ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы Польша мен Қазақстан қарым-қатынастарының тарихы
Тақырыптың өзектілігі. Қос тарапты әлемдік құрылыс жүйесін күйретудің символы болған XX ғасырдың 90-жылдарының басында халықаралық қатынастар өз дамуының принципті жаңа кезеңіне қадам басты. Ұзаққа созылған кезең ішінде екі үстем держава мен блоктардың арасында тепе-теңдікті үстауға мәжбүр болған көптеген мемлекеттер үшін жаңадан қалыптасқан жағдайлар бұрын-соңды болмаған сыртқы саяси және сыртқы экономикалық мүмкіндіктер ашты. Мұндай тенденция әсіресе Шығыс Еуропа елдерінде айқын көзге түседі.
Польшаның экономиканы реформалауға бағытталған белсенді саясаты әлемдік қоғамдастықтың оған деген көзқарасын өзгертуге шешуші ықпал етті. Экономиканы ырықтандыру Польшаның Шығыс Еуропадағы ең қарқынды дамыған мемлекеттерінің біріне айналуына мүмкіндік берді.
Польша барлық елдермен қалыпты және болжамдауға болатын қатынастарды орнатуға бағытталған дәйекті сыртқы саясатты жүргізіп келеді. Сыртқы саясатта Польша әлемнің көп тұрпатты құрылымының принциптерін басшылыққа алады. Варшава халықаралық бейбітшілікті, тұрақтылықты және қауіпсіздікті нығайту сияқты ұқсас көзқарастары бар елдермен белсенді түрде ынтымақтасып келеді.
1989 ж. қыркүйегінде өткен сайлаулардан кейін Польшада III Речьпосполитая пайда болды және КСРО ыдырағаннан кейін Ресеймен және бұрынғы КСРО құрамында болған басқа елдермен қарым-қатынасты дамытудың белгілі бір формуласын жасап алу туралы мәселе туды.
Қазақстан Республикасының егемендігін алғашқылардың бірі болып таныған Польша біздің елімізбен жан-жақты қарым-қатынас орната бастады. Әңгіме шын мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың үлгісін жасау туралы еді. Оның үстіне екі елдің өзара іс-қимылының терең қатпарлы факторлары Варшава мен Астананың көптеген көкейтесті халықаралық проблемаларға көзқарастарының жақындығын айқындайды, мүның өзі ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған сыртқы саяси өзара іс-қимылға, бастамаларды екі жақты қолдауға жәрдемдеседі.
Халықаралық сахнадағы ынтымақтастық өзара қарым-қатынастың сапалы жаңа деңгейіне — стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерілуге мүмкіндік береді, бұл дегеніміз екі мемлекет басшыларының тұрақты байланыстарын қоса алғанда, барлық деңгейлердегі жан-жақты байланыстарды білдіреді.
Польша Республикасының біздің елімізге байланысты өзіндік бірқатар қызығушылығы бар. Біріншіден, Қазақстан жерінің табиғи минералдық шикізат көздеріне бай болуы, қай елдің инвестициясы үшін болсын ең тиімді аймақ. Сонымен бірге бүгінде Қазақстандағы поляк диаспорасы екі ел арасында жақсы байланыс дәнекері рөлін атқаруда.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан жасасқан халықаралық шарттар мемлекеттің әлемдік қоғамдастыққа ену процесін қамтамасыз етуде маңызды роль ойнады және олар бүгінгі күнге дейін еліміздің ішіндегі әлеуметтік-экономикалық реформаларға оң сипатта ықпал етуде. Мұндай құжаттарға іс жүзінде ТМД-ның барлық мемлекеттерімен, алыс шетелдің көптеген елдерімен қол қойылды.
Польшаның экономиканы реформалауға бағытталған белсенді саясаты әлемдік қоғамдастықтың оған деген көзқарасын өзгертуге шешуші ықпал етті. Экономиканы ырықтандыру Польшаның Шығыс Еуропадағы ең қарқынды дамыған мемлекеттерінің біріне айналуына мүмкіндік берді.
Польша барлық елдермен қалыпты және болжамдауға болатын қатынастарды орнатуға бағытталған дәйекті сыртқы саясатты жүргізіп келеді. Сыртқы саясатта Польша әлемнің көп тұрпатты құрылымының принциптерін басшылыққа алады. Варшава халықаралық бейбітшілікті, тұрақтылықты және қауіпсіздікті нығайту сияқты ұқсас көзқарастары бар елдермен белсенді түрде ынтымақтасып келеді.
1989 ж. қыркүйегінде өткен сайлаулардан кейін Польшада III Речьпосполитая пайда болды және КСРО ыдырағаннан кейін Ресеймен және бұрынғы КСРО құрамында болған басқа елдермен қарым-қатынасты дамытудың белгілі бір формуласын жасап алу туралы мәселе туды.
Қазақстан Республикасының егемендігін алғашқылардың бірі болып таныған Польша біздің елімізбен жан-жақты қарым-қатынас орната бастады. Әңгіме шын мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың үлгісін жасау туралы еді. Оның үстіне екі елдің өзара іс-қимылының терең қатпарлы факторлары Варшава мен Астананың көптеген көкейтесті халықаралық проблемаларға көзқарастарының жақындығын айқындайды, мүның өзі ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған сыртқы саяси өзара іс-қимылға, бастамаларды екі жақты қолдауға жәрдемдеседі.
Халықаралық сахнадағы ынтымақтастық өзара қарым-қатынастың сапалы жаңа деңгейіне — стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерілуге мүмкіндік береді, бұл дегеніміз екі мемлекет басшыларының тұрақты байланыстарын қоса алғанда, барлық деңгейлердегі жан-жақты байланыстарды білдіреді.
Польша Республикасының біздің елімізге байланысты өзіндік бірқатар қызығушылығы бар. Біріншіден, Қазақстан жерінің табиғи минералдық шикізат көздеріне бай болуы, қай елдің инвестициясы үшін болсын ең тиімді аймақ. Сонымен бірге бүгінде Қазақстандағы поляк диаспорасы екі ел арасында жақсы байланыс дәнекері рөлін атқаруда.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан жасасқан халықаралық шарттар мемлекеттің әлемдік қоғамдастыққа ену процесін қамтамасыз етуде маңызды роль ойнады және олар бүгінгі күнге дейін еліміздің ішіндегі әлеуметтік-экономикалық реформаларға оң сипатта ықпал етуде. Мұндай құжаттарға іс жүзінде ТМД-ның барлық мемлекеттерімен, алыс шетелдің көптеген елдерімен қол қойылды.
1 Кияс А. Поляки в Казахстане. Прошлое и настоящее.– Познань,1993. –180 с.
2 Стрельчик Й. Встреча двух миров. Апостолская столица и монгольский мир в первой половине ХІІІ в. – Варшава, 1988 – 210с.
3 Ясевич З. Поляки–исследователи и наблюдатели культуры народов Средней Азии и Казахстана. – Варшава, 1976. – 275с.
4 Badowski R. Policy piewci Kazchstany. – Wаrszawa, 2002. – 95 пч.
5 Гавенцки М. В степи далекой. Поляки в Казахстане. – Алматы–Познань, 1997. – 315 с.
6 Тромболи А., Платер Я., Поляки в Казахстане в ХІХ в. – Варшава. 1982. – 217 с.
7 Седлецкий Й. Поляки в СССР в 1939–1986 годы. – Варшава. 1988. – 192с.
8 Мыслинский. В. Восточные судьбы поляков. – Варшава, 1991.– 158с.
9 Цесельский С. Поляки в Казахстане в 1940–1946 гг. – Вроцлав. 1996 – 180с.
10 Бальцерович Л. Социализм. Капитализм. Трансформация. Очерки на рубеже эпох. – М., 1999. – 350 с.
11 Гжегож В. Колодко Польша 2000. Новая экономическая стратегия. –Варшава, 1996. – 159 с.
12 Гжегож В. Колодко., Нути Д. Марио. Польская альтернатива. – Варшава, 1997. – 140 с.
13 Дьяков В. Сапаргалиев Г. Общественно–политическая деятельность ссыльных поляков в дореволюционном Казахстане. Алма–Ата, 1971. – 221с.
14 Стеклова Ф. Қазақ халқының өткен дәуірінен біраз дерек // Жұлдыз. 1965 – № 2. – 22-27 бб.
15 Галиев В. Караванные тропы. –Алматы, 1994. – 122 с.
16 Куралова С. Из истории русско–польских научных связей в Средней Азии и Казахстане в конце XIX начале XX в. // Мына жинақта: История русско–польских контактов в облысти геологии и географии. –Ленинград, 1972. – с.103-112
17 Симонова Е. Густав Зелинский и его поэма «Киргиз»// Советский Казахстан. – 1957. – № 2. – с. 52-57
18 Халфин Н. Россия и ханства Средней Азии. –М., 1974. – 250 с.
19 Бейсенбекова Н. Экономические и культурные связи Казахстана со странами Восточной Европы (с нач. 70–х и до середины 80–х гг.). Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы 1993. – 30 с.
20 Майлыбаев Е. Участие Казахской ССР в международном экономическом сотрудничестве СССР. Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алма–Ата, 1981. – 28 с.
21 Титов А. Экономические сотрудничества стран–членов СЭВ и участие в нем Казахской ССР. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. – Алма–Ата, 1974. – 145 с.
22 Дулатов Н. Внешнеэкономические связи Казахстана с зарубежными странами – Алма–Ата, 1982. – 145 с.
23 Фридман Ц., Титов А. Роль Казахстана в экономическом сотрудничестве СССР со странами СЭВ. – Алма–Ата, 1983. – 34 с.
24 Центрально–Восточная Европа во второй половине XX века. в 3–х т. – М., 2002. – 365 с.
25 Лыкошина Л. Лешек Бальцерович. – М., 2000. – 212 с.
26 Синицина И. Польша: уроки "шоковой терапии" // Власть. 1994. – №4.-с. 89-95
27 Ермакович В., Ермакович Е. Приватизация в Польше: первые итоги // Проблемы теории и практики. – 1993. – №4.-с. 13-19
28 Матыцина С. Шоковая терапия в Польше: опыт и выводы // Международная жизнь. – 1992. – №5.-с. 71-82
29 Третьяков В. Приватизация по-польски // Разгосударствование и приватизация. – 1993. – Вып. 1–2.-с.187-189
30 Исова Л. Қазақстан–Польша: «поляк мәселесінің» эволюциясы. т.ғ.к. дисс. авторефераты. –Алматы, 1999. – 26 б.
31 Валиханов Е. Судьбы поляков в Казахстане // Мына кітапта: Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. – Алматы, 1998. – 428 с.
32 Кульбаев Т., Хегай А. Депортация. – Алматы, 2000. – 275 с.
33 Из истории поляков в Казахстане. – Алматы, 1998 – 142 с.
34 Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы, 1998. – 511 б.
35 Тұяқбаев Т. Шығыс Еуропа елдерінде саяси партиялардың сайлауға қатысуы // Саясат. – 2001. – №5.-10-12 бб.
36 Машимбаев С. Социально–экономические реформы в Польше (1989–2000 гг.) // Вестник КазНУ, серия историческая – 2000. – № 3-с.71-86.
37 Токаев К. Под стягом независимости. – Алматы, 1998. – 552 с.
38 Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. – Алматы, 2002. –565 б.
39 Сүлейменов Т. «Қазақстан – Орталық және Шығыс Еуропа ынтымақтастығының болашағы» // Дипломатия жаршысы. – 1998. – № 2.-38-40 бб.
40 Kazachstan Нistoria–Spoleczenswo–Polityka. – Wаrszawa, 2000. – 550 пч.
41 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.-Алматы, 2003 – 52б.
42 Қазақстан мен Польша Республика арасындағы достық қарым-қатынастарды және ынтымақтастықты дамыту туралы Декларация //Қазақстан Республикасының халықаралық шарт бюллетені.-1999. -№ 2. 11-14бб.
43 Абзалбек Ғ. Қазақстан-Польша: «Ынтымақтастыққа кең өріс» (Польша Республикасының А.Квасьеневкийдің Қазақстанға сапары туралы) //Астана ақшамы-1999. 2 қараша.
44 Внешняя торговля и совместное предпринимательство РК. Статистический сборник. –Алматы, 2002. -12 с.
45 МИД РК. Департамент стран Европы и Америки. Переписка МИД РК с министерствами государственных организации Казахстана по развитию казахско-польских отношений за 1999г.
46 Соглашение о сотрудничестве между Министерством образования и науки Республики Казахстан и Министерством народного образования Республики Польша в облысти образования на 1995-1988 гг. Қазақстан Республикасындағы Польша елшілігінің материалдары.
47 Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Польша Республикасының Үкіметі арасындағы мәдени және ғылыми ынтымақтастық туралы Келісім //Қазақстан Республикасының халықаралық шарт бюллетені-2000. -№ 4. -50-52 бб.
48 Сыртқы істер Министрлігінің ағымдағы мұрағаты, 7 қ., 3 іс, 13 т., 106 п.
49 МИД РК. Департамент стран Европы и Америки. Переписка МИД РК с министерствами государственных организации Казахстана по развитию казахско-польских отношений за 1999г.
50 Соглашение о сотрудничестве между Министерством образования и науки Республики Казахстан и Министерством народного образования Республики Польша в облысти образования на 2000-2003 гг. Қазақстан Республикасындағы Польша елшілігінің материалдары.
51 Аманжолов К. Қазақстан тарихы. 2-бөлім.-Алматы, 2004. -314 б.
52 Машимбаев С., Исова Л. Проблема истории польских переселенцев в Казахстане (1936-1946гг). –Алматы, 2000.
53 О культе личности и его последствиях. Доклад Первого секретаря ЦК КПСС тов. Н.С. Хрущева ХХ съезду Коммунистической партии Советского Сюза. 25 февраля 1956 г.//Известия ЦК КПСС. -1989. -№ 3. 151с.
54 МИД РК. Департамент стран Европы и Америки. Переписка МИД РК с министерствами государственных организации Казахстана по развитию казахско-польских отношений за 1999г.
55 Мухамедов М. Қазақстан әлемдік қауымдастықта.-Алматы, 2000.-41 б.
56 Польша Еуропаға оралуда // Жас Алаш.-1997. 14 сәуір.
2 Стрельчик Й. Встреча двух миров. Апостолская столица и монгольский мир в первой половине ХІІІ в. – Варшава, 1988 – 210с.
3 Ясевич З. Поляки–исследователи и наблюдатели культуры народов Средней Азии и Казахстана. – Варшава, 1976. – 275с.
4 Badowski R. Policy piewci Kazchstany. – Wаrszawa, 2002. – 95 пч.
5 Гавенцки М. В степи далекой. Поляки в Казахстане. – Алматы–Познань, 1997. – 315 с.
6 Тромболи А., Платер Я., Поляки в Казахстане в ХІХ в. – Варшава. 1982. – 217 с.
7 Седлецкий Й. Поляки в СССР в 1939–1986 годы. – Варшава. 1988. – 192с.
8 Мыслинский. В. Восточные судьбы поляков. – Варшава, 1991.– 158с.
9 Цесельский С. Поляки в Казахстане в 1940–1946 гг. – Вроцлав. 1996 – 180с.
10 Бальцерович Л. Социализм. Капитализм. Трансформация. Очерки на рубеже эпох. – М., 1999. – 350 с.
11 Гжегож В. Колодко Польша 2000. Новая экономическая стратегия. –Варшава, 1996. – 159 с.
12 Гжегож В. Колодко., Нути Д. Марио. Польская альтернатива. – Варшава, 1997. – 140 с.
13 Дьяков В. Сапаргалиев Г. Общественно–политическая деятельность ссыльных поляков в дореволюционном Казахстане. Алма–Ата, 1971. – 221с.
14 Стеклова Ф. Қазақ халқының өткен дәуірінен біраз дерек // Жұлдыз. 1965 – № 2. – 22-27 бб.
15 Галиев В. Караванные тропы. –Алматы, 1994. – 122 с.
16 Куралова С. Из истории русско–польских научных связей в Средней Азии и Казахстане в конце XIX начале XX в. // Мына жинақта: История русско–польских контактов в облысти геологии и географии. –Ленинград, 1972. – с.103-112
17 Симонова Е. Густав Зелинский и его поэма «Киргиз»// Советский Казахстан. – 1957. – № 2. – с. 52-57
18 Халфин Н. Россия и ханства Средней Азии. –М., 1974. – 250 с.
19 Бейсенбекова Н. Экономические и культурные связи Казахстана со странами Восточной Европы (с нач. 70–х и до середины 80–х гг.). Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы 1993. – 30 с.
20 Майлыбаев Е. Участие Казахской ССР в международном экономическом сотрудничестве СССР. Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алма–Ата, 1981. – 28 с.
21 Титов А. Экономические сотрудничества стран–членов СЭВ и участие в нем Казахской ССР. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. – Алма–Ата, 1974. – 145 с.
22 Дулатов Н. Внешнеэкономические связи Казахстана с зарубежными странами – Алма–Ата, 1982. – 145 с.
23 Фридман Ц., Титов А. Роль Казахстана в экономическом сотрудничестве СССР со странами СЭВ. – Алма–Ата, 1983. – 34 с.
24 Центрально–Восточная Европа во второй половине XX века. в 3–х т. – М., 2002. – 365 с.
25 Лыкошина Л. Лешек Бальцерович. – М., 2000. – 212 с.
26 Синицина И. Польша: уроки "шоковой терапии" // Власть. 1994. – №4.-с. 89-95
27 Ермакович В., Ермакович Е. Приватизация в Польше: первые итоги // Проблемы теории и практики. – 1993. – №4.-с. 13-19
28 Матыцина С. Шоковая терапия в Польше: опыт и выводы // Международная жизнь. – 1992. – №5.-с. 71-82
29 Третьяков В. Приватизация по-польски // Разгосударствование и приватизация. – 1993. – Вып. 1–2.-с.187-189
30 Исова Л. Қазақстан–Польша: «поляк мәселесінің» эволюциясы. т.ғ.к. дисс. авторефераты. –Алматы, 1999. – 26 б.
31 Валиханов Е. Судьбы поляков в Казахстане // Мына кітапта: Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. – Алматы, 1998. – 428 с.
32 Кульбаев Т., Хегай А. Депортация. – Алматы, 2000. – 275 с.
33 Из истории поляков в Казахстане. – Алматы, 1998 – 142 с.
34 Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы, 1998. – 511 б.
35 Тұяқбаев Т. Шығыс Еуропа елдерінде саяси партиялардың сайлауға қатысуы // Саясат. – 2001. – №5.-10-12 бб.
36 Машимбаев С. Социально–экономические реформы в Польше (1989–2000 гг.) // Вестник КазНУ, серия историческая – 2000. – № 3-с.71-86.
37 Токаев К. Под стягом независимости. – Алматы, 1998. – 552 с.
38 Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. – Алматы, 2002. –565 б.
39 Сүлейменов Т. «Қазақстан – Орталық және Шығыс Еуропа ынтымақтастығының болашағы» // Дипломатия жаршысы. – 1998. – № 2.-38-40 бб.
40 Kazachstan Нistoria–Spoleczenswo–Polityka. – Wаrszawa, 2000. – 550 пч.
41 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында.-Алматы, 2003 – 52б.
42 Қазақстан мен Польша Республика арасындағы достық қарым-қатынастарды және ынтымақтастықты дамыту туралы Декларация //Қазақстан Республикасының халықаралық шарт бюллетені.-1999. -№ 2. 11-14бб.
43 Абзалбек Ғ. Қазақстан-Польша: «Ынтымақтастыққа кең өріс» (Польша Республикасының А.Квасьеневкийдің Қазақстанға сапары туралы) //Астана ақшамы-1999. 2 қараша.
44 Внешняя торговля и совместное предпринимательство РК. Статистический сборник. –Алматы, 2002. -12 с.
45 МИД РК. Департамент стран Европы и Америки. Переписка МИД РК с министерствами государственных организации Казахстана по развитию казахско-польских отношений за 1999г.
46 Соглашение о сотрудничестве между Министерством образования и науки Республики Казахстан и Министерством народного образования Республики Польша в облысти образования на 1995-1988 гг. Қазақстан Республикасындағы Польша елшілігінің материалдары.
47 Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Польша Республикасының Үкіметі арасындағы мәдени және ғылыми ынтымақтастық туралы Келісім //Қазақстан Республикасының халықаралық шарт бюллетені-2000. -№ 4. -50-52 бб.
48 Сыртқы істер Министрлігінің ағымдағы мұрағаты, 7 қ., 3 іс, 13 т., 106 п.
49 МИД РК. Департамент стран Европы и Америки. Переписка МИД РК с министерствами государственных организации Казахстана по развитию казахско-польских отношений за 1999г.
50 Соглашение о сотрудничестве между Министерством образования и науки Республики Казахстан и Министерством народного образования Республики Польша в облысти образования на 2000-2003 гг. Қазақстан Республикасындағы Польша елшілігінің материалдары.
51 Аманжолов К. Қазақстан тарихы. 2-бөлім.-Алматы, 2004. -314 б.
52 Машимбаев С., Исова Л. Проблема истории польских переселенцев в Казахстане (1936-1946гг). –Алматы, 2000.
53 О культе личности и его последствиях. Доклад Первого секретаря ЦК КПСС тов. Н.С. Хрущева ХХ съезду Коммунистической партии Советского Сюза. 25 февраля 1956 г.//Известия ЦК КПСС. -1989. -№ 3. 151с.
54 МИД РК. Департамент стран Европы и Америки. Переписка МИД РК с министерствами государственных организации Казахстана по развитию казахско-польских отношений за 1999г.
55 Мухамедов М. Қазақстан әлемдік қауымдастықта.-Алматы, 2000.-41 б.
56 Польша Еуропаға оралуда // Жас Алаш.-1997. 14 сәуір.
ӘОЖ 94(438)+94(574) қолжазба құқығында
АЙДОС ТОҚТАҒҰЛ МЫҢЖАНҰЛЫ
ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы Польша мен Қазақстан
қарым-қатынастарының тарихы
07.00.03 – Жалпы тарих
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің жалпы тарих
кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: С.М. Мәшімбаев
тарих ғылымдарының докторы, профессор
Ресми оппоненттері: Ш.Д. Пиримкулов
тарих ғылымдарының докторы, профессор
А.К. Телғарин
тарих ғылымдарының кандидаты,
профессор
Жетекші ұйым: Қайнар университеті
Диссертация 2007 жылы 31 мамырда сағат 16.00-де Қазақстан
Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Р.Б. Сүлейменов атындағы
Шығыстану институты жанындағы Д 55.40.03 тарих ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін қорғау жөніндегі диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады.
Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29 (2-қабат)
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Р.Б.
Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының кітапханасында танысуға болады
(050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29)
Автореферат 2007 ж. 30 cәуірде таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
тарих ғылымдарының кандидаты К.Ө.
Торланбаева
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қос тарапты әлемдік құрылыс жүйесін күйретудің
символы болған XX ғасырдың 90-жылдарының басында халықаралық қатынастар өз
дамуының принципті жаңа кезеңіне қадам басты. Ұзаққа созылған кезең ішінде
екі үстем держава мен блоктардың арасында тепе-теңдікті үстауға мәжбүр
болған көптеген мемлекеттер үшін жаңадан қалыптасқан жағдайлар бұрын-соңды
болмаған сыртқы саяси және сыртқы экономикалық мүмкіндіктер ашты. Мұндай
тенденция әсіресе Шығыс Еуропа елдерінде айқын көзге түседі.
Польшаның экономиканы реформалауға бағытталған белсенді саясаты әлемдік
қоғамдастықтың оған деген көзқарасын өзгертуге шешуші ықпал етті.
Экономиканы ырықтандыру Польшаның Шығыс Еуропадағы ең қарқынды дамыған
мемлекеттерінің біріне айналуына мүмкіндік берді.
Польша барлық елдермен қалыпты және болжамдауға болатын қатынастарды
орнатуға бағытталған дәйекті сыртқы саясатты жүргізіп келеді. Сыртқы
саясатта Польша әлемнің көп тұрпатты құрылымының принциптерін басшылыққа
алады. Варшава халықаралық бейбітшілікті, тұрақтылықты және қауіпсіздікті
нығайту сияқты ұқсас көзқарастары бар елдермен белсенді түрде ынтымақтасып
келеді.
1989 ж. қыркүйегінде өткен сайлаулардан кейін Польшада III Речьпосполитая
пайда болды және КСРО ыдырағаннан кейін Ресеймен және бұрынғы КСРО
құрамында болған басқа елдермен қарым-қатынасты дамытудың белгілі бір
формуласын жасап алу туралы мәселе туды.
Қазақстан Республикасының егемендігін алғашқылардың бірі болып таныған
Польша біздің елімізбен жан-жақты қарым-қатынас орната бастады. Әңгіме шын
мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі мемлекет арасындағы өзара қарым-
қатынастың үлгісін жасау туралы еді. Оның үстіне екі елдің өзара іс-
қимылының терең қатпарлы факторлары Варшава мен Астананың көптеген
көкейтесті халықаралық проблемаларға көзқарастарының жақындығын айқындайды,
мүның өзі ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған
сыртқы саяси өзара іс-қимылға, бастамаларды екі жақты қолдауға
жәрдемдеседі.
Халықаралық сахнадағы ынтымақтастық өзара қарым-қатынастың сапалы жаңа
деңгейіне — стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерілуге мүмкіндік береді,
бұл дегеніміз екі мемлекет басшыларының тұрақты байланыстарын қоса алғанда,
барлық деңгейлердегі жан-жақты байланыстарды білдіреді.
Польша Республикасының біздің елімізге байланысты өзіндік бірқатар
қызығушылығы бар. Біріншіден, Қазақстан жерінің табиғи минералдық шикізат
көздеріне бай болуы, қай елдің инвестициясы үшін болсын ең тиімді аймақ.
Сонымен бірге бүгінде Қазақстандағы поляк диаспорасы екі ел арасында жақсы
байланыс дәнекері рөлін атқаруда.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан жасасқан халықаралық шарттар
мемлекеттің әлемдік қоғамдастыққа ену процесін қамтамасыз етуде маңызды
роль ойнады және олар бүгінгі күнге дейін еліміздің ішіндегі әлеуметтік-
экономикалық реформаларға оң сипатта ықпал етуде. Мұндай құжаттарға іс
жүзінде ТМД-ның барлық мемлекеттерімен, алыс шетелдің көптеген елдерімен
қол қойылды.
Қазақстан Республикасы Польшамен экономика, саяси және мәдени салада кең
көлемді қатынастар орнатуға мүдделі ел. Себебі әлемдегі мемлекеттердің даму
тәжірибесін ескере отырып, елдегі қайта құру ісін нәтижелі жүзеге асыруда
Қазақстан үкіметі Шығыс Еуропа елдерінің даму процестерінің жақындығын
ескереді.
Қысқа мерзім ішінде Қазақстан мемлекеті өзінің көп ғасырлық тарихын
жаңғыртуы, қазіргі дүниедегі өз орнын анықтауы, ішкі және сыртқы саясаттағы
басым бағыттарды айқындауы тиіс болып отыр. Осы тұрғыда республикамыздың
халықаралық байланыстарының қалыптасуы мен даму тарихын терең ғылыми
зерттеудің зор маңызы бар. Соның ішінде Польша мемлекетімен қарым-
қатынасының дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми жағынан
да, саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті мәселе.
Зерттеу пәні. Жұмысты жазу барысында Польша мен Қазақстан арасындағы
қарым-қатынастың даму деңгейін үш салаға бөліп қарастыру негізге алынды.
1 Саяси байланыстардың қалыптасуы мен дамуы және олардың болашақтағы
жағдайы.
2 Сауда-экономикалық қатынастардағы екі жақтың мүдделерінің сәйкестігі.
Мұндағы етек алып отырған кейбір қиындықтардың орын алуы мен сипаты және
оларға анықтама беру.
3 Екі мемлекет ынтымақтастығындағы мәдени қатынастың орны мен маңызына
тоқталып, баға беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Польша мен Қазақстан арасындағы саяси,
экономикалық және мәдени салаларды арнайы түрде зерттеген жұмыстар жоқтың
қасы. Бұл тұрғыда осы мәселелер бойынша қысқаша мағлұмат беретін поляк-
қазақ қарым-қатынастарын баяндайтын еңбектерді айтуға болады.
Поляк-қазақ қатынастарының тарихи бастаулары деген мәселені қойып,
зерттеуде негіз болар деректермен бірге, бірқатар ғылыми зерттеулердің бар
екендігі анықталды. Соңғы кезде Польшада осы мәселеге байланысты бірнеше
көлемді еңбектер жарық көрді.
Қазақ жеріндегі поляктардың қызметі туралы синтезді көрсетуге тырысқан
поляк тарихшысы А. Кияс болатын. Ол өз еңбегінде Бенедикт Поляктан бастап
ұлт-азаттық көтеріліс, революция, соғыстар, сталиндік режим кезінің
тарихынан Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған алғашқы жылдарына
дейін қамтыған [1].
Поляк зертеушісі Й. Стрельчиктің еңбегінде Рим папасы жіберген елшіліктің
құрамында болған Бенекдит Поляктың Қазақстан жері арқылы өткен кезін
баяндайтын мағлұматтар айтылған. Автор папа елшілерінің қазақ сахарасын
мекендеген халықтардың тұрмысы, әдет-ғұрыпы, табиғаты, ауа-райы, тарихы
туралы көріністерді баяндайды [2].
Ұлт-азаттық көтеріліске қатысқан поляк революционерлерінің қазақ даласын
танып-білуге қосқан үлесін анықтауға бағытталған еңбекті поляк
зертеушісі 3. Ясевич жазды. Зерттеуші дерек көздерін талдай отырып, осы
мәселе бойынша Қазақстанға саяси себептерге байланысты тап болған
поляктардың қызметі туралы құнды мәлімет береді [3].
Поляк-қазақ қарым-қатынастарының тарихи генезисіне арналған тың еңбек
Р. Бадовскийдің авторлығымен шықты. Бұл еңбекте автордың келтірген деректік
фактілері екі жақты байланыстың ертеректегі тарихының барлық салаларының
даму барысын түсінуде бағыт-бағдар береді [4].
Қазақстандағы поляк диаспорасының тарихын зерттеу шеңберінде Познаньдағы
А. Мицкевич атындағы университеттің профессоры М. Гавенцкийдің еңбегін
ерекше атап өткен жөн.
Онда автор Қазақстандағы поляктардың тарихы мен бүгінгі жағдайы,
Польшадағы қоғамдық ұйымдардың Қазақстандық поляктарға көрсеткен
гуманитарлық, ғылым, білім саласындағы көмектері М. Гавенцкийдің тікелей
біздің республикамызда жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде жазылған [5].
Польшаның тәуелсіздігі үшін күрескен революционерлердің Қазақстанға
айдауға жіберілуі және ХХ-ғ. 30-40-шы жж. Батыс Украина мен Батыс
Белоруссиядан еріксіз депортацияға ұшыраған поляктардың тағдыры туралы өз
еңбектерін арнаған Польша зерттеушілері А. Тромболи және Я. Платер
[6], Й. Седлецкий [7], В. Мыслинский [8], С. Цесельский [9] болды .
Қазақстанның әлемдік экономикалық даму үрдісіне қосылуының тиімді
жолдарын іздестіруде Польшаның соңғы он жыл ішінде жүзеге асырған
экономикалық реформаларының тәжірибесі назар аударлықтай.
Бұл мәселеге жұмыстың бір тармағын арнауымыздың өзі Польшаның бұл
экономикалық тәжірибесінің басқа Еуропа елдеріне қарағанда Қазақстанда
үйлесімді болуы мүмкін деген көзқарастан туындап отыр.
Польшаның мамандарға Польша кереметі деген атпен белгілі болған бұл
экономикалық саясатының мәні мен мазмұны, тез арада көзге көрінген нәтижесі
біраз зерттеушілердің назарын аударған.
Польшадағы экономикалық реформалардың тікелей ұйымдастырушысы, оның
пионері аталған Л. Бальцеровичтің еңбегінің деректік маңызы өте зор. Автор
XX ғ. 80-жж. соңындағы саяси дағдарыс, оның экономикаға тигізген әсері,
экономикалық реформаның алғышарттары, себептері, осы реформаның іске
асырылуына елдегі саяси себептердің кері әсеріне, реформаның нәтижесі,
системалық өзгерістерге ғылыми түрде талдау берген [10].
Польшадағы экономикалық реформалардың жүзеге асуына үлкен үлес қосқан
мемлекет қайраткері Гжегож В. Колодконың еңбектері осы тармақты жазуда
құнды дерек көзі болды. Автор бұл еңбегінде 1993 ж. бастап Польшадағы
реформаның барысына тоқталып, ауыл шаруашылығының жағдайы, жұмыссыздық
мәселесі, қаржы секторындағы жетістіктері қаралады. Сонымен бірге автор
реформаның одан әрі тереңдей жүруі үшін өзінің Польшаға арналған
стратегиялық бағдарламасын ұсынады. 2000 ж. дейінгі Польшаның экономикалық
дамуына болжам жасауға тырысқан [11].
Гжегож В. Колодко Марио Д. Нутимен бірлесіп жазған еңбегінде 90-ж.
ортасындағы Польшадағы экономикалық реформалардың жүру барысына тоқталады.
Зерттеушілер жекешелендірудің екінші кезеңіне тоқталып, оның нәтижелерін
атап өткен. Сол сияқты авторлар посткеңестік және Орталық және Шығыс Еуропа
елдеріндегі реформаларды салыстырып, оған баға беруге тырысқан [12].
Кеңес дәуірінде Қазақстанда В. Дьяков пен Г. Сапаргалиевтың көлемді
еңбегі жарық көрді. Бүл еңбекте олар Қазақстан жеріндегі жер аударылған
поляк революционерлерінің жергілікті халықтармен қарым-қатынасы, қазақ
халықының әдет-ғұрпын, мәдениетін, тарихын зерттеуге қосқан үлестерін
жоғары бағалаған [13].
Қазақстанда айдауда болған поляктардың өмірі мен творчествосына
қаншалықты қанық болсақ, ең алдымен Ф. Стеклованың зерделі зерттеулерін
соншалықты ризашылықпен ауызға алуымыз керек. Ол көп жылдар басқа да поляк
ғалымдарымен бірлесе тер төгіп, поляк-қазақ байланыстарының пайда болу және
даму тарихынан мағлұмат беретін құнды еңбектер жазған [14].
Келесі зерттеушілер жер аударылған поляк революционерлерінің
Қазақстандағы өмірі мен қызметі, олардың медицинаны, экономиканы дамытудағы
үлесі, археологиялық, геологиялық барлау жұмыстарына тікілей қатысуын
баяндайды. Осындай зерттеушілердің қатарына В. Галиев [15], С.
Куралова [16], Е. Симонова [17], Н. Халфиндер жатады [18].
Кеңестік дәуір кезінде Қазақстанның социалистік жүйеге кірген
мемлекеттерімен, оның ішінде Поляк Халық Республикасымен экономикалық
ғылыми және мәдени байланыстарын жан-жақты зерттеген Н. Бейсенбекова [19],
Е. Майлыбаев [20], А. Титов [21], Н. Дулатов [22], И. Фридман [23] сияқты
ғалымдардың осы проблемаға арнаған еңбектері жарық көрді.
ХХ ғ. 90-жж. Польшаның сыртқы саясаты жайлы және ондағы демократиялық
өзгерістер мен оның ішкі және сыртқы саясатқа тигізген әсері жайлы көптеген
еңбектер жарық көрді.
Ресей тарихшыларының Орталық және Шығыс Еуропа ХХ ғ. 2-ші жартысында
атты 3 томдық тың еңбегі басылып шықты. Бұл еңбектің 3-ші томында осы
аумақтағы елдердің, соның ішінде Польшадағы саяси трансформацияның
кезеңдері, негізгі бағыттары, проблемалары, нарықтық институттардың
қалыптасуы, шаруашылық қызметтегі либерализация барысына талдау жасалған.
Зерттеушілер Орталық және Шығыс Еуропа елдеріндегі қоғамдық және ғылыми
ортаның бүтіндей практикалық, теориялық маңызды мәселелердегі дисскусияны
ашып көрсетуге тырысқан. Олардың ішінде Польшадағы 80-90 жж. бархытты
революцияның қозғаушы күштері мен себептеріне баға беру, сыртқы саясат
контекстіне анализ, нарықтық экономиканың қалыптасуындағы мемлекеттің ролі
мәселесіне объективті баға берілген [24].
Ресей зерттеушісі Л. Лыкошинаның еңбегі Польшадағы XX ғ. 90-жж. басындағы
өзгерістерге арналған. Бұл көлемді еңбекте автор 90-жж. Польша
экономикасының барлық салаларын қамтыған қайта құру процестеріне тоқталады.
Мұнда сонымен бірге экономикалық реформалардың табысты жақтары және кей
салаларда жіберілген кемшіліктері туралы ойлар тұжырымдалған [25].
Польшада жүргізілген жекешелендіру процесінің себептері, жүру барысы,
социалистік жүйеден нарықтық қатынастарға өту кезіндегі қиындықтар, бұл
процестің нәтижесіне ғылыми тұрғыдан баға берген Ресей
зерттеушілері: И. Синицина [26], В. және Е. Ермаковичтер [27], С. Матыцина
[28], В. Третьяковтың [29] мақалаларында көрсетілген.
Соңғы жылдары депортация тарихының негізгі проблемаларын жаңа тарихи
таным мен методология тұрғысынан саралауда қыруар істер тындырылды. Осы
бағытта бірқатар зерттеулер жарияланды. Олар зорлап қоныстандыру саясатының
шынайы мәні мен мақсатын, салдарын ашуда осы кезеңге дейін қалыптасқан
жаттанды пікірден арылуға өткен тарихқа жаңаша қарауға жағдай жасады. Осы
кезеңде жарық көрген ғылыми еңбектер КСРО өкіметінің қоныстандыру саясатын
тарихи трагедия ретінде көрсетеді.
Қазақстандағы поляк диаспорасының тарихы мен өзіндік орны мәселесі
зерттеуші Л. Исованың кандидаттық диссертациясында баяндалды. Зерттеуші
поляк диаспорасының Қазақстанға жер аударылуының себептері, олардың бүгінгі
жағдайы, тәуелсіз Қазақстандағы көп ұлтты халықтар арасындағы олардың тең
құқықтық орнына бүгінгі күн тұрғысынан баға берген [30].
Бір топ қазақстандық зерттеушілердің басшылығымен Қазақстанға саяси
себептермен депортацияланған ұлттардың тағдыры туралы көлемді еңбегі жарық
көрді. Бұл еңбекте зерттеуші Е. Валихановтың Судьбы поляков в Казахстане
деген мақаласы жарияланған. Бұл еңбекте берілген алуан-түрлі бұлтартпас
деректер қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың бастан кешкен жантүршігерлік
қорлығын ғана баяндап қоймайды, олардың өмір рухы мен қажымас қайратын,
ежелгі қазақ жерінде өздерінің екінші отанын тапқанын көрсетеді [31].
Қазақстан жеріне зорлап қонысаударылғандардың ішінде тікелей жастық
шақтарын өткізген зерттеушілер Т. Күлбаев пен А. Хегай болатын. Олар өз
еңбектерінде депортацияға ұшыраған ұлттардың Қазақстанға келу себептерін,
орналасу жерлерін, қайғылы тағдырының ащы жақтарын ашып көрсетуге тырысқан
[32].
Соңғы кездерде жарық көрген еңбектің бірі—Қазақстанның даму институты мен
Президент мұрағаты бірігіп Из истории поляков в Казахстане деген құжаттар
жинағын шығарады. Бұл еңбекте Батыс Украина жерлерінен жер аударылған поляк
диаспорасы өкілдерінің саны, олардың Қазақстан облыстарына орналасуы туралы
мәліметтер мұрағат құжаттарының негізінде берілген [33].
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің жанынан құрылған
шығармашылық топ Мұстафа Шоқайдың таңдамалы 2 томдық еңбегін жарыққа
шығарды. Бұл еңбектер зерттеушілер Түркістан халықтары тарихында бұрын -
соңды болмаған құбылыс демократиялық Еуропаның ортасында Түркістандық саяси
эмиграцияның қызметінің негізін қалаған М. Шоқайдың қызметін көрсетеді.
Сонымен қатар, сталиндік оппозицияда болған М.Шоқай және Түркістандық басқа
зиялыларға ХХ ғ. 20-30 жж. Польшаның мемлекет қайраткері Ю. Пилсудскийдің
көрсеткен көмегі, қарым-қатынасы баяндалады [34].
Зерттеуші Т. Тұяқбаевтың мақаласында Шығыс Еуропа елдеріндегі саяси
өгерістер, демократиялық жағынан дамыған ашық қоғамға ұласу процестері
баяндалады. Осы аумақтағы елдердің мемлекеттік тәуелсіздікті, демократия
мен бостандықты толық қалпына келтіру, құқықтық мемлекетті, парламенттік
демократия мен қазіргі заманғы нарықтық шаруашылықты құру әрекеттеріне
ғылыми анализ жасалған [35].
ХХ ғ. 90-жж. Польшада жүргізілген реформалар туралы С. Мәшімбаевтың
мақаласы жарық көрді. Мақалада 1989-2000 жж. жүргізілген әлеуметтік және
экономикалық реформа, нарықтық қоғамға өту кезіндегі Бальцерович жоспары
оның жүргізілу жолдары туралы айтылған. ХХ ғ. 90 жж. жүргізілген реформа
барысы және экономиканың әр саласындағы жетістіктер жазылған. Польшадағы
өтпелі кезеңнің аяқталуы, Еуропалық одақ елдерімен байланыстары жаңа тарихи
көзқараста қарастырылады [36].
Польша мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастар жөнінде мемлекет және
қоғам қайраткерлерінің, жеке ғалымдардың еңбектері бар.
Бұл жөнінде ең алдымен Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Қ.
Тоқаевтың Под стягом независимости [37] және Қазақстан Республикасының
дипломатиясы [38] деген еңбектері зерттеушілер үшін өте құнды деректер
беретіні аян. Бұл еңбектерде Польшаның Қазақстан мемлекетімен ресми
байланыстары, олардың ішінде дипломатиялық және экономикалық қарым -
қатынастар баяндалады.
Екі ел арасындағы саяси, мәдени, экономикалық байланыстар барысы туралы
кезінде Қазақстанның Орталық және Шығыс Еуропа елдеріндегі елшісі қызметін
атқарған Т. Сүлейменовтың мақаласы жарияланды [39]. Бұл мақалада Польша мен
Қазақстан қарым-қатынастарының жалпы арнасы, оларды дамытудың маңызы мен
бағыттары, кемшіліктері, болашағы нақты мысалдар негізінде баяндалады.
Польша мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастарға байланысты нақты
зерттеулер енді ғана іске асырылуда. 2000 жылы стратегиялық даму институты
мен Польша ғалымдарының біріккен еңбегі жарық көрді. Зерттеу жұмысы Польша
және Қазақстандық ғалымдарының бірлескен жұмыстарын қорытындылай әрі
жақындастыра келе егеменді Қазақстанның трансформациялық процестеріне аса
зор көңіл бөледі. Кітапта сонымен бірге екі мемлекет арасындағы тығыз саяси
байланыстары, парламенттер мен үкіметтер арасындағы ынтымақтастық,
экономикалық саладағы қарым-қатынастар ерекше аталып өтеді [40].
Жалпы алғанда, жоғарыда аталған еңбектерді талдау бізді төмендегідей
қорытындыларға алып келеді: тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатының басым
бағыттарын, яғни оның Польша Республикасымен қарым-қатынастарын зерттеу ісі
қолға алына бастаған. Алайда жұмыс нәтижелері әзірге аз. Бұл тақырып
объектісі кешенді түрде зерттелмеген, сондықтан да әлі күнге дейін іргелі
еңбектер жарық көре қойған жоқ. Польша Республикасы мен Қазақстан
Республикасының қарым-қатынасының жекелеген салаларын қамтитын мақалалар
күнделікті басылымдарда немесе жинақ түрінде жариялануда.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың зерттелу деңгейін
саралай отырып және ондағы фактілерді жүйелей келе, диссертация жұмысын
жазуда төмендегідей мақсат алға қойылды: Польша - Қазақстан қарым-
қатынастарының тарихи алғы шарттарының қалыптасуы мен барысын зерттеу және
қамтып отырған салаларын анықтау, жалпы ерекшеліктерін саралай отырып,
Польшаның сыртқы саясатында Қазақстанмен қарым-қатынасының алатын орнын
анықтау.
Осы негізде диссертация жұмысын жазуға туындайтын міндеттер:
Польша мен Қазақстан арасындағы байланыстың тарихи бастауларын саралап,
олардың өзара таныстығы соңғы 10 жылмен шектелмейтінін, оның белгілі бір
тарихи сабақтастығы бар екенін көрсету.
Халықаралық аренада екі мемлекет арасындағы ынтымақтастықтың дәйекті
қалыптасуына екі жақтың да мүдделер үндестігі негіз болатындығын анықтау.
Екі елдің саяси сферадағы өзара түсінушілік пен ынтымақтастығының
қалыптасуының қадамдары мен поляк - қазақ қарым-қатынастарының принциптік,
келісімдік құқықтық негізінің жасалу процесін саралау.
Польшаның қазіргі кезде экономикасын реформалаудағы қол жеткізген
табыстарын саралай отырып, біздің республикамыздағы
реформалар барысында тигізер үлесін көрсету.
Польша мен Қазақстан арасындағы мәдени-гуманитарлық саладағы
байланыстардың қадамдарын, олардың қамтып отырған салаларын көрсете келе,
екі жақты байланысты нығайтудағы рөлін негіздеу.
Польша мен Қазақстан арасындағы қатынастардың камтылмай жатқан сфераларын
анықтау.
Диссертация жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының алдына қойған
мақсатын орындауда негіз болған деректердің қайнар көздеріне қарай бірнеше
топтарға бөліп қарастыруға болады:
Мұрағат материалдары. Тақырыпты зерттеу барысында Қазақстан Республикасы
Сыртқы Істер министрлігінің ағымдағы материалдар мұрағатының қорындағы
деректермен жұмыс жүргізілді. Ол деректер негізінен екі жақты қатынастың
даму формаларын, бағытын, перспективасының көрсеткіші ретінде
үкіметаралық, ведомствалар мен ұйымдар арасында жоғары деңгейде қол
қойылған екі жақты келісімдер, Елшіліктен келген хаттар, анықтамалар
негізге алынды;
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты қорындағы 1808-
қорының деректері Польша мен Қазақстан арасындағы мәдени байланыстарды
зерттеп, баға беруге негіз болды;
Польша Республикасының Қазақстан Республикасындағы елшілігінен алынған
мағлұматтар жұмысты жазуда құнды деректер болды. Бұл
деректердің негізінде Қазақстан Республикасының экономикасын өркендетуге ат
салысып жатқан поляк фирмалары туралы анықтамалар, біріккен
кәсіпорындардың тізімі, олардың Қазақстан рыногындағы қызметі, екі жақты
қол қойылған конвенциялар, меморандумдар, екі елдің білім министрліктері
арасындағы қол қойылған келісімшарттар, Польшаның соңғы он жыл ішіндегі
экономикалық көрсеткіштерінен мәлімет беретін экономикалық анықтамалар
зерттелді.
Статистикалық жинақтамалар мен анықтамалар: оларды пайдаланудың арқасында
Қазақстанның жалпы шетелдер мен экономикалық байланыстары және Польша -
Қазақстан экономикалық, әсіресе, сауда байланыстары жөнінде нақты
мәліметтер, сандық көрсеткіштер алудың мүмкіндігі туды.
Деректердің тағы бір тобына мемлекет қайраткерлерінің еңбектері, сөздері,
сұхбаттары пайдаланылды. Атап айтқанда, ел Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың, Қ. Тоқаевтың, Т. Сүлейменовтың, М. Гавенцкидің, А.
Квасьневскийдің, А. Скубишевскийдің еңбектері. Себебі, бұл
мемлекет қайраткерлерінің саяси оқиғалардың барысына тікелей қатысқандықтан
еңбектерінің деректік дәрежесі өте жоғары.
Диссертациялық жұмысты жазуда деректердің келесі бір қайнар көзі болған –
мерзімді баспасөз беттеріндегі материалдар. Егеменді Қазақстан,
Казахстанская правда, Панорама, Жас Алаш, Новое поколение сияқты
газеттер мен Дипломатия жаршысы, Саясат журналдарының поляк – қазақ
байланыстарының барысы туралы талдаулар жасауға ғылыми негізде ой
түйіндеуге септігі мол болды.
Қазақстандық мерзімді басылымдармен қатар диссертация жұмысын жазу
барысында шетелдік, соның ішінде Польшада шығатын мерзімді басылымдардағы
мағлұматтарды ғылыми айналымға қосуға тырыстық. Бұл мақсатта Выворчий
газеті мен Новая Польша, Польская внешняя торговля журналдары
пайдаланылды.
Сондай-ақ, соңғы кездерде ғана қазақстандық зертеушілер қолдана бастаған
Internet компьютер жүйесіндегі ақпаратты да пайдаландық. Бұл тек бүгінде
дами бастаған және өте болашағы бар ақпарат көзі.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі. Зерттеу жұмысын
жазу барысында біз соңғы жылдары жалпы тарих ғылымында болып жатқан
түбегейлі өзгерістерді негізге алдық. Осы кезге дейін Польша мен Қазақстан
қарым-қатынастарына кешенді түрде зерттеу жасалмағанын айта кеткен жөн.
Зерттеу жұмысын жүргізуде қазіргі кездегі халықаралық қатынастар теориясы
мен сыртқы саясатта қолданып жүрген мемлекеттердің сыртқы саясаттағы ұлттық
және мемлекеттік мүдделері принципі методологиялық негізіне алынды.
Методологиялық және теориялық тұрғыдан алға қойған міндетті терең ұғынуда
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, республи-
каның басқа да басшы қайраткерлерінің ғылыми еңбектерімен көптеген
мақалаларын әртүрлі деректермен салыстыра қарау және талдау әдісінің де
үлкен маңызы болды.
Қазақстанның Польшамен сыртқы экономикалық қатынасының негізгі бағыттарын
зерттеуде статистикалық әдіс қолданылды. Бұл әдіс арқылы Польша мен
Қазақстан экономикасының жай-күйін анықтау үшін салыстырмалы анализ
жасауға, сол сияқты сыртқы экономикалық ынтымақтастықтың одан әрі дамуының
мүмкін деген жолдары мен бағыттарына болжау жасауға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар, біз тарихи-салыстырмалы, хронологиялық-тарихи, логикалық-
тарихи, жүйелеу т.б. принциптерді қолдандық.
Диссертация жұмысының ғылыми жаңалығы. Қос тарапты жүйе ыдырағаннан кейін
ХХ ғ. 90 жж. Пльша мен Қазақстан арасындағы саяси, экономикалық мәдени
ынтымақтастығының қалыптасуы мен даму барысын, проблемеларын, болашағын
алғаш рет Отандық тарихнамада жүйелі түрде ғылыми тұрғыдан зерттеуге
талпыныс жасалды. Диссертация жұмысында екі мемлекет байланыстарын
анықтайтын деректердің, құжаттардың басым көпшілігі тұңғыш рет зерттеліп,
ғылыми айналымға қосылды.
Сонымен қатар жұмыста:
- Поляк-қазақ қарым-қатынастарының тарихи бастаулары зерделеніп, жаңа
жүйеге түсірілді;
- Польша мен Қазақстанның саяси қарым-қатынастырының орнауы, қалыптасуы,
дамуы, саяси ынтымақтастықтың негізгі ұстанымдары бірінші рет ғылыми
негізде тұжырымдалды;
- Екі мемлекет арасындағы ынтымақтастықтың саяси, экономикалық, мәдени
байланыстарының құқықтық негіздері тұтастай жүйеленіп, сарапталынды;
- Польша мен Қазақстанның сауда-экономикалық ынтымақтастығының
қалыптасуы, жетістіктері мен кемшіліктері алғаш рет нақты түйінделді;
- Екі мемлекет арасындағы мәдени байланыстың білім, ғылым, өнер, ақпарат
алмасу салаларындағы қадамдары зерттеліп, оның негізгі нәтижелері
сарапталынды;
Алынған нәтижелер негізінде Польша мен Қазақстан қарым-қатынастарының
болашағына болжам жасалды.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері 1991-2000 жж. аралығын қамтиды. Бұл
кезеңді таңдап алуымыздың өзіндік себебі бар. Бұрынығы Кеңес Одағы кезінде
Польша мен Қазақстан арасындағы байланыстар дербес әрі кең көлемді де,
нақты сипат алған жоқ. Ол әсіресе, саяси, экономикалық мәдени тұрғыдан
Қазақстанның алып та ауқымды тоталитарлық империяның бір бөлігі ретінде
танылу кезеңі еді. Қазақстан ол кезде өзінің атынан емес, бүкіл КСРО-ның
атынан ғана халықаралық байланыстарға шыға алды, сондықтан Польша мен
Қазақстан арасындағы байланыстар атап көрсетілген себептерге байланыстар
аса шектеулі, бір жақты сипатта болып келді. Қос тарапты жүйе ыдырағаннан
кейін екі мемлекет арасындағы қарым-қатынас жаңа деңгейге көтерілді. Екі ел
арасындағы саяси, экономикалық және мәдени ынтымақтастық ХХ ғ. соңғы он
жылдығында әр салада нақты нәтижелерге ие болды.
Диссертация жұмысының қолданбалық маңызы. Кең көлемді деректерге
негізделе отырып жазылған Польша мен Қазақстан арасындағы қарым-
қатынастарға зерттеу жасалды. Сондықтан, зерттеу жұмысында жасалған
қорытындылар мен тұжырымдарды, ізденіс нәтижелерін Қазақстан
Республикасының бүгінгі таңдағы жүргізіп отырған сыртқы саясаты бойынша
ғылыми зертеулер жүргізуде пайдалы болуы мүмкін және осы аймақтардың
болашақтағы саяси жағдайын, тарихын және халықаралық қатынастардың теориясы
мен тарихын зерттеуде пайдалы болары сөзсіз. Диссертация материалдары мен
нәтижелерін жоғары оқу орындарында Польшаның сыртқы саясаты мен Қазақстан
тарихын оқытудағы арнайы курстарда дәріс беруде қажет болары сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Польша мен Қазақстан арасындағы
саяси, сауда-экономикалық, мәдени қарым-қатынастарының тарихын жан-жақты
зерттеу нәтижесінде келесі тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
- Еліміз тәуелсіздік алып, тарихымызды қайта зерделей бастаған тұста,
Қазақстанның шетелдермен, оның ішінде, поляк-қазақ қарым-қатынастарының
тарихи бастауларының зерттелуін қарастыру өте маңызды болып отыр;
- КСРО кезінде Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде сыртқы саясат жүргізе
алған жоқ. Сол себепті де оның Польша-Қазақстан қарым-қатынаста-рына қатысы
тек шартты түрде ғана болатын. Тарихи оқиғаларға толы болған ХХ ғ. 90 жж.
өзгерістерден кейін екі елдің саяси қарым-қатынастары жаңа сапалы деңгейге
көтерілді. Зерттеу жұмысында екі елдің саяси қатынастары – ның орнауы,
дамуы, жан-жақты сарапталды;
- XX ғ. соңғы онжылдығы ішінде нарықтық қатынас Польша экономикасының
ұтымды тапқан жолы болып, Польша Шығыс Еуропадағы бірден-бір дамыған
мемлекеттер қатарына қосылды. Польшаның он жыл ішіндегі экономикадағы
табыстары халықаралық аренада поляк кереметі деген атпен белгілі болуының
мәні және оның басты жетістіктерін Қазақстан тәжірибесінде қолдану
қарастырылды;
- Сыртқы саяси саласында Польша Орталық Азия елдерімен қалыпты қатынастар
орнатуда, бұл елдер үшін поляк кереметі үлгі ретінде әлі де әзірше
қызықтыруда. КСРО-ның ыдырауынан кейінгі саяси жағдай Польшаға Орталық
Азияда жаңа құрылымды пайдалануға мүмкіндік берді. Сараптау нәтижесі
көрсеткендей бұл осы аймақта Польшаның басқа Шығыс Еуропа елдеріне
қарағанда жетекші рөлге ұмтылуына жағдай жасады;
- Қазақстанның ТМД мемлекеттері ішінде сырттан тартылған
инвестицияның жан басына шаққан көлемі бойынша бірінші ұстаған сыртқы
саясатының нәтижелі болғандығын білдірсе керек. Қазақстан
халықаралық геосаяси тәжірибені игере отырып және геосаяси мүддені айқындай
отырып, Қазақстан үшін аса мәнді экономика мен шетелдік қаржы салымы
екендігін түсіне білді. Сол себепті де зерттеу жұмысында Польша мен
Қазақстан арасындағы инвестицияға қатысты саясат, байланыс ерекше
талқыланып, сұрыпталды;
- Польша мен Қазақстан қарым-қатынастарының тарихындағы ең маңызды қыры –
мәдениет, ғылым мен білім саласындағы ынтымақтастықтың дамуы болып
табылады. Зерттеу жұмысында мәдени ынтымақтастықтың барлық саласындағы
байланыстардың барысы, қамтып отырған мәселелер ауқымы анықталып, мұндай
екі жақты байланыстың екі ел халықтары арасында бір-бірінің мәдениетін,
өнерін білудегі маңызы зор екендігі сарапталды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
тұжырымдамалары үш халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда
жарияланды. Зертеу тақырыбының мазмұнына сәйкес үш ғылыми мақала Білім және
ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитетінің тізіміне енген
журналдарда жарық көрді. Диссертациялық жұмыс Абай атындағы Қазақ
мемлекеттік Педагогикалық Университетінің тарих факультетінің жалпы тарих
кафедрасында дайындалып, талдаудан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған деректер тізімінен тұрады. Жұмыс соңында
қосымшалар берілді.
Негізгі бөлім
Зерттеу бағытын таңдау. Зерттеу жұмысының бағыты Қазасқтан Республикасы
мен Польша Республикасы арасындағы ынтымақтастықтағы саяси, экономикалық,
мәдени байланыстың алатын орны мен рөлін анықтау болып табылады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен негізгі міндеттері,
зерттеу нысаны, тақырыптың хронологиялық шеңбері, теориялық және
методологиялық негіздері, зерттеудің деректік негізі мен ғылыми зерттеу
деңгейі, ғылыми жаңалығы мен қолданыстық маңызы, қорғауға ұсынылатын
тұжырымдар мен оның сыннан өтуі көрсетілді.
Диссретацияның Польша – Қазақстан қатынастарының қалыптасуы:
мемлекетаралық саяси және экономикалық ынтымақтастық моделін іздестіру
атты бірінші тараудың бірінші параграфында автор Қазақстан мен Польша
арасындағы қарым-қатынастардың тарихи тамыры тереңнен тартылғандығы
жөніндегі мағлұматтарды келтіре отырып, оларды ашып көрсетуге тырысады. Ең
алғаш рет Польша елінің өкілі қазақ топырағына 1245 ж. табан тіреген.
Монголияның Ұлы ханына арнайы Рим Папасының жіберген елшілігінің құрамында
Францискан орденді Вроцловтық монах Бенедикт поляк болды. Осы арнайы
экспедициядан кейін арнайы баяндама жазылған еді. Ішіндегі көлемдісі –
Карпинидің жазған Historia Mongolorum баяндамасы болатын. Осы еңбек
Орталық Азия халықтары жайлы мағлұматтардың бастамасы болды. Бұл баяндама
есепке қосымшаны Бенедикт Поляктың өзі Қырғыз елі елдерінің көшпенділері
және адамдар жоқ жердегі өскен көптеген жусандар жайлы суреттеген
жерлерін кездестіруге болады [5, 5 б].
Кейінгі ортағасырлар мен жаңа заман дәуірінің тоғысында Польша Австрия,
Ресей, Пруссия сияқты елдердің сыртқы саясатының нысанына айналды.
Өздерінің тәуелсіздігі үшін күрескен поляктарды патшалы Ресей Сібірге және
Қазақстанға жер аударды.
Еуропалық прогрессивті дәстүрде тәрбиеленіп, білім алған, мәдениеті
жоғары жер аударылған поляктар рулық қатынастар үстемдік еткен ортағасырлық
жағдайға тап болғандарына қарамастан жабайы екен деген көзқарас танытпады.
Дәл осы поляктар еуропалықтарды тұңғыш рет қазақтармен шынайы болмысында
таныстырды. Өйткені олар қазақтардың рухани дүние танымын терең түсіне
отырып, ешбір қоспасыз, дөрекі теңеусіз жазды. Поляк демократтары өздерінің
қоғамдық өмірдегі жағдайлары мен ыңғайларына қарай қазақтармен қарым-
қатынастарын әртүрлі формада ұштастырды.
Кароль Любич Хоецкий қазақтар туралы поляктар ішінен ең алғашқы болып
1789 ж. Варшавада басылып шыққан Память польских деяний деген естелігін
жазды. Бұл еңбекте ол кең далада көшіп-қонып жүрген қазақтар, олардың
тіршілігі соншалықты дәл қамтылды. Автор олардың негізгі кәсібі мал бағу
екенін, киіз үйлерде тұратынын, көшіп-қонып тіршілік ететінін, мұның бәрі
де мал оттайтын шөбі шүйгін жерлерде тәуелді болатынын атап көрсеткен [4,
32 б].
Польшаның көрнекті ұлдарының бірі Адольф Янушкевичтің 1875 ж. Берлинде
жарық көрген Дневники и письма из путешествия по казахским степям деп
аталатын күнделігі мен жолсапар хаттары қазақ халқының тарихын зерттеуде
маңызды орын алады. Бұл еңбек А. Янушкевичтің өзі куә болып көзімен көрген
жәйттерді қазақ халқының нақтылы тарихы туралы мәліметтермен фактілердің
орын алғандығымен өте қымбат.
1882-1887 жж. қазақтың заңы, әдет-ғұрып дәстүрін зерттеумен шұғылданған
атақты қазақ ақыны Абай Құнанбаевтың жақын танысы болған Северин Гросс еді.
Абайдың қайтыс болуына арналған қаралы қөңіл айтуда оған саяси
жераударылғандардың күшті ықпал еткендіктері туралы айтылған. Солардың
арасында алғашқылардың бірі ретінде С. Гросстың да есімі бар.
Поляктардың Қазақстанның табиғатын зерттеуге қосқан үлестерінде айта
кетуіміз керек. ХIХ ғ. басында жер аударылып келген Адам Сузин мен Томаш
Зан Қазақстанның бірқатар аудандары және жақын жатқан аумақтарды зерттеуге
әрекет жасаған болатын. Орынбор өлкелік табиғаттану мұражайының негізін
қалаушы Томаш Занды қазақтар тас іздеуші деп атап кеткен.
1917 ж. аумалы-төкпелі кезеңде Польшаның сол тұстағы күрескер ұлдары
түркістандықтарға қолдарынан келген көмектерін аямаған.
Еуропаға ығысқан түркістандық эмигранттардың өмірі мен қызметі, әрине өз
алдына зерттеуге лайықты тақырып. Кеңестер Одағынан Еуропаға кеткен түрлі
ұлт зиялылары 20-жж. Варшавада Сіздің және біздің азаматтығымыз үшін
деген ортақ ұраны болған сталиндік режимге қарсы бағыттағы Прометей
ұйымын құрады. Мұстафа Шоқай Түркістан Ұлттық Одағы атынан Прометей
одағына мүше болып 1927 ж. көктемінде кіреді. Сол кездегі Польшаның
мемлекет қайраткері маршал Пилсудский бастаған поляк демократиясы Яш
Түркістанға он жыл бойы қаржылай қолдау жасап отырды [34, 24 б].
Жоғарыда келтіріліп өткен фактілер мен деректерге сүйене отырып, Польша
мен Қазақстан арасындағы байланыстың XVIII ғ. екінші жартысынан бастап, ХХ
ғ. ортасына дейін жүйелі түрде болғанын көреміз. Қазақстан мен Польша
арасындағы қарым-қатынастар арнайы құжаттармен белгіленбесе де олар
ғасырлар бойы өз жалғасын тауып отырған.
Осы тараудың екінші тармағында Польшаның сыртқы саясатының қалыптасу және
екі ел арасында саяси байланыстардың орнауы айтылады.
90-жж. басына дейін үстемдік етіп келген, ал кейіннен Шығыс Еуропадағы
барқытты революциялар мен КСРО-ның ыдырауына байланысты күлталқаны шыққан
ескі қос тарапты жүйенің орнын енді көпполярлық жүйе басты.
Осыған дейін поляктардың сыртқы саясатын шектеп келген экономикалық
өзара көмек және Варшава Шарты ұйымы ыдырап кеткен соң бұрынғы ескі
көзқарастан айығып, бұрынғы принциптерді қайта қарау талабы қойылды.
90-жж. басында Польша Республикасынынң сыртқы саясатында негізгі үш бағыт
анықталды:
- демократия жолындағы шаруашылығы дамыған және саяси тұрақты Батыс
елдері және олардың ұйымдарымен қатынастарды тереңдету;
- жалпыеуропалық қауіпсіздік жүйесін сақтауға қатысу;
- Польшаның қауіпсіздігі және дербестігін нығайту мақсатында көрші
елдермен жақын ынтымақтастық пен қарым-қатынастарды қалыптастыру.
90 жж. Польшаның сыртқы саясатының негізгі тұстары белгіленді және оның
ілгерілеуші жақтары анықталды. Әсіресе 1991 ж. жемісті болды, яғни Польша
Республикасы Еуропалық Одақпен келісімге қол қойды, Еуропа Кеңесіне кірді,
Батыс және Шығыс елдерімен маңызды екі жақты келісімдер жасалуының
нәтижесінде Еуропа құрлығында өз орнын таба білді. Осыдан барып мамандар
1991 ж. Польшаның сыртқы саясаты үшін өзгерісі басым жыл болды деп
есептейді.
ХХ ғ. аяғында соңғы орасан зор әлеуметтік империялардың бірі – Кеңестер
Одағы өмір сүруін тоқтатты. Ақырында бұрынғы Кеңестер Одағының аумағында
қысқа мерзім ішінде бірнеше тәуелсіз мемлекеттердің қатары бой көтерді,
олардың арасында Қазақстан да бар еді.
Қазақстан егемендік туралы Декларацияға және мемлекеттік тәуелсіздік
туралы заңға сәйкес өзінің дербес саясатын жүргізе бастады, шетелдермен
және халықаралық ұйымдармен тікелей саяси және іскерлік қарым-қатынас
орнатуға кірісті.
Тәуелсіздік алып, егемендігімізді жариялағанымен, әлемдік қауымдастық
Қазақстанға бірден құшағын жая қойған жоқ. Халықаралық қатынастардың
тізгінін қолға алу үшін көптеген проблемаларды шешіп, қиын кедергілерді
жеңу қажет болды.
Сондықтан да халықаралық қатынастар орнату, кейбір саясаткерлер мен
бұқаралық ақпарат құралдарының байбаламынан туындаған кедергілерді жою ең
маңызды мақсат еді. Республикаға қарағандардың бетін бұру
үшін Н.Ә. Назарбаевқа батыл шаралар қолдануға тура келді. Бұл жайында ол
былай деді: Ондай тұста дүниежүзі мемлекет басшыларымен, жетекші
экономикалық алыптармен, халықаралық ұйымдармен тікелей жеке байланысқа
шығып, келіссөздер жүргізу арқылы ғана қалыптасып отырған жағдайды бұзып
шығуға мүмкіндік туатын еді. Сондықтан да бірнеше шетелдік салаларға
қатарынан шығып, қызу қарқынмен жұмыс жасауға тура келді [41, 52 б].
Екі елді халықаралық дәрежеде жақындастыратын себептердің алғашқысы –
саяси мәселелер ауқымы. Екі мемлекеттің арасындағы ортақ мүдделер ниетінің
екінші бір көрінісі – Қазақстанның Орталық Азия мемлекеттерінің ішінен
территориясы, жағрафиялық жағдайы және пайдалы қазбаларының мол қоры
жағынан ерекше орын алатындығы. Қазақстан Республикасының басқа
мемлекеттерге қарағанда аймақтық беделінің ерекше екендігінің негізділігі.
Табиғи мол байлығы және еліміздің Еуразиядағы геосаяси жағдайы, Қазақстан
үкіметінің халықаралық қатынастардағы белсенді саясаты БҰҰ-ның құрамында,
аймақтық ұйымдар шеңберіндегі нақты қадамдары көңілге сенім тудырады. Тағы
бір айта кететін маңызды жәйт Қазақстан Республикасы өзін қоршаған
мемлекеттермен: Ресеймен, Қытаймен және Орталық Азия мемлекеттерімен жақсы
қарым-қатынастар орнатуда. Қазақстанның мұндай әрекетін барлық Еуропа
елдері, әсерісе Польша Республикасы мен оның Президенті қатты қолдап отыр.
Этносаяси фактор – Қазақстан-Польша қатынастарын дамытудың маңызды бөлігі
болып табылады. Варшава дипломатиясының демографиялық мақсатының мәні
Қазақстандық поляктардың қазіргі тұрғылықты жерлеріндегі материалдық және
мәдени тұрмысын жақсартуға көмектесу.
Қазақстанның сыртқы саясатында Польша елеулі орын алады. Польшамен
қатынастың перспективасы өзара қол ұшын берудің геосаяси факторларына
байланысты, олардың қатарында мыналар бар: тарихи қалыптасқан сауда және
гуманитарлық байланыстар, әлеуметтік- экономикалық дамудың ұқас деңгейлері,
халықаралық саясаттың түйінді проблемаларына көзқарастардың ұқсастығы.
Польшаның үлкен потенциалдық мүмкіншіліктері бар: инфрақұрылымы,
коммуникациялық байланыстар жүйесі, сыйымды ішкі рыногы өте қомақты,
құқықтық және экономикалық жүйелердегі өзгерістер барысында елеулі
жетістіктерге жетті. Ол үшін басқарудың демократиялық формасына, азаматтық
қоғам қалыптастыруға тыныш өту тән болды.
Сондықтан жаңа демократиялық институттарды құру мен нығайтудағы,
әлеуметтік проблемарды шешудегі Польшаның тәжірибесінің Қазақстан үшін
практикалық пайдасы бар. Өз кезегінде Қазақстандағы демократиялық қайта
құруларды жемісті түрде ілгері жылжыту Польша тарапынан сенім туғызуда. Бұл
фактор елдің геостратегиялық орналасуымен, саяси тұрақтылығымен және орасан
зор табиғи ресустарымен үйлесім тауып, оның Орталық Азиядағы саяси және
экономикалық көзқарасы тұрғысынан Қазақстанды тартымды ете түседі.
1992 ж. 6 сәуірде Польша Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасында
ресми, толыққанды елшілік қарым-қатынастар орнады. Екі мемлекет арасында
дипломатиялық қарым-қатынас орнатылғаннан кейін екі елдің тең құқықтық және
өзара сенім принциптері негізінде тығыз ынтымақтастығын орнатудың жаңа
кезеңі басталды.
1992 ж. қазан айында Польшаның экономика жөніндегі министрі Анджей
Арендарскийдің, 1993 ж. мамыр айында А.Скубишевский мен Э.Асанбаевтың
кездесулері, сол жылдың желтоқсан айында Петр Юрковецки бастаған Польша
шаруашылық делегациясының сапарлары барысында талқыланған мәселелер аумағы
осы күнгі екі ел арасындағы қатынастардың бағыттарын анықтап берді. Олар:
біріншіден сауда және экономикалық қатынастарды орнатып, дамыту,
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өту жолындағы барлық ұмтылыстарына жан-
жақты көмек қолдау көрсету. Екіншіден, саяси салада тікелей екі ел
арасында ынтымақтастық орнатып бір-бірінің бейбітшілікті сақтау,
демократиялық ұстанымдардың берік орнауына бағытталған іс-шараларды
мүмкіндігінше ұштастырып жүргізу және екі жақтың аймақтық, халықаралық
ұйымдарда қазіргі халықаралық құқықтың негізгі ұстанымдарының мызғымастығы
мен беріктігін сақтауда толық өзара түсіністікпен әрекет жасау. Үшіншіден,
екі ел халықтарының мәдени-гуманитарлық, ғылым мен техника салаларындағы
байланыстарын жандандыруға деген ынталарына барынша қолдау көрсету. Қазіргі
таңда екі ел арасындағы осы саладағы іске асырылып жатқан мәдени шаралар
осының нақты айғағы болып табылады.
Екі ел арасындағы қарым-қатынастардың тарихи үшін 1994 жылы үлкен оқиға
болды. 1994 ж. сәуір айында Алматыда Польша Республикасының елшілігінің
ашылуы еді. Елшінің тағайындалуымен Польша-Қазақстан қатынастарының
институтционалды тұрғыда дамытуда маңызды қадам жасалды. Екі ел арасындағы
қатынастарды үйлестіретін жаңа буын қосылды.
Екі мемлекет елшілік қатынастар орнатқан соң ынтымақтастықтың
экономикалық саласыда тез қарқынмен дами бастады. 1992 ж. қазан айында екі
ел арасында экономикалық және сауда-саттық саласындағы өзара тиімді
ынтымақтастық пен нәтижелі байланысты дамытуды көздеген құжатқа қол
қойылды. Екі ел арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЙДОС ТОҚТАҒҰЛ МЫҢЖАНҰЛЫ
ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы Польша мен Қазақстан
қарым-қатынастарының тарихы
07.00.03 – Жалпы тарих
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің жалпы тарих
кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекші: С.М. Мәшімбаев
тарих ғылымдарының докторы, профессор
Ресми оппоненттері: Ш.Д. Пиримкулов
тарих ғылымдарының докторы, профессор
А.К. Телғарин
тарих ғылымдарының кандидаты,
профессор
Жетекші ұйым: Қайнар университеті
Диссертация 2007 жылы 31 мамырда сағат 16.00-де Қазақстан
Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Р.Б. Сүлейменов атындағы
Шығыстану институты жанындағы Д 55.40.03 тарих ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін қорғау жөніндегі диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады.
Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29 (2-қабат)
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Р.Б.
Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының кітапханасында танысуға болады
(050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29)
Автореферат 2007 ж. 30 cәуірде таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
тарих ғылымдарының кандидаты К.Ө.
Торланбаева
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қос тарапты әлемдік құрылыс жүйесін күйретудің
символы болған XX ғасырдың 90-жылдарының басында халықаралық қатынастар өз
дамуының принципті жаңа кезеңіне қадам басты. Ұзаққа созылған кезең ішінде
екі үстем держава мен блоктардың арасында тепе-теңдікті үстауға мәжбүр
болған көптеген мемлекеттер үшін жаңадан қалыптасқан жағдайлар бұрын-соңды
болмаған сыртқы саяси және сыртқы экономикалық мүмкіндіктер ашты. Мұндай
тенденция әсіресе Шығыс Еуропа елдерінде айқын көзге түседі.
Польшаның экономиканы реформалауға бағытталған белсенді саясаты әлемдік
қоғамдастықтың оған деген көзқарасын өзгертуге шешуші ықпал етті.
Экономиканы ырықтандыру Польшаның Шығыс Еуропадағы ең қарқынды дамыған
мемлекеттерінің біріне айналуына мүмкіндік берді.
Польша барлық елдермен қалыпты және болжамдауға болатын қатынастарды
орнатуға бағытталған дәйекті сыртқы саясатты жүргізіп келеді. Сыртқы
саясатта Польша әлемнің көп тұрпатты құрылымының принциптерін басшылыққа
алады. Варшава халықаралық бейбітшілікті, тұрақтылықты және қауіпсіздікті
нығайту сияқты ұқсас көзқарастары бар елдермен белсенді түрде ынтымақтасып
келеді.
1989 ж. қыркүйегінде өткен сайлаулардан кейін Польшада III Речьпосполитая
пайда болды және КСРО ыдырағаннан кейін Ресеймен және бұрынғы КСРО
құрамында болған басқа елдермен қарым-қатынасты дамытудың белгілі бір
формуласын жасап алу туралы мәселе туды.
Қазақстан Республикасының егемендігін алғашқылардың бірі болып таныған
Польша біздің елімізбен жан-жақты қарым-қатынас орната бастады. Әңгіме шын
мәнінде жаңа тарихи жағдайларда екі мемлекет арасындағы өзара қарым-
қатынастың үлгісін жасау туралы еді. Оның үстіне екі елдің өзара іс-
қимылының терең қатпарлы факторлары Варшава мен Астананың көптеген
көкейтесті халықаралық проблемаларға көзқарастарының жақындығын айқындайды,
мүның өзі ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған
сыртқы саяси өзара іс-қимылға, бастамаларды екі жақты қолдауға
жәрдемдеседі.
Халықаралық сахнадағы ынтымақтастық өзара қарым-қатынастың сапалы жаңа
деңгейіне — стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерілуге мүмкіндік береді,
бұл дегеніміз екі мемлекет басшыларының тұрақты байланыстарын қоса алғанда,
барлық деңгейлердегі жан-жақты байланыстарды білдіреді.
Польша Республикасының біздің елімізге байланысты өзіндік бірқатар
қызығушылығы бар. Біріншіден, Қазақстан жерінің табиғи минералдық шикізат
көздеріне бай болуы, қай елдің инвестициясы үшін болсын ең тиімді аймақ.
Сонымен бірге бүгінде Қазақстандағы поляк диаспорасы екі ел арасында жақсы
байланыс дәнекері рөлін атқаруда.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан жасасқан халықаралық шарттар
мемлекеттің әлемдік қоғамдастыққа ену процесін қамтамасыз етуде маңызды
роль ойнады және олар бүгінгі күнге дейін еліміздің ішіндегі әлеуметтік-
экономикалық реформаларға оң сипатта ықпал етуде. Мұндай құжаттарға іс
жүзінде ТМД-ның барлық мемлекеттерімен, алыс шетелдің көптеген елдерімен
қол қойылды.
Қазақстан Республикасы Польшамен экономика, саяси және мәдени салада кең
көлемді қатынастар орнатуға мүдделі ел. Себебі әлемдегі мемлекеттердің даму
тәжірибесін ескере отырып, елдегі қайта құру ісін нәтижелі жүзеге асыруда
Қазақстан үкіметі Шығыс Еуропа елдерінің даму процестерінің жақындығын
ескереді.
Қысқа мерзім ішінде Қазақстан мемлекеті өзінің көп ғасырлық тарихын
жаңғыртуы, қазіргі дүниедегі өз орнын анықтауы, ішкі және сыртқы саясаттағы
басым бағыттарды айқындауы тиіс болып отыр. Осы тұрғыда республикамыздың
халықаралық байланыстарының қалыптасуы мен даму тарихын терең ғылыми
зерттеудің зор маңызы бар. Соның ішінде Польша мемлекетімен қарым-
қатынасының дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми жағынан
да, саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті мәселе.
Зерттеу пәні. Жұмысты жазу барысында Польша мен Қазақстан арасындағы
қарым-қатынастың даму деңгейін үш салаға бөліп қарастыру негізге алынды.
1 Саяси байланыстардың қалыптасуы мен дамуы және олардың болашақтағы
жағдайы.
2 Сауда-экономикалық қатынастардағы екі жақтың мүдделерінің сәйкестігі.
Мұндағы етек алып отырған кейбір қиындықтардың орын алуы мен сипаты және
оларға анықтама беру.
3 Екі мемлекет ынтымақтастығындағы мәдени қатынастың орны мен маңызына
тоқталып, баға беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Польша мен Қазақстан арасындағы саяси,
экономикалық және мәдени салаларды арнайы түрде зерттеген жұмыстар жоқтың
қасы. Бұл тұрғыда осы мәселелер бойынша қысқаша мағлұмат беретін поляк-
қазақ қарым-қатынастарын баяндайтын еңбектерді айтуға болады.
Поляк-қазақ қатынастарының тарихи бастаулары деген мәселені қойып,
зерттеуде негіз болар деректермен бірге, бірқатар ғылыми зерттеулердің бар
екендігі анықталды. Соңғы кезде Польшада осы мәселеге байланысты бірнеше
көлемді еңбектер жарық көрді.
Қазақ жеріндегі поляктардың қызметі туралы синтезді көрсетуге тырысқан
поляк тарихшысы А. Кияс болатын. Ол өз еңбегінде Бенедикт Поляктан бастап
ұлт-азаттық көтеріліс, революция, соғыстар, сталиндік режим кезінің
тарихынан Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған алғашқы жылдарына
дейін қамтыған [1].
Поляк зертеушісі Й. Стрельчиктің еңбегінде Рим папасы жіберген елшіліктің
құрамында болған Бенекдит Поляктың Қазақстан жері арқылы өткен кезін
баяндайтын мағлұматтар айтылған. Автор папа елшілерінің қазақ сахарасын
мекендеген халықтардың тұрмысы, әдет-ғұрыпы, табиғаты, ауа-райы, тарихы
туралы көріністерді баяндайды [2].
Ұлт-азаттық көтеріліске қатысқан поляк революционерлерінің қазақ даласын
танып-білуге қосқан үлесін анықтауға бағытталған еңбекті поляк
зертеушісі 3. Ясевич жазды. Зерттеуші дерек көздерін талдай отырып, осы
мәселе бойынша Қазақстанға саяси себептерге байланысты тап болған
поляктардың қызметі туралы құнды мәлімет береді [3].
Поляк-қазақ қарым-қатынастарының тарихи генезисіне арналған тың еңбек
Р. Бадовскийдің авторлығымен шықты. Бұл еңбекте автордың келтірген деректік
фактілері екі жақты байланыстың ертеректегі тарихының барлық салаларының
даму барысын түсінуде бағыт-бағдар береді [4].
Қазақстандағы поляк диаспорасының тарихын зерттеу шеңберінде Познаньдағы
А. Мицкевич атындағы университеттің профессоры М. Гавенцкийдің еңбегін
ерекше атап өткен жөн.
Онда автор Қазақстандағы поляктардың тарихы мен бүгінгі жағдайы,
Польшадағы қоғамдық ұйымдардың Қазақстандық поляктарға көрсеткен
гуманитарлық, ғылым, білім саласындағы көмектері М. Гавенцкийдің тікелей
біздің республикамызда жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде жазылған [5].
Польшаның тәуелсіздігі үшін күрескен революционерлердің Қазақстанға
айдауға жіберілуі және ХХ-ғ. 30-40-шы жж. Батыс Украина мен Батыс
Белоруссиядан еріксіз депортацияға ұшыраған поляктардың тағдыры туралы өз
еңбектерін арнаған Польша зерттеушілері А. Тромболи және Я. Платер
[6], Й. Седлецкий [7], В. Мыслинский [8], С. Цесельский [9] болды .
Қазақстанның әлемдік экономикалық даму үрдісіне қосылуының тиімді
жолдарын іздестіруде Польшаның соңғы он жыл ішінде жүзеге асырған
экономикалық реформаларының тәжірибесі назар аударлықтай.
Бұл мәселеге жұмыстың бір тармағын арнауымыздың өзі Польшаның бұл
экономикалық тәжірибесінің басқа Еуропа елдеріне қарағанда Қазақстанда
үйлесімді болуы мүмкін деген көзқарастан туындап отыр.
Польшаның мамандарға Польша кереметі деген атпен белгілі болған бұл
экономикалық саясатының мәні мен мазмұны, тез арада көзге көрінген нәтижесі
біраз зерттеушілердің назарын аударған.
Польшадағы экономикалық реформалардың тікелей ұйымдастырушысы, оның
пионері аталған Л. Бальцеровичтің еңбегінің деректік маңызы өте зор. Автор
XX ғ. 80-жж. соңындағы саяси дағдарыс, оның экономикаға тигізген әсері,
экономикалық реформаның алғышарттары, себептері, осы реформаның іске
асырылуына елдегі саяси себептердің кері әсеріне, реформаның нәтижесі,
системалық өзгерістерге ғылыми түрде талдау берген [10].
Польшадағы экономикалық реформалардың жүзеге асуына үлкен үлес қосқан
мемлекет қайраткері Гжегож В. Колодконың еңбектері осы тармақты жазуда
құнды дерек көзі болды. Автор бұл еңбегінде 1993 ж. бастап Польшадағы
реформаның барысына тоқталып, ауыл шаруашылығының жағдайы, жұмыссыздық
мәселесі, қаржы секторындағы жетістіктері қаралады. Сонымен бірге автор
реформаның одан әрі тереңдей жүруі үшін өзінің Польшаға арналған
стратегиялық бағдарламасын ұсынады. 2000 ж. дейінгі Польшаның экономикалық
дамуына болжам жасауға тырысқан [11].
Гжегож В. Колодко Марио Д. Нутимен бірлесіп жазған еңбегінде 90-ж.
ортасындағы Польшадағы экономикалық реформалардың жүру барысына тоқталады.
Зерттеушілер жекешелендірудің екінші кезеңіне тоқталып, оның нәтижелерін
атап өткен. Сол сияқты авторлар посткеңестік және Орталық және Шығыс Еуропа
елдеріндегі реформаларды салыстырып, оған баға беруге тырысқан [12].
Кеңес дәуірінде Қазақстанда В. Дьяков пен Г. Сапаргалиевтың көлемді
еңбегі жарық көрді. Бүл еңбекте олар Қазақстан жеріндегі жер аударылған
поляк революционерлерінің жергілікті халықтармен қарым-қатынасы, қазақ
халықының әдет-ғұрпын, мәдениетін, тарихын зерттеуге қосқан үлестерін
жоғары бағалаған [13].
Қазақстанда айдауда болған поляктардың өмірі мен творчествосына
қаншалықты қанық болсақ, ең алдымен Ф. Стеклованың зерделі зерттеулерін
соншалықты ризашылықпен ауызға алуымыз керек. Ол көп жылдар басқа да поляк
ғалымдарымен бірлесе тер төгіп, поляк-қазақ байланыстарының пайда болу және
даму тарихынан мағлұмат беретін құнды еңбектер жазған [14].
Келесі зерттеушілер жер аударылған поляк революционерлерінің
Қазақстандағы өмірі мен қызметі, олардың медицинаны, экономиканы дамытудағы
үлесі, археологиялық, геологиялық барлау жұмыстарына тікілей қатысуын
баяндайды. Осындай зерттеушілердің қатарына В. Галиев [15], С.
Куралова [16], Е. Симонова [17], Н. Халфиндер жатады [18].
Кеңестік дәуір кезінде Қазақстанның социалистік жүйеге кірген
мемлекеттерімен, оның ішінде Поляк Халық Республикасымен экономикалық
ғылыми және мәдени байланыстарын жан-жақты зерттеген Н. Бейсенбекова [19],
Е. Майлыбаев [20], А. Титов [21], Н. Дулатов [22], И. Фридман [23] сияқты
ғалымдардың осы проблемаға арнаған еңбектері жарық көрді.
ХХ ғ. 90-жж. Польшаның сыртқы саясаты жайлы және ондағы демократиялық
өзгерістер мен оның ішкі және сыртқы саясатқа тигізген әсері жайлы көптеген
еңбектер жарық көрді.
Ресей тарихшыларының Орталық және Шығыс Еуропа ХХ ғ. 2-ші жартысында
атты 3 томдық тың еңбегі басылып шықты. Бұл еңбектің 3-ші томында осы
аумақтағы елдердің, соның ішінде Польшадағы саяси трансформацияның
кезеңдері, негізгі бағыттары, проблемалары, нарықтық институттардың
қалыптасуы, шаруашылық қызметтегі либерализация барысына талдау жасалған.
Зерттеушілер Орталық және Шығыс Еуропа елдеріндегі қоғамдық және ғылыми
ортаның бүтіндей практикалық, теориялық маңызды мәселелердегі дисскусияны
ашып көрсетуге тырысқан. Олардың ішінде Польшадағы 80-90 жж. бархытты
революцияның қозғаушы күштері мен себептеріне баға беру, сыртқы саясат
контекстіне анализ, нарықтық экономиканың қалыптасуындағы мемлекеттің ролі
мәселесіне объективті баға берілген [24].
Ресей зерттеушісі Л. Лыкошинаның еңбегі Польшадағы XX ғ. 90-жж. басындағы
өзгерістерге арналған. Бұл көлемді еңбекте автор 90-жж. Польша
экономикасының барлық салаларын қамтыған қайта құру процестеріне тоқталады.
Мұнда сонымен бірге экономикалық реформалардың табысты жақтары және кей
салаларда жіберілген кемшіліктері туралы ойлар тұжырымдалған [25].
Польшада жүргізілген жекешелендіру процесінің себептері, жүру барысы,
социалистік жүйеден нарықтық қатынастарға өту кезіндегі қиындықтар, бұл
процестің нәтижесіне ғылыми тұрғыдан баға берген Ресей
зерттеушілері: И. Синицина [26], В. және Е. Ермаковичтер [27], С. Матыцина
[28], В. Третьяковтың [29] мақалаларында көрсетілген.
Соңғы жылдары депортация тарихының негізгі проблемаларын жаңа тарихи
таным мен методология тұрғысынан саралауда қыруар істер тындырылды. Осы
бағытта бірқатар зерттеулер жарияланды. Олар зорлап қоныстандыру саясатының
шынайы мәні мен мақсатын, салдарын ашуда осы кезеңге дейін қалыптасқан
жаттанды пікірден арылуға өткен тарихқа жаңаша қарауға жағдай жасады. Осы
кезеңде жарық көрген ғылыми еңбектер КСРО өкіметінің қоныстандыру саясатын
тарихи трагедия ретінде көрсетеді.
Қазақстандағы поляк диаспорасының тарихы мен өзіндік орны мәселесі
зерттеуші Л. Исованың кандидаттық диссертациясында баяндалды. Зерттеуші
поляк диаспорасының Қазақстанға жер аударылуының себептері, олардың бүгінгі
жағдайы, тәуелсіз Қазақстандағы көп ұлтты халықтар арасындағы олардың тең
құқықтық орнына бүгінгі күн тұрғысынан баға берген [30].
Бір топ қазақстандық зерттеушілердің басшылығымен Қазақстанға саяси
себептермен депортацияланған ұлттардың тағдыры туралы көлемді еңбегі жарық
көрді. Бұл еңбекте зерттеуші Е. Валихановтың Судьбы поляков в Казахстане
деген мақаласы жарияланған. Бұл еңбекте берілген алуан-түрлі бұлтартпас
деректер қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың бастан кешкен жантүршігерлік
қорлығын ғана баяндап қоймайды, олардың өмір рухы мен қажымас қайратын,
ежелгі қазақ жерінде өздерінің екінші отанын тапқанын көрсетеді [31].
Қазақстан жеріне зорлап қонысаударылғандардың ішінде тікелей жастық
шақтарын өткізген зерттеушілер Т. Күлбаев пен А. Хегай болатын. Олар өз
еңбектерінде депортацияға ұшыраған ұлттардың Қазақстанға келу себептерін,
орналасу жерлерін, қайғылы тағдырының ащы жақтарын ашып көрсетуге тырысқан
[32].
Соңғы кездерде жарық көрген еңбектің бірі—Қазақстанның даму институты мен
Президент мұрағаты бірігіп Из истории поляков в Казахстане деген құжаттар
жинағын шығарады. Бұл еңбекте Батыс Украина жерлерінен жер аударылған поляк
диаспорасы өкілдерінің саны, олардың Қазақстан облыстарына орналасуы туралы
мәліметтер мұрағат құжаттарының негізінде берілген [33].
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің жанынан құрылған
шығармашылық топ Мұстафа Шоқайдың таңдамалы 2 томдық еңбегін жарыққа
шығарды. Бұл еңбектер зерттеушілер Түркістан халықтары тарихында бұрын -
соңды болмаған құбылыс демократиялық Еуропаның ортасында Түркістандық саяси
эмиграцияның қызметінің негізін қалаған М. Шоқайдың қызметін көрсетеді.
Сонымен қатар, сталиндік оппозицияда болған М.Шоқай және Түркістандық басқа
зиялыларға ХХ ғ. 20-30 жж. Польшаның мемлекет қайраткері Ю. Пилсудскийдің
көрсеткен көмегі, қарым-қатынасы баяндалады [34].
Зерттеуші Т. Тұяқбаевтың мақаласында Шығыс Еуропа елдеріндегі саяси
өгерістер, демократиялық жағынан дамыған ашық қоғамға ұласу процестері
баяндалады. Осы аумақтағы елдердің мемлекеттік тәуелсіздікті, демократия
мен бостандықты толық қалпына келтіру, құқықтық мемлекетті, парламенттік
демократия мен қазіргі заманғы нарықтық шаруашылықты құру әрекеттеріне
ғылыми анализ жасалған [35].
ХХ ғ. 90-жж. Польшада жүргізілген реформалар туралы С. Мәшімбаевтың
мақаласы жарық көрді. Мақалада 1989-2000 жж. жүргізілген әлеуметтік және
экономикалық реформа, нарықтық қоғамға өту кезіндегі Бальцерович жоспары
оның жүргізілу жолдары туралы айтылған. ХХ ғ. 90 жж. жүргізілген реформа
барысы және экономиканың әр саласындағы жетістіктер жазылған. Польшадағы
өтпелі кезеңнің аяқталуы, Еуропалық одақ елдерімен байланыстары жаңа тарихи
көзқараста қарастырылады [36].
Польша мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастар жөнінде мемлекет және
қоғам қайраткерлерінің, жеке ғалымдардың еңбектері бар.
Бұл жөнінде ең алдымен Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Қ.
Тоқаевтың Под стягом независимости [37] және Қазақстан Республикасының
дипломатиясы [38] деген еңбектері зерттеушілер үшін өте құнды деректер
беретіні аян. Бұл еңбектерде Польшаның Қазақстан мемлекетімен ресми
байланыстары, олардың ішінде дипломатиялық және экономикалық қарым -
қатынастар баяндалады.
Екі ел арасындағы саяси, мәдени, экономикалық байланыстар барысы туралы
кезінде Қазақстанның Орталық және Шығыс Еуропа елдеріндегі елшісі қызметін
атқарған Т. Сүлейменовтың мақаласы жарияланды [39]. Бұл мақалада Польша мен
Қазақстан қарым-қатынастарының жалпы арнасы, оларды дамытудың маңызы мен
бағыттары, кемшіліктері, болашағы нақты мысалдар негізінде баяндалады.
Польша мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастарға байланысты нақты
зерттеулер енді ғана іске асырылуда. 2000 жылы стратегиялық даму институты
мен Польша ғалымдарының біріккен еңбегі жарық көрді. Зерттеу жұмысы Польша
және Қазақстандық ғалымдарының бірлескен жұмыстарын қорытындылай әрі
жақындастыра келе егеменді Қазақстанның трансформациялық процестеріне аса
зор көңіл бөледі. Кітапта сонымен бірге екі мемлекет арасындағы тығыз саяси
байланыстары, парламенттер мен үкіметтер арасындағы ынтымақтастық,
экономикалық саладағы қарым-қатынастар ерекше аталып өтеді [40].
Жалпы алғанда, жоғарыда аталған еңбектерді талдау бізді төмендегідей
қорытындыларға алып келеді: тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатының басым
бағыттарын, яғни оның Польша Республикасымен қарым-қатынастарын зерттеу ісі
қолға алына бастаған. Алайда жұмыс нәтижелері әзірге аз. Бұл тақырып
объектісі кешенді түрде зерттелмеген, сондықтан да әлі күнге дейін іргелі
еңбектер жарық көре қойған жоқ. Польша Республикасы мен Қазақстан
Республикасының қарым-қатынасының жекелеген салаларын қамтитын мақалалар
күнделікті басылымдарда немесе жинақ түрінде жариялануда.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың зерттелу деңгейін
саралай отырып және ондағы фактілерді жүйелей келе, диссертация жұмысын
жазуда төмендегідей мақсат алға қойылды: Польша - Қазақстан қарым-
қатынастарының тарихи алғы шарттарының қалыптасуы мен барысын зерттеу және
қамтып отырған салаларын анықтау, жалпы ерекшеліктерін саралай отырып,
Польшаның сыртқы саясатында Қазақстанмен қарым-қатынасының алатын орнын
анықтау.
Осы негізде диссертация жұмысын жазуға туындайтын міндеттер:
Польша мен Қазақстан арасындағы байланыстың тарихи бастауларын саралап,
олардың өзара таныстығы соңғы 10 жылмен шектелмейтінін, оның белгілі бір
тарихи сабақтастығы бар екенін көрсету.
Халықаралық аренада екі мемлекет арасындағы ынтымақтастықтың дәйекті
қалыптасуына екі жақтың да мүдделер үндестігі негіз болатындығын анықтау.
Екі елдің саяси сферадағы өзара түсінушілік пен ынтымақтастығының
қалыптасуының қадамдары мен поляк - қазақ қарым-қатынастарының принциптік,
келісімдік құқықтық негізінің жасалу процесін саралау.
Польшаның қазіргі кезде экономикасын реформалаудағы қол жеткізген
табыстарын саралай отырып, біздің республикамыздағы
реформалар барысында тигізер үлесін көрсету.
Польша мен Қазақстан арасындағы мәдени-гуманитарлық саладағы
байланыстардың қадамдарын, олардың қамтып отырған салаларын көрсете келе,
екі жақты байланысты нығайтудағы рөлін негіздеу.
Польша мен Қазақстан арасындағы қатынастардың камтылмай жатқан сфераларын
анықтау.
Диссертация жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының алдына қойған
мақсатын орындауда негіз болған деректердің қайнар көздеріне қарай бірнеше
топтарға бөліп қарастыруға болады:
Мұрағат материалдары. Тақырыпты зерттеу барысында Қазақстан Республикасы
Сыртқы Істер министрлігінің ағымдағы материалдар мұрағатының қорындағы
деректермен жұмыс жүргізілді. Ол деректер негізінен екі жақты қатынастың
даму формаларын, бағытын, перспективасының көрсеткіші ретінде
үкіметаралық, ведомствалар мен ұйымдар арасында жоғары деңгейде қол
қойылған екі жақты келісімдер, Елшіліктен келген хаттар, анықтамалар
негізге алынды;
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты қорындағы 1808-
қорының деректері Польша мен Қазақстан арасындағы мәдени байланыстарды
зерттеп, баға беруге негіз болды;
Польша Республикасының Қазақстан Республикасындағы елшілігінен алынған
мағлұматтар жұмысты жазуда құнды деректер болды. Бұл
деректердің негізінде Қазақстан Республикасының экономикасын өркендетуге ат
салысып жатқан поляк фирмалары туралы анықтамалар, біріккен
кәсіпорындардың тізімі, олардың Қазақстан рыногындағы қызметі, екі жақты
қол қойылған конвенциялар, меморандумдар, екі елдің білім министрліктері
арасындағы қол қойылған келісімшарттар, Польшаның соңғы он жыл ішіндегі
экономикалық көрсеткіштерінен мәлімет беретін экономикалық анықтамалар
зерттелді.
Статистикалық жинақтамалар мен анықтамалар: оларды пайдаланудың арқасында
Қазақстанның жалпы шетелдер мен экономикалық байланыстары және Польша -
Қазақстан экономикалық, әсіресе, сауда байланыстары жөнінде нақты
мәліметтер, сандық көрсеткіштер алудың мүмкіндігі туды.
Деректердің тағы бір тобына мемлекет қайраткерлерінің еңбектері, сөздері,
сұхбаттары пайдаланылды. Атап айтқанда, ел Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың, Қ. Тоқаевтың, Т. Сүлейменовтың, М. Гавенцкидің, А.
Квасьневскийдің, А. Скубишевскийдің еңбектері. Себебі, бұл
мемлекет қайраткерлерінің саяси оқиғалардың барысына тікелей қатысқандықтан
еңбектерінің деректік дәрежесі өте жоғары.
Диссертациялық жұмысты жазуда деректердің келесі бір қайнар көзі болған –
мерзімді баспасөз беттеріндегі материалдар. Егеменді Қазақстан,
Казахстанская правда, Панорама, Жас Алаш, Новое поколение сияқты
газеттер мен Дипломатия жаршысы, Саясат журналдарының поляк – қазақ
байланыстарының барысы туралы талдаулар жасауға ғылыми негізде ой
түйіндеуге септігі мол болды.
Қазақстандық мерзімді басылымдармен қатар диссертация жұмысын жазу
барысында шетелдік, соның ішінде Польшада шығатын мерзімді басылымдардағы
мағлұматтарды ғылыми айналымға қосуға тырыстық. Бұл мақсатта Выворчий
газеті мен Новая Польша, Польская внешняя торговля журналдары
пайдаланылды.
Сондай-ақ, соңғы кездерде ғана қазақстандық зертеушілер қолдана бастаған
Internet компьютер жүйесіндегі ақпаратты да пайдаландық. Бұл тек бүгінде
дами бастаған және өте болашағы бар ақпарат көзі.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі. Зерттеу жұмысын
жазу барысында біз соңғы жылдары жалпы тарих ғылымында болып жатқан
түбегейлі өзгерістерді негізге алдық. Осы кезге дейін Польша мен Қазақстан
қарым-қатынастарына кешенді түрде зерттеу жасалмағанын айта кеткен жөн.
Зерттеу жұмысын жүргізуде қазіргі кездегі халықаралық қатынастар теориясы
мен сыртқы саясатта қолданып жүрген мемлекеттердің сыртқы саясаттағы ұлттық
және мемлекеттік мүдделері принципі методологиялық негізіне алынды.
Методологиялық және теориялық тұрғыдан алға қойған міндетті терең ұғынуда
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, республи-
каның басқа да басшы қайраткерлерінің ғылыми еңбектерімен көптеген
мақалаларын әртүрлі деректермен салыстыра қарау және талдау әдісінің де
үлкен маңызы болды.
Қазақстанның Польшамен сыртқы экономикалық қатынасының негізгі бағыттарын
зерттеуде статистикалық әдіс қолданылды. Бұл әдіс арқылы Польша мен
Қазақстан экономикасының жай-күйін анықтау үшін салыстырмалы анализ
жасауға, сол сияқты сыртқы экономикалық ынтымақтастықтың одан әрі дамуының
мүмкін деген жолдары мен бағыттарына болжау жасауға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар, біз тарихи-салыстырмалы, хронологиялық-тарихи, логикалық-
тарихи, жүйелеу т.б. принциптерді қолдандық.
Диссертация жұмысының ғылыми жаңалығы. Қос тарапты жүйе ыдырағаннан кейін
ХХ ғ. 90 жж. Пльша мен Қазақстан арасындағы саяси, экономикалық мәдени
ынтымақтастығының қалыптасуы мен даму барысын, проблемеларын, болашағын
алғаш рет Отандық тарихнамада жүйелі түрде ғылыми тұрғыдан зерттеуге
талпыныс жасалды. Диссертация жұмысында екі мемлекет байланыстарын
анықтайтын деректердің, құжаттардың басым көпшілігі тұңғыш рет зерттеліп,
ғылыми айналымға қосылды.
Сонымен қатар жұмыста:
- Поляк-қазақ қарым-қатынастарының тарихи бастаулары зерделеніп, жаңа
жүйеге түсірілді;
- Польша мен Қазақстанның саяси қарым-қатынастырының орнауы, қалыптасуы,
дамуы, саяси ынтымақтастықтың негізгі ұстанымдары бірінші рет ғылыми
негізде тұжырымдалды;
- Екі мемлекет арасындағы ынтымақтастықтың саяси, экономикалық, мәдени
байланыстарының құқықтық негіздері тұтастай жүйеленіп, сарапталынды;
- Польша мен Қазақстанның сауда-экономикалық ынтымақтастығының
қалыптасуы, жетістіктері мен кемшіліктері алғаш рет нақты түйінделді;
- Екі мемлекет арасындағы мәдени байланыстың білім, ғылым, өнер, ақпарат
алмасу салаларындағы қадамдары зерттеліп, оның негізгі нәтижелері
сарапталынды;
Алынған нәтижелер негізінде Польша мен Қазақстан қарым-қатынастарының
болашағына болжам жасалды.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері 1991-2000 жж. аралығын қамтиды. Бұл
кезеңді таңдап алуымыздың өзіндік себебі бар. Бұрынығы Кеңес Одағы кезінде
Польша мен Қазақстан арасындағы байланыстар дербес әрі кең көлемді де,
нақты сипат алған жоқ. Ол әсіресе, саяси, экономикалық мәдени тұрғыдан
Қазақстанның алып та ауқымды тоталитарлық империяның бір бөлігі ретінде
танылу кезеңі еді. Қазақстан ол кезде өзінің атынан емес, бүкіл КСРО-ның
атынан ғана халықаралық байланыстарға шыға алды, сондықтан Польша мен
Қазақстан арасындағы байланыстар атап көрсетілген себептерге байланыстар
аса шектеулі, бір жақты сипатта болып келді. Қос тарапты жүйе ыдырағаннан
кейін екі мемлекет арасындағы қарым-қатынас жаңа деңгейге көтерілді. Екі ел
арасындағы саяси, экономикалық және мәдени ынтымақтастық ХХ ғ. соңғы он
жылдығында әр салада нақты нәтижелерге ие болды.
Диссертация жұмысының қолданбалық маңызы. Кең көлемді деректерге
негізделе отырып жазылған Польша мен Қазақстан арасындағы қарым-
қатынастарға зерттеу жасалды. Сондықтан, зерттеу жұмысында жасалған
қорытындылар мен тұжырымдарды, ізденіс нәтижелерін Қазақстан
Республикасының бүгінгі таңдағы жүргізіп отырған сыртқы саясаты бойынша
ғылыми зертеулер жүргізуде пайдалы болуы мүмкін және осы аймақтардың
болашақтағы саяси жағдайын, тарихын және халықаралық қатынастардың теориясы
мен тарихын зерттеуде пайдалы болары сөзсіз. Диссертация материалдары мен
нәтижелерін жоғары оқу орындарында Польшаның сыртқы саясаты мен Қазақстан
тарихын оқытудағы арнайы курстарда дәріс беруде қажет болары сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Польша мен Қазақстан арасындағы
саяси, сауда-экономикалық, мәдени қарым-қатынастарының тарихын жан-жақты
зерттеу нәтижесінде келесі тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
- Еліміз тәуелсіздік алып, тарихымызды қайта зерделей бастаған тұста,
Қазақстанның шетелдермен, оның ішінде, поляк-қазақ қарым-қатынастарының
тарихи бастауларының зерттелуін қарастыру өте маңызды болып отыр;
- КСРО кезінде Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде сыртқы саясат жүргізе
алған жоқ. Сол себепті де оның Польша-Қазақстан қарым-қатынаста-рына қатысы
тек шартты түрде ғана болатын. Тарихи оқиғаларға толы болған ХХ ғ. 90 жж.
өзгерістерден кейін екі елдің саяси қарым-қатынастары жаңа сапалы деңгейге
көтерілді. Зерттеу жұмысында екі елдің саяси қатынастары – ның орнауы,
дамуы, жан-жақты сарапталды;
- XX ғ. соңғы онжылдығы ішінде нарықтық қатынас Польша экономикасының
ұтымды тапқан жолы болып, Польша Шығыс Еуропадағы бірден-бір дамыған
мемлекеттер қатарына қосылды. Польшаның он жыл ішіндегі экономикадағы
табыстары халықаралық аренада поляк кереметі деген атпен белгілі болуының
мәні және оның басты жетістіктерін Қазақстан тәжірибесінде қолдану
қарастырылды;
- Сыртқы саяси саласында Польша Орталық Азия елдерімен қалыпты қатынастар
орнатуда, бұл елдер үшін поляк кереметі үлгі ретінде әлі де әзірше
қызықтыруда. КСРО-ның ыдырауынан кейінгі саяси жағдай Польшаға Орталық
Азияда жаңа құрылымды пайдалануға мүмкіндік берді. Сараптау нәтижесі
көрсеткендей бұл осы аймақта Польшаның басқа Шығыс Еуропа елдеріне
қарағанда жетекші рөлге ұмтылуына жағдай жасады;
- Қазақстанның ТМД мемлекеттері ішінде сырттан тартылған
инвестицияның жан басына шаққан көлемі бойынша бірінші ұстаған сыртқы
саясатының нәтижелі болғандығын білдірсе керек. Қазақстан
халықаралық геосаяси тәжірибені игере отырып және геосаяси мүддені айқындай
отырып, Қазақстан үшін аса мәнді экономика мен шетелдік қаржы салымы
екендігін түсіне білді. Сол себепті де зерттеу жұмысында Польша мен
Қазақстан арасындағы инвестицияға қатысты саясат, байланыс ерекше
талқыланып, сұрыпталды;
- Польша мен Қазақстан қарым-қатынастарының тарихындағы ең маңызды қыры –
мәдениет, ғылым мен білім саласындағы ынтымақтастықтың дамуы болып
табылады. Зерттеу жұмысында мәдени ынтымақтастықтың барлық саласындағы
байланыстардың барысы, қамтып отырған мәселелер ауқымы анықталып, мұндай
екі жақты байланыстың екі ел халықтары арасында бір-бірінің мәдениетін,
өнерін білудегі маңызы зор екендігі сарапталды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
тұжырымдамалары үш халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда
жарияланды. Зертеу тақырыбының мазмұнына сәйкес үш ғылыми мақала Білім және
ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитетінің тізіміне енген
журналдарда жарық көрді. Диссертациялық жұмыс Абай атындағы Қазақ
мемлекеттік Педагогикалық Университетінің тарих факультетінің жалпы тарих
кафедрасында дайындалып, талдаудан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған деректер тізімінен тұрады. Жұмыс соңында
қосымшалар берілді.
Негізгі бөлім
Зерттеу бағытын таңдау. Зерттеу жұмысының бағыты Қазасқтан Республикасы
мен Польша Республикасы арасындағы ынтымақтастықтағы саяси, экономикалық,
мәдени байланыстың алатын орны мен рөлін анықтау болып табылады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен негізгі міндеттері,
зерттеу нысаны, тақырыптың хронологиялық шеңбері, теориялық және
методологиялық негіздері, зерттеудің деректік негізі мен ғылыми зерттеу
деңгейі, ғылыми жаңалығы мен қолданыстық маңызы, қорғауға ұсынылатын
тұжырымдар мен оның сыннан өтуі көрсетілді.
Диссретацияның Польша – Қазақстан қатынастарының қалыптасуы:
мемлекетаралық саяси және экономикалық ынтымақтастық моделін іздестіру
атты бірінші тараудың бірінші параграфында автор Қазақстан мен Польша
арасындағы қарым-қатынастардың тарихи тамыры тереңнен тартылғандығы
жөніндегі мағлұматтарды келтіре отырып, оларды ашып көрсетуге тырысады. Ең
алғаш рет Польша елінің өкілі қазақ топырағына 1245 ж. табан тіреген.
Монголияның Ұлы ханына арнайы Рим Папасының жіберген елшілігінің құрамында
Францискан орденді Вроцловтық монах Бенедикт поляк болды. Осы арнайы
экспедициядан кейін арнайы баяндама жазылған еді. Ішіндегі көлемдісі –
Карпинидің жазған Historia Mongolorum баяндамасы болатын. Осы еңбек
Орталық Азия халықтары жайлы мағлұматтардың бастамасы болды. Бұл баяндама
есепке қосымшаны Бенедикт Поляктың өзі Қырғыз елі елдерінің көшпенділері
және адамдар жоқ жердегі өскен көптеген жусандар жайлы суреттеген
жерлерін кездестіруге болады [5, 5 б].
Кейінгі ортағасырлар мен жаңа заман дәуірінің тоғысында Польша Австрия,
Ресей, Пруссия сияқты елдердің сыртқы саясатының нысанына айналды.
Өздерінің тәуелсіздігі үшін күрескен поляктарды патшалы Ресей Сібірге және
Қазақстанға жер аударды.
Еуропалық прогрессивті дәстүрде тәрбиеленіп, білім алған, мәдениеті
жоғары жер аударылған поляктар рулық қатынастар үстемдік еткен ортағасырлық
жағдайға тап болғандарына қарамастан жабайы екен деген көзқарас танытпады.
Дәл осы поляктар еуропалықтарды тұңғыш рет қазақтармен шынайы болмысында
таныстырды. Өйткені олар қазақтардың рухани дүние танымын терең түсіне
отырып, ешбір қоспасыз, дөрекі теңеусіз жазды. Поляк демократтары өздерінің
қоғамдық өмірдегі жағдайлары мен ыңғайларына қарай қазақтармен қарым-
қатынастарын әртүрлі формада ұштастырды.
Кароль Любич Хоецкий қазақтар туралы поляктар ішінен ең алғашқы болып
1789 ж. Варшавада басылып шыққан Память польских деяний деген естелігін
жазды. Бұл еңбекте ол кең далада көшіп-қонып жүрген қазақтар, олардың
тіршілігі соншалықты дәл қамтылды. Автор олардың негізгі кәсібі мал бағу
екенін, киіз үйлерде тұратынын, көшіп-қонып тіршілік ететінін, мұның бәрі
де мал оттайтын шөбі шүйгін жерлерде тәуелді болатынын атап көрсеткен [4,
32 б].
Польшаның көрнекті ұлдарының бірі Адольф Янушкевичтің 1875 ж. Берлинде
жарық көрген Дневники и письма из путешествия по казахским степям деп
аталатын күнделігі мен жолсапар хаттары қазақ халқының тарихын зерттеуде
маңызды орын алады. Бұл еңбек А. Янушкевичтің өзі куә болып көзімен көрген
жәйттерді қазақ халқының нақтылы тарихы туралы мәліметтермен фактілердің
орын алғандығымен өте қымбат.
1882-1887 жж. қазақтың заңы, әдет-ғұрып дәстүрін зерттеумен шұғылданған
атақты қазақ ақыны Абай Құнанбаевтың жақын танысы болған Северин Гросс еді.
Абайдың қайтыс болуына арналған қаралы қөңіл айтуда оған саяси
жераударылғандардың күшті ықпал еткендіктері туралы айтылған. Солардың
арасында алғашқылардың бірі ретінде С. Гросстың да есімі бар.
Поляктардың Қазақстанның табиғатын зерттеуге қосқан үлестерінде айта
кетуіміз керек. ХIХ ғ. басында жер аударылып келген Адам Сузин мен Томаш
Зан Қазақстанның бірқатар аудандары және жақын жатқан аумақтарды зерттеуге
әрекет жасаған болатын. Орынбор өлкелік табиғаттану мұражайының негізін
қалаушы Томаш Занды қазақтар тас іздеуші деп атап кеткен.
1917 ж. аумалы-төкпелі кезеңде Польшаның сол тұстағы күрескер ұлдары
түркістандықтарға қолдарынан келген көмектерін аямаған.
Еуропаға ығысқан түркістандық эмигранттардың өмірі мен қызметі, әрине өз
алдына зерттеуге лайықты тақырып. Кеңестер Одағынан Еуропаға кеткен түрлі
ұлт зиялылары 20-жж. Варшавада Сіздің және біздің азаматтығымыз үшін
деген ортақ ұраны болған сталиндік режимге қарсы бағыттағы Прометей
ұйымын құрады. Мұстафа Шоқай Түркістан Ұлттық Одағы атынан Прометей
одағына мүше болып 1927 ж. көктемінде кіреді. Сол кездегі Польшаның
мемлекет қайраткері маршал Пилсудский бастаған поляк демократиясы Яш
Түркістанға он жыл бойы қаржылай қолдау жасап отырды [34, 24 б].
Жоғарыда келтіріліп өткен фактілер мен деректерге сүйене отырып, Польша
мен Қазақстан арасындағы байланыстың XVIII ғ. екінші жартысынан бастап, ХХ
ғ. ортасына дейін жүйелі түрде болғанын көреміз. Қазақстан мен Польша
арасындағы қарым-қатынастар арнайы құжаттармен белгіленбесе де олар
ғасырлар бойы өз жалғасын тауып отырған.
Осы тараудың екінші тармағында Польшаның сыртқы саясатының қалыптасу және
екі ел арасында саяси байланыстардың орнауы айтылады.
90-жж. басына дейін үстемдік етіп келген, ал кейіннен Шығыс Еуропадағы
барқытты революциялар мен КСРО-ның ыдырауына байланысты күлталқаны шыққан
ескі қос тарапты жүйенің орнын енді көпполярлық жүйе басты.
Осыған дейін поляктардың сыртқы саясатын шектеп келген экономикалық
өзара көмек және Варшава Шарты ұйымы ыдырап кеткен соң бұрынғы ескі
көзқарастан айығып, бұрынғы принциптерді қайта қарау талабы қойылды.
90-жж. басында Польша Республикасынынң сыртқы саясатында негізгі үш бағыт
анықталды:
- демократия жолындағы шаруашылығы дамыған және саяси тұрақты Батыс
елдері және олардың ұйымдарымен қатынастарды тереңдету;
- жалпыеуропалық қауіпсіздік жүйесін сақтауға қатысу;
- Польшаның қауіпсіздігі және дербестігін нығайту мақсатында көрші
елдермен жақын ынтымақтастық пен қарым-қатынастарды қалыптастыру.
90 жж. Польшаның сыртқы саясатының негізгі тұстары белгіленді және оның
ілгерілеуші жақтары анықталды. Әсіресе 1991 ж. жемісті болды, яғни Польша
Республикасы Еуропалық Одақпен келісімге қол қойды, Еуропа Кеңесіне кірді,
Батыс және Шығыс елдерімен маңызды екі жақты келісімдер жасалуының
нәтижесінде Еуропа құрлығында өз орнын таба білді. Осыдан барып мамандар
1991 ж. Польшаның сыртқы саясаты үшін өзгерісі басым жыл болды деп
есептейді.
ХХ ғ. аяғында соңғы орасан зор әлеуметтік империялардың бірі – Кеңестер
Одағы өмір сүруін тоқтатты. Ақырында бұрынғы Кеңестер Одағының аумағында
қысқа мерзім ішінде бірнеше тәуелсіз мемлекеттердің қатары бой көтерді,
олардың арасында Қазақстан да бар еді.
Қазақстан егемендік туралы Декларацияға және мемлекеттік тәуелсіздік
туралы заңға сәйкес өзінің дербес саясатын жүргізе бастады, шетелдермен
және халықаралық ұйымдармен тікелей саяси және іскерлік қарым-қатынас
орнатуға кірісті.
Тәуелсіздік алып, егемендігімізді жариялағанымен, әлемдік қауымдастық
Қазақстанға бірден құшағын жая қойған жоқ. Халықаралық қатынастардың
тізгінін қолға алу үшін көптеген проблемаларды шешіп, қиын кедергілерді
жеңу қажет болды.
Сондықтан да халықаралық қатынастар орнату, кейбір саясаткерлер мен
бұқаралық ақпарат құралдарының байбаламынан туындаған кедергілерді жою ең
маңызды мақсат еді. Республикаға қарағандардың бетін бұру
үшін Н.Ә. Назарбаевқа батыл шаралар қолдануға тура келді. Бұл жайында ол
былай деді: Ондай тұста дүниежүзі мемлекет басшыларымен, жетекші
экономикалық алыптармен, халықаралық ұйымдармен тікелей жеке байланысқа
шығып, келіссөздер жүргізу арқылы ғана қалыптасып отырған жағдайды бұзып
шығуға мүмкіндік туатын еді. Сондықтан да бірнеше шетелдік салаларға
қатарынан шығып, қызу қарқынмен жұмыс жасауға тура келді [41, 52 б].
Екі елді халықаралық дәрежеде жақындастыратын себептердің алғашқысы –
саяси мәселелер ауқымы. Екі мемлекеттің арасындағы ортақ мүдделер ниетінің
екінші бір көрінісі – Қазақстанның Орталық Азия мемлекеттерінің ішінен
территориясы, жағрафиялық жағдайы және пайдалы қазбаларының мол қоры
жағынан ерекше орын алатындығы. Қазақстан Республикасының басқа
мемлекеттерге қарағанда аймақтық беделінің ерекше екендігінің негізділігі.
Табиғи мол байлығы және еліміздің Еуразиядағы геосаяси жағдайы, Қазақстан
үкіметінің халықаралық қатынастардағы белсенді саясаты БҰҰ-ның құрамында,
аймақтық ұйымдар шеңберіндегі нақты қадамдары көңілге сенім тудырады. Тағы
бір айта кететін маңызды жәйт Қазақстан Республикасы өзін қоршаған
мемлекеттермен: Ресеймен, Қытаймен және Орталық Азия мемлекеттерімен жақсы
қарым-қатынастар орнатуда. Қазақстанның мұндай әрекетін барлық Еуропа
елдері, әсерісе Польша Республикасы мен оның Президенті қатты қолдап отыр.
Этносаяси фактор – Қазақстан-Польша қатынастарын дамытудың маңызды бөлігі
болып табылады. Варшава дипломатиясының демографиялық мақсатының мәні
Қазақстандық поляктардың қазіргі тұрғылықты жерлеріндегі материалдық және
мәдени тұрмысын жақсартуға көмектесу.
Қазақстанның сыртқы саясатында Польша елеулі орын алады. Польшамен
қатынастың перспективасы өзара қол ұшын берудің геосаяси факторларына
байланысты, олардың қатарында мыналар бар: тарихи қалыптасқан сауда және
гуманитарлық байланыстар, әлеуметтік- экономикалық дамудың ұқас деңгейлері,
халықаралық саясаттың түйінді проблемаларына көзқарастардың ұқсастығы.
Польшаның үлкен потенциалдық мүмкіншіліктері бар: инфрақұрылымы,
коммуникациялық байланыстар жүйесі, сыйымды ішкі рыногы өте қомақты,
құқықтық және экономикалық жүйелердегі өзгерістер барысында елеулі
жетістіктерге жетті. Ол үшін басқарудың демократиялық формасына, азаматтық
қоғам қалыптастыруға тыныш өту тән болды.
Сондықтан жаңа демократиялық институттарды құру мен нығайтудағы,
әлеуметтік проблемарды шешудегі Польшаның тәжірибесінің Қазақстан үшін
практикалық пайдасы бар. Өз кезегінде Қазақстандағы демократиялық қайта
құруларды жемісті түрде ілгері жылжыту Польша тарапынан сенім туғызуда. Бұл
фактор елдің геостратегиялық орналасуымен, саяси тұрақтылығымен және орасан
зор табиғи ресустарымен үйлесім тауып, оның Орталық Азиядағы саяси және
экономикалық көзқарасы тұрғысынан Қазақстанды тартымды ете түседі.
1992 ж. 6 сәуірде Польша Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасында
ресми, толыққанды елшілік қарым-қатынастар орнады. Екі мемлекет арасында
дипломатиялық қарым-қатынас орнатылғаннан кейін екі елдің тең құқықтық және
өзара сенім принциптері негізінде тығыз ынтымақтастығын орнатудың жаңа
кезеңі басталды.
1992 ж. қазан айында Польшаның экономика жөніндегі министрі Анджей
Арендарскийдің, 1993 ж. мамыр айында А.Скубишевский мен Э.Асанбаевтың
кездесулері, сол жылдың желтоқсан айында Петр Юрковецки бастаған Польша
шаруашылық делегациясының сапарлары барысында талқыланған мәселелер аумағы
осы күнгі екі ел арасындағы қатынастардың бағыттарын анықтап берді. Олар:
біріншіден сауда және экономикалық қатынастарды орнатып, дамыту,
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өту жолындағы барлық ұмтылыстарына жан-
жақты көмек қолдау көрсету. Екіншіден, саяси салада тікелей екі ел
арасында ынтымақтастық орнатып бір-бірінің бейбітшілікті сақтау,
демократиялық ұстанымдардың берік орнауына бағытталған іс-шараларды
мүмкіндігінше ұштастырып жүргізу және екі жақтың аймақтық, халықаралық
ұйымдарда қазіргі халықаралық құқықтың негізгі ұстанымдарының мызғымастығы
мен беріктігін сақтауда толық өзара түсіністікпен әрекет жасау. Үшіншіден,
екі ел халықтарының мәдени-гуманитарлық, ғылым мен техника салаларындағы
байланыстарын жандандыруға деген ынталарына барынша қолдау көрсету. Қазіргі
таңда екі ел арасындағы осы саладағы іске асырылып жатқан мәдени шаралар
осының нақты айғағы болып табылады.
Екі ел арасындағы қарым-қатынастардың тарихи үшін 1994 жылы үлкен оқиға
болды. 1994 ж. сәуір айында Алматыда Польша Республикасының елшілігінің
ашылуы еді. Елшінің тағайындалуымен Польша-Қазақстан қатынастарының
институтционалды тұрғыда дамытуда маңызды қадам жасалды. Екі ел арасындағы
қатынастарды үйлестіретін жаңа буын қосылды.
Екі мемлекет елшілік қатынастар орнатқан соң ынтымақтастықтың
экономикалық саласыда тез қарқынмен дами бастады. 1992 ж. қазан айында екі
ел арасында экономикалық және сауда-саттық саласындағы өзара тиімді
ынтымақтастық пен нәтижелі байланысты дамытуды көздеген құжатқа қол
қойылды. Екі ел арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz