Қазақы жылқы тұқымдары

Асыл тұқымды жылқы тұқымдарының шығуы жөнінде әлем халықтарында алуан түрлі аңыздар кездеседі. Араб жылқысының 7 – тұқымының шығуы жөнінде аңызда: Сүлеймен арабтарға берген айғырды жындар қастандықпен теңізге лақтырып жібереді, жағаға жақындап шыққысы келген жануарды қайтадан итеріп түсіргенде, күш – қуаты таусылған ол теңіз түбіне бата бастайды. Айғыр су түбіне кетіп бара жатқанда пайда болған толқын мен көбіктен жаралған жеті құлын өсе келе әкесінің барлық жақсы қасиеттерін алады, тіпті асыпта кетеді. Сөйтіп жеті құлын арабтың көне таза қанды тұқымдарының атасы саналады: Олар: Манаки, Эдреджи, Коэйлань, Сахлади, Джилфи, Трефи, Эдбань. [1.87б]
XVІІІ ғасырдың аяғында Қорғалжын өңірінде өмір сүрген 17 мың жылқы біткен Ақтайлақ байдың жылқыларының пайда болуы жөнінде афсанада: «Теңіз көлінің жағасында түнде жусан жатқан Ақтайлақтың жылқысына іңірде көлдің ақкөбік толқынынан шыққан айғыр шабады, таң біліне көлге қайта батып ғайып болып кетеді. Ақтайлақтың сансыз жылқысы сол ақкөбік айғырдан өскен – мыс...». (CLXXІ) Осыған ұқсас қазақ аңыздарын салыстыра қарап отырсаңыз судан шыққан су айғырды арнайы терминмен – суын – деп атайтыныда куә боласыз. Суын – суы бар жерлердің бәрінде де жылқыға шауып көп жылқы содан пайда болады - мыс. Негізінде араб және қазақ аңыздарының мәні бір: Жылқылар суы мол, шөбі шүйгін жерде өсіп - өніп көбейеді және басқа жаққа тарайды, сонымен бірге араб жылқысыда қазақ жылқысыда табиғаттың төл тума тұқымы екені көрінеді. «Араб жылқысы табиғаттың төлі, ағылшын жылқысы өнер төлі» - деп баға бергенде Карло Нобили ағылшын жылқысының қолдан шығарылған тұқым екенін ескертеді. Ч.Дарвин «Үй жануарлары мен мәдени өсімдіктердің өзгеруі» - деген еңбегінде, мал тұқымдарының пайда болуына байланысты: табиғи тұқымдар, - аралық тұқымдар, мәдени тұқымдар деп үш топқа бөледі. [3]
Қазақ халқы өз жылқысын жақсарту үшін көрінген жылқы тұқымдарының айғырларын әкеп сала бермеген. Қазақ жылқысы үшін ғасырлар бойы халықтың аналитикалық тәжірибесінен өткен тұқымдар: араб және түркмен жылқысы. Сондықтан қазақтар араб және түркмен тұқымының асыл тұқымды айғырларын алу үшін ештеңесін аямаған. «...Араб айғыры үшін бай қазақ жүздеген қой, оншақты қазақ жылқысын, ең әдемі күңді, бір құшақ асыл бұйымдарды қуана – қуана бере салады...». [4.125б]
Түркіменстан ғасырлар бойы Орта Азияның асыл тұқымды жылқы базасы болды деуге болады. Әмір Темір 5000 араб биелерін әкеп түркімен тайпаларына таратып берген XVІІІ ғасырда Иран шахы Надир Теке тайпасына 600 бие силаған. Сонда соңғы 500 жылда түркімендер өз жылқыларының қанын екі рет жаңалаған. [5.с.113] Демек Түркіменстан мәдени жылқы шаруашылығының бірден – бір отаны. Кәзіргі таңда қазақ жылқы тұқымын асылдандырамыз деп үлкен қаржыға таза қанды болса болды сатып әкеп салып жатады.