Әдебиеттік оқу пәнінің, көркем шығарманы оқыту мен талдаудың негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
І тарау. Әдебиеттік оқу пәнінің педагогика . психологиялық негіздері.
1.1 Әдебиеттік оқу пәнін жүргізудегі тәрбие үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.8
1.2 Халық шығармалары . ұлттық тәрбие беру көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.14
ІІ тарау. Көркем шығарманы оқыту мен талдаудың тәрбиелік негіздері.
2.1.Көркем шығарма арқылы еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ...15.34
2.2.Оқушыларға эстетикалық тәрбие берудегі көркем шығарманың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35.38
ІІІ тарау. Ана тілі оқулықтарының тәрбие нысандары.
3.1 Ана тілі оқулықтарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39.46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47.49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.61
І тарау. Әдебиеттік оқу пәнінің педагогика . психологиялық негіздері.
1.1 Әдебиеттік оқу пәнін жүргізудегі тәрбие үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.8
1.2 Халық шығармалары . ұлттық тәрбие беру көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.14
ІІ тарау. Көркем шығарманы оқыту мен талдаудың тәрбиелік негіздері.
2.1.Көркем шығарма арқылы еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ...15.34
2.2.Оқушыларға эстетикалық тәрбие берудегі көркем шығарманың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35.38
ІІІ тарау. Ана тілі оқулықтарының тәрбие нысандары.
3.1 Ана тілі оқулықтарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39.46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47.49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.61
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел, дербес мемлекет болып егемендік алуына орай қоғамды демократияландыруда, ізгілендіруде, жас жеткіншектерді көркем шығарма арқылы тәрбиелеудің маңызы, мәні де зор.
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі күнде бастауыш сынып оқушыларының білімділік қабілеттерін арттыра отырып, олардың жеке тұлға ретіндегі адами асыл – қасиеттері - еңбексүйгіштік, адамгершілік – эстетикалық рухани сезімдерін тәрбиелеу мәселесі ең өзекті мәселе болып отыр. Білім беру дегеніміз - ғылымға негізделген жүйелі бағдарлама бойынша теориялық, практикалық іске, еңбекке баулу, дүниетанымын кеңейту. Оқушының бойындағы бар қабілетін жетілдіріп, кемеліне келтіру үшін әдебиеттік оқу пәнінің маңызы ерекше. Сондықтан біржақты, жаттанды білім берілмей, оқу сабақтарында бала бойына ізгі қасиеттерді қалыптастыру мәселесі қаншалықты өзекті болса, оны әдебиеттік оқу арқылы ғана, яғни ана тілінің сөз сұлулығы арқылы бала бойына дарыту соншалықты өзекті мәселе деп қарастырамыз.
Қазақстан Республикасы мәдени-этикалық білім тұжырымдамасында: “Әрбір адам, ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс.
Жас ұрапқты тәрбиелеу ісі қоғам дамуының қай кезеңінде болмасын уақыттың талап-тілегіне сай үздіксіз жүзеге асырылып отырады. Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының негізгі бағыттарында: “Әрбір пәнді оқытудың ғылыми дәрежесінің неғұрлым жоғары болуы, ғылым негіздерінің берік игерілуі, идеялық-саяси және адамгершілік тәрбиенің және дене тәрбиесінің жақсартылуы қамтамассыз етілсін. Оқыту мен тәрбиелеу әдістерін жетілдіру міндеті қойылсын” – делінген.[ 2.3.]
Осы орайда мектептегі көркем әдеби шығармалар - өсіп келе жатқан жас ұрпақты қазіргі бәсекелестікке сай, жаңа қоғам құруға бейім, икемді, ұлттық, адамзаттық құндылықтарды меңгере алатын, патриоттық сезімі берік қылыптасқан азаматтарды тәрбиелеудің басты құралы.
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі күнде бастауыш сынып оқушыларының білімділік қабілеттерін арттыра отырып, олардың жеке тұлға ретіндегі адами асыл – қасиеттері - еңбексүйгіштік, адамгершілік – эстетикалық рухани сезімдерін тәрбиелеу мәселесі ең өзекті мәселе болып отыр. Білім беру дегеніміз - ғылымға негізделген жүйелі бағдарлама бойынша теориялық, практикалық іске, еңбекке баулу, дүниетанымын кеңейту. Оқушының бойындағы бар қабілетін жетілдіріп, кемеліне келтіру үшін әдебиеттік оқу пәнінің маңызы ерекше. Сондықтан біржақты, жаттанды білім берілмей, оқу сабақтарында бала бойына ізгі қасиеттерді қалыптастыру мәселесі қаншалықты өзекті болса, оны әдебиеттік оқу арқылы ғана, яғни ана тілінің сөз сұлулығы арқылы бала бойына дарыту соншалықты өзекті мәселе деп қарастырамыз.
Қазақстан Республикасы мәдени-этикалық білім тұжырымдамасында: “Әрбір адам, ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс.
Жас ұрапқты тәрбиелеу ісі қоғам дамуының қай кезеңінде болмасын уақыттың талап-тілегіне сай үздіксіз жүзеге асырылып отырады. Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының негізгі бағыттарында: “Әрбір пәнді оқытудың ғылыми дәрежесінің неғұрлым жоғары болуы, ғылым негіздерінің берік игерілуі, идеялық-саяси және адамгершілік тәрбиенің және дене тәрбиесінің жақсартылуы қамтамассыз етілсін. Оқыту мен тәрбиелеу әдістерін жетілдіру міндеті қойылсын” – делінген.[ 2.3.]
Осы орайда мектептегі көркем әдеби шығармалар - өсіп келе жатқан жас ұрпақты қазіргі бәсекелестікке сай, жаңа қоғам құруға бейім, икемді, ұлттық, адамзаттық құндылықтарды меңгере алатын, патриоттық сезімі берік қылыптасқан азаматтарды тәрбиелеудің басты құралы.
1. Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамасы.// Егемен Қазақстан.- 1996 , 7 тамыз.
2. Жаманқұл П. Қ. Ана тілі оқулықтарының “Бастауыш мектеп” журналдары. 2001-2006.
3. “Қазақстан мектебі” журналдары. 2002-2005.
4. Байтұрсынов А. “Ақ жол”Алматы. 1991.
5. Аймауытов Ж. Психалогия. “Рауан.”1995.
6. Жұмабаев М. Педагогика.
7. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. “Рауан.”Алматы. 1997.
8. Қоянбаев Ж. Педагогика. Алматы. 1990.
9. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халықтық дәстүр.
Алматы.1990.
10. Дүйсембекова Ш. Педагогика. Семей. 2004.
11. Педагогика. Әбенбаев, Құдиярова А, Әбиев Ж.Астана.2003.
12. Салқынбай А,Көккөзова М. “Әдіскер тағылымы” Алматы.1990.
13. Бержанов Қ,Мусин С Педагогика тарихы.Алматы.1984.
14. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. Алматы.1986.
15. Болдырев Н.И. Класс жетекшісі. Алматы. 1987.
16. Жұмақанов Ә., Аймағамбетова Б., Бозжанова К.Семьяда балаларды
адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. Алматы. 1985.
17. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы. “Санат”1995.
18. Коротов В.М. Мектеп оқушыларының өзін-өзі басқаруы. Алматы. 1978.
19. Нұрғалиева Г. Оқыту әдістері. Алматы.1991.
20. Бастауыш сынып оқулықтары. “Атамұра”, “Рауан”
21. Ақшолақов Т. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы.
“Рауан”1992.
22. “Қазақ тілі мен әдебиеті” журналдары.2006.
23. Жиенбаев С. Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы.Алматы.1979.
24. Арғынов Х, Сүлейменова Ғ.Ана тілін оқыту /көмекші құрал /
25. Бозжанова К. Бастауыш мектепте оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыру. Алматы. 1989.
26. Бітібаева Қ, Мұқышева М. Әдедиетті оқытудың жаңа технологиясы.
27. Кәрімқызы Ж. Қазақ тілі мен әдебиетінің дидактикалық жаттығулары.Алматы. “Өлке” 2001.
28. Шалабаев Б.Көркем әдебиет тілі және оны мектепте оқыту.Алматы.
“Мектеп” 1982.
29. Сыздықова Р. Сөз сазы. “Санат”1995.
30. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы. “Мектеп” 1973.
31. Есенбеков Т. Әдеби талдауға кіріспе. Оқу құралы. 1991.
32. Қалиев С., Оразаев М.,Смайлова М.Қазақ халқының салт-дәстүрлері.
Алматы. “Рауан” 1994.
33. Каштанбекова Р. Мақал-мәтелдерді қолдану ерекшеліктері. Қазақстан мұғалімі.2- 2004.
34. Тұрманжанов Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. Алматы.”Ана тілі”1993.
35. Ақшолақов Т. Көркем шығариаға талдау жасау. Алматы.1994.
36. Абай тілінің сөздігі. Алматы.”Ғылым” 1966.
37. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психалогия.Алматы.1982.
38. Базарбав М. Көрікті ойдан-көркем сөз. Алматы. “Рауан” 1994.
39. Ақназаров Б., шыныбекова Ә. Оқу процесінде тәрбиелеу. Алматы.1982.
40. Қуантаева К.,Халитова І. Абай мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары. Алматы.2001.
41. Джанбубекова М. Бастауыш сынып оқушыларының экономикалық тәрбиесінің педагогикалық негізі. Автореферат.Алматы.2000
42. Мұқанов М. Жас ерекшелігі және педагогикалық психалогия.Алматы .
“Мектеп” 1982.
43. Республикалық ғылыми-практикалық кокференция материялдары. “Қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың өзекті мәселелері” Семей.2005.
2. Жаманқұл П. Қ. Ана тілі оқулықтарының “Бастауыш мектеп” журналдары. 2001-2006.
3. “Қазақстан мектебі” журналдары. 2002-2005.
4. Байтұрсынов А. “Ақ жол”Алматы. 1991.
5. Аймауытов Ж. Психалогия. “Рауан.”1995.
6. Жұмабаев М. Педагогика.
7. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. “Рауан.”Алматы. 1997.
8. Қоянбаев Ж. Педагогика. Алматы. 1990.
9. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халықтық дәстүр.
Алматы.1990.
10. Дүйсембекова Ш. Педагогика. Семей. 2004.
11. Педагогика. Әбенбаев, Құдиярова А, Әбиев Ж.Астана.2003.
12. Салқынбай А,Көккөзова М. “Әдіскер тағылымы” Алматы.1990.
13. Бержанов Қ,Мусин С Педагогика тарихы.Алматы.1984.
14. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. Алматы.1986.
15. Болдырев Н.И. Класс жетекшісі. Алматы. 1987.
16. Жұмақанов Ә., Аймағамбетова Б., Бозжанова К.Семьяда балаларды
адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. Алматы. 1985.
17. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы. “Санат”1995.
18. Коротов В.М. Мектеп оқушыларының өзін-өзі басқаруы. Алматы. 1978.
19. Нұрғалиева Г. Оқыту әдістері. Алматы.1991.
20. Бастауыш сынып оқулықтары. “Атамұра”, “Рауан”
21. Ақшолақов Т. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы.
“Рауан”1992.
22. “Қазақ тілі мен әдебиеті” журналдары.2006.
23. Жиенбаев С. Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы.Алматы.1979.
24. Арғынов Х, Сүлейменова Ғ.Ана тілін оқыту /көмекші құрал /
25. Бозжанова К. Бастауыш мектепте оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыру. Алматы. 1989.
26. Бітібаева Қ, Мұқышева М. Әдедиетті оқытудың жаңа технологиясы.
27. Кәрімқызы Ж. Қазақ тілі мен әдебиетінің дидактикалық жаттығулары.Алматы. “Өлке” 2001.
28. Шалабаев Б.Көркем әдебиет тілі және оны мектепте оқыту.Алматы.
“Мектеп” 1982.
29. Сыздықова Р. Сөз сазы. “Санат”1995.
30. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы. “Мектеп” 1973.
31. Есенбеков Т. Әдеби талдауға кіріспе. Оқу құралы. 1991.
32. Қалиев С., Оразаев М.,Смайлова М.Қазақ халқының салт-дәстүрлері.
Алматы. “Рауан” 1994.
33. Каштанбекова Р. Мақал-мәтелдерді қолдану ерекшеліктері. Қазақстан мұғалімі.2- 2004.
34. Тұрманжанов Ө. Қазақ мақал-мәтелдері. Алматы.”Ана тілі”1993.
35. Ақшолақов Т. Көркем шығариаға талдау жасау. Алматы.1994.
36. Абай тілінің сөздігі. Алматы.”Ғылым” 1966.
37. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психалогия.Алматы.1982.
38. Базарбав М. Көрікті ойдан-көркем сөз. Алматы. “Рауан” 1994.
39. Ақназаров Б., шыныбекова Ә. Оқу процесінде тәрбиелеу. Алматы.1982.
40. Қуантаева К.,Халитова І. Абай мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары. Алматы.2001.
41. Джанбубекова М. Бастауыш сынып оқушыларының экономикалық тәрбиесінің педагогикалық негізі. Автореферат.Алматы.2000
42. Мұқанов М. Жас ерекшелігі және педагогикалық психалогия.Алматы .
“Мектеп” 1982.
43. Республикалық ғылыми-практикалық кокференция материялдары. “Қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың өзекті мәселелері” Семей.2005.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-5
І тарау. Әдебиеттік оқу пәнінің педагогика – психологиялық негіздері.
1. Әдебиеттік оқу пәнін жүргізудегі тәрбие
үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 6-8
2. Халық шығармалары - ұлттық тәрбие беру
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-14
ІІ тарау. Көркем шығарманы оқыту мен талдаудың тәрбиелік негіздері.
2.1.Көркем шығарма арқылы еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ...15-
34
2.2.Оқушыларға эстетикалық тәрбие берудегі көркем
шығарманың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35-38
ІІІ тарау. Ана тілі оқулықтарының тәрбие нысандары.
1. Ана тілі оқулықтарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...39-46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7-49
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
-51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52-61
Кіріспе
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел, дербес мемлекет болып егемендік
алуына орай қоғамды демократияландыруда, ізгілендіруде, жас жеткіншектерді
көркем шығарма арқылы тәрбиелеудің маңызы, мәні де зор.
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі күнде бастауыш сынып оқушыларының білімділік қабілеттерін
арттыра отырып, олардың жеке тұлға ретіндегі адами асыл – қасиеттері -
еңбексүйгіштік, адамгершілік – эстетикалық рухани сезімдерін тәрбиелеу
мәселесі ең өзекті мәселе болып отыр. Білім беру дегеніміз - ғылымға
негізделген жүйелі бағдарлама бойынша теориялық, практикалық іске, еңбекке
баулу, дүниетанымын кеңейту. Оқушының бойындағы бар қабілетін жетілдіріп,
кемеліне келтіру үшін әдебиеттік оқу пәнінің маңызы ерекше. Сондықтан
біржақты, жаттанды білім берілмей, оқу сабақтарында бала бойына ізгі
қасиеттерді қалыптастыру мәселесі қаншалықты өзекті болса, оны әдебиеттік
оқу арқылы ғана, яғни ана тілінің сөз сұлулығы арқылы бала бойына дарыту
соншалықты өзекті мәселе деп қарастырамыз.
Қазақстан Республикасы мәдени-этикалық білім тұжырымдамасында: “Әрбір
адам, ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек,
ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс.
Жас ұрапқты тәрбиелеу ісі қоғам дамуының қай кезеңінде болмасын
уақыттың талап-тілегіне сай үздіксіз жүзеге асырылып отырады. Жалпы білім
беретін және кәсіптік мектеп реформасының негізгі бағыттарында: “Әрбір
пәнді оқытудың ғылыми дәрежесінің неғұрлым жоғары болуы, ғылым негіздерінің
берік игерілуі, идеялық-саяси және адамгершілік тәрбиенің және дене
тәрбиесінің жақсартылуы қамтамассыз етілсін. Оқыту мен тәрбиелеу әдістерін
жетілдіру міндеті қойылсын” – делінген.[ 2.3.]
Осы орайда мектептегі көркем әдеби шығармалар - өсіп келе жатқан жас
ұрпақты қазіргі бәсекелестікке сай, жаңа қоғам құруға бейім, икемді,
ұлттық, адамзаттық құндылықтарды меңгере алатын, патриоттық сезімі берік
қылыптасқан азаматтарды тәрбиелеудің басты құралы.
Зерттелу деңгейі:
Мектептердің бастауыш сатысындағы тіл және оқу пәндері бойынша
белгілі Т.О. Рамзаева, В.Г. Горецкий, Н.Н. Светловская, М.С. Соловетчик,
М.Н. Оморокова, В.Н. Зайцев, О.В. Сосновская, О.В. Дженелей, Р.Н. Бунеев,
О.Б. Кубасова, В.А. Левин, сынды ғалымдардың төмендегідей ой-пікірлері
басшылыққа алынды. “Баланы көркем әдебиет әлеміне енгізіп, оған сөз
өнерінің ерекшеліктерін түсінуге көмектесу керек”. (В.Г. Горецкий, Л.Ф.
Климанова). “Көркем әдебиетті оқуға үйрету және сауатты оқырмандықтың
негізін қалау керк” (В.А. Левин). “Эстетикалық дамыған оқырманды
қалыптастыру керек” ( Г.Н. Кудина). “Білікті оқырман дайындау керек” (О.В.
Дженелей).
2002 жылғы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде “Әдебиеттік
оқу” пәнінің жетілдірілген білім стандарты дайындалады. Және де, Қолданылу
саласы” бөлімінде пәнді білім беру жүйесінде қолдану ережелері;
“Нормативтік сілтемелерде” сүйенілетін негізгі құжаттар; “Анықтамалар мен
қысқартулар пәннің негізгі ұғымдарына түсініктемелер; жан – жақты
қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Бастауышта әдебиеттік оқу пәнінің тіл білімінің маңызды саласы екенін,
оның оқушы қабілетін дамытып, дүниені көркем сөз арқылы бейнелі қабылдауға
үйрететін және балаларды еңбек пен адамгершілікке, эстетикаға тәрбиелеудің
құралы екендігін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Әдебиеттік оқу пәнінің мәнін, маңызын, ролін анықтау;
- Әдебиеттік оқу пәні - баланы көркем өнердің ерекше түрі - әдебиетпен
табыстыру құралы екендігін көрсету;
- Бастауыштағы әдебиеттік оқу пәні мазмұнының ұлттық, жалпы адамзаттық
құндылықтарды, білім беруді ізгілендіруді жүзеге асыруға құрылғандығын
таныту;
- Әдебиеттік оқу пәні арқылы оқушылардың ізгілікті – елжанды,
шығармашыл дара тұлғаның қасиетін, көркемдік - эстетикалық талғамын
оятудың жолдарын көрсету;
- Тақырыптың мазмұнын қарастырған ғылыми – теориялық әдебиеттер мен
мерзімді басылымдарды зерттеу.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми – теориялық әдебиеттерді талдау;
- бастауыш мектептегі озат педагогтардың іс – тәжірибесімен танысу;
- оқу – тәрбие процесін бақылау нәтижесінде салыстырмалы түрде талдау,
бағалау;
- оқу материалдарының берілу ретін, жүйелілігін, мазмұнын баспалар
бойынша салыстыру;
- әртүрлі проблемалық жағдаяттар туғызып, сырттай бақылау, әңгімелесу.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы:
Бітіру жұмысының шеңберінде орындаған ғылыми зерттеу жұмысының
нәтижесі көптеген ғылыми – теориялық әдебиеттер мен монографиялардың және
нормативтік – құқықтық құжаттардың негізінде тұжырымдалған, сондықтан
бітіру жұүмысының қорытындысы мектеп мұғалімдері мен студент –
практиканттарға тиімділігі мол, мәнді де маңызды ғылыми - әдістемелік құрал
болып табылады.
Практикалық маңыздылығы:
Қоғам өзі талап етіп отырған елжанды, парасатты, еңбекқор, білімді
тұлға тәрбиелеп шығару болғандықтан оқушылардың ізгі қасиеттерін тәрбиелей
отырып оқыту өте маңызды процесс.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Бітіру жұмысы кіріспеден, тараудан, жалпы әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау. Әдебиеттік оқу пәнінің педагогика-психологиялық негіздері.
1.1 Әдебиеттік оқу пәнін жүргізудегі тәрбиелік үрдістер.
Қазіргі кезеңде білім мен тәрбие берудің мақсаттары мен
міндеттері өзгерді, жаңа бағыт алды. Имандылық, ізгілік, еркіндікке
негізделген жан-жақты дамыған жеке тұлға қалыптастыруды мақсат еткен
мектептердің қажеттілігін өмірдің өзі туғызып отыр. Тәрбие жеке адамды
мақсатты түрде қалыптастыру болып табылады. Мектептегі тәрбие адамның
өмірінде үлкен із қалдырады, себебі нерв жүйесі жас кезінде жоғары
қабылдағыш және иілгіш келеді. Жас ұрпақтарға аға буынның жинақтап берген
әлеуметтік бай тәжірибесін беруде, қайта құру идеологиясын сана сезімдеріне
сіңіруге, мағыналы мінез-құлық нормалары мен жүріс-тұрыс әдеттерін
қалыптастыруда кешенді тәрбие қоғамдақ функция атқарады. Осы орайда
тәрбиеге жүктелетін ең басты мақсат - қоғамға қажетті адамгершілік қасиеті
жоғары, еңбек сүйгіш, ғылыми дүниетанымы қалыптасуы үстіндегі, эстетикалық
талғам сезімі мен дене күші мығым, белсенді өмірлік позициясы айқындалған
жасты дамытып қалыптастыру. Балаларды ұлттық жалпы адамзаттық қазыналар
мен мүдделер негізінде тәрбиелеу-қазіргі қоғамдағы тәрбиенің басты мақсат
міндеттері болып табылады.
Мектептің алтын шырағы мұғалім мен тәрбиешілерден - инновациялық
идеялар, жемісті еңбектер талап етілуде. Білім мен тәрбие оқушы -
субектінің “мен” менталитетін қалыптастыруға, дарын көшін ашуға, өзін-өзі
дамытуға өзін - өзі тануға, өзін - өзі оқытуға негізделіп отыр. Ұлттық
идеология айналасында келелі әңгімелер қозғалып, ұрпақ тәрбиесінің басты
бағыттарын айқындау мәселесі де күн тәртібіне шықты. Ұлттық идеологияның
қайнар көзі ұлтымыздың өзінде жатыр. Оның ғасырлар бойы жасаған тәлім-
тәрбиесі, әдет-салты жас ұрпағын тәрбиелеудегі ұстанымында жатыр.
Перзенттерін даналардан қалған шешендік пен көсемдікке, пәлсапаға толы сөз
өнерімен тәрбиелеуде алдына жан салмаған. Ұлттық идеологиямыз осы алтын
қазынаны басты ұстанымы етуі керек.
“Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек. Тәрбиесіз берілген
білім азаматтың қас жау, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі”- деген
екен Әбу Насыр Әл- Фараби. [ 11. 134 ] Данышпанның дана сөзі қай заманда
болсын қасиетін жоғалтпайды. Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік
қасиеттерімен, әдептілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен ардақталады.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат- саналы ұрпақ
тәрбиелеу.
. Оқушының ой - өрісінің, сана-сезімінің жан - жақты дамуы бастауыш
сыныптан басталады. Баланы оқу-тәрбие үрдісі негізінде дамыту мәселесі-
жылдар бойы көптеген ғалым – психологтардың, педагогтардың, практик-
мұғалімдердің пікірталас тудырып келген және күні бүгінге дейін күн
тәртібінен түспей жүрген мәселесі. Чехтың ұлы педагогы Я. А. Коменский :
“Адамның жас шағында алған білімі ғана орнықты болып, естен шықпайды” деген
екен. Оқу -тәрбие жұмысының негізгі әдісі- дидактика заңдарын толық
қолданып жаттықтыру, яғни білімді мазмұннан туғызып, дағдыға айналдыру.
Қазіргі жаңару кезінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу
үрдісінде адам факторы және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын
жаңарту бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп
отыр.Осыған байланысты тәрбие берудің тиімділігі мен сапасын арттырудың
негізгі бағыты- барлық тәрбиелік істе әрбір баланы жеке тұлға деп танып
біліп, жан-жақты қалыптастыру. Бастауыш сатыда оқу-тәрбие жұмысы жан-жақты
қарастырылып, оқушылар ұйымы арқылы ықпал ету қазіргі кезеңнің өзекті
мәселесі болып отыр.
Тәрбие өмір бақи үздіксіз жүретін үрдіс болса да, қазақ халқы
жетілген тұлғаның сипатын “Сегіз қырлы, бір сырлы” деген бір ауыз сөзбен
түйіндеген. Өйткені адамның тәндік және жандық сипатын бірлікте
қарастырған. Рухани сана тәндік санамен тығыз байланысты болады. Рухани
сананың мақсаты өмірдің құндылығын түсіну, яғни ақыл-ой арқылы айналадағы
болмысты танып, білімді игеріп, ақиқатты іздеу, сезім арқылы бақытты,
сұлулықты, қуаныш-ренішті, мұңды сезіну, ерік арқылы ақыл-ой мен іс-
әрекетті рақымдылық пен мейірімділікке бағыттау,. Сондықтан да ұрпақ
тәрбиесіндегі көкейкесті мәселелердің бірі-жетілген тұлға тәрбиелеу. Бала -
балғын тал, ересек адам -бағбан. Бұл әр халықтың ғасырдан-ғасырға әкеле
жатқан қағидасы.Сондықтан баланың ана тіліне деген сүйіспеншілігін
тәрбиелеп, бала жанын небір жақсылық нәрімен суару –оны өсіруші,
тәрбиелеуші әрбір үлкеннің мұраты. . Әдебиеттік оқу пәнін жүргізу үшін
әрбір мұғалім озат тәжірибелі ұстаздардың іс-тәжірибесімен санасып, өз
ізденісінен туған жемісті әдіс-тәсілдермен ұштастырып отыруы керек. Сабақты
сапалы етіп өткізу үшін мұғалім оның теориялық негізін жетік білуі тиіс.
Сонымен қатар мұғалім педагогика, психология әдістемелеріне сүйенеді. Ал
дидактиканың мәні – бір ғана тәрбие жұмысы емес, оқудың теориясы мен
жүйесі. Оны қазақтың ұлы педагогы Ыбырай Алтынсарин “біртұтас әдіс” деп
атаған. [ 2. 18]
Бастауышта әдебиеттік оқу пәні оқушыларды тек білім берумен
сусындатпай, сонымен қатар оларға тәрбиелік тұрғыдан болашаққа бағыт-бағдар
сілтейді. Ғылыми педагогикада К.Д. Ушинский айтқандай, “ақыл-ой дегеннің
өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі” екенін ескерсек, баланың өз
тәжірибесі бай, сан алуан болса да, ақыл-ой дамуының қайнар көзі бола
алмайды” деп тұжырымдаған. [11. 127 ] Баланың ақыл-ойының дамуы еңбек пен
ғылым-білімнің ұштасуына байланысты. Сөз өнерін дәріптеген халқымыз
жастардың ақыл-ойын, білімін дамытуда ауыз әдебиетінің айтыс жанырын, оның
ішінде жұмбақ айтысын, өнер жарысын пайдаланған. Жас ұрпақтың дүниетанымдық
көзқарасын қалыптастыру ең алдымен білім негіздері оқу үрдісі тіл,
әдебиет, тарих т.б. арқылы іске асса, оның логикалық жалғасы тәрбие ісінде
жалғастырылған.
1.2 Халық шығармалары - ұлттық тәрбие беру көзі.
Қазақ халқында “Халық педагогикасы” ұғымымен қатар “Халықтық
тәрбие”, “Халық қағидасы” , “Халық тәлімі” , т.б. осы іспеттес ұғымдар жиі
қолданысқа түседі. Халық педагогикасының қыр-сырын зерттеп келе жатқан сөз
зергерлерінің бірі М. Әлімбаев : “Халық педагогикасы ғасырлар бойы
қалыптасып, қорлана байып келе жатқан ғылым” дейді. [ 15.58 ] Халықтық
педагогиканың өзі ауыз әдебиетінен фольклордың сан алуан жанрларынан нәр
алып отырады. Халықтық тәрбиенің арқауы, ұлттық тәрбиенің негізі- ауыз
әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлерге ерекше мән бере жинақтап, саралап,
тұжырымдап оқыту міндеті алға қойылған. Халық ауыз әдебиетінің нұсқалары,
салт-дәстүрлер қазіргі кезде жанданып, өзінің өміршеңдігін дәлелдеуде.
Балаларды жан- жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт
-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық рөлі орасан зор. Қазақ
фольклорінің қай жанрын алсаңыз да халқымыздың ғасырлар бойы сақтаған
танымдық та, тәрбиелік мәні зор бай тәжірибесінің түп қазығы екеніне
көзіңіз жетеді.
Ертеден қазақ халқы дәстүр бойынша баласын бес-алты жасында аузы
дуалы шешендердің, ел бастаған көсемдердің, даналардың, мергендердің,
батырлардың соңынан ерте білген. Онысы – балам халық дәстүрін жол-
жоралғысын көңілге тоқып өссін дегені болу керек. Сондықтан да мектепте
балаларға білім беруде ұлттық тәрбие дәстүрлерін басшылыққа алу – басты
талап. М. Жұмабаевтың педагогикасында “адам баласына тәрбие қылмай
болмайды” деп тәрбиені дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық һәм құлық
тәрбиесі деп төртке бөледі. Мектепте сабақты қызықты етіп өткізу үшін халық
педагогикасына сүйенген. .Халықта “балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз
ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле” деген мақал бар.
Психологиялық-педагогикалық ғылымдарының дәлелдеулері бойынша ұлттық
тәлім -тәрбиенің негізіне сай ұлттық ойлау, сана-сезімі, мәдениеті
қалыптасуы тиіс; ұлттық даму ерекшеліктерін ескермеу , әдет- ғұрып, салт
–дәстірлерді білмеу , әрбір адамның адамгершілік қасиетінің жойылуына,
олардың азғындауына әкеп соқтыратынын оны болдырмаудың ең басты жолы -
жүйелі білім мен тәрбие беру. Халық педагогикасына сүйену оқушыларды
тәрбиелеу мен оқытудың ұлт мектептері үшін міндет болу қажет. Ал бүгінгі
ұрпақ тәрбиесінің негізгі өзегі-оларды ұзақ жылдар бойы қалыптасқан
халқының салт дәстүрлері рухында тәрбиелеу. Ғасырлар бойы қалыптасқан
ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын жадына біртіндеп сіңіріп
отыратын арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер де болған. Мысалы мақал-мәтелдерде
адамгершілік, имандылық тәрбиесіне байланысты әдет- ғұрыптар насихатталса,
жұмбақтар мен айтыстарда - ақыл-ой тәрбиесі, жыр дастандарда - әсемдік
тәрбиесінің негізгі қағидалары, ал ертегілер халықтық тәрбиенің сан алуан
мәселелерін қозғайтын тәлімдік құрал ретінде пайданалынған. Демек, халықтық
педагогика рухани мұраны жас ұрпақтың санасына сіңіру жолдарын көрсетеді.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой толғаныстары бесік жыры, батырлық
эпостарда, ертегі, аңыздарда, мақал мәтелдерде көптеп кездеседі. Бала
тәрбиесіндегі барлық жұмыстарымызды халықтық педагогика негізінде құрып,
ата-баба дәстүрінің озық үлгілерінен үйренгенде ғана алға қойған мақсат
орындалады. Бесік жыры, ана әлдиін есітіп өспеген бала- халық дәстүрінде
тәрбиеленбеген бала, ал халық дәстүрінде тәрбиеленген баладан туған халқын
сүйетін, дінін, тілін, құрметтейтін мейірімді де, тәрбиелі азамат өсіп
шығары анық. Халық әділеттілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен
батырлықты, ертеден – ақ жоғары бағалап, ән -жырға , әңгімеге арқау етіп
отырған. Халықтың ауыздан-ауызға тарап, бізге жеткен ертегі, аңыз-
әңгімелерінің барлығында да, ақылыдылық пен ақымақтық, адалдық пен
арамзалық, жақсылық пен жауыздық қатар көрсетіледі.
Баланы жетілдіре тәрбиелеуде көне уақыттан келе жатқан әдістер
көп. Соның ішінде баланы қиял-ғажайып ертегілеріне әуестендірудің пайдасы
өте зор. М. Жұмабаевтың айтуынша: “Балада қиял ерте оянады. Бірақ оның
жанында суреттеулер аз болғандықтан, қиялы да бай емес. Бала ертегінің
бәрі шын деп ұғады, Бала құрғақ ақылды ұқпайды, жандандырып, суреттеп алып
келсе ұғады. Мысалы, “балаға өтірік айтпа” деген құрғақ сөзің желге
айтқанмен бірдей. Егер сен өтірікші туралы ертегі айтсаң, сол ертегіде
өтірікшінің өтірігінен қор болғанын, зиян көргенін суреттеп алып келсең,
міне бала өтірік айтпау керек екендігін сонда ұғады. Қысқасы, балаға ертегі
тым қымбат нәрсе” дейді.[ 5. 31 ]
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлке, әр елде өмір сүрген
атақты білімпаз, ақылгөй даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегінен
өтіп, ұрпақтар зердесіне ұялаған ұлағатты нақылдар ұшан-теңіз. Ұлтымыздың
асыл мұраларывн дәріптейтіндей, баланың бойына озық әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа, ізгілікке тәрбиелейтіндей шешендік
сөздер, нақыл сөздерді, мақал- мәтелдерді жиірек, кеңінен қолдансақ,
біріншіден, оқушылардың тіл орамдылығын арттырып, өмірге көзқарасын
қалыптастырса, екіншіден, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады,
үшіншіден, балаларды жақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді.Халық
шығармасын оқып, қабылдау нәтижесінде сана-сезімі оянады, тілін дамытады.
Атадан қалған асыл мұра біздің байлығымыз. Ана тілі сабағында тақырыпқа
байланысты “туған жер”, “білім”, “тіл” туралы даналық сөздерді кірістіріп,
сөйлем құрату, өлең оқыту игілікті іс. Мысалы, “Ғылым-ақылдың шамы”, “Ана
тілім-дана тілім”, ”Тіл ақылдың өлшемі” т.б. Шешендік сөз балаларды оқуға,
өнерге, парасаттылыққа және сөз құдіретін қадірлей білуге үндейді.Мұғалім
шешендік сөзді оқытуда туған тілден сұлу сөзді теру үлгісін көрсетеді. Бұл
тіл мәдениетінің өсуіне, ұлттық сананың оянуына септігін тигізеді. Шешендік
сөздерде халқымыздың ұлылығы, сөз саптауы, тұрмысы мен салты бейнеленген.
Мысалы Төле бидің Түлкі есімді жігіттің сұрақтарына берген жауаптарынан
аталы сөздің асқар таудай айбынын танисың. Ал Бөлтірік шешен мен Шақшақ
Жәнібектің шешендік сөздерінен сылдырап аққан сұлу сөзді сүзіп алып, жас
ұрпақтың құлағына құйып , көкірегіне ұялатуға болады. Тілді үйретуші ұстаз
асыл сөзді сөз сайысына түскен шешендерден, сөз зергері
ақындардан іздеуі керек. Ұлттық сана мен дүниетаным тәрбиенің тылсым күші
ұлылар айтқан ұлағатты сөздерде.Ұлттық сана тілі шыққан сәбидің ана тілінде
алғаш “ата”, “әже”, “ана” сынды сөздерінен бастау алады.
Халықтың әсем сөз өрнектері тілге орамды келеді. Халықтық
шығармалардың түрлері балалардың жас ерекшеліктеріне қарай іріктелініп
пайдаланылса, баланың тілді үйренуі, оған қызығуы артады. Жасөспірімдердің
тілінің дамуына отбасының ықпалы да көп тиеді.
Тілді дамытып, тәрбие беруде ертегілердің атқаратын рөлі зор. Ертегі
тілінің көркемдігі және оқиғаларының қызғылықты баяндалуы баланы еріксіз
өзіне тартып, баурап алады.Ертегілерді баланың оқуы не тыңдауы, мазмұнын
айтып беруі сөздік қорын молайтады, қиялдауға мүмкіндіктер туғызады. Ертегі
сюжетіне қатысты түрлі-түсті суреттерді пайдалану арқылы әңгімелесу баланың
эстетикалық талғамы мен танымдық әрекетіне қозғау салады.
Ана тілін оқытуда Ахмет Байтұрсынов төмендегідей тиімді тәсілдер
мен қағидаларды ұсынған:
1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы
шарт.
2. Мәтін, көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының
ұғымына таныс және жақын болуы керек.
3. Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдар, өлең-
жырлар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы қажет.
Тілді оқытуда тіл ұстартуға, көркемсөзге де ден қойғаны дұрыс.
Шешендік сөздері, ұрпақтан ұрпаққа айтылып келе жатқан ертегілеріне дейін
жас ұрпақ тәрбиесінің теңдесі жоқ құралы деуге болады.Тек қана соларды
дұрыс пайдалану, қолдану жағы ақсап жатқанын мойындауымыз керек.
Бастауыш сыныптарда оқушылардың қиялын дамытатын жұмыстың бір түрі-
ойдан ертегі құрастыру. Оқулықтағы берілген ертегілермен танысқаннан кейін,
осыған ұқсас ертегі құрастыртып, немесе ренішпен, өкінішпен аяқталатын
ертегіні қуанышпен аяқталатындай етіп өзгерту баланы шығармашылыққа
үйретумен қатар армандауға, қиялдауға жетелейді. Айтылған ертегілердің
суретін салу арқылы көз алдына ертегілердің кейіпкерлерін елестетеді,
ойында ұзақ сақтайды, ерлікке, еңбек сүйгіштікке, елін, жерін сүюге үлкенді
сыйлауға үйренеді. Ертегілердің тәрбиелік маңызы орасан зор. Ертегілерді
оқу арқылы балалар қарапайымдылық, кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық
сияқты қасиеттерді бойына сіңіреді. Ертегінің тілі түсінікті, қанатты
сөздер мен бейнелі тіркестерге бай болып келеді. У.Д. Ушинскийдің сөзімен
айтқанда, ертегі оқушыны халық қазынасына ендіреді, халық рухымен
араластырады. Ертегілерді балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір
оқығанда-ақ игереді. Сондықтан бірқатар ертегілерді оқығанда жалпы идеясын
ғана әңгімелеп, мазмұнын үйден оқуға тапсыруға болады.
Халық шығармалары баланың ойын, қиялын дамытып, тілін жетілдіруде
орасан зор маңызы бар екені ескеріліп, оқулықта ауыз әдебиеті үлгілерін
оқытуға жеке тарау берілген. Екінші сыныпта ана тілінің “Асыл сөз”
бөлімінде оқушылар ертегі мен төрт түлік туралы жырларды, аңыз бен
шешендік сөздерді, мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды, жаңылтпаштар мен өтірік
өлеңдерді оқиды. Төрт түлік туралы жырларды оқытудың мақсаты балаларға төрт
түліктің қасиетін, адамға тигізер пайдасын түсіндіру, малға байланысты
атауларды сөздік қорларына енгізу арқылы оқытушылардың тілдерін дамыту,
малды, оның төлдерін баптап, күтуге үйрету. Әр түлікті еркелетіп айтатын
сөздерді бала жаны тез қабылдайды, сол арқылы малдың төлдеріне
сүйіспеншілік сезімдері оянады.
Мақал- мәтелдер-тәрбиелік ықпалы зор, балаларды жақсылыққа
баулып, жамандықтан аулақтауға үгіттейтін өнегелі сөз. Олардың ерекше
қасиеті – көлемінің шағындығы, мазмұнының кеңдігі, тілінің өткірлігі,
мағынасының тереңдігі. Әрбір мақалды жаттатқызып қана қоймай, оның
мағынасының толық талдану қажеттігі мұғалімнің есінде болуы тиіс. Оқулықта
“Асыл сөз” бөлімінен басқа бөлімдердегі мәтіндердің соңында да мақал –
мәтелдер, нақыл сөздер көптеп беріледі. Мақал-мәтелдер берілген мәтіннің
мазмұнын аша түсуге, шығарманың негізгі түйінін жете түсінуге көмектеседі.
Екінші сыныптың ана тілінің “Адам болам десеңіз” бөліміндегі
Ш.Смаханұлының “Көбелек пен ебелек” әңгімесінде берілген мақал –
мәтелдерді талдай келе, сабырлы, төзімді болу жақсы қасиет екендігі, ондай
адам қолына алған істі ақырына дейін жеткізіп, абыроймен тындыратыны,
керісінше, сабырсыздық шыдамсыз адамға тән қасиет екендігі, оның ісі де
берекесіз, нәтижесіз болатынын айтып, оқушылар сабырсыз адамды “ұшып-қонған
көбелектей” деп атайды деп, мақал-мәтелдің мағынасы мәтіндегі негізгі оймен
байланыстырылады. Оқушының мақал-мәтелдерді талдап, қорытынды ой жасауына
мұғалім басшылық етуі тиіс.
ІІ тарау. Көркем шығарманы оқыту мен талдаудың тәрбиелік негіздері.
2.1 Көркем шығарма арқылы оқушыларды еңбекке, адамгершілікке
тәрбиелеу.
Гуманитарлық пәндерді, соның ішінде әдебиет пәнін оқытуға
зор көңіл бөлініп отырылады. Әдебиеттік оқу пәні арқылы адамның жан –
дүниесі байып, асқақ армандарға ұшқандай бір сезімде болады. Мазмұндаушы
әр тыңдаушының жүрегіне, сезіміне әсер ете білуі керек. Көркем шығарманың
ерекшелігі де осында. Мұғалім білім беруде әртүрлі оқу процесінің әдіс,
түрлерін тиімді қолдана білуі керек. Оқушы сабаққа тек тыңдаушы ғана емес,
еңбектенуші, өз ойын жеткізе білуші ретінде қатысса көбірек ұтады. Әрбір
мұғалім оқытудың тиімді әдістерін қолданып жан-жақты білім беруге, өз ойын
жеткізуге толық жағдай туғыза білсе, көздеген мақсатына жетері анық. Мұндай
жағдай әсіресе көркем шығарманы оқытуда өте пайдалы. Көркем шығарманы
шеберлікпен үлесімді түрде оқушыға жеткізіп таныстыру шығармаға түпкілікті
талдау жасауға жағдай жасайды. Көркем шығармада қилы-қилы замандар, адамдар
басынан кешірген оқиғалар, кешегі мен бүгінгі өмірі суреттеледі. Көркем
шығармаларда адамды баурап әкететін рухани күш-қуат беретін, әсемдік
әлеміне жетелейтін бір сезім күштері бар. Сондықтан да біз оларды ерекше
бағалап осы сезімдерге бөлене отырып оқушыға жеткізіп, оларды осы негізде
өз ойларын қалыптастыруға жетелеуіміз керек. Қ. Бітібаева көркем шығарманы
оқыту туралы былай дейді: “ Мақсатым оқушылармен бірге көркем мәтінмен
жұмыс істей отырып, олардың ойлануына, толғануына, пікір айтуына ықпал ету;
көркем шығармаға деген көзқарасын , эстетикалық талғамын тәрбиелеу, сөз
құдіретін баяндау, түсіндіру, жолымен білдіру емес, ондай інжу-маржанды
оқушының мәтінінен өзіне таптырту”.[ 7.156 ] Біз тек әңгімелеуші ретінде
басты рөл атқармай, оқушымен бірігіп көркем шығарманың мазмұнына кіріп, жан-
жақты өз ойларымызды айтып отырсақ, оқушының шығарманы меңгеруіне де,
түсінуіне де зор ықпал жасаған болар едік.
Көркем шығарманы әдеби - теориялық талдау жасау әдістемелік
тұрғыдағы оқыту мазмұнын құрайды. Тақырып, идея, сюжеттік-композициялық
құрылым, образдар жүйесі, шығарманың тілі, сөз өнерінің
көркемдегіш құралдарын меңгерту - білім беру нысанын құрайды.
Өскелең ұрпақтың қазақстандық қоғамның адамгершілік нормаларын
игеруі басқалармен бірге әдеби бейнелерді ойластырудың арқасында жүзеге
асады. Осыған байланысты баланы әдебиет дүниесіне жақындастырудың маңызы
зор. Бұл әрекетте әдеби шығарманың эстетикалық құндылығы маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Кейіпкердің немесе қандай да бір оқиғаның эстетикалық
тартымдылығы - әдеби бейнені оң бағалаудың негізгі шарттарының бірі. Мұның
әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін маңызы ерекше.
Әдебиет - сөз өнері. Өнердің нағыз көркем шығармалары ғана
балаларды эстетикалық жағынан тәрбиелеп, оның әсемдікке деген
сүйіспеншілігін оятады. Қазақ халқының әдебиеті мен өнері, мәдени шаралар
балаларға эстетикалық тәрбие берудің бір жолы. Нағыз әсем өнер ғана адам
жанына рухани азық болады, адамның адамгершілік сезімін молайтады. Егер
оқушы көркемдігі жоғары шығарманы оқыса,онда оның адамгешілік ұстанымы
қалыптасады. Бұл оның тұлғасының қалыптасуына ықпал етеді. .
Адам баласы қоғам дамуының қандай кезеңінде өмір сүрмесін азық-
түліксіз, киім-кешексіз күн кеше алмайды.Сол себептен адамдар ерте кезден
–ақ өмір сүру қажеттілігі үшін керекті заттарды тек еңбек ету арқылы ғана
игілікке асыратындығын түсінген. Еңбек - адам тіршілігінің арқауы, оның
сана-сезімінің қалыптасуының негізгі көзі.Еңбек ету арқылы адам өзіне, өмір
сүріп отырған қоғамына қажетті материалдық және өзінің адамгершілік
қасиеттерінің ұнамды жақтарын еңбексүйгіштік,тәртіптілік,жинақыл ық,
ұқыптылық т.б. қасиеттерін біртіндеп қалыптастырып отырады.
Жас ұрпақты білімді,еңбекке төзімді етіп тәрбиелеу жұмыстарында
барлық әлеуметтік тәрбие ошақтарының арасынан мектептің басты орын
алатындығы көрінеді және ешқандай дау туғызбайды. Бастауыш мектепте
оқытылатын әдебиеттік оқу пәні оқушыларды көркем шығрмалар арқылы
тәрбиелеуді басты назарда ұстайды. 2-сыныптың ана тілі оқулығында бір бөлім
“Еңбек түбі-береке”деп аталады .Бұл мәтіндердің міндеттері төмендегідей:
1.Балаларды еңбексүйгіш, еңбекқор ұғымдарына қарама-қарсы мәнді
еріншектік, жалқаулық сияқты жаман қасиеттерден аулақ болуға үйрету
(С.Көбеев. Еңбекпен ел көгерер, М.Дулатов. Байлық ).
1. Оқушылардың өзіне-өзі қызмет етуге, отбасындағы еңбекке баулу (
Қ.Мырза Әли.Жұмыстың жылуы).
2. Мол астықты Қазақстанда егін өсіру-халықтың ежелден келе жатқан
кәсібі екендігі туралы мағлұмат беру, мал күтіміне байланысты
рәсімдер,бұйымдардың жасалу жолымен таныстыру, киіз үй жабдықтарын,
ұлттық үй жиһаздарымен таныстыру, оқушыларды мамандық таңдауға
бағыттау,кәсіптік бағдар беру,оқушыларды қолөнер жұмыстарына баулу,
ұсталық, зергерлік жұмыстарға қажетті жабдықтармен таныстыру және
оларды пайдалана білуге үйрету сияқты маңызды міндеттерді
басшылыққа алады.
3. Балаларын ерте бастан еңбекке, алуан түрлі өнер
бұйымдарын жасауға баулыған қазақ жұрты көркемдікке,
талғампаздыққа, өнер мәдениетін игеруге, ұлттық асыл мұраларымызды
көз қарашығындай сақтауға дағдыландырған.Еңбек тәрбиесі-адам өмірі
дамуының басты құралы. А.Г.Ковалевтің бастауыш сынып оқушыларын
көркем шығармалар арқылы адамгершілікке тәрбиелеуге қатысты
моральдық әңгімелесу өткізу жөніндегі қағидаларын былайша
нақтылауға болады:
А) Оқыған көркем шығарма бойынша өтілетін әңгімелесу мазмұны жағынан
бастауыш сынып жасындағы оқушыға ұғынықты болуы тиіс дерексіз ұғымдармен,
күрделі пайымдаудармен жүктемені көбейтуге болмайды.
Б) Әңгімелесуді әдеби шығармалардан алынған кейіпкерлердің адамгершілік
бейнелерін талдаудан бастау керек.
С) Жазушы шығармасындағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешілуіне
назар аударту, моральдық мәнін ашу.
Д) Көркем шығармадағы кейіпкердің жан - дүниесін, адамгершілік
ізденістерін суреттеу.
Е) Имандылық, қайырымдылық, әділдік, шыншылдық сияқты қасиет сапаларының
ара қатысын, оларды заман рухына, ұлттық мінезге сай бейнелеп көрсету.
Г) Әдеби шығарманың эмоциялы, ашық және әсер берерлік бейнелеріне
сүйену.
Бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік туралы түсінік беру оқу
және тілді дамыту сабақтарында жүзеге асады. К.Д.Ушинский баланың
адамгершілік жағынан қалыптасуы үшін оқу мен тіл дамытудың қаншалықты
маңызды екендігін атап көрсетті. Ол былай деп жазды: “ Адамгершілік сезімге
әдеби шығарманың өзі тікелей әсер етуі тиіс. Онда бұл шығармада білдірілген
адамгершілік қылықты , адамгершілік ойды сүюге мәжбүр ететін әдеби
шығарманың адамгершілікті болғаны”.
Бүгінгі күннің өзекті мәселесі-имандылық жөнінде сөз ете отырып
Абайға жүгінуіміз тегін емес. Өйткені ақын көзқарасының алтын діңгегі –адам
тәрбиесі, адамгершілік мәселесі. Ұлы ұстаздың ұлағатты сөзінің мағынасын
ашатындай мәтіндер жинақталған бөлім Абайдың “ғылым таппай мақтанба”
өлеңімен басталады.
Жалпы Әл – Фараби лұғаттарымен рухани пікір үндестігі, ой
сабақтастығы ХХ ғасырда ғұмыр кешкен қазақтың Ы. Алтынсарин, Ш.
Уәлиханов, А.Құнанбаев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев,
Ж.Аймаутов, М. Жўмабаев тәрізді зиялылары мен ағартушы – демократ
ақын – жазушыларының ой орамдары да ұшырасады. [3:37]
Осы орайда қазақтың тұңғыш ағартушы педагогі қазақ балалар
әдебиетінің атасы Ы. Алтынсариннің тәрбие саласындағы мұраларын жас
ұрпаққа мұра ету, тәрбие жұмысында пайдалану баршамыздың парызымыз.
Ол қазақ сахарасында тұңғыш рет ана тілінде мектеп ашып, оның
мұғалімі болды. Қазақ тілінде алғаш рет әліппе, оқулық –хрестоматия
жазды. Ы.Алтынсарин 1879 жылы қазан қаласында жарық көрген “Қазақша
хрестоматия” деген бірінші кітабында: “Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш”,
“Талаптың пайдасы”, “Асыл шөп”, “Бақша ағаштары”, “Бір уыс мақта”, “Шеше
мен бала”, “Әке мен бала”, “Бай баласы мен жарлы баласы”, “Таза
бұлақ”, т. б. өзі жазған тілі жатық, мазмұны қызғылықты қырықтан
астам әңгімелері мен аудармалары бар. 1880 жылы Троицк қаласында
басылған екінші кітабында балаларды өзін қоршаған орта, жаратылыс
құбылыстарымен таныстыратын және хайуанаттар турасында баяндалатын
шығармалар жинағы топталған. [5:67]
1889 жылы қазан қаласында басылып шыққан үшінші кітабына тәрбие
тақырыбындағы әңгіме, ертегі, мысал және қысқа әңгімелері де
топтастырылған. Бұл шығармалар әрі қысқа, әрі мазмұнды, тілге
жеңіл, ойға қонымды балалардың жас ерекшеліктеріне лайықталып, жан
дүниесіне лайықталып, жан дүниесіне әсер ететіндей көркемдікпен
жазылған. [1:59] Шығармалар идеясы жағынан бала жанын тазалыққа,
адалдыққа, туған жердің табиғатын, еңбекті сүюге, достыққа,
қайырымдылық пен мейірімділікке тәрбиелеуге, ата – ананы құрметтеуге
негізделген.
Ол: “Балаға берілетін бірінші тәрбие ата – анасын, туған –
туысын, жолдасын сыйлауға үйретуден басталады, себебі ата –анасын
сыйламайтын бала жолдасын да, қоғамға да пайда келтіре алмайды”
деп отбасылық тәрбиеге ерекше мән берген. Барлық ізгі қасиет
ананы сүюден, ана еңбегін бағалаудан бастау алады, сондықтан жас
бїлдіршіндерге ана құдіретін ұғындыратын өлеңдерді көп оқып,
көбірек жаттатуды ұсынады. Ақын – ұстаз сөзінің “Ананың сүюі”
деген өлеңінде: 83337353390 24378
“Кім сендерді, балалар сүйетұғын,
Қуанышқа қуанып, қайғыңа күйетұғын.
Түн ұйқысын төрт бөліп , кірпік қақпай ,
Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын!
Кім сендерді сағынар шетке кетсең,
Ұмытпа, ең кемінде жұлдыз сайын,
Хат жазып тұр , төбесі көкке жетсін !” [5:52]– деп
жеткіншіктерге ана мейірін, ананың ақ сүтін ақтауды міндеттейді.
Балаларға ана тілі арқылы адамгершілік тәрбие беру ісі – өте нәзік,
қасиетті іс. Ол тәрбиешіден өте сезімталдықты , балаға деген
сүйіспеншілікті, бала жанын бірден танитын қырағылықты талап
етеді. “ Кїнәнің ең үлкені - бала жанының нәзік пернелерін дұрыс сезе
алмайтындар да ” деп бала тәрбиесіндегі бас тұлға – ата –ана,
тәрбиеші –ұстаздарды өз ісіне жауапкершілікпен қарауға үндейді.
Данышпан ойшыл оқу – білім, тәлім – тәрбие мәселелері жайлы
еңбектерінде тәрбие мақсаты – адам баласын ізгілік қасиеттерге баулу
екенін айтады. Ұлы ұстаз мінез тәрбиесіне ерекше көңіл бөледі.
Мінезділік – бақытты болудың басты шарттарының бірі, сондықтан баланың
жаны мен тәнін тәрбиелеуді бесігінен бастау қажет деген қорытынды
жасайды. Әбу Насыр әл – Фараби еңбегінде музыкалық әуендер өнегелі
адамгершілік мінез – құлықты қалыптастыруда елеулі маңыз атқаратын,
ән адамның өзін –өзі тәрбиелеуіне, бойдағы жаман әдеттерден арылуына
ықпал ететінін баяндаған. [36:78]
ХХ ғасырдыѕ басында Шоқан, Ыбырай , Абай көтерген ағартушылық
қозғалысты батыл жалғастырушы талантты ақын Мағжан Жұмабаев өзінің
1923 жылы тұңғыш жарық көрген “Пидагогика” атты кітабында:
“Бастапқы кезде жөнді білінбейтін баланың жан дүниесі ол өскен
сайын бірте –бірте біліне бастайды.” Сондықтан баланың адамгершілік
тәрбиесі мен жан – тәрбиесін қатар алып бару керек. “Жанды
тәрбиелеу үшін жанның жайын баяндайтын еңбекпен таныс болу керек”
дей келіп, Аристотельмен әл – Фарабидің жан туралы еңбектерін еске
алады. [36:152]
Баланың тәлім – тәрбиесіне ерекше мән берген халықпыз “Баланы
– жастан” деген мәтелді тектен – текке айтпаған ғой. Ал осы
мәтелдің мән – мағынасын өткен ғасырдың аяқ шенінде жасаған Құрманай
Шүйдебай ақын былай таратып беріпті:
“Баланы - жастан ” дегенім:
Бойына үлгіні жастай ек,
Ділі мен тілі не екенін
Дегенім ұқсын жастай көп.
Жад етіп сөзін көненің,
Қартайған шақта қалғаның
Қадірден жұрдай қасқа боп,
Кешкенің өмір босқа тек.”[22:57] –өткендер өсиет
қалдырған. Бүгінгі таңда еліміз тәуелсіздігін алып, өз алдына дербес
мемлекет болып отырған шақта ұлт тағдыры мен халық намысын көзінің
қарашығындай сақтар ұрпақ тәрбиесімен айналысу сынды қасиетті парыз бен
міндетті борышын зор аброймен атқарып отыр.
Ұрпақ тәрбиесі сонау ықылым заманнан саналы да парасатты адамзатты
немқұрайлы қалдырмағаны белгілі жай. Бұл турасында кемеңгер, дана,
ойшылдар мен ақын – жазушылар да құнды пікірлер мен өсиеттер
қалдырған.
Шәкәрім : Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола
алады, олар барлығынан басым болатын - адал еңбек, мінсіз ақыл,
таза жүрек. Бұл сапалар адамды дүниеге келген күннен бастап тәрбиелейді , -
деп есептейді. [35:104] Шынында да, құнды қасиеттерге ие рухани
адамды қалыптастыру - оның туған кезінен басталса керек.
Адамның адам болып қалыптасуында ата - аналармен қатар, тәрбиеші
мен мұғалімнің рөлі зор. Яғни, білім жүйесінің қызметкерлеріне болашақ
ұрпақты тәрбиелеуде үлкен жауапкершілік жүктелген. Сондықтан бұл істе
асығыс шешім, жалған әдіс, қалыптағыдай қатып қалған ескірген тәсіл
қолданылмауы тиіс.
Адамгершілік тәрбие беру ісі білім берумен ғана шектелмейді, бұл
баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі дүниесін оятудың нәтижесінде оның
дүниетанымын қалыптастырады. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс –
әрекет барысында, түрлі ойындар, хикаялар, қойылымдар арқылы берілгені жөн.
Өйткені өзгенің басындағыны өз басынан өткізгендей етіп қабылдауы баланың
болашағын аңғаруына, айналасындағылардың іс – әрекетін түсінуіне, ой
елегінен өткізіп, сезінуіне ықпал етуі тиіс.
“Тәрбие дегеніміздің өзі, ең алдымен, баланың сезімін оятып,
әсершілдігін дамыту. Сезімді тәрбиелеу – яғни, баланы қоғамдық мәні бар,
адамдарға жақсылық әкелетін қылық – қасиеттерден рахат, қуаныш табуєғ баулу
деген сөз. Парасатылық дегеніміз – адамзатқа қызмет ету,” – деп жазады Сара
Алпысқызы Назарбаева өзінің “Ұстаздан ұлағат” атты кітабында. “Бөбек”
қоры Президентінің бастамасы бойынша республикада білім беру процесінде
рухани – адамгершілік тәрбиесіне екпін беретін, болашақ ұрпақты ізгілік
бесігіне бөлейтін руханият дәуіріне жаңа қадам болып табылады.
Рас, адамгершілік тјрбиесінің маңызы мектептің күн тәртібінен ешқашан
түскен емес, бірақ, білім жүйесіндегі зымырандай жылжыған уақыт талабы мен
мұғалімдердің шамадан тыс жүктемелері әр баланың іс – әрекетіне
шығармашылықпен үңіліп, жеткілікті көңіл бөлуіне мойын бұрғызбай келеді.
Адамгершілік құндылықтары үлкен мен баланың арасындағы шынайы қарым
– қатынаста беріледі. Көзге көрінбейтін, өте нәзік сезімді, аса құнды
қасиеттерді жүректен жүрекке үзбей жеткізу тек шебер тәлімгердің ғана
қолынан келеді.
Осындай шығармашылықпен ізденетін, баланы жаныңдай жақсы көре
білетін, өз ісіне берілген тәрбиеші – мұғалімдердің іс – тәжірибесімен
танысу мақсатында Ы. Алтынсарин атындағы қазақ білім академиясы конкурс
жариялаєан болатын. Конкрусқа түскен материалдардың біраз бөлігі осы
жинаққа енгізіліп отыр.[51:235]
Ұсынылған баєдарламалар нұсқалары мен сабақ үлгілерін таңдап қолдану
мұғлімдердің өз құзырында. Қандай жағдайда болса да әрбір педагог өз
көзқарасы мен мүмкіндіктеріне қарай өзгертіп, жандандырып, өзіне ыңғайлы
қалыпқа келтіріп, қолдана алады.
Ұлы ғалым Әбу – Насыр әл – Фарабидің білім – ғылымның барлық
салаларының негізін қамтитын орасан мол мұра қалдырды. Аристотельден
кейінгі “Екінші ұстаз” атанды. Әлемнің негізгі тұрақтысы – адам. Адамның
ақыл – ой парасаты ойдағыдай дамып жетілсе, дұрыс өсіп – өркендей алады.
Қажетті дағдылар мен жақсы мінез – құлық адамды бақытқа кенелтеді. Жаман
мінез – құлық бұл рухани дерт, жақсы мінез – құлық пен ақыл ой парасаты
адамның басты қадір- қасиеттері қалыпты іс-әрекет үстінде ғана
қалыптасады.
Қандай болсын әдіс, тәсіл (мақтау, бетіне басып ұялту, көзін
жеткізу, көндіру) тәрбиешіден асқан имандылық, ізетті талап етеді, осылай
ғана ол шәкірттерден шындықты, адамгершілікті, сыпайылықты, әділдікті талап
етеді. Сондықтан мұндай қасиеттерге ұстаздың өзі де ие болуға тиіс.
Жақсы мінез –құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде –бұлар
адамшылық қасиеттер болып табылады. Біз қажеттер дегенде әрбір нәрсенің
игілікті жағын айтамыз. Адам бойындаєы мінез-құлық сапаларының абызалы
да, оңбағаны да жүре-тұра пайда болды. [13:213]
Бастауыш білім бер жүйесінде ана тілін оқыту арқылы адамгершілік
тәрбие берудің мағыздылығымен ерекшеленеді. Бұл тәрбие үрдісінің орны
мен ролі тұлға қалыптастыру және оны ізгілендіру жолында аңғарылады.
Адамгершілік тәрбие беру ісі бұл жеке тұлғаны мақсат –бағдарлы әрі
парасаттылық пен ізгілік үрдісінде қалыптастыру маңыздылығын жүзеге
асырады.
Адамгершілік тәрбиенің өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен бұл үрдіс
көп қырлы болумен ерекшеленеді. Ондағы объективті және субъективті
факторлардың әрекеттері бұл үрдістің күрделілігі мен қарапайымдылығын
байқатады. Субъективті факторлар жеке тұлғаның адамгершілік тұрғысында
ішкі қажеттліктерін білдіріп, тәрбие міндеттерін табысты шешуге
қызмет етеді. Сонымен қатар эстетикалық тәрбиенің және бір ерекшелігі
оның үзіліссіз берілуінде.
Адамгершілік тәрбие беру ісі ғасырлар бойына үздіксіз беріліп келеді.
Мысалы, Жүсіп Баласағынның “Құтты білік” дастаны тәлім – тәрбиелік ой-
толғамдарына өте бай және аса көркем стильде жазылған. Шығармада адамдардың
бір-бірімен қарым-қатынас жасау, сөз өнері, адамның әр-түрлі жақсы –
жаман қасиеттері туралы кең көлемде әңгімелейді.
Сабыр – ақыл парасаттың белгісі,
Ақылсыз жан хайуанмен тең кісі.
Бастарда істі байыбына барып ал,
Асыққандар күйінер де жаңылар.
Ақылды адам қарын бақпас, ой бағар
Жан семіртер, ой семіртер, ойланар
Тән семіртер сөз ауыздан сіңеді,
Жан семіртер сөз құлақтан кіреді.
Білімдінің бар ерек екі белгісі, [25:64]
Ахмет Иүгнекидің “Хитабул хакайк” (“Ақиқат сыйы”) атты дидактикалық
дастанында, ол тіршіліктегі өмірдің әсемдігін жырлайды, адамгершілікті,
қарапайымдылықты, сыпайылықты дәріптеп, сонымен бірге мінез – құлықтың
жақсы қасиеттерін қалай тәрбиелеу, сондай – ақ оның кері қасиеттерін жою
жөнінде бірсыпыра пайдалы кенестер мен ұсыныстар береді.
Тәкәппарлық – барлық елде жеккөрінішті қылық.
Қолыңда бар болса, кемтарға жәрдем бар.
Дәрежең өскен сайын ұстамдырақ бол.
Үлкен – кішіге сыпайы бол. [26:115]
Қожа Ахмет Яссауидің “Диуани хикметте” иманды, адам, ақыл –
парасатқа жетелеу, шыдамды, төзімді болу, жүріп – тұру секілді жалпы
адамгершілік нормалар дәріптеледі.
Рахым болып ғаріптерге шапағат еткін,
Ғаріптерді көрген жерде қорламаңыз.
Ғаріптерге ашумен сөз қатпаңыз,
Сорлы екен деп, ғаріптерге тас атпаңыз,
Бұл дүниеде ғаріптердей адам болмас.
Құмар болса, ей достар, нәпсіге еріп,
Ертелі – кеш жалған айтып, байғам жүріп.[10:68]
Махмұд Қашғаридің “Диуани лұғат ат – түрік” (“Түркі сөздерінің
жинағы”) дейтін еңбегінде әдеп, тәлім – тәрбие, моральдық – психологиялық
сипаттағы ой – пікірлер, адамның кейбір жаман қасиеттері айыпталып,
ерлік, ізгілік, адамгершілік, ақ ниеттілік, секілді жақсы қасиеттері
дјріптеледі.
Ақылды ал, ұлым менің, рахымшыл бол, әлетіңнің ағасы бол, ақылшы
дана бол, білгеніңді ортақтас.
Іс тындырсаң аптықпа, өлшеп-пішіп асықпа!
Даналардың сөзі – ақыл, зер салсаң, зердеңе қонар.
Рахымшыл болсаң, менмен болма.
Рахымың болмай мақтансаң, қиын – қыстауда
қиналарсың
Туғаннан мәртебесін өсіргің келсе,
Сый-сиапат көрсет.
Басыңа түссе қара түн,
Нар түйеше көтерген.
Тағдырыңа тап болса,
Қиындққа қарсы тұр.
Жомарттық – жүрек қуанышының шырқау шыңы.
Қайырымдылық– адам көркі, ал білім – оның байлығы.
Шоқан Уалиханов қоғамдық психология проблемаларына, халықтың этностық
психология мәселелеріне ерекше мјн берді. Мәдениетті дамыту жолында,
ол “халықтық рухты” жандандыруға шақырады. [2:162]
Қазақ халқы туралы асқақтата ой айтуға болады: олар өздерінің
нанымдарымен, әдет - ғұрыптарымен, сауық - сайрандарымен, ақыл-ой, қажыр -
қасиеттерімен ақындық дарынды тарихи аңыздарының орасан мол қоры бар.
Әр заманда өмір кешкен суырып салма ақындары, жыраулары, әуен мен
сайранды жанындай сүйіп, билік айту төрелігі бар көне заманнан келе
жатқан халық.
Ыбырай Алтынсарин қазақ жастарын адал, шыншыл, еңбексүйгіш, өнерлі
болуға шақырды, ұрлық - зорлық, жатып ішер жалқаулық сияқты жат
мінездерден аулақ болуды уағыздады.
Жоғары қарап оқ атпа,
Өзіңнің түсер қолыға!
Ақылсыз жанды досым деп,
Басыңғды қосып сыр айтпа.
Абай Құнанбайұлының өлеңдері мен қара сөздерінде адам мінезіндегі
орынсыз мақтан, ойсыздық, көрсеқызарлық сияқты жаман әдеттердің ақыл мен
ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді есте сақтау, көргеннен үлгі - өнеге
алу, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді насихаттаған.[34:52]
Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдерінде жастарды өнер - білімге, тәрбиелік
мәні зор, адам бойындағы асыл қасиеттер дәріптеледі.
Жол қайда ақиқатқа апаратын ?
Ел қайда Ақиқат деп аталатын?
Айлакер, арамзалар, алаяқтар,
Аяғы көктен келіп маталатқан ?
Сол елде Адамға адам - дос бауыр ма ?
Адамға ақ жаныңды тосқаныңда
Ақ көңілдер тоғысып , ақ арнада,
Аға ала ма, кездеспей тосқауылға. [35:42]
Тәлім – тәрбие бағытындағы ақын өлең– жырларының мазмұны мен тақырып
ауқымдылығы өнеге, насихатқа толы болуымен ерекшеленеді.
Аға буын өз бойындағы ізеттілік, елін - жерін, Отанын сүюшілік
секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп,
қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі Л.Толстой айтқандай, өткенді
жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ
іздеп адасумен пара - пар.
Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек, дене,
адамгершілік, экономикалық, экологиялық, құқықтық, кәсіби және діни тәрбие
беру бір - бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге
асырылуы тиіс.Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны,
өзіндік бағдары, өзіне тән қызметі бар.
М. Калинин “Тәрбие дегеніміз –тәрбиеші қалаған жақсы қасиеттерді
тәрбиеленушінің бойына егу үшін оның психологиясына мақсатты да жүйелі
түрде ықпал жасау” деп көрсеткен болатын. [14:65]
Болашақ тәрбиесі бүгінгі күнде ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік
рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуін талап етеді.
Біздің қоғамның тәлім – тәрбиесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп
келеді , жалпы адамзаттық құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық сана –
сезімнің дамуына, рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын
игеруге көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз
халқының тарихын, тілін, әдет - ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін
жете білмеуіне әкеп соқты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-5
І тарау. Әдебиеттік оқу пәнінің педагогика – психологиялық негіздері.
1. Әдебиеттік оқу пәнін жүргізудегі тәрбие
үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 6-8
2. Халық шығармалары - ұлттық тәрбие беру
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-14
ІІ тарау. Көркем шығарманы оқыту мен талдаудың тәрбиелік негіздері.
2.1.Көркем шығарма арқылы еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ...15-
34
2.2.Оқушыларға эстетикалық тәрбие берудегі көркем
шығарманың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35-38
ІІІ тарау. Ана тілі оқулықтарының тәрбие нысандары.
1. Ана тілі оқулықтарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...39-46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7-49
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
-51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52-61
Кіріспе
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел, дербес мемлекет болып егемендік
алуына орай қоғамды демократияландыруда, ізгілендіруде, жас жеткіншектерді
көркем шығарма арқылы тәрбиелеудің маңызы, мәні де зор.
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі күнде бастауыш сынып оқушыларының білімділік қабілеттерін
арттыра отырып, олардың жеке тұлға ретіндегі адами асыл – қасиеттері -
еңбексүйгіштік, адамгершілік – эстетикалық рухани сезімдерін тәрбиелеу
мәселесі ең өзекті мәселе болып отыр. Білім беру дегеніміз - ғылымға
негізделген жүйелі бағдарлама бойынша теориялық, практикалық іске, еңбекке
баулу, дүниетанымын кеңейту. Оқушының бойындағы бар қабілетін жетілдіріп,
кемеліне келтіру үшін әдебиеттік оқу пәнінің маңызы ерекше. Сондықтан
біржақты, жаттанды білім берілмей, оқу сабақтарында бала бойына ізгі
қасиеттерді қалыптастыру мәселесі қаншалықты өзекті болса, оны әдебиеттік
оқу арқылы ғана, яғни ана тілінің сөз сұлулығы арқылы бала бойына дарыту
соншалықты өзекті мәселе деп қарастырамыз.
Қазақстан Республикасы мәдени-этикалық білім тұжырымдамасында: “Әрбір
адам, ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек,
ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс.
Жас ұрапқты тәрбиелеу ісі қоғам дамуының қай кезеңінде болмасын
уақыттың талап-тілегіне сай үздіксіз жүзеге асырылып отырады. Жалпы білім
беретін және кәсіптік мектеп реформасының негізгі бағыттарында: “Әрбір
пәнді оқытудың ғылыми дәрежесінің неғұрлым жоғары болуы, ғылым негіздерінің
берік игерілуі, идеялық-саяси және адамгершілік тәрбиенің және дене
тәрбиесінің жақсартылуы қамтамассыз етілсін. Оқыту мен тәрбиелеу әдістерін
жетілдіру міндеті қойылсын” – делінген.[ 2.3.]
Осы орайда мектептегі көркем әдеби шығармалар - өсіп келе жатқан жас
ұрпақты қазіргі бәсекелестікке сай, жаңа қоғам құруға бейім, икемді,
ұлттық, адамзаттық құндылықтарды меңгере алатын, патриоттық сезімі берік
қылыптасқан азаматтарды тәрбиелеудің басты құралы.
Зерттелу деңгейі:
Мектептердің бастауыш сатысындағы тіл және оқу пәндері бойынша
белгілі Т.О. Рамзаева, В.Г. Горецкий, Н.Н. Светловская, М.С. Соловетчик,
М.Н. Оморокова, В.Н. Зайцев, О.В. Сосновская, О.В. Дженелей, Р.Н. Бунеев,
О.Б. Кубасова, В.А. Левин, сынды ғалымдардың төмендегідей ой-пікірлері
басшылыққа алынды. “Баланы көркем әдебиет әлеміне енгізіп, оған сөз
өнерінің ерекшеліктерін түсінуге көмектесу керек”. (В.Г. Горецкий, Л.Ф.
Климанова). “Көркем әдебиетті оқуға үйрету және сауатты оқырмандықтың
негізін қалау керк” (В.А. Левин). “Эстетикалық дамыған оқырманды
қалыптастыру керек” ( Г.Н. Кудина). “Білікті оқырман дайындау керек” (О.В.
Дженелей).
2002 жылғы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде “Әдебиеттік
оқу” пәнінің жетілдірілген білім стандарты дайындалады. Және де, Қолданылу
саласы” бөлімінде пәнді білім беру жүйесінде қолдану ережелері;
“Нормативтік сілтемелерде” сүйенілетін негізгі құжаттар; “Анықтамалар мен
қысқартулар пәннің негізгі ұғымдарына түсініктемелер; жан – жақты
қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Бастауышта әдебиеттік оқу пәнінің тіл білімінің маңызды саласы екенін,
оның оқушы қабілетін дамытып, дүниені көркем сөз арқылы бейнелі қабылдауға
үйрететін және балаларды еңбек пен адамгершілікке, эстетикаға тәрбиелеудің
құралы екендігін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Әдебиеттік оқу пәнінің мәнін, маңызын, ролін анықтау;
- Әдебиеттік оқу пәні - баланы көркем өнердің ерекше түрі - әдебиетпен
табыстыру құралы екендігін көрсету;
- Бастауыштағы әдебиеттік оқу пәні мазмұнының ұлттық, жалпы адамзаттық
құндылықтарды, білім беруді ізгілендіруді жүзеге асыруға құрылғандығын
таныту;
- Әдебиеттік оқу пәні арқылы оқушылардың ізгілікті – елжанды,
шығармашыл дара тұлғаның қасиетін, көркемдік - эстетикалық талғамын
оятудың жолдарын көрсету;
- Тақырыптың мазмұнын қарастырған ғылыми – теориялық әдебиеттер мен
мерзімді басылымдарды зерттеу.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми – теориялық әдебиеттерді талдау;
- бастауыш мектептегі озат педагогтардың іс – тәжірибесімен танысу;
- оқу – тәрбие процесін бақылау нәтижесінде салыстырмалы түрде талдау,
бағалау;
- оқу материалдарының берілу ретін, жүйелілігін, мазмұнын баспалар
бойынша салыстыру;
- әртүрлі проблемалық жағдаяттар туғызып, сырттай бақылау, әңгімелесу.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы:
Бітіру жұмысының шеңберінде орындаған ғылыми зерттеу жұмысының
нәтижесі көптеген ғылыми – теориялық әдебиеттер мен монографиялардың және
нормативтік – құқықтық құжаттардың негізінде тұжырымдалған, сондықтан
бітіру жұүмысының қорытындысы мектеп мұғалімдері мен студент –
практиканттарға тиімділігі мол, мәнді де маңызды ғылыми - әдістемелік құрал
болып табылады.
Практикалық маңыздылығы:
Қоғам өзі талап етіп отырған елжанды, парасатты, еңбекқор, білімді
тұлға тәрбиелеп шығару болғандықтан оқушылардың ізгі қасиеттерін тәрбиелей
отырып оқыту өте маңызды процесс.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Бітіру жұмысы кіріспеден, тараудан, жалпы әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау. Әдебиеттік оқу пәнінің педагогика-психологиялық негіздері.
1.1 Әдебиеттік оқу пәнін жүргізудегі тәрбиелік үрдістер.
Қазіргі кезеңде білім мен тәрбие берудің мақсаттары мен
міндеттері өзгерді, жаңа бағыт алды. Имандылық, ізгілік, еркіндікке
негізделген жан-жақты дамыған жеке тұлға қалыптастыруды мақсат еткен
мектептердің қажеттілігін өмірдің өзі туғызып отыр. Тәрбие жеке адамды
мақсатты түрде қалыптастыру болып табылады. Мектептегі тәрбие адамның
өмірінде үлкен із қалдырады, себебі нерв жүйесі жас кезінде жоғары
қабылдағыш және иілгіш келеді. Жас ұрпақтарға аға буынның жинақтап берген
әлеуметтік бай тәжірибесін беруде, қайта құру идеологиясын сана сезімдеріне
сіңіруге, мағыналы мінез-құлық нормалары мен жүріс-тұрыс әдеттерін
қалыптастыруда кешенді тәрбие қоғамдақ функция атқарады. Осы орайда
тәрбиеге жүктелетін ең басты мақсат - қоғамға қажетті адамгершілік қасиеті
жоғары, еңбек сүйгіш, ғылыми дүниетанымы қалыптасуы үстіндегі, эстетикалық
талғам сезімі мен дене күші мығым, белсенді өмірлік позициясы айқындалған
жасты дамытып қалыптастыру. Балаларды ұлттық жалпы адамзаттық қазыналар
мен мүдделер негізінде тәрбиелеу-қазіргі қоғамдағы тәрбиенің басты мақсат
міндеттері болып табылады.
Мектептің алтын шырағы мұғалім мен тәрбиешілерден - инновациялық
идеялар, жемісті еңбектер талап етілуде. Білім мен тәрбие оқушы -
субектінің “мен” менталитетін қалыптастыруға, дарын көшін ашуға, өзін-өзі
дамытуға өзін - өзі тануға, өзін - өзі оқытуға негізделіп отыр. Ұлттық
идеология айналасында келелі әңгімелер қозғалып, ұрпақ тәрбиесінің басты
бағыттарын айқындау мәселесі де күн тәртібіне шықты. Ұлттық идеологияның
қайнар көзі ұлтымыздың өзінде жатыр. Оның ғасырлар бойы жасаған тәлім-
тәрбиесі, әдет-салты жас ұрпағын тәрбиелеудегі ұстанымында жатыр.
Перзенттерін даналардан қалған шешендік пен көсемдікке, пәлсапаға толы сөз
өнерімен тәрбиелеуде алдына жан салмаған. Ұлттық идеологиямыз осы алтын
қазынаны басты ұстанымы етуі керек.
“Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек. Тәрбиесіз берілген
білім азаматтың қас жау, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі”- деген
екен Әбу Насыр Әл- Фараби. [ 11. 134 ] Данышпанның дана сөзі қай заманда
болсын қасиетін жоғалтпайды. Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік
қасиеттерімен, әдептілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен ардақталады.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат- саналы ұрпақ
тәрбиелеу.
. Оқушының ой - өрісінің, сана-сезімінің жан - жақты дамуы бастауыш
сыныптан басталады. Баланы оқу-тәрбие үрдісі негізінде дамыту мәселесі-
жылдар бойы көптеген ғалым – психологтардың, педагогтардың, практик-
мұғалімдердің пікірталас тудырып келген және күні бүгінге дейін күн
тәртібінен түспей жүрген мәселесі. Чехтың ұлы педагогы Я. А. Коменский :
“Адамның жас шағында алған білімі ғана орнықты болып, естен шықпайды” деген
екен. Оқу -тәрбие жұмысының негізгі әдісі- дидактика заңдарын толық
қолданып жаттықтыру, яғни білімді мазмұннан туғызып, дағдыға айналдыру.
Қазіргі жаңару кезінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу
үрдісінде адам факторы және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын
жаңарту бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп
отыр.Осыған байланысты тәрбие берудің тиімділігі мен сапасын арттырудың
негізгі бағыты- барлық тәрбиелік істе әрбір баланы жеке тұлға деп танып
біліп, жан-жақты қалыптастыру. Бастауыш сатыда оқу-тәрбие жұмысы жан-жақты
қарастырылып, оқушылар ұйымы арқылы ықпал ету қазіргі кезеңнің өзекті
мәселесі болып отыр.
Тәрбие өмір бақи үздіксіз жүретін үрдіс болса да, қазақ халқы
жетілген тұлғаның сипатын “Сегіз қырлы, бір сырлы” деген бір ауыз сөзбен
түйіндеген. Өйткені адамның тәндік және жандық сипатын бірлікте
қарастырған. Рухани сана тәндік санамен тығыз байланысты болады. Рухани
сананың мақсаты өмірдің құндылығын түсіну, яғни ақыл-ой арқылы айналадағы
болмысты танып, білімді игеріп, ақиқатты іздеу, сезім арқылы бақытты,
сұлулықты, қуаныш-ренішті, мұңды сезіну, ерік арқылы ақыл-ой мен іс-
әрекетті рақымдылық пен мейірімділікке бағыттау,. Сондықтан да ұрпақ
тәрбиесіндегі көкейкесті мәселелердің бірі-жетілген тұлға тәрбиелеу. Бала -
балғын тал, ересек адам -бағбан. Бұл әр халықтың ғасырдан-ғасырға әкеле
жатқан қағидасы.Сондықтан баланың ана тіліне деген сүйіспеншілігін
тәрбиелеп, бала жанын небір жақсылық нәрімен суару –оны өсіруші,
тәрбиелеуші әрбір үлкеннің мұраты. . Әдебиеттік оқу пәнін жүргізу үшін
әрбір мұғалім озат тәжірибелі ұстаздардың іс-тәжірибесімен санасып, өз
ізденісінен туған жемісті әдіс-тәсілдермен ұштастырып отыруы керек. Сабақты
сапалы етіп өткізу үшін мұғалім оның теориялық негізін жетік білуі тиіс.
Сонымен қатар мұғалім педагогика, психология әдістемелеріне сүйенеді. Ал
дидактиканың мәні – бір ғана тәрбие жұмысы емес, оқудың теориясы мен
жүйесі. Оны қазақтың ұлы педагогы Ыбырай Алтынсарин “біртұтас әдіс” деп
атаған. [ 2. 18]
Бастауышта әдебиеттік оқу пәні оқушыларды тек білім берумен
сусындатпай, сонымен қатар оларға тәрбиелік тұрғыдан болашаққа бағыт-бағдар
сілтейді. Ғылыми педагогикада К.Д. Ушинский айтқандай, “ақыл-ой дегеннің
өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі” екенін ескерсек, баланың өз
тәжірибесі бай, сан алуан болса да, ақыл-ой дамуының қайнар көзі бола
алмайды” деп тұжырымдаған. [11. 127 ] Баланың ақыл-ойының дамуы еңбек пен
ғылым-білімнің ұштасуына байланысты. Сөз өнерін дәріптеген халқымыз
жастардың ақыл-ойын, білімін дамытуда ауыз әдебиетінің айтыс жанырын, оның
ішінде жұмбақ айтысын, өнер жарысын пайдаланған. Жас ұрпақтың дүниетанымдық
көзқарасын қалыптастыру ең алдымен білім негіздері оқу үрдісі тіл,
әдебиет, тарих т.б. арқылы іске асса, оның логикалық жалғасы тәрбие ісінде
жалғастырылған.
1.2 Халық шығармалары - ұлттық тәрбие беру көзі.
Қазақ халқында “Халық педагогикасы” ұғымымен қатар “Халықтық
тәрбие”, “Халық қағидасы” , “Халық тәлімі” , т.б. осы іспеттес ұғымдар жиі
қолданысқа түседі. Халық педагогикасының қыр-сырын зерттеп келе жатқан сөз
зергерлерінің бірі М. Әлімбаев : “Халық педагогикасы ғасырлар бойы
қалыптасып, қорлана байып келе жатқан ғылым” дейді. [ 15.58 ] Халықтық
педагогиканың өзі ауыз әдебиетінен фольклордың сан алуан жанрларынан нәр
алып отырады. Халықтық тәрбиенің арқауы, ұлттық тәрбиенің негізі- ауыз
әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлерге ерекше мән бере жинақтап, саралап,
тұжырымдап оқыту міндеті алға қойылған. Халық ауыз әдебиетінің нұсқалары,
салт-дәстүрлер қазіргі кезде жанданып, өзінің өміршеңдігін дәлелдеуде.
Балаларды жан- жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт
-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық рөлі орасан зор. Қазақ
фольклорінің қай жанрын алсаңыз да халқымыздың ғасырлар бойы сақтаған
танымдық та, тәрбиелік мәні зор бай тәжірибесінің түп қазығы екеніне
көзіңіз жетеді.
Ертеден қазақ халқы дәстүр бойынша баласын бес-алты жасында аузы
дуалы шешендердің, ел бастаған көсемдердің, даналардың, мергендердің,
батырлардың соңынан ерте білген. Онысы – балам халық дәстүрін жол-
жоралғысын көңілге тоқып өссін дегені болу керек. Сондықтан да мектепте
балаларға білім беруде ұлттық тәрбие дәстүрлерін басшылыққа алу – басты
талап. М. Жұмабаевтың педагогикасында “адам баласына тәрбие қылмай
болмайды” деп тәрбиені дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық һәм құлық
тәрбиесі деп төртке бөледі. Мектепте сабақты қызықты етіп өткізу үшін халық
педагогикасына сүйенген. .Халықта “балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз
ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле” деген мақал бар.
Психологиялық-педагогикалық ғылымдарының дәлелдеулері бойынша ұлттық
тәлім -тәрбиенің негізіне сай ұлттық ойлау, сана-сезімі, мәдениеті
қалыптасуы тиіс; ұлттық даму ерекшеліктерін ескермеу , әдет- ғұрып, салт
–дәстірлерді білмеу , әрбір адамның адамгершілік қасиетінің жойылуына,
олардың азғындауына әкеп соқтыратынын оны болдырмаудың ең басты жолы -
жүйелі білім мен тәрбие беру. Халық педагогикасына сүйену оқушыларды
тәрбиелеу мен оқытудың ұлт мектептері үшін міндет болу қажет. Ал бүгінгі
ұрпақ тәрбиесінің негізгі өзегі-оларды ұзақ жылдар бойы қалыптасқан
халқының салт дәстүрлері рухында тәрбиелеу. Ғасырлар бойы қалыптасқан
ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын жадына біртіндеп сіңіріп
отыратын арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер де болған. Мысалы мақал-мәтелдерде
адамгершілік, имандылық тәрбиесіне байланысты әдет- ғұрыптар насихатталса,
жұмбақтар мен айтыстарда - ақыл-ой тәрбиесі, жыр дастандарда - әсемдік
тәрбиесінің негізгі қағидалары, ал ертегілер халықтық тәрбиенің сан алуан
мәселелерін қозғайтын тәлімдік құрал ретінде пайданалынған. Демек, халықтық
педагогика рухани мұраны жас ұрпақтың санасына сіңіру жолдарын көрсетеді.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой толғаныстары бесік жыры, батырлық
эпостарда, ертегі, аңыздарда, мақал мәтелдерде көптеп кездеседі. Бала
тәрбиесіндегі барлық жұмыстарымызды халықтық педагогика негізінде құрып,
ата-баба дәстүрінің озық үлгілерінен үйренгенде ғана алға қойған мақсат
орындалады. Бесік жыры, ана әлдиін есітіп өспеген бала- халық дәстүрінде
тәрбиеленбеген бала, ал халық дәстүрінде тәрбиеленген баладан туған халқын
сүйетін, дінін, тілін, құрметтейтін мейірімді де, тәрбиелі азамат өсіп
шығары анық. Халық әділеттілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен
батырлықты, ертеден – ақ жоғары бағалап, ән -жырға , әңгімеге арқау етіп
отырған. Халықтың ауыздан-ауызға тарап, бізге жеткен ертегі, аңыз-
әңгімелерінің барлығында да, ақылыдылық пен ақымақтық, адалдық пен
арамзалық, жақсылық пен жауыздық қатар көрсетіледі.
Баланы жетілдіре тәрбиелеуде көне уақыттан келе жатқан әдістер
көп. Соның ішінде баланы қиял-ғажайып ертегілеріне әуестендірудің пайдасы
өте зор. М. Жұмабаевтың айтуынша: “Балада қиял ерте оянады. Бірақ оның
жанында суреттеулер аз болғандықтан, қиялы да бай емес. Бала ертегінің
бәрі шын деп ұғады, Бала құрғақ ақылды ұқпайды, жандандырып, суреттеп алып
келсе ұғады. Мысалы, “балаға өтірік айтпа” деген құрғақ сөзің желге
айтқанмен бірдей. Егер сен өтірікші туралы ертегі айтсаң, сол ертегіде
өтірікшінің өтірігінен қор болғанын, зиян көргенін суреттеп алып келсең,
міне бала өтірік айтпау керек екендігін сонда ұғады. Қысқасы, балаға ертегі
тым қымбат нәрсе” дейді.[ 5. 31 ]
Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде әр өлке, әр елде өмір сүрген
атақты білімпаз, ақылгөй даналар айтып, жазып қалдырған, уақыт елегінен
өтіп, ұрпақтар зердесіне ұялаған ұлағатты нақылдар ұшан-теңіз. Ұлтымыздың
асыл мұраларывн дәріптейтіндей, баланың бойына озық әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерді сіңіретіндей, имандылыққа, ізгілікке тәрбиелейтіндей шешендік
сөздер, нақыл сөздерді, мақал- мәтелдерді жиірек, кеңінен қолдансақ,
біріншіден, оқушылардың тіл орамдылығын арттырып, өмірге көзқарасын
қалыптастырса, екіншіден, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады,
үшіншіден, балаларды жақсыға үйреніп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді.Халық
шығармасын оқып, қабылдау нәтижесінде сана-сезімі оянады, тілін дамытады.
Атадан қалған асыл мұра біздің байлығымыз. Ана тілі сабағында тақырыпқа
байланысты “туған жер”, “білім”, “тіл” туралы даналық сөздерді кірістіріп,
сөйлем құрату, өлең оқыту игілікті іс. Мысалы, “Ғылым-ақылдың шамы”, “Ана
тілім-дана тілім”, ”Тіл ақылдың өлшемі” т.б. Шешендік сөз балаларды оқуға,
өнерге, парасаттылыққа және сөз құдіретін қадірлей білуге үндейді.Мұғалім
шешендік сөзді оқытуда туған тілден сұлу сөзді теру үлгісін көрсетеді. Бұл
тіл мәдениетінің өсуіне, ұлттық сананың оянуына септігін тигізеді. Шешендік
сөздерде халқымыздың ұлылығы, сөз саптауы, тұрмысы мен салты бейнеленген.
Мысалы Төле бидің Түлкі есімді жігіттің сұрақтарына берген жауаптарынан
аталы сөздің асқар таудай айбынын танисың. Ал Бөлтірік шешен мен Шақшақ
Жәнібектің шешендік сөздерінен сылдырап аққан сұлу сөзді сүзіп алып, жас
ұрпақтың құлағына құйып , көкірегіне ұялатуға болады. Тілді үйретуші ұстаз
асыл сөзді сөз сайысына түскен шешендерден, сөз зергері
ақындардан іздеуі керек. Ұлттық сана мен дүниетаным тәрбиенің тылсым күші
ұлылар айтқан ұлағатты сөздерде.Ұлттық сана тілі шыққан сәбидің ана тілінде
алғаш “ата”, “әже”, “ана” сынды сөздерінен бастау алады.
Халықтың әсем сөз өрнектері тілге орамды келеді. Халықтық
шығармалардың түрлері балалардың жас ерекшеліктеріне қарай іріктелініп
пайдаланылса, баланың тілді үйренуі, оған қызығуы артады. Жасөспірімдердің
тілінің дамуына отбасының ықпалы да көп тиеді.
Тілді дамытып, тәрбие беруде ертегілердің атқаратын рөлі зор. Ертегі
тілінің көркемдігі және оқиғаларының қызғылықты баяндалуы баланы еріксіз
өзіне тартып, баурап алады.Ертегілерді баланың оқуы не тыңдауы, мазмұнын
айтып беруі сөздік қорын молайтады, қиялдауға мүмкіндіктер туғызады. Ертегі
сюжетіне қатысты түрлі-түсті суреттерді пайдалану арқылы әңгімелесу баланың
эстетикалық талғамы мен танымдық әрекетіне қозғау салады.
Ана тілін оқытуда Ахмет Байтұрсынов төмендегідей тиімді тәсілдер
мен қағидаларды ұсынған:
1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы
шарт.
2. Мәтін, көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының
ұғымына таныс және жақын болуы керек.
3. Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдар, өлең-
жырлар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы қажет.
Тілді оқытуда тіл ұстартуға, көркемсөзге де ден қойғаны дұрыс.
Шешендік сөздері, ұрпақтан ұрпаққа айтылып келе жатқан ертегілеріне дейін
жас ұрпақ тәрбиесінің теңдесі жоқ құралы деуге болады.Тек қана соларды
дұрыс пайдалану, қолдану жағы ақсап жатқанын мойындауымыз керек.
Бастауыш сыныптарда оқушылардың қиялын дамытатын жұмыстың бір түрі-
ойдан ертегі құрастыру. Оқулықтағы берілген ертегілермен танысқаннан кейін,
осыған ұқсас ертегі құрастыртып, немесе ренішпен, өкінішпен аяқталатын
ертегіні қуанышпен аяқталатындай етіп өзгерту баланы шығармашылыққа
үйретумен қатар армандауға, қиялдауға жетелейді. Айтылған ертегілердің
суретін салу арқылы көз алдына ертегілердің кейіпкерлерін елестетеді,
ойында ұзақ сақтайды, ерлікке, еңбек сүйгіштікке, елін, жерін сүюге үлкенді
сыйлауға үйренеді. Ертегілердің тәрбиелік маңызы орасан зор. Ертегілерді
оқу арқылы балалар қарапайымдылық, кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық
сияқты қасиеттерді бойына сіңіреді. Ертегінің тілі түсінікті, қанатты
сөздер мен бейнелі тіркестерге бай болып келеді. У.Д. Ушинскийдің сөзімен
айтқанда, ертегі оқушыны халық қазынасына ендіреді, халық рухымен
араластырады. Ертегілерді балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір
оқығанда-ақ игереді. Сондықтан бірқатар ертегілерді оқығанда жалпы идеясын
ғана әңгімелеп, мазмұнын үйден оқуға тапсыруға болады.
Халық шығармалары баланың ойын, қиялын дамытып, тілін жетілдіруде
орасан зор маңызы бар екені ескеріліп, оқулықта ауыз әдебиеті үлгілерін
оқытуға жеке тарау берілген. Екінші сыныпта ана тілінің “Асыл сөз”
бөлімінде оқушылар ертегі мен төрт түлік туралы жырларды, аңыз бен
шешендік сөздерді, мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды, жаңылтпаштар мен өтірік
өлеңдерді оқиды. Төрт түлік туралы жырларды оқытудың мақсаты балаларға төрт
түліктің қасиетін, адамға тигізер пайдасын түсіндіру, малға байланысты
атауларды сөздік қорларына енгізу арқылы оқытушылардың тілдерін дамыту,
малды, оның төлдерін баптап, күтуге үйрету. Әр түлікті еркелетіп айтатын
сөздерді бала жаны тез қабылдайды, сол арқылы малдың төлдеріне
сүйіспеншілік сезімдері оянады.
Мақал- мәтелдер-тәрбиелік ықпалы зор, балаларды жақсылыққа
баулып, жамандықтан аулақтауға үгіттейтін өнегелі сөз. Олардың ерекше
қасиеті – көлемінің шағындығы, мазмұнының кеңдігі, тілінің өткірлігі,
мағынасының тереңдігі. Әрбір мақалды жаттатқызып қана қоймай, оның
мағынасының толық талдану қажеттігі мұғалімнің есінде болуы тиіс. Оқулықта
“Асыл сөз” бөлімінен басқа бөлімдердегі мәтіндердің соңында да мақал –
мәтелдер, нақыл сөздер көптеп беріледі. Мақал-мәтелдер берілген мәтіннің
мазмұнын аша түсуге, шығарманың негізгі түйінін жете түсінуге көмектеседі.
Екінші сыныптың ана тілінің “Адам болам десеңіз” бөліміндегі
Ш.Смаханұлының “Көбелек пен ебелек” әңгімесінде берілген мақал –
мәтелдерді талдай келе, сабырлы, төзімді болу жақсы қасиет екендігі, ондай
адам қолына алған істі ақырына дейін жеткізіп, абыроймен тындыратыны,
керісінше, сабырсыздық шыдамсыз адамға тән қасиет екендігі, оның ісі де
берекесіз, нәтижесіз болатынын айтып, оқушылар сабырсыз адамды “ұшып-қонған
көбелектей” деп атайды деп, мақал-мәтелдің мағынасы мәтіндегі негізгі оймен
байланыстырылады. Оқушының мақал-мәтелдерді талдап, қорытынды ой жасауына
мұғалім басшылық етуі тиіс.
ІІ тарау. Көркем шығарманы оқыту мен талдаудың тәрбиелік негіздері.
2.1 Көркем шығарма арқылы оқушыларды еңбекке, адамгершілікке
тәрбиелеу.
Гуманитарлық пәндерді, соның ішінде әдебиет пәнін оқытуға
зор көңіл бөлініп отырылады. Әдебиеттік оқу пәні арқылы адамның жан –
дүниесі байып, асқақ армандарға ұшқандай бір сезімде болады. Мазмұндаушы
әр тыңдаушының жүрегіне, сезіміне әсер ете білуі керек. Көркем шығарманың
ерекшелігі де осында. Мұғалім білім беруде әртүрлі оқу процесінің әдіс,
түрлерін тиімді қолдана білуі керек. Оқушы сабаққа тек тыңдаушы ғана емес,
еңбектенуші, өз ойын жеткізе білуші ретінде қатысса көбірек ұтады. Әрбір
мұғалім оқытудың тиімді әдістерін қолданып жан-жақты білім беруге, өз ойын
жеткізуге толық жағдай туғыза білсе, көздеген мақсатына жетері анық. Мұндай
жағдай әсіресе көркем шығарманы оқытуда өте пайдалы. Көркем шығарманы
шеберлікпен үлесімді түрде оқушыға жеткізіп таныстыру шығармаға түпкілікті
талдау жасауға жағдай жасайды. Көркем шығармада қилы-қилы замандар, адамдар
басынан кешірген оқиғалар, кешегі мен бүгінгі өмірі суреттеледі. Көркем
шығармаларда адамды баурап әкететін рухани күш-қуат беретін, әсемдік
әлеміне жетелейтін бір сезім күштері бар. Сондықтан да біз оларды ерекше
бағалап осы сезімдерге бөлене отырып оқушыға жеткізіп, оларды осы негізде
өз ойларын қалыптастыруға жетелеуіміз керек. Қ. Бітібаева көркем шығарманы
оқыту туралы былай дейді: “ Мақсатым оқушылармен бірге көркем мәтінмен
жұмыс істей отырып, олардың ойлануына, толғануына, пікір айтуына ықпал ету;
көркем шығармаға деген көзқарасын , эстетикалық талғамын тәрбиелеу, сөз
құдіретін баяндау, түсіндіру, жолымен білдіру емес, ондай інжу-маржанды
оқушының мәтінінен өзіне таптырту”.[ 7.156 ] Біз тек әңгімелеуші ретінде
басты рөл атқармай, оқушымен бірігіп көркем шығарманың мазмұнына кіріп, жан-
жақты өз ойларымызды айтып отырсақ, оқушының шығарманы меңгеруіне де,
түсінуіне де зор ықпал жасаған болар едік.
Көркем шығарманы әдеби - теориялық талдау жасау әдістемелік
тұрғыдағы оқыту мазмұнын құрайды. Тақырып, идея, сюжеттік-композициялық
құрылым, образдар жүйесі, шығарманың тілі, сөз өнерінің
көркемдегіш құралдарын меңгерту - білім беру нысанын құрайды.
Өскелең ұрпақтың қазақстандық қоғамның адамгершілік нормаларын
игеруі басқалармен бірге әдеби бейнелерді ойластырудың арқасында жүзеге
асады. Осыған байланысты баланы әдебиет дүниесіне жақындастырудың маңызы
зор. Бұл әрекетте әдеби шығарманың эстетикалық құндылығы маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Кейіпкердің немесе қандай да бір оқиғаның эстетикалық
тартымдылығы - әдеби бейнені оң бағалаудың негізгі шарттарының бірі. Мұның
әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін маңызы ерекше.
Әдебиет - сөз өнері. Өнердің нағыз көркем шығармалары ғана
балаларды эстетикалық жағынан тәрбиелеп, оның әсемдікке деген
сүйіспеншілігін оятады. Қазақ халқының әдебиеті мен өнері, мәдени шаралар
балаларға эстетикалық тәрбие берудің бір жолы. Нағыз әсем өнер ғана адам
жанына рухани азық болады, адамның адамгершілік сезімін молайтады. Егер
оқушы көркемдігі жоғары шығарманы оқыса,онда оның адамгешілік ұстанымы
қалыптасады. Бұл оның тұлғасының қалыптасуына ықпал етеді. .
Адам баласы қоғам дамуының қандай кезеңінде өмір сүрмесін азық-
түліксіз, киім-кешексіз күн кеше алмайды.Сол себептен адамдар ерте кезден
–ақ өмір сүру қажеттілігі үшін керекті заттарды тек еңбек ету арқылы ғана
игілікке асыратындығын түсінген. Еңбек - адам тіршілігінің арқауы, оның
сана-сезімінің қалыптасуының негізгі көзі.Еңбек ету арқылы адам өзіне, өмір
сүріп отырған қоғамына қажетті материалдық және өзінің адамгершілік
қасиеттерінің ұнамды жақтарын еңбексүйгіштік,тәртіптілік,жинақыл ық,
ұқыптылық т.б. қасиеттерін біртіндеп қалыптастырып отырады.
Жас ұрпақты білімді,еңбекке төзімді етіп тәрбиелеу жұмыстарында
барлық әлеуметтік тәрбие ошақтарының арасынан мектептің басты орын
алатындығы көрінеді және ешқандай дау туғызбайды. Бастауыш мектепте
оқытылатын әдебиеттік оқу пәні оқушыларды көркем шығрмалар арқылы
тәрбиелеуді басты назарда ұстайды. 2-сыныптың ана тілі оқулығында бір бөлім
“Еңбек түбі-береке”деп аталады .Бұл мәтіндердің міндеттері төмендегідей:
1.Балаларды еңбексүйгіш, еңбекқор ұғымдарына қарама-қарсы мәнді
еріншектік, жалқаулық сияқты жаман қасиеттерден аулақ болуға үйрету
(С.Көбеев. Еңбекпен ел көгерер, М.Дулатов. Байлық ).
1. Оқушылардың өзіне-өзі қызмет етуге, отбасындағы еңбекке баулу (
Қ.Мырза Әли.Жұмыстың жылуы).
2. Мол астықты Қазақстанда егін өсіру-халықтың ежелден келе жатқан
кәсібі екендігі туралы мағлұмат беру, мал күтіміне байланысты
рәсімдер,бұйымдардың жасалу жолымен таныстыру, киіз үй жабдықтарын,
ұлттық үй жиһаздарымен таныстыру, оқушыларды мамандық таңдауға
бағыттау,кәсіптік бағдар беру,оқушыларды қолөнер жұмыстарына баулу,
ұсталық, зергерлік жұмыстарға қажетті жабдықтармен таныстыру және
оларды пайдалана білуге үйрету сияқты маңызды міндеттерді
басшылыққа алады.
3. Балаларын ерте бастан еңбекке, алуан түрлі өнер
бұйымдарын жасауға баулыған қазақ жұрты көркемдікке,
талғампаздыққа, өнер мәдениетін игеруге, ұлттық асыл мұраларымызды
көз қарашығындай сақтауға дағдыландырған.Еңбек тәрбиесі-адам өмірі
дамуының басты құралы. А.Г.Ковалевтің бастауыш сынып оқушыларын
көркем шығармалар арқылы адамгершілікке тәрбиелеуге қатысты
моральдық әңгімелесу өткізу жөніндегі қағидаларын былайша
нақтылауға болады:
А) Оқыған көркем шығарма бойынша өтілетін әңгімелесу мазмұны жағынан
бастауыш сынып жасындағы оқушыға ұғынықты болуы тиіс дерексіз ұғымдармен,
күрделі пайымдаудармен жүктемені көбейтуге болмайды.
Б) Әңгімелесуді әдеби шығармалардан алынған кейіпкерлердің адамгершілік
бейнелерін талдаудан бастау керек.
С) Жазушы шығармасындағы адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешілуіне
назар аударту, моральдық мәнін ашу.
Д) Көркем шығармадағы кейіпкердің жан - дүниесін, адамгершілік
ізденістерін суреттеу.
Е) Имандылық, қайырымдылық, әділдік, шыншылдық сияқты қасиет сапаларының
ара қатысын, оларды заман рухына, ұлттық мінезге сай бейнелеп көрсету.
Г) Әдеби шығарманың эмоциялы, ашық және әсер берерлік бейнелеріне
сүйену.
Бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік туралы түсінік беру оқу
және тілді дамыту сабақтарында жүзеге асады. К.Д.Ушинский баланың
адамгершілік жағынан қалыптасуы үшін оқу мен тіл дамытудың қаншалықты
маңызды екендігін атап көрсетті. Ол былай деп жазды: “ Адамгершілік сезімге
әдеби шығарманың өзі тікелей әсер етуі тиіс. Онда бұл шығармада білдірілген
адамгершілік қылықты , адамгершілік ойды сүюге мәжбүр ететін әдеби
шығарманың адамгершілікті болғаны”.
Бүгінгі күннің өзекті мәселесі-имандылық жөнінде сөз ете отырып
Абайға жүгінуіміз тегін емес. Өйткені ақын көзқарасының алтын діңгегі –адам
тәрбиесі, адамгершілік мәселесі. Ұлы ұстаздың ұлағатты сөзінің мағынасын
ашатындай мәтіндер жинақталған бөлім Абайдың “ғылым таппай мақтанба”
өлеңімен басталады.
Жалпы Әл – Фараби лұғаттарымен рухани пікір үндестігі, ой
сабақтастығы ХХ ғасырда ғұмыр кешкен қазақтың Ы. Алтынсарин, Ш.
Уәлиханов, А.Құнанбаев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев,
Ж.Аймаутов, М. Жўмабаев тәрізді зиялылары мен ағартушы – демократ
ақын – жазушыларының ой орамдары да ұшырасады. [3:37]
Осы орайда қазақтың тұңғыш ағартушы педагогі қазақ балалар
әдебиетінің атасы Ы. Алтынсариннің тәрбие саласындағы мұраларын жас
ұрпаққа мұра ету, тәрбие жұмысында пайдалану баршамыздың парызымыз.
Ол қазақ сахарасында тұңғыш рет ана тілінде мектеп ашып, оның
мұғалімі болды. Қазақ тілінде алғаш рет әліппе, оқулық –хрестоматия
жазды. Ы.Алтынсарин 1879 жылы қазан қаласында жарық көрген “Қазақша
хрестоматия” деген бірінші кітабында: “Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш”,
“Талаптың пайдасы”, “Асыл шөп”, “Бақша ағаштары”, “Бір уыс мақта”, “Шеше
мен бала”, “Әке мен бала”, “Бай баласы мен жарлы баласы”, “Таза
бұлақ”, т. б. өзі жазған тілі жатық, мазмұны қызғылықты қырықтан
астам әңгімелері мен аудармалары бар. 1880 жылы Троицк қаласында
басылған екінші кітабында балаларды өзін қоршаған орта, жаратылыс
құбылыстарымен таныстыратын және хайуанаттар турасында баяндалатын
шығармалар жинағы топталған. [5:67]
1889 жылы қазан қаласында басылып шыққан үшінші кітабына тәрбие
тақырыбындағы әңгіме, ертегі, мысал және қысқа әңгімелері де
топтастырылған. Бұл шығармалар әрі қысқа, әрі мазмұнды, тілге
жеңіл, ойға қонымды балалардың жас ерекшеліктеріне лайықталып, жан
дүниесіне лайықталып, жан дүниесіне әсер ететіндей көркемдікпен
жазылған. [1:59] Шығармалар идеясы жағынан бала жанын тазалыққа,
адалдыққа, туған жердің табиғатын, еңбекті сүюге, достыққа,
қайырымдылық пен мейірімділікке тәрбиелеуге, ата – ананы құрметтеуге
негізделген.
Ол: “Балаға берілетін бірінші тәрбие ата – анасын, туған –
туысын, жолдасын сыйлауға үйретуден басталады, себебі ата –анасын
сыйламайтын бала жолдасын да, қоғамға да пайда келтіре алмайды”
деп отбасылық тәрбиеге ерекше мән берген. Барлық ізгі қасиет
ананы сүюден, ана еңбегін бағалаудан бастау алады, сондықтан жас
бїлдіршіндерге ана құдіретін ұғындыратын өлеңдерді көп оқып,
көбірек жаттатуды ұсынады. Ақын – ұстаз сөзінің “Ананың сүюі”
деген өлеңінде: 83337353390 24378
“Кім сендерді, балалар сүйетұғын,
Қуанышқа қуанып, қайғыңа күйетұғын.
Түн ұйқысын төрт бөліп , кірпік қақпай ,
Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын!
Кім сендерді сағынар шетке кетсең,
Ұмытпа, ең кемінде жұлдыз сайын,
Хат жазып тұр , төбесі көкке жетсін !” [5:52]– деп
жеткіншіктерге ана мейірін, ананың ақ сүтін ақтауды міндеттейді.
Балаларға ана тілі арқылы адамгершілік тәрбие беру ісі – өте нәзік,
қасиетті іс. Ол тәрбиешіден өте сезімталдықты , балаға деген
сүйіспеншілікті, бала жанын бірден танитын қырағылықты талап
етеді. “ Кїнәнің ең үлкені - бала жанының нәзік пернелерін дұрыс сезе
алмайтындар да ” деп бала тәрбиесіндегі бас тұлға – ата –ана,
тәрбиеші –ұстаздарды өз ісіне жауапкершілікпен қарауға үндейді.
Данышпан ойшыл оқу – білім, тәлім – тәрбие мәселелері жайлы
еңбектерінде тәрбие мақсаты – адам баласын ізгілік қасиеттерге баулу
екенін айтады. Ұлы ұстаз мінез тәрбиесіне ерекше көңіл бөледі.
Мінезділік – бақытты болудың басты шарттарының бірі, сондықтан баланың
жаны мен тәнін тәрбиелеуді бесігінен бастау қажет деген қорытынды
жасайды. Әбу Насыр әл – Фараби еңбегінде музыкалық әуендер өнегелі
адамгершілік мінез – құлықты қалыптастыруда елеулі маңыз атқаратын,
ән адамның өзін –өзі тәрбиелеуіне, бойдағы жаман әдеттерден арылуына
ықпал ететінін баяндаған. [36:78]
ХХ ғасырдыѕ басында Шоқан, Ыбырай , Абай көтерген ағартушылық
қозғалысты батыл жалғастырушы талантты ақын Мағжан Жұмабаев өзінің
1923 жылы тұңғыш жарық көрген “Пидагогика” атты кітабында:
“Бастапқы кезде жөнді білінбейтін баланың жан дүниесі ол өскен
сайын бірте –бірте біліне бастайды.” Сондықтан баланың адамгершілік
тәрбиесі мен жан – тәрбиесін қатар алып бару керек. “Жанды
тәрбиелеу үшін жанның жайын баяндайтын еңбекпен таныс болу керек”
дей келіп, Аристотельмен әл – Фарабидің жан туралы еңбектерін еске
алады. [36:152]
Баланың тәлім – тәрбиесіне ерекше мән берген халықпыз “Баланы
– жастан” деген мәтелді тектен – текке айтпаған ғой. Ал осы
мәтелдің мән – мағынасын өткен ғасырдың аяқ шенінде жасаған Құрманай
Шүйдебай ақын былай таратып беріпті:
“Баланы - жастан ” дегенім:
Бойына үлгіні жастай ек,
Ділі мен тілі не екенін
Дегенім ұқсын жастай көп.
Жад етіп сөзін көненің,
Қартайған шақта қалғаның
Қадірден жұрдай қасқа боп,
Кешкенің өмір босқа тек.”[22:57] –өткендер өсиет
қалдырған. Бүгінгі таңда еліміз тәуелсіздігін алып, өз алдына дербес
мемлекет болып отырған шақта ұлт тағдыры мен халық намысын көзінің
қарашығындай сақтар ұрпақ тәрбиесімен айналысу сынды қасиетті парыз бен
міндетті борышын зор аброймен атқарып отыр.
Ұрпақ тәрбиесі сонау ықылым заманнан саналы да парасатты адамзатты
немқұрайлы қалдырмағаны белгілі жай. Бұл турасында кемеңгер, дана,
ойшылдар мен ақын – жазушылар да құнды пікірлер мен өсиеттер
қалдырған.
Шәкәрім : Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола
алады, олар барлығынан басым болатын - адал еңбек, мінсіз ақыл,
таза жүрек. Бұл сапалар адамды дүниеге келген күннен бастап тәрбиелейді , -
деп есептейді. [35:104] Шынында да, құнды қасиеттерге ие рухани
адамды қалыптастыру - оның туған кезінен басталса керек.
Адамның адам болып қалыптасуында ата - аналармен қатар, тәрбиеші
мен мұғалімнің рөлі зор. Яғни, білім жүйесінің қызметкерлеріне болашақ
ұрпақты тәрбиелеуде үлкен жауапкершілік жүктелген. Сондықтан бұл істе
асығыс шешім, жалған әдіс, қалыптағыдай қатып қалған ескірген тәсіл
қолданылмауы тиіс.
Адамгершілік тәрбие беру ісі білім берумен ғана шектелмейді, бұл
баланың сезіміне әсер ету арқылы ішкі дүниесін оятудың нәтижесінде оның
дүниетанымын қалыптастырады. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс –
әрекет барысында, түрлі ойындар, хикаялар, қойылымдар арқылы берілгені жөн.
Өйткені өзгенің басындағыны өз басынан өткізгендей етіп қабылдауы баланың
болашағын аңғаруына, айналасындағылардың іс – әрекетін түсінуіне, ой
елегінен өткізіп, сезінуіне ықпал етуі тиіс.
“Тәрбие дегеніміздің өзі, ең алдымен, баланың сезімін оятып,
әсершілдігін дамыту. Сезімді тәрбиелеу – яғни, баланы қоғамдық мәні бар,
адамдарға жақсылық әкелетін қылық – қасиеттерден рахат, қуаныш табуєғ баулу
деген сөз. Парасатылық дегеніміз – адамзатқа қызмет ету,” – деп жазады Сара
Алпысқызы Назарбаева өзінің “Ұстаздан ұлағат” атты кітабында. “Бөбек”
қоры Президентінің бастамасы бойынша республикада білім беру процесінде
рухани – адамгершілік тәрбиесіне екпін беретін, болашақ ұрпақты ізгілік
бесігіне бөлейтін руханият дәуіріне жаңа қадам болып табылады.
Рас, адамгершілік тјрбиесінің маңызы мектептің күн тәртібінен ешқашан
түскен емес, бірақ, білім жүйесіндегі зымырандай жылжыған уақыт талабы мен
мұғалімдердің шамадан тыс жүктемелері әр баланың іс – әрекетіне
шығармашылықпен үңіліп, жеткілікті көңіл бөлуіне мойын бұрғызбай келеді.
Адамгершілік құндылықтары үлкен мен баланың арасындағы шынайы қарым
– қатынаста беріледі. Көзге көрінбейтін, өте нәзік сезімді, аса құнды
қасиеттерді жүректен жүрекке үзбей жеткізу тек шебер тәлімгердің ғана
қолынан келеді.
Осындай шығармашылықпен ізденетін, баланы жаныңдай жақсы көре
білетін, өз ісіне берілген тәрбиеші – мұғалімдердің іс – тәжірибесімен
танысу мақсатында Ы. Алтынсарин атындағы қазақ білім академиясы конкурс
жариялаєан болатын. Конкрусқа түскен материалдардың біраз бөлігі осы
жинаққа енгізіліп отыр.[51:235]
Ұсынылған баєдарламалар нұсқалары мен сабақ үлгілерін таңдап қолдану
мұғлімдердің өз құзырында. Қандай жағдайда болса да әрбір педагог өз
көзқарасы мен мүмкіндіктеріне қарай өзгертіп, жандандырып, өзіне ыңғайлы
қалыпқа келтіріп, қолдана алады.
Ұлы ғалым Әбу – Насыр әл – Фарабидің білім – ғылымның барлық
салаларының негізін қамтитын орасан мол мұра қалдырды. Аристотельден
кейінгі “Екінші ұстаз” атанды. Әлемнің негізгі тұрақтысы – адам. Адамның
ақыл – ой парасаты ойдағыдай дамып жетілсе, дұрыс өсіп – өркендей алады.
Қажетті дағдылар мен жақсы мінез – құлық адамды бақытқа кенелтеді. Жаман
мінез – құлық бұл рухани дерт, жақсы мінез – құлық пен ақыл ой парасаты
адамның басты қадір- қасиеттері қалыпты іс-әрекет үстінде ғана
қалыптасады.
Қандай болсын әдіс, тәсіл (мақтау, бетіне басып ұялту, көзін
жеткізу, көндіру) тәрбиешіден асқан имандылық, ізетті талап етеді, осылай
ғана ол шәкірттерден шындықты, адамгершілікті, сыпайылықты, әділдікті талап
етеді. Сондықтан мұндай қасиеттерге ұстаздың өзі де ие болуға тиіс.
Жақсы мінез –құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде –бұлар
адамшылық қасиеттер болып табылады. Біз қажеттер дегенде әрбір нәрсенің
игілікті жағын айтамыз. Адам бойындаєы мінез-құлық сапаларының абызалы
да, оңбағаны да жүре-тұра пайда болды. [13:213]
Бастауыш білім бер жүйесінде ана тілін оқыту арқылы адамгершілік
тәрбие берудің мағыздылығымен ерекшеленеді. Бұл тәрбие үрдісінің орны
мен ролі тұлға қалыптастыру және оны ізгілендіру жолында аңғарылады.
Адамгершілік тәрбие беру ісі бұл жеке тұлғаны мақсат –бағдарлы әрі
парасаттылық пен ізгілік үрдісінде қалыптастыру маңыздылығын жүзеге
асырады.
Адамгершілік тәрбиенің өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен бұл үрдіс
көп қырлы болумен ерекшеленеді. Ондағы объективті және субъективті
факторлардың әрекеттері бұл үрдістің күрделілігі мен қарапайымдылығын
байқатады. Субъективті факторлар жеке тұлғаның адамгершілік тұрғысында
ішкі қажеттліктерін білдіріп, тәрбие міндеттерін табысты шешуге
қызмет етеді. Сонымен қатар эстетикалық тәрбиенің және бір ерекшелігі
оның үзіліссіз берілуінде.
Адамгершілік тәрбие беру ісі ғасырлар бойына үздіксіз беріліп келеді.
Мысалы, Жүсіп Баласағынның “Құтты білік” дастаны тәлім – тәрбиелік ой-
толғамдарына өте бай және аса көркем стильде жазылған. Шығармада адамдардың
бір-бірімен қарым-қатынас жасау, сөз өнері, адамның әр-түрлі жақсы –
жаман қасиеттері туралы кең көлемде әңгімелейді.
Сабыр – ақыл парасаттың белгісі,
Ақылсыз жан хайуанмен тең кісі.
Бастарда істі байыбына барып ал,
Асыққандар күйінер де жаңылар.
Ақылды адам қарын бақпас, ой бағар
Жан семіртер, ой семіртер, ойланар
Тән семіртер сөз ауыздан сіңеді,
Жан семіртер сөз құлақтан кіреді.
Білімдінің бар ерек екі белгісі, [25:64]
Ахмет Иүгнекидің “Хитабул хакайк” (“Ақиқат сыйы”) атты дидактикалық
дастанында, ол тіршіліктегі өмірдің әсемдігін жырлайды, адамгершілікті,
қарапайымдылықты, сыпайылықты дәріптеп, сонымен бірге мінез – құлықтың
жақсы қасиеттерін қалай тәрбиелеу, сондай – ақ оның кері қасиеттерін жою
жөнінде бірсыпыра пайдалы кенестер мен ұсыныстар береді.
Тәкәппарлық – барлық елде жеккөрінішті қылық.
Қолыңда бар болса, кемтарға жәрдем бар.
Дәрежең өскен сайын ұстамдырақ бол.
Үлкен – кішіге сыпайы бол. [26:115]
Қожа Ахмет Яссауидің “Диуани хикметте” иманды, адам, ақыл –
парасатқа жетелеу, шыдамды, төзімді болу, жүріп – тұру секілді жалпы
адамгершілік нормалар дәріптеледі.
Рахым болып ғаріптерге шапағат еткін,
Ғаріптерді көрген жерде қорламаңыз.
Ғаріптерге ашумен сөз қатпаңыз,
Сорлы екен деп, ғаріптерге тас атпаңыз,
Бұл дүниеде ғаріптердей адам болмас.
Құмар болса, ей достар, нәпсіге еріп,
Ертелі – кеш жалған айтып, байғам жүріп.[10:68]
Махмұд Қашғаридің “Диуани лұғат ат – түрік” (“Түркі сөздерінің
жинағы”) дейтін еңбегінде әдеп, тәлім – тәрбие, моральдық – психологиялық
сипаттағы ой – пікірлер, адамның кейбір жаман қасиеттері айыпталып,
ерлік, ізгілік, адамгершілік, ақ ниеттілік, секілді жақсы қасиеттері
дјріптеледі.
Ақылды ал, ұлым менің, рахымшыл бол, әлетіңнің ағасы бол, ақылшы
дана бол, білгеніңді ортақтас.
Іс тындырсаң аптықпа, өлшеп-пішіп асықпа!
Даналардың сөзі – ақыл, зер салсаң, зердеңе қонар.
Рахымшыл болсаң, менмен болма.
Рахымың болмай мақтансаң, қиын – қыстауда
қиналарсың
Туғаннан мәртебесін өсіргің келсе,
Сый-сиапат көрсет.
Басыңа түссе қара түн,
Нар түйеше көтерген.
Тағдырыңа тап болса,
Қиындққа қарсы тұр.
Жомарттық – жүрек қуанышының шырқау шыңы.
Қайырымдылық– адам көркі, ал білім – оның байлығы.
Шоқан Уалиханов қоғамдық психология проблемаларына, халықтың этностық
психология мәселелеріне ерекше мјн берді. Мәдениетті дамыту жолында,
ол “халықтық рухты” жандандыруға шақырады. [2:162]
Қазақ халқы туралы асқақтата ой айтуға болады: олар өздерінің
нанымдарымен, әдет - ғұрыптарымен, сауық - сайрандарымен, ақыл-ой, қажыр -
қасиеттерімен ақындық дарынды тарихи аңыздарының орасан мол қоры бар.
Әр заманда өмір кешкен суырып салма ақындары, жыраулары, әуен мен
сайранды жанындай сүйіп, билік айту төрелігі бар көне заманнан келе
жатқан халық.
Ыбырай Алтынсарин қазақ жастарын адал, шыншыл, еңбексүйгіш, өнерлі
болуға шақырды, ұрлық - зорлық, жатып ішер жалқаулық сияқты жат
мінездерден аулақ болуды уағыздады.
Жоғары қарап оқ атпа,
Өзіңнің түсер қолыға!
Ақылсыз жанды досым деп,
Басыңғды қосып сыр айтпа.
Абай Құнанбайұлының өлеңдері мен қара сөздерінде адам мінезіндегі
орынсыз мақтан, ойсыздық, көрсеқызарлық сияқты жаман әдеттердің ақыл мен
ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді есте сақтау, көргеннен үлгі - өнеге
алу, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді насихаттаған.[34:52]
Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдерінде жастарды өнер - білімге, тәрбиелік
мәні зор, адам бойындағы асыл қасиеттер дәріптеледі.
Жол қайда ақиқатқа апаратын ?
Ел қайда Ақиқат деп аталатын?
Айлакер, арамзалар, алаяқтар,
Аяғы көктен келіп маталатқан ?
Сол елде Адамға адам - дос бауыр ма ?
Адамға ақ жаныңды тосқаныңда
Ақ көңілдер тоғысып , ақ арнада,
Аға ала ма, кездеспей тосқауылға. [35:42]
Тәлім – тәрбие бағытындағы ақын өлең– жырларының мазмұны мен тақырып
ауқымдылығы өнеге, насихатқа толы болуымен ерекшеленеді.
Аға буын өз бойындағы ізеттілік, елін - жерін, Отанын сүюшілік
секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп,
қаны мен жанына сіңіріп келеді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы
дәстүрлері мен тағылымдарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік
пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі Л.Толстой айтқандай, өткенді
жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда сүрлеу соқпақ
іздеп адасумен пара - пар.
Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек, дене,
адамгершілік, экономикалық, экологиялық, құқықтық, кәсіби және діни тәрбие
беру бір - бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге
асырылуы тиіс.Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны,
өзіндік бағдары, өзіне тән қызметі бар.
М. Калинин “Тәрбие дегеніміз –тәрбиеші қалаған жақсы қасиеттерді
тәрбиеленушінің бойына егу үшін оның психологиясына мақсатты да жүйелі
түрде ықпал жасау” деп көрсеткен болатын. [14:65]
Болашақ тәрбиесі бүгінгі күнде ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік
рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуін талап етеді.
Біздің қоғамның тәлім – тәрбиесі көп жылдар бойы бір жақтылықпен жүргізіліп
келеді , жалпы адамзаттық құнды игіліктерден оқшауланып, ұлттық сана –
сезімнің дамуына, рухани, мәдени байлықты, ұлттық тәрбиенің бай мұрасын
игеруге көңіл бөлінбеді. Мұның өзі жас ұрпақтың басым көпшілігінің өз
халқының тарихын, тілін, әдет - ғұрпын, салт-санасын, ұлттық дәстүрлерін
жете білмеуіне әкеп соқты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz