сөз тіркестерінің байланысуы септеуліктер арқылы да жүзеге
асырылатындығы туралы сөз қозғалады. Түркі тілдерінде септеуліктердің өзі
байланысатын сөздің белгілі бірсептік тұлғасында тұруын қажет ететіндігі
мәлім, соған сәйкес атау тұлғалы сөздермен тіркесетін септеуліктер де
еңбекте меңгеру формасына жатқызылады. ... имя в основном падеже +
послелог – усматривается управление, а не примякание на том оснавании, что,
с одной стороны, некоторые послелоги имеют две формы управления: ev kadar
как дом, с домом величиною, eve kadar до дома, dana karsi против
меня, ev karsisinda напротив дома; с другой стороны, генетически,
вероятно, все падежи, управляли притяжательной формой имени. [12. 378]
Яғни, мұнда түркі тілінің ерекшелігіне тән нақты бір септеуліктің септік
жалғауымен де, септік жалғауынсыз да байланыса беретіндігі дәлелденген.
А.Н.Кононов өз зерттеулерінде сөз бен сөзді байланыстыруда жіктік
жалғауларының қатысын да сөз етеді. Түркі тілдерінде, негізінен бұл
қосымшалар тұрлаулы мүшелердің арасындағы байланысты көрсетеді. Сәйкесінше
тілдік ерекшеліктері де жоқ емес. Осы орайда, ғалым бастауыш пен
баяндауыштың арасындағы көптік тұлғалардың да ерекшелігіне назар аударған.
Онда түрік тілінде бастауыштың көптік тұлғада берілуі баяндауышқа қатысты
болмайды, ол сөйлем құрылымында айтылатын жалпы ойға тұтастай байланысты
деп көрсетеді. Мысалы: чожуклар гелди – дети (детвора) пришл-и(-а), –
чожуклар гелдилер, баи гелдилер – господин пришли. Көрсетілген мысалдар
ІІІ жақта тұрғанын ескерсек, қазақ тілінің грамматикасына сәйкес мұндай
өзгерістерді байқауға болар еді. Айтылғандармен қатар еңбекте тәуелдік
жалғауларының да сөздерді байланыстыру қабілеті туралы да айтылады.
Түркі тілдеріндегі сөз тіркесінің байланысын жан-жақты қарастырып,
зерттеген алғашқы ғалымдардың бірі – Е.И.Убрятова. Е.И.Убрятованың
еңбектерінен сөз тіркесі туралы зерттеулердің бірқатар ілгерлеуін байқауға
болады. Исследования по синтаксису якутского языка атты еңбегінде ол
сөйлем құрылымына кіретін сөздер арасындағы байланыстар түрлі амалдар
арқылы жүзеге асады дей келіп, Форма словосочетания образуется с помощью
покозателей синтаксических отношени: аффиксов принадлежности, аффиксов
сказуемости, падежных аффиксов, некоторых словообразовательных аффиксов и
служебных слов. Отсутствие специальных оформителей синтаксических отношений
также может служить призноком формы словосочетания [7.27], – деп сөз
тіркестерін байланыстырудағы әртүрлі тәсілдердің қатысатынын саралайды.
Еңбекте сөз тіркесінің байланысу тәсіліне сәйкес якут тіліндегі келесі
түрлері ажыратылады: қабысуға құралған сөз тіркестері; изофеттке құрылған
сөз тіркестері; меңгеруге құрылған сө тіркестері; қиысуға құрылған сөз
тіркестері; басқа тәсілдермен құрылған бірыңғай мүшелер сөз тіркесі. Ары
қарайда сөз тіркестерінің осы топтарына сараптама жасалады. Қабысудағы сөз
тіркестерінде негізгі байланыс түрі олардың орын тәртібі делінсе, изафеттік
құрылыстағы сөз тіркестері меншіктілік мәнді аффикстер көмегімен жасалады,
және де Г.У.Эргис, И.А.Батманов және М.Балақаев байланыстың бұл түрін
тәуелді байланыс деп атайтынын, бұл ұстанымның дұрыс екенін атап
көрсетеді. Этот особый синтаксический способ связи слов играет очень
важную роль в тюркских, монгольских, тунгусо-моньчжурских и некоторых
других языках. Уже одно такое широкое распространение требует выделения
изофета как особого способа связи слов в предложении [7.38].
Қандай да бір морфологиялық көрсеткіштердің көмегінсіз, сөздердің орын
тәртібі арқылы якут тілінде зат есім, сын есім, сан есім және үстеу сөздер
байланыса алады дейді ғалым. Орын тәртібі арқылы байланысқан сөздердің
компоненттерін бөле саралап, олардың басыңқысы және бағыныңқысы туралы
айтылады. Дәлірек айтқанда мұндай байланыста бағыныңқы компонент сөз
табының қай-қайсысынан болмасын жасала береді, ал бірақ басыңқы сөз тек зат
есім немесе етістіктен жасалады дейді. Что же касается второго члена
словосочетания, построенного на примыкании, то он может быть выражен только
двумя частями речи: именем существительным и глаголом. [7. 32] Осыған
сәйкес бұл сөз тіркестері есімді және етістікті сөз тіркестері деп
ажыратылады. Бағыныңқы компоненттер өздерінің басыңқыларына қатысты
анықтауыштық және пысықтауыштық қатынаста болады, зат есімді тіркестерде
анықтауыштық қатынас байқалса, ал етістікті сөз тіркестерінде пысықтауыштық
қатынас көрініс табады. Сөздердің орын тәртібі арқылы байланысуында тілдегі
есімше және көсемше формалары да қатысады. Еңбектен орын тәртібі арқылы
байланысатын есімді және етістікті сөз тіркестерінің арсында айырмашылықтар
болатынын байқауға болады. Қабыса байланысқан етістікті тіркестер, осындай
байланыстағы зат есімді сөз тіркестерінен орын тәртібінің қатаң сақталуымен
ерекшеленіледі. Екінші сөзбен айтқанда, етістікті сөз тіркестерінің
бағыныңқы компоненттері көсемше формаларынан жасалып, өзі бағынатын сөзбен
іргелес тұрып та, алшақ тұрып та байланыса алады.
Аналитикалық тәсілмен сөздердің орын тәртібі арқылы байланысуын
зерттеуші Е.И.Убрятова олардың мағыналарына және түрлі грамматикалық
ұғымдарына сәйкес, атқаратын қызметіне байланысты үш топқа бөледі: 1)
синтаксистік қатынастарды білдіретін сөз тіркестері; 2) морфологиялық
ұғымдарды білдіретін сөз тіркестері; 3) лексикалық тұтастықты құрайтын сөз
тіркестері. Сөз тіркестерінің аналитикалық жолмен байланысқан топтарын жеке-
жеке саралап, дәлелдер келтіреді.
Түркі тілдеріне ортақ изафет аталатын сөздердің тәуелдік жалғаулары
мен ілік септігі арасындағы байланыстардың да бірсыпыра тұлғалық
ерекшелігін қарастырған ғалым, И.А.Батманов, А.П.Поцелуевский, МБалақаев
сынды бірқатар зерттеушілердің изафеттік байланыс туралы пікірлеріне
тоқтала отырып, бұл байланыстың якут тіліндегі ерекшеліктерін көрсетеді.
Ғалым өз еңбектерінде якут тіліндегі изафеттік сөз тіркестерін есімді
изафеттер және есімшелі изафеттер деп екі үлкен топқа боліп қарастырған.
Бұған бірден-бір себеп өзге түркі тілдерімен салыстырғанда якуттілінде ілік
септігі жоқ. В якутском языке нет родительного падежа, ... В якутском
языке определние в изафетном словосочетании всегда выражает конкретного
обладателя, будет то лицо или предмет. [7. 40] Ілік септігінің
жалғауларының кейбір қалдықтарын тек күрделі, яғни үш немесе одан да көп
сөзді изафеттерден ғана байқауға болады, ал жалпы бұл тұлғалардағы
меншіктілік мағына тәуелдік қосымшалары арқылы ғана беріледі делінген.
Мысалы: Киһи аата – кісі аты (досл.: человек имя+его), киһи атақа – кісі
аяғы (досл.: человек нога+его), киһи атақын суола – кісі аяғының ізі
(досл.: человек нога+его след+ее). Но так как второй член первого
словосочетания служит определением во втором словосочетании, то аффикс
принадлежности –а в нем заменяется аффиксом -ын. Это аффикс древнего
родительного падежа, исчезнувшего в якутском склонении, сохранился лишь как
оформитель средних членов в сложном изафетном словосочетании. Выступает
этот аффикс только вместо аффикса принадлежности 3-го лица. [7. 42] Бұндай
ілік септігінің көрсеткіштері якут тілінде тек ІІІ жақта ғана сақталған, ал
күрделі сөз тіркесінің құрамына енетін І, ІІ жақта, көпше және жекеше түрде
айтылатын сөз тіркесінің екінші компонентінде мұндай қосымшалардың
ауыстырылуы байқалмайды. Мысалы: Мин атақым суола, сөз тіркесін қазақ
тіліне аударар болсақ мен аяғым ізі болып шығар еді.
Сондай-ақ еңбекте изафеттер жеке-дара бөлініп қарастырылады. Мұның
себебі, бірінші яғни бағыныңқы компонентті есімше тұлғасынан жасалған сөз
тіркестері тек өздерінің мағына ерекшелігімен ғана емес, құрылымымен де
ерекшеленеді. Зерттеушінің келтірген дәлелдеріне сүйенер болсақ, есімді
изафеттерде бағыныңқы компонентке тәуелдік қосымшалары жалғанады, ... при
сочетании определения, выраженного придложением, в изафетном словосочетании
обязательны и аффикс принадлежности, и причастная форма глагола:
Кэпсээбит кинигэм – книга, о которой рассказал+я;
Кэпсиир кинигэң – книга, о которой рассказываешь+ ты;
Кэпсиэх кинигэтэ – книга, о которой расскажет+он. [7. 41] Есімше
тұлғалы изафеттердің өзге де ерекшеліктерін ғалым өз еңбегінде жан-жақты
қарастырған және мұндағы тұлғалық байланыстардың өзгешелігі де көрсетілген.
Сөз бен сөзді байланыстыруда түркі тектес тілдерде біршама нақты
жүйеге түскен тәсілдердің бірі – бұл сөздердің септік жалғаулары арқылы
байланысуы. Түркі тілдеріндегі сөз тіркестерін зерттеген ғалымдарың қай-
қайсысы болмасын бұл мәселеге тоқталмай кетпеген. Мұның бірден-бір себебі
тілдерде сөздердің синтетикалық тәсілдермен байланысуы сөйлем құрауда
негізгі қызмет атқаруыннда болса керек. Сабақтаса байланысқан сөз
тіркестерінің арасында септік жалғауларының дәнекерлік етуін Е.И.Убрятова
етістіктермен байланыстыра қарастырады. Септік жалғаулары арқылы
синтетикалық жолмен байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы сөзі септік
формаларын қабылдайтын кез келген сөз табынан жасала береді, ал басыңқы
компонент негізінен етістіктерден болады. Алайда бұл қасаң қағйда деген сөз
емес. Есім сөздердің септік тұлғалы бағыныңқыларды меңгеруінің якут тілінде
де бар екенін Е.И.Убрятова мысалдар арқылы дәлелдеді. Ол тілдегі мағыналық
ерекшеліктеріне қарай зат есім, сын есімдер болуы мүмкін.
Бағыныңқы сөзге септік жалғауының бірінің жалғануы түрлі себептерге
байланысты деп қарастырған ғалым, оның бірінші себебі, етістікті сөз
тіркесіндегі басыңқы сөздің меңгеру қабілеттілігіне байланысты, екіншіден,
синтаксистік конструкцияларға байланысты болады дейді. Дегенмен,
бағыныңқының септік тұлғасы сол септік жалғауының семантикасына және
сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметіне байланысты анықталады дей отырып,
септік жалғауларының көмегімен байланысқан сөз тіркестерін үш топқа бөледі:
а) словосочетания с глагольным управлением;
б) словосочетания с управляемым членом, форма которого зависит от его
семантики и роли в предложении;
г) словосочетания с конструктивным управлением [7. 57].
Сөз тіркесінің етістікті меңгеру аталған тобына септік қосымшаларының
бағыныңқы сөзге жалгануы басыңқы қызметте жұмсалып отырған етістіктің
мағынасына байланысты болады. Зерттеушінің сөзімен айтқанда, кейбір
етістіктер есімдермен тіркесіп, олардың белгілі бір септік тұлғасында
тұруын қажет етеді, әрі бұл байланыстағы сөз тіркестері орын талғамай,
іргелес тұрып та, алшақ тұрып та байланыса алады. Кей жағдайда сөйлемнің
синтаксистік құрылымына сәйкес бағыныңқы сөз басыңқыдан кейін де тұруы
мүмкін. Тілдегі бірқатар жұрнақтардың көмегімен етістік сөз табынан зат
есімге көшкен сөздер де септік жалғаулы сөзді меңгере алады, бірақ мұндай
сөз тіркестерінде орын тәртібі қатаң сақталады. Сөз тіркестерінің
синтетикалық жолмен байланысуында септеулік шылаулардың да қатысатыны
айтылады.
Түркі тілдеріне ортақ табыс септігі аталатын тура толықтауыштың
басыңқы сөзбен синтаксистік қатысы туралы: харчыны ылбыта – қажыны алды,
харчы ылбыта – қаржы алды, харчыта ыл – қаржы ал, харчылары ылбыта –
қаржыларды алды, харычттан ылбыта – қажыдан алды мысалдарын келтіре отырып,
якут тілінде синтетикалық тәсілмен берілген сөз тіркестерінің ерекше
тұлғаларын көрсетеді. Бұл тіркестердің алғашқы екеуінде іс-әрекет пен обьек
арсындағы байланысты көруге болады, бірақ екіншісіндегі табыс септігінің
түсіп қалуы етістік пен есім сөзді біртұтас етіп көрсетеді, ... центр
тяжести значения лежит на деиствии, с которым обьект действия как бы
сливается, служа лишь его побочной ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Күні бүгінге дейін тіл білімінің синтаксис жүйесінде қарастырылып
келген, сол саланың негізгі зерттеу обьектілерінің бірі болып табылатын сөз
тіркестері туралы, олардың түрлері, формалары, сөз тіркестерінің құрамына
енетін сөздердің ара қатынасы т.б. туралы жазылған ғылыми еңбектер де, олар
туралы айтылып жүрген жекелеген пікірлер де аз емес. Тілді зерттеуші
ғалымдар сөз тіркестерінің синтаксистік ерекшеліктеріне орай оларды әр
қырынан сипаттап саралаған, жіктеген. Сөз тіркестерінің лексико-
грамматикалық құрлымы, құрамындағы сөздердің синтаксистік байланысу
қабілеттілігі және ондағы амал-тәсілдердің ерекшілігіне қарай тіл-тілдегі
топтастырулар мен жіктеулерде кей жағдайларда белгілі бір дәрежеде ортақ
ұқсастықтар табылып жатса, енді бірде әр тілдің өз табиғатына сай
ерекшеліктердің бар екендігі анық. Сондай-ақ бұл саладағы зерттеулерде,
жасалған ғылыми тұжырымдар арасында қайшылықтар мен талас туғызарлық
мәселелер де аз емес.
Ғылымның кез келген саласы белгілі бір тарихи қалыптасу, даму
кезеңдерінен өтеді десек, тіл біліміндегі синтаксистің бір бөлімі болып
табылатын сөз тіркестері туралы пайымдаулар да ғылымда бірден пайда бола
қойған жоқ. Тіл білімі ғылымының даму кезеңдеріне сай олардың да белгілі
бір даму сатылары бар. Сөз тіркесітерін синтаксистің бір нысаны ретінде
зерттеу әр кезеңде түрлі деңгейде болды және тіл-тілдегі сөз тіркестерінің
байланысу тәсілдері туралы айтылған ой-пікірлер де әрқилы.
Жалпы сөз тіркестері жайында сөз ең алғаш рет ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап айтыла бастады. 70-жылдары орыс әдеби тілінде Бодуэн де
Куртенэ алғаш рет аналитикалық элементтер жайында пікір білдірген. Сондай-
ақ тіл зерттеушісі А.М.Казамбек 1846 жылы шыққан Общая грамматика турецко-
татарского языка атты еңбегінің синтаксиске арналған бөлімін Сөз
тіркестері деген атпен бастап, онда сөздердің байланысу, тіркесу
амалдарына тоқталып өткен. 1894-97 жылдар аралығында орыс тілінде жарық
көрген Қазақ-қырғыз тілдерінің қысқаша грамматикасы атты еңбекте
П.М.Мелиоранский де синтаксистің біраз мәселелерін сөз етеді.
Эд.Сепир Язык атты еңбегінде В аналитическом языке первенствующее
значение выпадает предложению, слово же педставляет меньшей интерес. В
синтетическом языке – понятия плотнее между собою группируются, слова
обставлены богаче, но вместе с тем обнаруживается общая тенденция
ограничевать более узкими рамками диапозн конкретного значения отдельного
слова. [2. 23] Автор аналитикалық және синтетикалық тілдердегі мағынаның
сөйлем мен сөзде әр түрлі айқындалатынын айтады.
Орыс тіл біліміндегі сөз тіркестерінің зерттелуі туралы айтқанда
В.В.Виноградов, А.М.Пешковский, А.Х.Вастоков, Н.М.Кошанский,
Л.А.Булаховский, И.С.Илминский т.б. атауға болар еді. Зерттеушілер сөз
тіркестерінің байланысуы туралы түрлі пікірлер білдіріп, олардың ара жігін
ажырату мәселесі жөнінде елеулі еңбектер қалдырды.
Синтаксистегі меңгеріле байланысқан сөз тіркестерін тереңірек зерттеп,
оның негізін салған академик А.Х.Вастоков болды, Н.М.Кошанский, Н.Герч,
Ф.И.Буслаевтердің еңбектерінде бұл мәселелер төңірегіне жекелеген
пікірлерді байқауға болады. Ал орыс тіл білімінің зерттеушісі
А.М.Пешковский тілдегі сөз тіркестерінің байланысу түрлеріндегі күшті
меңгерілуі (силвное упровление) және әлсіз меңгерілуі (слабое
управление) туралы айтқан пікірі сөз тіркестерінің байланысын
саралауға жасалған елеулі қадам еді.
Н.В.Крушевский аналитикалық және синтетикалық тілдер жүйесінде тілдің
синтетикалық жүйеден аналитикалық жүйеге көшіп, араласып жататынын
көрсетеді, оны мысалдармен айғақтайды.
Сондай-ақ синтетикалық тәсілдер туралы, оның сөздерді байланыстырудағы
ерекшелігі туралы 1952 жылы жарық көрген Грамматика русского языка атты
еңбекте айтылады. Мұнда сөз тіркестерін байланыстырудағы синтетикалық
тәсілдердің қырлары айқындалып, для управления косвенными падежами
преимущественно имен существительных и местоимений с предметным и личным
значением, а также разных субстантивированных слов, или для присоединения
их по способу примыкания [1...], – деп көрсетіледі.
Сөз және ондағы сөздерді байланыстырушы амал-тәсілдер туралы орнықты
пікірлер ХХ ғасырдың орта шенінде айтыла басатады. В.В.Виноградов өз
еңбегінде синтаксистік байланыстар аясында белгілі бір дәрежеде ерекше орын
алатын сөздердің салаласа байланысуы туралы пікір білдірді. Ол өз еңбегінде
синтаксистік қатынастар аясындағы сөздердің салаластық байланысының өзіндік
ерекшеліктерін, алатын орнын көрсете отырып, салаласа байланысқан сөздердің
сөйлемдегі өзге сөздермен тығыз қатынасын анықтайды. Өйткені бұл байланыс
түрінің негізін құрайтын бірыңғай сөздер де сөйлем құрылымымен байланыста
болады. Сонымен қатар В.В.Виноградов мұндай байланыстың кейбір түрлері
олардың номинативтік қызметінің өсу мүмкіндіктерін байқататынын және бұл
тұрғыдан олардың белгілі бір дәрежеде сөздердің сабақтаса байланысу түріне
жақындастыра түсетінін айтады.
В.В.Виноградов өз еңбегінде синтетикалық тілдің аналитикалық тілдік
құбылыстарды қабылдап, тілде көрініс беретінін сөз етеді. Оған мысал
ретінде синтетикалық орыс әдеби тілінің аналитикалық формаларымен өсіп,
таралып келе жатқанын айтады. Сөзжасамның күрделенуі, сөздің грамматикалық
шегінің өзгеруі, фразиологиялық единицалар мен біріккен сөздердің көптеп
таралуы тілде аналитикалық тәсілдің өсуін көрсетеді. [2. 40] Ғалымның
көзқарасы, пікіріне қосыла отырып, біздің пайымдауымызша тілдің даму сипаты
тек бір қалыпта, яғни синтетикалық не аналитикалық тәсілдермен шектеліп
қалмайды. Синтетикалық тілдер аналитикалық заңдылықтарды өз қажеттілігіне
сай қабылдап, тілге көп өзгерістер алып келеді. Мысалы, орыс тілінде
удобный – удобнейший, синтетикалық тәсілде берілсе, енді аналитикалық түрде
– самый удобный түрінде де айтылады. Сондай-ақ қазақ тілінде синтетикалық
тәсілдермен бірге аналитикалық тәсілдер арқылы жасалған сөз тіркестері,
сөйлем мүшелері, сөйлемдер баршылық. Соның ішінде, сөз тіркесіндегі
байланысу тәсілдерінің тілімізде орын алған көріністерін келесі тарауда
қарастырамыз.
А.И.Смирницкийдің пікірінше аналитикалық сөзжасам сөз тіркесі түрінде
болады, синтетикалық түрі – сөз түрінде жүретінін түсіндіреді. Аналитикалық
сөзжасамның болуының арқасында шектеулі сөздерді пайдаланып, түрлі ойларды
мәнерлі айтып, сондай-ақ жаңа ойды жасап, өзгелерге жеткіземіз. Мұндай
пікір айта отырып, автор шектеулі сөздер деп – орын тәртібін меңзеп отырған
сияқты. Аналитизм сөз тіркесі түрінде келіп, фразеологизмге ұқсас түрде,
тек бір сөздің қызметін атқарады дейді. (А.И.Смирницкий Аналитические
формы) Вопросы языкознания. [2. 41-42]
Орыс тіл білімінде синтаксис мәсеселерін, оның ішінде сөйлемдегі
сөздердің өзара байланысы туралы салалы пікірлер айтқан ғалымның бірі –
Н.Н.Прокопович болатын. Ол өз еңбегінің Сөз тіркесі туралы ілім және оның
ситаксистегі мәні мен орны атты еңбегінде синтаксис ғылымының негізгі үш
зерттеу обьектілері бар деп қарастыра отырып, оның алғашқысы, комуникативті
қызмет атқаратын және предикативті қатынастарды бідретін сөйлем құрлымы
(предикативная единица) туралы ілім деп аталса, ал екіншісін, өз бетінше
комуникативті қызмет атқармайтын және синтгматикалық қатынастарды
білдіретін сөздердің тіркесімділік құрлымы (ситагматические единицы) ілім
дейді. Аталған топтың үшіншісі, комуникативті қызмет атқаратын және өзара
синтагматикалық қатынастар арқылы байланысқан предикативтік бірліктерден
құралған күрделі синтаксистік тұтастықтар (синтагматика предикативных
единиц) туралы ілім деп көрсетіледі. Берілген сарптамалар бойынша
синтаксистік зерттеу нысандарының бірі болып табылатын сөз байланысы
(синтагматикалық бірліктер, тұтастықтар) терминінің кең ауқымды ұғым
екендігін, олардың сапалық қатынастары жағынан бір-біне ұқсамайтын екі тобы
бар екенін айтады.
Сөз тіркестерінің синтаксис жүйесіндегі орны мен оның маңыздылығы
туралы өзіне дейінгі ғалымдардың пікірлерін толықтыра отырып,
В.В.Виноградовтің ізімен жоғарыда айтылғандай сөз байланысының екі тобын
сөздер арасындағы салаластық байланыс және сабақтастық байланыс деп бөледі.
Сөздердің салаласа байланысу туралы мәселе күні бүгінге дейін түрлі
деңгейде қарастырылып келеді, сөйлем құрамында жиі ұшырасатын байланыс
түрінің тілдердегі мұндай үлгілерін лингвист ғалымдар салалас сөз
тіркестері, тұйықталған тіркестер, сөз тіркестерінің әлсіз топтары деп
түрліше атайды. Олардың кейбіреулері бірыңғайлық қатынастағы сөздер тобын
сөз тіркестері синтаксисінде қарастырса, ал енді бір топ ғалымдарды
салаласа байланысқан сөздердің синтагмалар жүйесінде қаралуы тұйыққа
тіреді. Өйткені салаластық байланыстағы сөздер арасындағы қатынас сөз
тіркестері деп аталып жүрген синтаксистік құрылымдардың көрсеткіштеріне
қайшы келеді. Алайда ғалымдар салалас байланыстарды синтагматикалық
қатынастар шеңберінде саралағанымен, оларды сабақтастық қатынастағы сөз
тіркесінен оқшаулап тұратын қарама-қайшылықтардың бар екендігіне сүйене
отырып, сөз тіркесінің ерекше тобы деп қарастырады.
Н.Н.Прокопович бұл мәселе төңірегінде бірқатар сұрақтардың басын ашып,
өзінше жүйеледі. Сөздер арасындағы салаластық байланыстың сабақтастық
байланыстағы сөздерден басты айырмасы, – деп көрсетеді ғалым, олардың
құрылымында, компонентері арасындағы қатынастың қасиетінде, яғни салалас
байланыстағы сөздер синтаксистік қатынас тұғысынан алғанда ашық,
тұйықталмаған сөздер тобынан құралады. Осылайша салаласа байланысқан
сөздер белгілі бір дәрежеде номинативтік қызыметте жұмсалуға қабілеттірек
дей келіп, Они, в отличие от подчинительных соединений, не представляют
собою результата распространения одного знаменательного слова другим. В них
нет стержня, то есть стержневого слова, принадлежащего к той или иной части
речи и определяющего разряд соединеня слов – глагольное, именное и т.д. В
них нет, следовательно, отношения определяемого и определяющего [9. 17], –
деген қорытынды жасайды.
Сөз байланысы немесе сөз тіркесі деп аталатын категориялардың қай-
қайсысы болмасын өздері қатысатын сөйлем құрлымымен комуникативті тұлға
ретінде тығыз байланыста болады. Бұл синтаксистік тұлғалардың бір-біріне
тигізетін ықпалы сөйлеу барысында байқалады. Н.Н.Прокопович салаласа
байланысқан сөздерді осы тұрғыдан алып қарастырғанда олардың дамуын
байқауға болады дейді. Сабақтаса байланысқан сөздер сияқты салаласа
байланысқан сөздер тобы да есім тұлғалы сөздердің қалыптасуында үлкен рөл
атқаратындығын айтады. Мысалы ретінде орыс тілінде тіркес болып қолданылып
жүрген отец имать; ни свет, ни заря; день и ноч; униженные и оскарбленные
секілді сөздер арасындағы салаластық байланыстарды келтіреді. Осылайша
салаласа байланысқан сөздер тобының ерекшеліктерін және оларға қатысты
бірқатар мәселелердің зерттелуі сөзжасам теорияларына да, сөз тіркесі
синтаксисіне де өте қажетті екендігін көрсетедті.
Сөз тіркесі синтаксисінде біршама тереңірек зерттелген және көптеген
тұжырымда жасалған мәселе сабақтастық байланыстар жөнінде болатын болса, өз
кезегінде Н.Н.Прокопович байланыстың бұл түріне ...общим для всех
подчинительных соединений слов является прежде всего характер отношений
между компонентами, из которых состоят рассматриваемые соединения слов. Это
отношение определяемого и определяющего [9. 19], – деп түсіндірме
жасайды. Сондай-ақ олардың құрлымындағы тұтастық екі элемент арқылы
анықталады: негізгі сөз табынан болған екі сөз басыңқы және бағыныңқылық
қатынастарда жұмсалады, соңғысы алғашқысының мағынасының таратылуын
білдіреді. Сөйлем құрылымында басыңқы компоненттің қай сөзден табынан
болуына орай сөз тіркесінің жіктелуі және оларды бірізге түсірудегі қарама-
қайшы бағыттар сөздер арсындағы сабақтастық байланыстың негізі болады.
Сөйлемде өзара тығыз байланыста болатын сөздердің семантикалық, сөзжасамдық
т.б. ерекшеліктерінің де бұл байланыс түріне әсері бар дей отырып, автор:
интересовать читателя; итересны для читателя (или читателю); интерес
читателя сияқты сабақтастық байланыстағы сөз тіркестерінің ара қатынасы
бірдей еместігін мысалға келтіреді.
Сабақтаса байланысқан сөздер арасындағы қатынас жөнінде Н.Н.Прокопович
қарастырған тағы бір мәселе, бұл байланыстағы сөздердің кейбір тотарының
номинативтік мәнде қолданылуы. Так, можно, прежде всего, выделить группу
таких моделей сочетаний слов, в которых достаточно отчетливо проявляется
номинативность, способность выступать в номинативной функции, служа
расчлененным обозначением единого понятия [9. 20]. Ғалымның дәлелдеуі
бойынша бұл сөздер арасындағы сабақтастық байланыс түрі сөз тіркесін
құрамайды, өйткені олардың арасында предикаттық қатынас жоқ, және они
отличаются от отдельного, даже сложного слова [9. 20], – деп олардың
күрделі сөздер тобына да кірмейтіндінін айтады. Көрсетілген сөздер
арасындағы қатынастар еңбекте былайша түсіндіріледі: номинативті мән басым
болып тұрған сабақтаста байланысқан сөздерде предикаттық қатынас
элементтері әлсірейді, немесе болмайды, ал керісінше предикаттық қызметі
күшейген сөз байланыстарында номинациялық мән әлсірейді, немесе мүлде
болмайды.
Өз еңбегінде Н.Н.Прокопович сөзтаптарының тіркес жасаудағы
қабілеттілегі және сөз тіркесін құрауға сөз таптарындағы сөзжасам
жұрнақтарының әсері туралы мәселелерді қарастырған. Онда сөз
тіркестеріндегі басыңқы сөздің морфологиялық табиғаты көп жағдайда сөз
тіркесінің констарукциясын айқындайды. Сөздің сөз тіркесін құрау қабілеті
өзі қатысатын сөз тіркесінің құрамы және ондағы байланысу тәсілдері сол
сөздің қандай сөз табына жататындығына тікелей байланыстаы болады делінеді.
Сонымен қатар, жұрнақтар қабылдау арқылы сөздердің бір сөз табынан екінші
сөз табына ауысуы сөз тіркестерінің арасындағы байланысу тәсілдеріне әсер
ететіндігін дәлелдеген.
Ғалымның келтірген дәйектеріне сүйенер болсақ; сөз тіркесінің
етістіктерге тән байланысу тәсілдері зат есім мен сын есім сөздерге
ауысатыны көптеп кездесетіндігі және бұл орыс тілінің грамматикалық
құрылымында етістіктердің үлке рөл атқаратындығына байланысты дейді.
Етістіктердің ықпалы әсіресе сөз тіркестеріндегі басыңқы компонент етістік
түбірлі туынды зат есімдерден немесе етістік пен зат есімдер сөзжасам
тұрғысынан түбірлес болған жағдайда есім сөз тіркестері етістікті сөз
тіркестерінің байланысу түрін толықта қайталайды. Мәелен, басыңқы сөз
сөзжасам тұрғысынан етістікпен байланысты туынды зат есімнен болғанда есім
сөздің табыс септігінде тұрып байланысуы табыс септікті етістікті сөз
тіркесін қайталайды және мұндай сөз тіркестерінде етістіктерге тән
обьектілік қатынас сақталады. Сөз тіркестерінің етістіктерге тән байланысу
тәсілдерінің зат есім және басқа да есім сөздерге ауысуын өзге де септік
тұлғаларынан көруге болатынын зертеуші өз еңбегіне арқау етеді. Мысалы:
овладение наукой – овладеть наукой, взмах рукой – взмахнуть рукой, ход
конем – ходить конем, поручение Петрову – поручить Петрову, ожидание
отправки – ожидать отправки, лишение прва – лишить прав т.б. В таких
словосочетаниях, как мы видели выше, словообразовательные связи
существительного с глаголом оказывают непосредственное влияние на
образование определенных типов именных словосочетаний, прямо повторяющих и
структуру, и отношения соответствующих глагольных словосочетаний [9. 26].
Алайда, бұл етістік түбірлі есім сөздердің барлығы бірдей етістіктерге
тән синтаксистік байланыс түрін қайталайды деген сөз емес. Кейбір етістік
түбірлі зат есімдердің қимыл-қозғалыс, іс-әрекет нәтижесінде пайда болған
зат атауна, немесе тұлға атауына ауысуна орай оларда етістіктерге тән
байланысу тәсілдері болмайды. Және де мұндай тұлғалас сөз тіркестерінің
жасалуына сөзжасамдық байланыстардан өзге, семантикалық және грамматикалық
факторлардың әсері болатынын Н.Н.Прокопович өз зерттеуінде мысалдар келтіру
арқылы жан-жақты қарастырады. Айтылғандарға қоса сөзжасам жұрнақтарының
тіркесімділік қабілетінің етістіктен зат есімдерге ғана емес, етістіктен
сын есімдерге ауысатындығы және сын есімдерден белгілі бір жұрнақ
түрлерінің жалғануы зат есімдерге, сирек те болса үстеу сөздерге
ауысатындығы көрсетілген. Мұнда сөз тіркесінің жасалуындағы орыс тіліндегі
предлогтардың да қатысы айтылады.
Түрлі сөз таптарынан сөз тіркестерінің жаслуында басыңқы сөздің
сөзжасамдық тұлғасы айтарлықтай рөл атқарады дейді ғалым. Сөз тіркестерінің
басыңқы компаненттеріне қарай сөз таптарына ажырату, әрі олардың
сөзжасамдық тұлғаларына орай саралау, олардың арасындағы байланыстық
дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ ғалымның зерттеуінен бұл
мәселенің екі жақтылығын байқауға болады: біріншіден, сөзжасамдық тұрғыда
сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы арқылы сөз тіркестерінде
негізгі түбірдегі байланысу тәсілдері екіншісіне берілсе, екіншіден, сөз
тіркестерінде басыңқы компоноттердің түбірлес болуы арқылы біріндегі
байланыс түрі екіншісінде түбір тұлғалардың ортақтығы арқылы көрініс
табады.
Сөйлемде сөздерді байланыстырушы амал-тәсілдер, синтактсистік құралдар
алуан түрлі дейтін болсақ, сөздер арасындағы сондай қызмет атқаратын
құралдардың бірі – көмекші сөздер тобы. Тілдің морфологиялық жүйесінде
көмекші сөздер деп аталатын топты негізінен көмекші есімдер, көмекші
етістіктер және шылау сөздер құрайды. Аталғандардың сөйлем құрамында
жұмсалып, сол өзі қатысатын сөйлемдегі сөздердің мән-мағынасын толықтыруы,
немесе сөздер арасында дәнекерлік қызмет атқаруы бірдей дәрежеде емес. Ал
сөздерді байланыстыруда көмекші сөздер ішінде шылаулардың және көмекші
есімдердің атқаратын синтаксистік қызметі ерекше деуге болады. Олардың
синтаксистік қызметін анықтауда көптеген зерттеуші ғалымда еңбек етті.
Алайда осы көмекші есім және шылау сөздердің сөз бен сөзді
байланыстырушылық қабілеті туралы тіл-тілдерде жасалған зерттеулер түрлі
деңгейде, әрі мұнда зерттеу обьектісі болып отырған тіл табиғатының
ерекшелігі де ескеріледі.
Орыс тіл білімінде көмекші сөздердің синтаксисін зерттеудің негізін
қалаған А.Х.Вастоков болса, Н.М.Кошанскиидің, Ф.И.Буслаевтің еңбектерінен
жекелеген пікірлердің айтылғанын көруге болады. Өз кезегінде А.М.Пешковский
сөздер арасындағы байланыстың бұл түрін күшті меңгеру (сильное
управление), әлсіз меңгеру (слабое управление) деп жіктеген болатын. Орыс
тілінде көмекші сөздер, оның ішінде көмкеші есім (предлог) аталатын сөздер
тобының синтаксистік қызметі туралы В.В.Виноградов тереңірек зерттеді. Және
әлсіз меңгеру аталатын сөз тіркесінің компонентері арасындағы байланыстарды
қарастыра отырып, соған қоса еркін байланысу свободное присоединение деп
аталатын байланыс түрін анықтады. Аталған мәселе еңбектерін біз қарасырған
Н.Н.Прокоповичтің де зерттеулерінде де көрініс тапқан.
ХХ ғасырларда қалыптасқан осы септік тұлғалары мен көмекші сөздердің
арасындағы байланыс туралы зерттеушілердің пікірлерін бір-біріне қарама-
қайшы келеті екі топқа бөлуге болар еді. Олардың бірқатары (Е.С.Скобликова,
Е.В.Кортевич және т.б.) бұл сөз тұлғаларын меңгеру формалары ретінде
қалыптасқан сөз тіркесінің бағыныңқылы компаненті деп санайды.
Көрсетіліп отырғандар кез келген атау тұлғадан өзге септіктердің
бірінде тұрып, тұрлаусыз мүшелердің бірі ретінде анықталатын сөздің
бағынышты компоненті ретінде қалыпты меңгеру түсінігінен пайда
болған. Зерттеушілердің келесі бір тобы (А.Б.Шведова, М.Р.Лесник,
Г.А.Золотова) әлсіз меңгерілген сөйлем мүшесі ретінде қабсу тұлғасындағы
сөз формалары, немесе бірікітруші байланыс құралы арқылы жасалған,
бағыныңқы компонентердің сөз тіркесері іспеттес ситуанттардың қызметін
атқаратын еркін синтаксистік тұлғалар қатарларына жатқызады.
Осы тұлғалардың төңірегінде В.П. Малащенко жан-жақты зертемелер
жүргізген. Және мәселе туралы ол бұл байланыс түрін анықтау үшін
В.В.Винагодов ұсынған еркін байланыс (свободное присоединение) түрін
қолдайтынын зерттеулерінен байқауға болады.
Орыс тіл білімінде сөздер арасындағы байланыстарды, нақтырақ айтқанда,
сөздерді байланыстырудағы тілдегі предлогтардың атқаратын синтаксистік
қызметі туралы зерттеу жасаған ғалымдардың бірі – В.П.Малащенко.
В.П.Малащенко орыс тіліндегі предлогтардың түрлі қарым-қатынастарды
білдіре отырып, сөз тіркесіндегі сөздер арасында синтаксистік
байланыстардың түр-түрін жасауға қатысатынын, әрі байланыстың бұл түрін
топтарға бөліп жіктеу әртүрлі предлогты сөз тіркестерінің түрлерінің
өзара ықпалын және қалыптасу ережелерін зерттеуге байланысты синтаксис
теорияларындағы бірқатар күрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік беретінін
айтады. Тілдегі предложное управление деп аталатын сөз тіркестерінің
құрамына енетін сөздер арасындағы түрлі қатынастарды зерттеу нысаны ретінде
қарастырған ғалым, предлогты синтаксистік байланыстың жасалуына қатыса
отырып, екі түрлі қызмет атқара алады дейді: Если предлог обладает ярко
выраженным лексическим значением, он способен управлять падежной формой
сомостоятелно; если это значение ослабленно или утрчено, он служат лишь
средством управления, мотивировкой употребления падежной формы [13. 4].
Предлогты сөз тіркестері сөйлемнің құрлымында қалыптасатын, оның
құрылыс материалы ретінде пайда болған синтаксистік бірліктер деген
түсіндірме жасайды. В.П.Малащенко орыс тіліндегі көмекші есімдер (предлог)
мен септік жалғауларының арасындағы байланысты жан-жақты қарастыра отырып,
бұл тұлғада байланысқан сөздерді төрт топқа бөледі. Олары: предложные
словосочетания, образованные по способу силного управления; предложные
словосочетания, образованные по способу слабого управления; словосочетания,
образованные по способу предложного прымыкания; свобдное писоединение
предложных конструкций не входящих ни в какие словосочетания. Осы
көрсетілген топтағы күшті меңгеру аталған предлогты сөз тіркесінің
бағыныңқы компоненті орыс тіліндегі табыс септік (творительный падеж)
тұлғасында тұрып байланысады дейді. Сондай-ақ, табыс септік жалғаулары
тұлғасында байланысқан сөздердің обьектілік, бірлесу, мақсатық, меншіктік
қатынастарды білдірктінін айта келіп, Эти словосочетания обьединяет не
только близость выражемых отношений, но и характер синтаксической связи
между их компонентоми. Глаголы, существительные, прилагательные или наречя,
выступающие в роли господсствющих слов, требуют при помощи определенного
предлога единственно возможной подежной формы [13.6-7], – деп көрсетеді.
Егерде сөз белгілі бір септік тұлғасында ғана қатынасқа түсетін болса,
олардың арасында тығыз байланыс бар дей келіп, В.П.Малашенко байланыстың
бұл түрінде екі түлі жағдай ескерілуі қажет деп санайды. Біріншіден,
басыңқы сөз өзінің бағыныңқы тұлғасынсыз мағына толықсыздығына ұшырайды,
және бұл жағдайда ол, ереже бойынша, сөйлем құрылымында тек өзінің басыңқы
сөзімен бірге болады. Кейбір жағдайларда ғана мұндай сөздер абсолютивтік
мәнде қолданылады дейді. Екіншіден, басыңқы сөз өзінің бағыныңқы
тұлғасынсыз, абсолютивті болыуы мүмкін, бірақ өзінің лексико-грамматикалық
ерекшелігіне сәйкес, сөздермен байланысу мүмкіндіктеріне ие бола отырып,
осы семантикалық топта қолданылатын мағына толықсыздығына ие тұлғада
қолданылатын бір ғана мүмкін септік түрімен байланысқа түседі. Бұдан өзге
осы көмекші сөзді күшті меңгеруде көп жағдайда қалыптылық, яғни септік
түрінің қолданылуындағы себептілік, меңгерудегі дәнекер болып табылады.
Осылайша сөздер арасындағы байланыстарды саралай келіп, жоғарыда бөлінген
топтардың алғашқысына былайша түсіндірме жасайды; Күшті меңгеру бұл –
басыңқы сөздер өздерінің конструктивтік шартты лексикалық мағынасы мен
грамматикалық қасиеттерінің арқасында бағыныңқы сөздің нақты, бір ғана
септік тұлғасында тұруын қажет ететін көмекші сөзді сөз тіркестеріндегі
компонентер арасындағы байланыс түрі. Сондай-ақ байланыстың бұл түрі
етістіктерге тән екенін және олармен сөзжасамдық немес есемантикалық
тұрғыда байланысты болған сөз таптарына берілетіндігі айтылады. Сөзжасамдық
немесе семантикалық байланыстармен қатар синтаксистік байланстардың қасиеті
де етістікті сөз тіркестермен типтес субьективті, обьективті немесе үстеулі
сөз тркесінің қалыптасуында үлкен рөл атқарады дей отырып, өзіне дейінгі
етістікті сөз тірекстеріндегі байланысу тәсілдерінің зат есім немесе сын
есімге ауысуын дәлелдеген ғалымдардың пікірлерін қолдайды.
Сөздер арасындағы байланыс түрін жіктеген В.П.Малащенко, предлогты
сөз тіркестерінің бірқатары септік жалғауын қажет етеді, алайда ол септік
қосымшаларының ішіндегі біреуі ғана болмауы мүмкін. Оларды әлсіз меңгеру
деп атай отырып, көмекші сөздер мен септік тұлғалары арасындағы байланыс
түрінің екіншісін топтастырады. Орыс тіл білімінде қалыптасқан термин
бойынша әлсіз меңгерілген сөз тіркестеріне еңбекте төмендегідей
түсіндірмелер берілген. Әлсіз меңгеру - бұл басыңқы сөз өзінің құрылымдық-
шарттастық мәнін толық аша алуы үшін септік жалғауларының түрін талғамай-ақ
нақты бір мағынадығы предлогты конструкцияларды қажет ететін көмекші
сөзді сөз тіркестерінің компонентері арасындағы синтаксистік байланыстың
түрі. Көмекші есімді мұндай байланыс түрі етістікті сөз тіркестеріне және
олармен сөзжасамдық тұрғыда байланысты зат есімдерге тән дей отырып келесі
пікірлерді айтады: Предлоги за, между, над, перед, под, имеющие конкретно-
просторанственное значение, образуют с формой творительного падежа
существительного предложные конструкции, которое в качестве зависмого
компрнета могут входить в глагольные и субстантивные словосочетания. [13.
13]
Жасалған зерттеулерде көмекші есімдер арқылы байланысатын,
словосочетания, образованные по способу предложго прымыкания (көмекші
есімді қабысу тәсілі бойнша жасалған сөз тіркестері) деп аталған сөз
тіркестерінің үшінші түрі ажыратылады, бұған дейін қарастырылған сөз
тіркестерінен өзге, күшті не әлсіз меңгеру тәсілі бойынша жасалған сөз
тіркестерінің басыңқы сөзімен сөзжасамдық немесе семантикалық жағынан
тұлғалас емес сөздерден, зат есім, сын есім және үстеу сөз таптарынан
болған сөз тіркестерінің көмекші сөздер арқылы байланысуы қарастырылған.
Мұндағы сөз тіркестерінің арасындағы байланыс, ғалымның дәлелдемесі
бойынша, лексикалық мағынасымен де, грамматикалық қасиеттерімен де
байланысты емес предлогты конструкциялар. Сондай-ақ Господствующее слово
безразлично не только падежной форме, но и к значению зависмого компонента.
Употребление предлога тоже ни как не мотивировано [13. 15], - делінеді.
Осыған орай мұнда күшті немесе әлсіз меңгерудің негізгі көрсеткіштері жоқ
деуге болады. Бұл жағдайда меңгеру туралы айтылатын болса, онда сөз
тіркесінің жалпы тұлғасына қатысты емес, тек предлогты конструкцяға
қатысты болуы мүмкін. Көмекші сөз басыңқы сөздің әсерінсіз-ақ, өздігінен
меңгеру қасиетіне ие. Көмекші сөздің мұндай қасиеті предлогты сөз
тіркесінің байланысу тәсілдерін анықтауда дәлсіздікке әкеп соқтырады дейді
ғалым.
Еңбекте көрсетілген топтарды сараптай отырып, көмекші сөздің
қызыметінің зат есім, сын есім немес үстеу сөздердің анықтағыштық қызметіне
ауысу бағытын байқауға болады. Берілген мысалдар: дом за рекой, сад перед
домом, тропинка между деревьями, высако над морем т.б.
Сонымен, ғалымның берген дәлелдемелері бойынша, көмекші есімді бұл сөз
тіркестерінің алдыңғы екеуінен басты айырмасы – зат есім, сын есім немесе
үстеу сөздерді айқындау үшін қолданылған, екпінмен ажыратылатын, дербес
қатыстылық еркін конструкциялы сөз тіркесіндегі сөздердің көмекші есімдер
арқылы байланысу тәсілі.
Орыс тіл білімінде көмекші есімді сөздер арқылы байланысатын бірқатар
сөздер жоғарыда аталған байланыс түрлерінің ешқайсысына жатпайды. Орыс
тіліндегі мұндай құрылымдағы сөз тіркестері туралы зерттеуші-ғалым
А.Х.Вастоков, А.А.Потебня, А.В.Попов, В.В.Винорадов, Н.Н.Прокопович және
т.б. атап көрсеткен. КСРО Ғылым Академиясының Грамматикасында аталмыш
мәселеге келесідегідей түсіндірме берілген. Формами косвенных падежей с
предлогами и без предлогов, а также наречями часто выражаются
второстепенные члены, относящиеся ко всему предложеню в целом. Такие члены
предложения не являются компонентом кокого-либо вошедшего в предложение
словосочетания. [19. 524]
В.П.Малащенко мұндай құрлымды сөз тіркестерін ешқандай сөз тіркесіне
жатпайтын предлогты конструкциялардың еркін байланысы деп атап, бірқатар
талдаулар жасады. Ғалымның түсіндірмесі бойынша әлсіз меңгерілген және
қиысымды предлогты конструкциялар көмекші есімнің тіркесім қабілетіне,
өзіндік нақтылық-анықтағыштық мәніне орай, сондай-ақ басыңқы сөзбен
байланыстың әлсіреуіне, алшақтауына сай, басыңқыдан бөлініп, қатысты түрде
қандай да бір сөзге бағынбай, өзінше сөйлемнің бір мүшесі болып тұрады.
Мұндай құрлымдар белгілі бір сөзге ғана емес, сөйлемнің бүкіл құрылымына
қатысты айтылады. Көмекші есмді құрлымдағы ешқандай сөз тіркестерінің
қатарына жатпайтын еркін байланыс түріне еңбекте келесі анықтама берілген.
Свободное присоединение – это такой вид синтаксической связи между
предложно-именной конструкцией и предложением, при которой относительно
самостоятельная, сбоводная конструкция, не входя ни в какое словосочетание,
поесняет все высказывание и относится не к отдельному слову, а ко всей
совокупности остальных членов предложения [13.18]. Келтірілген мысалдар:
За ужином я заговарил опят о Хоре да о Колиныче. Он тоскал воду в бочках
между сугробами. Над седой равниной моря ветер тучи собирает. Даже уши ее
разогрелись под круглой докторской шапочкой.
Көрсетілген сөйлемдердегі етістіктер не абьсолютивті мәнде жұмсалады,
не болмаса лексико-грамматикалық қасиеттеріне сәйкес өздеріне тән сөз
тіркестерін құрайды. Өз мағыналарына сәйкес мұндай етістіктердің ешқайсысы
предлогты конструкцияларды қажет етпейді. Және де бұл конструкциялар
бағыныңқы компонентпен байланыстыратын екпіннен айырылып қалғандықтан өзге
сөздермен де байланысты емес. Демек мұндай тіркесімдер сөйлемдегі барлық
мүшелерге тиісті, сөйлемдегі ойға жалпылама қатсты болады.
Ешқандай сөз тіркесі арасындағы байланыс қатарына жатпайтын
конструкциялардың синтаксистік қызметін анықтауда, ғалым – В.П.Малащенко,
сөз тіркесі құрамындағы қатынастарға сүйенеді. Ал сөйлем ішінде сөз
тіркесін бөліп көрсетуде сөздер арасындағы байланыс түріне сәйкес жасалады.
В.П.Малащенко бөлген топтардың соңғысындағы сөздер арасындағы
байланысу тәсілдерін анықтауда бірқатар жекелеген зерттеулер жасаған. ...
Cөйлем ішінде жекелеген сөздердің синтаксистік ара қатынасын анықтауда
орыс тілінде бірқатар зерттеулер жасалса, солардың бірі ретінде
Л.Д.Чеснокованы атауға болады. 1980 жылы жарық көген Связи слов в
современном русском языке атты еңбегіндң Л.Д.Чеснакова сөз тіркестеріне
қатысты бірқатар мәселелерді қарастырады. Сөздердің байланысы туралы:
Связь слов – это соедиение слов, выражающее с помощью определенных средств
смыславое отношение между этими словами [8.6], – деген анықтама берген.
Және де сөз байланысы лингвистикалық әдебиеттерде келесі мағынада
қолданылады: біріншіден, негізгі сөздердің нақтылы тіркесуінің дәлелін
білдіруші, сөздерді біріктіру, қиуластыру терминінің синонимі ретінде;
екіншіден, синтаксистік байланыстардың өзін білдірушіретінде; үшіншіден,
синтаксистік қатынастарды білдіру үшін қолданылатын қалыпты құрал
мағынасында; төртіншіден, сөздерді байланыстырудың нақты тәсілдерін,
мәтінге сөздерді енгізу тәсілдерін білдіруші ретінде. Осында аталған сөз
байланысының сөйлем құрылымында ерекше қызмет атқаратыны, атап айтқанда,
сөз бен сөздің арасындағы синтаксистік қатынасты анықтауда, сөз
тіркестерінің синтаксистік құрылымын жасауда және сөздің лексикалық мәнін
беру, ашу үшін жағдай туғызуда маңызды рөл атқаратыны көрсетілген.
Л.Д.Чеснакова өз еңбегінде бұған дейін де айтылып келген көмекші сөздердің
сөз тіркесіне қатысы туралы айтып, оны жан-жақты саралап, негізгі сөз
таптарына орайластыра салыстырып көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда көмекші
сөздердің сөз тіркесін құрай алмайтындығы, соған сәкес синтаксистік
қатынастарды білдіре алмаитындығы туралы айтылады.
Сөздер арасындағы сабақтастық байланыста болатын сөз тіркестерінің
синтаксистік тұрғыда бір-бірімен атрибуттық, обьектілік және жағдайаттық
(пысықтауыштық) қатынастарын анықтай отырып, бірқатар сөз тіркестерінің
құрамында қос немесе аралас қатынастардың бар екенін сөз етеді. Мысалы:
город у моря, путевка на месяц, борьба за свобоу, драка из-за мяча, дверь в
землянку, мост через Днепр т.б. Берілген сөз тіркестеріндегі синтаксистік
қатынастардың қосарлана берілуі сөздер арасындағы байланыстардың дамуын
көрсетеді, яғни сөз формаларының өздерінің алғашқы негізгі қызметінен өзге,
синтаксистік байланыстар нәтижесінде көпмағыналы қызмет тудыратындығы
айтылады. Мұндай тіркестердің алғашқы формалары: город, построенное у моря,
дверь, ведущая в землянку т.б. болуы тиіс. Сөз тіркестерінде етістіктердің
тусірілуі жаңа байланыс түрін жасайды.
Сонымен қатар еңбекте сөздердіңсобақтаса байланысуы мен слаласа
байланысуы да қаралған. Сабақтаса байланысқан сөздерді олардың атқаратын
қызметіне қатыстыра қарастыра отырып, предикаттық және предикаттық емес деп
бөледі. Ал сөз тіркестерінің баланысндағы тәсілдердің ерекшелігіне орай
орыс тілінде меңгеру, қиысу, қабысу түрлеріне ажыратылады. Сөздердің
салаласа байланысуын міндетілік және факультативтік мәніне, бірыңғай
мүшелермен түрлі қызметтегі сөйлем мүшелерінің салаластығына қарай
салыстырмалы түрде саралайды.
Байланысу тәсілдерінің түркі тілдеріндегі зерттелуі
Сөз тіркестері, олардың сөйлем құрылымында жұмсалып, синтаксистік
бірліктің көрсеткіштері ретінде қолданылуына себепші сөздер арасындағы
байланыс дейтін болсақ, осы байланыстарды жүзеге асыратын амал-тәсілдердің
белгілі бір тілдің тарихи даму кезеңінде пайда болғаны даусыз. Демек осы
байланысу тәсілдерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, түсіндіру де белгілі бір
кзеңдерден бастау алады.
Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің зерттелуі туралы сөз қозғалатын
болса, оны өзге түркі тектес тілдердің зерттелуімен орайластыра
қарастырмауға болмайды. Өйткені тілдегі құбылыстарды, онда өтетін
өзгерістер мен даму сатыларын зерттеуде ғылымда көп жағдайда салыстыра
қарастыру принциптері ұстанылады. Сәйкесінше тілдік фактілерді дәлелдеуде
ғалымдар туыстас тілдердегі зерттеулерге де сүйенетіні хақ. Біз де
зерттеулер барысында тіл-тілдерде сөздердің байланысу тәсілдері туралы
айтылған пікірлерге, дәлелдерге сүйенетін боламыз.
Өзге де ғылым салалары секілді синтаксис ғылымының дамуы, оның ішінде
сөз тіркестері жөнінде айтылған алғашқы болжамдар ХІХ, ХХ ғасырлардың
еншісінде. Сөз тіркестерін байланыстырушы амал-тәсілдер, олардың
синтаксистік көрсеткіштері туралы тыңғылықты байлам мен нақты тұжырымдар,
ғылыми дәлелдемелер де осы кезеңдерде пайда болды. Ал түркі тектес тілдерде
аталмыш мәселенің айтыла бастауы, нақтырақ айтқанда, ХХ ғасырдың екінші
жартысынан басталады.
Өзбек, қазақ қырғыз түрік тілдерінің зерттелуіне айтарлықтай еңбек
сіңрген А.Н.Кононов, сөз тіркесінің байланыстары туралы да бірқатар
тұжырымдамалар жасаған. Ол сөз тіркесіне берген В.В.Виноградовтың
анықтамасын негізге ала отырып, сөз тіркесі лексикалық және синтаксистік
болады, екі жағдайда да олар синтаксистік қатынаста болады деп көрсетеді.
Түрік тілінің синтаксисі жөнінде жазған еңбегінде сөз тіркестерінің
байланысу түрлерін меңгеру, қиысу және қабысу деп бөледі. Олардың сөз
таптарына қатысы туралы айтылады. Тілдегі зат есім, сын есім, үстеу сөздер
ешқандай морфологиялық көрсеткіштердің қатысынсыз-ақ синтаксистік
байланысқа түседі, және бұл өте жиі қолданылатын тәсіл ретінде
қарастырылады. Синтаксическая связь в таких словосочетаниях основывается
на местоположении этого, по существу, аморфного слова, а потому любой
определитель (определение, обстаятельство, придаточное предложение) и в
определенных случаях дополнение занимает строго определенное место перед
определяемым или, соответственно дополняемым [12.374]. Мұнда сын
есімдердің анықтауыштық қызмет атқаруы арқылы өзі анықтайтын сөздің алдында
тұрып, орын тәртібі, яғни аналитикалық тәсіл арқылы байланысуы көрсетілсе,
кей жағдайларда септік жалғауларының, нақтырақ айтқанда, табыс септігінің
түсірілуі арқылы аналитикалық жолмен байланысады делінеді. Имена служащие
для обозначения обьекта, в функции прямого дополнения выражаются формами
основного падежа (синтаксические отношения выражаются способом прямыкания)
или винительного падежа (синтаксические отношения выражаются способом
управления). [12. 377]
Бұдан да өзге септік жалғаулары сөз тіркесінде синтаксистік
байланыстарды жүзеге асыратындығы, кей жағдайларда ілік септігінің
түсірілетін жағдайлары айтылады. Сондай-ақ синтаксис жүйесінде меңгеру
аталатын сөз тіркестерінің байланысуы септеуліктер арқылы да жүзеге
асырылатындығы туралы сөз қозғалады. Түркі тілдерінде септеуліктердің өзі
байланысатын сөздің белгілі бірсептік тұлғасында тұруын қажет ететіндігі
мәлім, соған сәйкес атау тұлғалы сөздермен тіркесетін септеуліктер де
еңбекте меңгеру формасына жатқызылады. ... имя в основном падеже +
послелог – усматривается управление, а не примякание на том оснавании, что,
с одной стороны, некоторые послелоги имеют две формы управления: ev kadar
как дом, с домом величиною, eve kadar до дома, dana karsi против
меня, ev karsisinda напротив дома; с другой стороны, генетически,
вероятно, все падежи, управляли притяжательной формой имени. [12. 378]
Яғни, мұнда түркі тілінің ерекшелігіне тән нақты бір септеуліктің септік
жалғауымен де, септік жалғауынсыз да байланыса беретіндігі дәлелденген.
А.Н.Кононов өз зерттеулерінде сөз бен сөзді байланыстыруда жіктік
жалғауларының қатысын да сөз етеді. Түркі тілдерінде, негізінен бұл
қосымшалар тұрлаулы мүшелердің арасындағы байланысты көрсетеді. Сәйкесінше
тілдік ерекшеліктері де жоқ емес. Осы орайда, ғалым бастауыш пен
баяндауыштың арасындағы көптік тұлғалардың да ерекшелігіне назар аударған.
Онда түрік тілінде бастауыштың көптік тұлғада берілуі баяндауышқа қатысты
болмайды, ол сөйлем құрылымында айтылатын жалпы ойға тұтастай байланысты
деп көрсетеді. Мысалы: чожуклар гелди – дети (детвора) пришл-и(-а), –
чожуклар гелдилер, баи гелдилер – господин пришли. Көрсетілген мысалдар
ІІІ жақта тұрғанын ескерсек, қазақ тілінің грамматикасына сәйкес мұндай
өзгерістерді байқауға болар еді. Айтылғандармен қатар еңбекте тәуелдік
жалғауларының да сөздерді байланыстыру қабілеті туралы да айтылады.
Түркі тілдеріндегі сөз тіркесінің байланысын жан-жақты қарастырып,
зерттеген алғашқы ғалымдардың бірі – Е.И.Убрятова. Е.И.Убрятованың
еңбектерінен сөз тіркесі туралы зерттеулердің бірқатар ілгерлеуін байқауға
болады. Исследования по синтаксису якутского языка атты еңбегінде ол
сөйлем құрылымына кіретін сөздер арасындағы байланыстар түрлі амалдар
арқылы жүзеге асады дей келіп, Форма словосочетания образуется с помощью
покозателей синтаксических отношени: аффиксов принадлежности, аффиксов
сказуемости, падежных аффиксов, некоторых словообразовательных аффиксов и
служебных слов. Отсутствие специальных оформителей синтаксических отношений
также может служить призноком формы словосочетания [7.27], – деп сөз
тіркестерін байланыстырудағы әртүрлі тәсілдердің қатысатынын саралайды.
Еңбекте сөз тіркесінің байланысу тәсіліне сәйкес якут тіліндегі келесі
түрлері ажыратылады: қабысуға құралған сөз тіркестері; изофеттке құрылған
сөз тіркестері; меңгеруге құрылған сө тіркестері; қиысуға құрылған сөз
тіркестері; басқа тәсілдермен құрылған бірыңғай мүшелер сөз тіркесі. Ары
қарайда сөз тіркестерінің осы топтарына сараптама жасалады. Қабысудағы сөз
тіркестерінде негізгі байланыс түрі олардың орын тәртібі делінсе, изафеттік
құрылыстағы сөз тіркестері меншіктілік мәнді аффикстер көмегімен жасалады,
және де Г.У.Эргис, И.А.Батманов және М.Балақаев байланыстың бұл түрін
тәуелді байланыс деп атайтынын, бұл ұстанымның дұрыс екенін атап
көрсетеді. Этот особый синтаксический способ связи слов играет очень
важную роль в тюркских, монгольских, тунгусо-моньчжурских и некоторых
других языках. Уже одно такое широкое распространение требует выделения
изофета как особого способа связи слов в предложении [7.38].
Қандай да бір морфологиялық көрсеткіштердің көмегінсіз, сөздердің орын
тәртібі арқылы якут тілінде зат есім, сын есім, сан есім және үстеу сөздер
байланыса алады дейді ғалым. Орын тәртібі арқылы байланысқан сөздердің
компоненттерін бөле саралап, олардың басыңқысы және бағыныңқысы туралы
айтылады. Дәлірек айтқанда мұндай байланыста бағыныңқы компонент сөз
табының қай-қайсысынан болмасын жасала береді, ал бірақ басыңқы сөз тек зат
есім немесе етістіктен жасалады дейді. Что же касается второго члена
словосочетания, построенного на примыкании, то он может быть выражен только
двумя частями речи: именем существительным и глаголом. [7. 32] Осыған
сәйкес бұл сөз тіркестері есімді және етістікті сөз тіркестері деп
ажыратылады. Бағыныңқы компоненттер өздерінің басыңқыларына қатысты
анықтауыштық және пысықтауыштық қатынаста болады, зат есімді тіркестерде
анықтауыштық қатынас байқалса, ал етістікті сөз тіркестерінде пысықтауыштық
қатынас көрініс табады. Сөздердің орын тәртібі арқылы байланысуында тілдегі
есімше және көсемше формалары да қатысады. Еңбектен орын тәртібі арқылы
байланысатын есімді және етістікті сөз тіркестерінің арсында айырмашылықтар
болатынын байқауға болады. Қабыса байланысқан етістікті тіркестер, осындай
байланыстағы зат есімді сөз тіркестерінен орын тәртібінің қатаң сақталуымен
ерекшеленіледі. Екінші сөзбен айтқанда, етістікті сөз тіркестерінің
бағыныңқы компоненттері көсемше формаларынан жасалып, өзі бағынатын сөзбен
іргелес тұрып та, алшақ тұрып та байланыса алады.
Аналитикалық тәсілмен сөздердің орын тәртібі арқылы байланысуын
зерттеуші Е.И.Убрятова олардың мағыналарына және түрлі грамматикалық
ұғымдарына сәйкес, атқаратын қызметіне байланысты үш топқа бөледі: 1)
синтаксистік қатынастарды білдіретін сөз тіркестері; 2) морфологиялық
ұғымдарды білдіретін сөз тіркестері; 3) лексикалық тұтастықты құрайтын сөз
тіркестері. Сөз тіркестерінің аналитикалық жолмен байланысқан топтарын жеке-
жеке саралап, дәлелдер келтіреді.
Түркі тілдеріне ортақ изафет аталатын сөздердің тәуелдік жалғаулары
мен ілік септігі арасындағы байланыстардың да бірсыпыра тұлғалық
ерекшелігін қарастырған ғалым, И.А.Батманов, А.П.Поцелуевский, МБалақаев
сынды бірқатар зерттеушілердің изафеттік байланыс туралы пікірлеріне
тоқтала отырып, бұл байланыстың якут тіліндегі ерекшеліктерін көрсетеді.
Ғалым өз еңбектерінде якут тіліндегі изафеттік сөз тіркестерін есімді
изафеттер және есімшелі изафеттер деп екі үлкен топқа боліп қарастырған.
Бұған бірден-бір себеп өзге түркі тілдерімен салыстырғанда якуттілінде ілік
септігі жоқ. В якутском языке нет родительного падежа, ... В якутском
языке определние в изафетном словосочетании всегда выражает конкретного
обладателя, будет то лицо или предмет. [7. 40] Ілік септігінің
жалғауларының кейбір қалдықтарын тек күрделі, яғни үш немесе одан да көп
сөзді изафеттерден ғана байқауға болады, ал жалпы бұл тұлғалардағы
меншіктілік мағына тәуелдік қосымшалары арқылы ғана беріледі делінген.
Мысалы: Киһи аата – кісі аты (досл.: человек имя+его), киһи атақа – кісі
аяғы (досл.: человек нога+его), киһи атақын суола – кісі аяғының ізі
(досл.: человек нога+его след+ее). Но так как второй член первого
словосочетания служит определением во втором словосочетании, то аффикс
принадлежности –а в нем заменяется аффиксом -ын. Это аффикс древнего
родительного падежа, исчезнувшего в якутском склонении, сохранился лишь как
оформитель средних членов в сложном изафетном словосочетании. Выступает
этот аффикс только вместо аффикса принадлежности 3-го лица. [7. 42] Бұндай
ілік септігінің көрсеткіштері якут тілінде тек ІІІ жақта ғана сақталған, ал
күрделі сөз тіркесінің құрамына енетін І, ІІ жақта, көпше және жекеше түрде
айтылатын сөз тіркесінің екінші компонентінде мұндай қосымшалардың
ауыстырылуы байқалмайды. Мысалы: Мин атақым суола, сөз тіркесін қазақ
тіліне аударар болсақ мен аяғым ізі болып шығар еді.
Сондай-ақ еңбекте изафеттер жеке-дара бөлініп қарастырылады. Мұның
себебі, бірінші яғни бағыныңқы компонентті есімше тұлғасынан жасалған сөз
тіркестері тек өздерінің мағына ерекшелігімен ғана емес, құрылымымен де
ерекшеленеді. Зерттеушінің келтірген дәлелдеріне сүйенер болсақ, есімді
изафеттерде бағыныңқы компонентке тәуелдік қосымшалары жалғанады, ... при
сочетании определения, выраженного придложением, в изафетном словосочетании
обязательны и аффикс принадлежности, и причастная форма глагола:
Кэпсээбит кинигэм – книга, о которой рассказал+я;
Кэпсиир кинигэң – книга, о которой рассказываешь+ ты;
Кэпсиэх кинигэтэ – книга, о которой расскажет+он. [7. 41] Есімше
тұлғалы изафеттердің өзге де ерекшеліктерін ғалым өз еңбегінде жан-жақты
қарастырған және мұндағы тұлғалық байланыстардың өзгешелігі де көрсетілген.
Сөз бен сөзді байланыстыруда түркі тектес тілдерде біршама нақты
жүйеге түскен тәсілдердің бірі – бұл сөздердің септік жалғаулары арқылы
байланысуы. Түркі тілдеріндегі сөз тіркестерін зерттеген ғалымдарың қай-
қайсысы болмасын бұл мәселеге тоқталмай кетпеген. Мұның бірден-бір себебі
тілдерде сөздердің синтетикалық тәсілдермен байланысуы сөйлем құрауда
негізгі қызмет атқаруыннда болса керек. Сабақтаса байланысқан сөз
тіркестерінің арасында септік жалғауларының дәнекерлік етуін Е.И.Убрятова
етістіктермен байланыстыра қарастырады. Септік жалғаулары арқылы
синтетикалық жолмен байланысқан сөз тіркестерінің бағыныңқы сөзі септік
формаларын қабылдайтын кез келген сөз табынан жасала береді, ал басыңқы
компонент негізінен етістіктерден болады. Алайда бұл қасаң қағйда деген сөз
емес. Есім сөздердің септік тұлғалы бағыныңқыларды меңгеруінің якут тілінде
де бар екенін Е.И.Убрятова мысалдар арқылы дәлелдеді. Ол тілдегі мағыналық
ерекшеліктеріне қарай зат есім, сын есімдер болуы мүмкін.
Бағыныңқы сөзге септік жалғауының бірінің жалғануы түрлі себептерге
байланысты деп қарастырған ғалым, оның бірінші себебі, етістікті сөз
тіркесіндегі басыңқы сөздің меңгеру қабілеттілігіне байланысты, екіншіден,
синтаксистік конструкцияларға байланысты болады дейді. Дегенмен,
бағыныңқының септік тұлғасы сол септік жалғауының семантикасына және
сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметіне байланысты анықталады дей отырып,
септік жалғауларының көмегімен байланысқан сөз тіркестерін үш топқа бөледі:
а) словосочетания с глагольным управлением;
б) словосочетания с управляемым членом, форма которого зависит от его
семантики и роли в предложении;
г) словосочетания с конструктивным управлением [7. 57].
Сөз тіркесінің етістікті меңгеру аталған тобына септік қосымшаларының
бағыныңқы сөзге жалгануы басыңқы қызметте жұмсалып отырған етістіктің
мағынасына байланысты болады. Зерттеушінің сөзімен айтқанда, кейбір
етістіктер есімдермен тіркесіп, олардың белгілі бір септік тұлғасында
тұруын қажет етеді, әрі бұл байланыстағы сөз тіркестері орын талғамай,
іргелес тұрып та, алшақ тұрып та байланыса алады. Кей жағдайда сөйлемнің
синтаксистік құрылымына сәйкес бағыныңқы сөз басыңқыдан кейін де тұруы
мүмкін. Тілдегі бірқатар жұрнақтардың көмегімен етістік сөз табынан зат
есімге көшкен сөздер де септік жалғаулы сөзді меңгере алады, бірақ мұндай
сөз тіркестерінде орын тәртібі қатаң сақталады. Сөз тіркестерінің
синтетикалық жолмен байланысуында септеулік шылаулардың да қатысатыны
айтылады.
Түркі тілдеріне ортақ табыс септігі аталатын тура толықтауыштың
басыңқы сөзбен синтаксистік қатысы туралы: харчыны ылбыта – қажыны алды,
харчы ылбыта – қаржы алды, харчыта ыл – қаржы ал, харчылары ылбыта –
қаржыларды алды, харычттан ылбыта – қажыдан алды мысалдарын келтіре отырып,
якут тілінде синтетикалық тәсілмен берілген сөз тіркестерінің ерекше
тұлғаларын көрсетеді. Бұл тіркестердің алғашқы екеуінде іс-әрекет пен обьек
арсындағы байланысты көруге болады, бірақ екіншісіндегі табыс септігінің
түсіп қалуы етістік пен есім сөзді біртұтас етіп көрсетеді, ... центр
тяжести значения лежит на деиствии, с которым обьект действия как бы
сливается, служа лишь его побочной ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz