Сырдария өзенінің орта ағысындағы қалалар мен елдімекендерде бұрын және соңғы жылдарда жүргізілген зерттеулер кезінде алынған деректер
КІРІСПЕ
I.СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ОРТА АҒЫСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ДЕРЕК КӨЗДЕР
1.1 Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалар мен елді мекендердің тарихи . археологиялық зерттелуі
1.1.1 1867 . 1960 жж. аралығындағы зерттеулер
1.1.2 1960 . 2003 жж. аралығындағы зерттеулер
1.1.3 2003 . 2009 жылдардағы зерттеулер
1. 2 Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалар, тарихи тұлғалар және тарихи орындар туралы дерек көздері
1.2.1 Ауыз әдебиетінің (аңыздар) деректері
1.2.2 Жазба деректер
II. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ОРТА АҒЫСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕРДІҢ ТАРИХИ . ТОПОГРАФИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН СИПАТЫ
2.1 Сырдария өзенінің сол жағасындағы ортағасырлық қалалар мен елді мекендер
2.2 Сырдария өзенінің оң жағасындағы ортағасырлық қалалар мен елді мекендер
2.3 Ортағасырлық сәулет ескерткіштері
Ш. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ОРТА АҒЫСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ КЕРУЕН ЖОЛДАР
3.1 Сырдария өзенінің сол жағалауы бойындағы ортағасырлық керуен жолдары
3.2 Сырдария өзенінің оң жағалауы мен Қаратаудың ортағасырлық
керуен жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
I.СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ОРТА АҒЫСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ДЕРЕК КӨЗДЕР
1.1 Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалар мен елді мекендердің тарихи . археологиялық зерттелуі
1.1.1 1867 . 1960 жж. аралығындағы зерттеулер
1.1.2 1960 . 2003 жж. аралығындағы зерттеулер
1.1.3 2003 . 2009 жылдардағы зерттеулер
1. 2 Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалар, тарихи тұлғалар және тарихи орындар туралы дерек көздері
1.2.1 Ауыз әдебиетінің (аңыздар) деректері
1.2.2 Жазба деректер
II. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ОРТА АҒЫСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕРДІҢ ТАРИХИ . ТОПОГРАФИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН СИПАТЫ
2.1 Сырдария өзенінің сол жағасындағы ортағасырлық қалалар мен елді мекендер
2.2 Сырдария өзенінің оң жағасындағы ортағасырлық қалалар мен елді мекендер
2.3 Ортағасырлық сәулет ескерткіштері
Ш. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ОРТА АҒЫСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ КЕРУЕН ЖОЛДАР
3.1 Сырдария өзенінің сол жағалауы бойындағы ортағасырлық керуен жолдары
3.2 Сырдария өзенінің оң жағалауы мен Қаратаудың ортағасырлық
керуен жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы кездегі кешенді археологиялық-тарихи зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан аумағы Еуразияның байырғы және ортағасырлық тарихында аса маңызды рөл атқарған орталықтардың бірі болғаны анықталып отыр. Алайда тотаритарлық жүйе үстемдік еткен кезеңде еліміздің ортағасырлық тарихы, оның мәдени және рухани жетістіктері өз дәрежесінде көрсетілмеді.
Тек тәуелсіздігіміздің арқасында байырғы тарихымызды терең тануға даңғыл жол ашылды. Тәуелсіздік алғалы бері қолға алынған және «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында атқарылған жұмыстардың негізінде ғылыми айналымға жаңа тарихи және археологиялық деректер қосылды.
Археологиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан аумағын ортағасырлық дәуірде мекен еткен халықтың бір бөлігі көшпенділікпен қатар отырықшы және жартылый отырықшы болғаны, Қазақстанның едәуір бөлігінде ортағасырда қалалар мен тұрақты елдімекендердің болғаны жөнінде материалдар көптеп жинала бастады. Қазақ даласындағы ортағасырлық кез-келген қалашық, елді мекен өзі орналасқан өңірмен, Қазақстанның басқа да аймақтарымен тығыз байланыста дамыды. Кез-келген қалашық бір ауданның сауда, қолөнер, діни, әкімшілік орталығы болды, ал Баласағұн, Қаялық, Отырар, Сарайшық, Сайрам, Сауран, Сығанақ, Тараз, Түркістан – жеке хандықтардың, ірі феодалдық иеліктердің астаналары қызметін атқарды. Аталған қалаларда бүкіл Еуразия аумағы үшін маңызды шешімдер қабылданып отырды. Мәселен, 1763 жылы Түркістан қаласында қазақ билеушілері жиналып, Қытай империясы тарапынан Орталық Азия елдеріне жаулап алу қаупі төнуіне орай көрші мұсылман мемлекеттерімен, Ауғанстан билеушісімен бірлесіп іскери одақ құру мәселесін қарап мақұлдады. Ал 1771 жылы Түркістан қаласында Абылайды үш жүздің ханы етіп көтеру рәсімі өтті. Яғни Қазақстан шынайы ортағасырлық тарихын жазу үшін ортағасырдағы хандықтардың орталығы болған – қалалар мен тұрақты елді мекендер тарихын тереңдете зерттеу қажет.
Қалалардың саяси орталық қана емес, сонымен қатар қолөнер және сауданың орталығы болғанын ескерсек оларды зерттеудің қаншалықты маңызды екенін түсінуге болады. Жалпы, қалаларда жүргізілген зерттеулердің барысында қалалардың пайда болуы, қалыптасуы, дамуы, олардың әкімшілік сауда, қолөнер орталықтарының көлемдері, ішкі құрылыстар туралы, жекелегн бөліктерінің, шаруашылық және қала аймақтары мен аймақтық қорғаныс жүйесі, құрылыс өнеріне, үй жайына, суландыру, жылыту тазалық жүйелеріне, заттай мәдениетіне қатысты құнды деректер алуға болатынын ескерсек бұл тақырыптың ортағасырлық тарихымыздың ақтаңдақтарында аса өзекті екендігі айқындала түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сырдария өзенінің орта ағысының ортағасырлық қалалары мен елдімекендерінің бір жарым ғасырға жуық зерттелу тарихы бар. Сырдария өзенінің орта ағысының ортағасырлық қалалары мен елдімекендерінің зерттелуі ортағасырлық Сығанақ қаласымен байланысты.
Тек тәуелсіздігіміздің арқасында байырғы тарихымызды терең тануға даңғыл жол ашылды. Тәуелсіздік алғалы бері қолға алынған және «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында атқарылған жұмыстардың негізінде ғылыми айналымға жаңа тарихи және археологиялық деректер қосылды.
Археологиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан аумағын ортағасырлық дәуірде мекен еткен халықтың бір бөлігі көшпенділікпен қатар отырықшы және жартылый отырықшы болғаны, Қазақстанның едәуір бөлігінде ортағасырда қалалар мен тұрақты елдімекендердің болғаны жөнінде материалдар көптеп жинала бастады. Қазақ даласындағы ортағасырлық кез-келген қалашық, елді мекен өзі орналасқан өңірмен, Қазақстанның басқа да аймақтарымен тығыз байланыста дамыды. Кез-келген қалашық бір ауданның сауда, қолөнер, діни, әкімшілік орталығы болды, ал Баласағұн, Қаялық, Отырар, Сарайшық, Сайрам, Сауран, Сығанақ, Тараз, Түркістан – жеке хандықтардың, ірі феодалдық иеліктердің астаналары қызметін атқарды. Аталған қалаларда бүкіл Еуразия аумағы үшін маңызды шешімдер қабылданып отырды. Мәселен, 1763 жылы Түркістан қаласында қазақ билеушілері жиналып, Қытай империясы тарапынан Орталық Азия елдеріне жаулап алу қаупі төнуіне орай көрші мұсылман мемлекеттерімен, Ауғанстан билеушісімен бірлесіп іскери одақ құру мәселесін қарап мақұлдады. Ал 1771 жылы Түркістан қаласында Абылайды үш жүздің ханы етіп көтеру рәсімі өтті. Яғни Қазақстан шынайы ортағасырлық тарихын жазу үшін ортағасырдағы хандықтардың орталығы болған – қалалар мен тұрақты елді мекендер тарихын тереңдете зерттеу қажет.
Қалалардың саяси орталық қана емес, сонымен қатар қолөнер және сауданың орталығы болғанын ескерсек оларды зерттеудің қаншалықты маңызды екенін түсінуге болады. Жалпы, қалаларда жүргізілген зерттеулердің барысында қалалардың пайда болуы, қалыптасуы, дамуы, олардың әкімшілік сауда, қолөнер орталықтарының көлемдері, ішкі құрылыстар туралы, жекелегн бөліктерінің, шаруашылық және қала аймақтары мен аймақтық қорғаныс жүйесі, құрылыс өнеріне, үй жайына, суландыру, жылыту тазалық жүйелеріне, заттай мәдениетіне қатысты құнды деректер алуға болатынын ескерсек бұл тақырыптың ортағасырлық тарихымыздың ақтаңдақтарында аса өзекті екендігі айқындала түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сырдария өзенінің орта ағысының ортағасырлық қалалары мен елдімекендерінің бір жарым ғасырға жуық зерттелу тарихы бар. Сырдария өзенінің орта ағысының ортағасырлық қалалары мен елдімекендерінің зерттелуі ортағасырлық Сығанақ қаласымен байланысты.
1. Лерх П. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году. – СПБ., 1870. – 50 с.
2. Каллаур В.А. Древние города Саганак (Сунак), Ашнас или Эшнас (Асанас) и другие в Перовского уезде, разрушенные Чингис-ханом в 1219 // ПТКЛА, год V. – Ташкент, 1900. – С. 6, 9-11.
3. Руднев А.О. Заброшенный уголок // Туркестанские ведомости, 1900. – №15-17.
4. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 516 с.
5. Якубовский А.И. Развалины Сыгнака (Сугнак). Талқандалған Сығнақ (Сунақ). – Алматы: Дәуір, 2008. – 126 c.
6. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казхстана // Известия АН Каз ССР. Серия археологическая. Вып. 2. – Алма-ата, 1949. – №67. – С. 59-69.
7. Археологическая карта Казахстана. Реестр. – Алма-Ата: АН КазССР, 1960. – 485 с.
8. Левина Л.М. Керамика нижней и средней Сырдарьи в I тысячелети н.э. – М.: Наука, 1971. – 252 с.
9. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древнии Отрар (топография, стратиграфия, перспективы). – Алма-Ата, 1972. – 215 с.
10. Грошев В.А. Ирригация Южного Казахстана в средние века. – Алма-Ата: Наука, 1985. – 152 с.
11. Отчет. Археолого-этнографическое изучение Чуиской долины. – Архив кафедры археологии и этнографии КазГУ им. Аль-Фараби. 1983. – С. 51.
12. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Шу, Талас өңірлері мен Қаратаудың археологиялық зерттеулері. – Әл-Фараби атындағы археология және этнология кафедрасының архиві. 1994. – 41-64 бб.
13. Ғылыми зерттеу жұмысы туралы есеп. Түркістан ескерткіштер. – Әл-Фараби атындағы ҚазМУ-дің археология және этнология кафедрасының архиві. – 1996. – 11-24 бб.
14. Жолдасбаев С. Ортағасырлық Сығанақ қаласы (X – XVIII ғғ.). – Түркістан: Тұран баспаханасы, 2010. – 224 б.
15. Елеуов М. Жаңақорған және Шиелі аудандарының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу тарихы. // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің (ҚазҰУ) хабаршысы. Тарих сериясы. – 2005. – №3. – 93-97 б.
16. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии АН КазССР. Т.V. – Алма-Ата: Наука, 1958. С. 3-215.
17. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. – Алма-Ата: Наука, 1986. – 256 с.
18. Кожемяко П.Н. Раннесредневековые города... – Фрунзе: Типография АН КиргССР, 1959. – 185 с.
19. Аманбаева Б.Э. Матеральная культура городов Чуйской долины домонгольской эпохи (VI -начало XIII вв.) и проблемы культурогенеза: Авторев. дисс. канд. – Санк-Петербург. – 1993. – 25 с.
20. Перегудова С.Я. История развития градостроительства и архитектуры Чуйской долины в средние века (по данным археологии): Автореф. дис. канд. – Алма-Ата, 1992. – 22 с.
21. Елеуов М. Шу – Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары мен мекендері (VI – XIII ғ. басы). Тарих ғыл. докт. дисс. – Алматы, 1999. – 360 б.
22. Смирнов Е. Г. Древности на среднем и нижнем течении р. Сырдарьи //Протоколы Туркестанского кружка любителей археологии (ПТКЛА), год II. Ташкент, 1897. – С. 6-8.
23. Каллаур В. А. Древние города, крепости и курганы по реке Сыр-Дарье, в восточной части Перовского уезда // ПТКЛА, год VI. Ташкент, 1901. – С. 70-75.
24. Диваев Ә. Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 256 б.
25. Қоңыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер. – Алматы: Өнер, 1996. – 272 б.
26. Агеева А.Н. Керамика городов и поселений среднего течения Сырдарьи и Каратау // Известия АН КазССР. Серия археологическая. – Вып.2. – 1949. – №67. – С. 100-118.
27. Толстов С. П. По древним дельтам Окса и Яксарта. – Москва, 1962. –324 с
28. Акишев К. А., Байпаков К. М., Ерзакович Л. Б. Новое в средневековой археологии Южного Казахстана // Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. – Алма-Ата, 1970. – C. 17-21.
29. Жолдасбаев С. Ж. Однослойные поселение среднего течения Сырдарьи (X-XV вв.) // Средневоковые города Южного Казахстана. – Алма-Ата: Изд. КазГУ, 1986. – C. 88-98.
30. Жолдасбаев С.Ж. Поселение Актас – Мечет (XVIII-XIX вв.) // Древности Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1975. – C. 86-93.
31. Жолдасбаев С.Ж. Раскопки укрепленного поселения Жалгыз-там (XV-XVII вв.) // В глубь веков. – Алма-Ата: Наука, 1974. – C.173-187.
32. «Қызылорда облысы Сырдария ауданы археологиялық ескерткіштерін табу және оларға құжаттар (паспорт) толтыру» тақырыбы бойынша жасалған ғылыми зерттеу жұмыстарының есебі. Ә. Х. Марғұлан атындағы Археология институтының архиві. Опись 1, дело 2266. – 36с.
33. Қоңыратбаев Ә. Бестам қорғалсын // Өскен өңір. 1973, 6-қаңтар; Ескі қамалдар қорғалсын // Ленин жолы. 1969, 22-тамыз; Оқшы атадағы бірер сөз // Өскен өңір. 1979, 22-қыркүйек; Сырдың тариахи-мәдени ескерткіштері // Қазақ әдебиеті. 1982, 17-қыркүйек.
34. Майлин Б. Мәдениет мұралары // Еңбекші қазақ. 1926, 20-қараша.
35. Әбіласанов Ә. Сығанақ. – Алматы: Өнер, 1991. – 152 б.
36. Әшімұлы Ш. Сыр ғұламалары. – Шымкент, 2002. – 279 б.
37. Оқшы атадағы 7 әулие. – Қызылорда, 2003. – 84 б.
38. Жолдасбаев С., Нұрханов Б., Әбсадық Ж., Өтеген Ж. Сунақ Ата мешіті XIV-XIX ғғ. // Қазақ тарихы. – 2006. – №5 – 31-34 бб.
39. Мұстапаева Д. Ортағасырлық Сығанақ қаласынан табылған керамикалардағы өрнектер сипаты. // Қ. Ясауи атындағы халықаралық Қазақ-Түрік университетінің хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – 2005. – №3. – 115-119 бб.
40. Жолдасбайұлы С. Ортағасырлық Сығанақ қаласында 2008 жылы жүргізілген археологиялық зерттеу жұмысы // Марғұлан оқулары – 2009. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. – Петропавл, 2009. – 123-125 бб.
41. Жолдасбаев С.Ортағасырлық Сығанақ қаласының аумағын суландыру жүйесі жайлы деректер // Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – Алматы, 2009. – №1. – 271-274 бб.
42. Жолдасбаев С., Мұстапаева Д. Ортағасырлық Сығанақ қаласының сәулеттік керамикасы // Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – Алматы, 2009. – №1. – 196-199 бб.
43. Жолдасбаев С., Нұрханов Б., Мургабаев С., Бахтыбаев М., Амантуров М. 2009 жылы ортағасырлық Сығанақ қаласында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары // Мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасы бойынша 2009 жылғы Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. – Алматы, 2010. – 84-87 бб.
44. Елеуов М. Ескерусіз қалған ескерткіштер. – Түркістан: Қ. Ясауи атындағы ХҚТУ баспасы, 2005. – 119 б.
45. Валиханов Ч.Ч. Исторические предания о батырах XVIII века // Сочинения в 5-ти томах. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1961. – Т.1. – С. 220-227.
46. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақстан Мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962. – 428 б.(55б.)].
47. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, Ана тілі, 1984. – 272 б.
48. Диваев Ә. Көккесене атауының маңызы туралы (тарихи-археологиялық жазба) // Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 208-211 бб.
49. Караффа Корбут Узгентская легенда // ПТКЛА, 1897. С. 3-4
50. Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Кызылординская область. – Алматы: Аруна, 2007. – 376 с.
51. Фазаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман наме - йи Бухара (Записки бухарского гостя). – М.: Наука, 1976. – 195 с.
52. Қинаятұлы З. Сығанақ алғашқы қазақ мемлекеті – Ақ Орданың астанасы // Отан тарихы. – №3. – 2008. – 90 - 95 бб.
53. Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі. Үш томдық. – Алматы: Хант баспасы, 1997. – Т.1. – 600 б.
54. Киракос Гандзакеци. История Армений (Перевод с девне армянского, предисловие и комментарий Л.А. Ханральян). – М.: Наука, 1976. – 357 с.
55. Әбілғазы. Түрік шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 200 б.
56. Ибрагимов С.К., Мингулов Н.Н., Пишулина К.А., Юдин В.П. Материалы по истори Казахских ханства XV-XVIII веков (извлечения из персидских и тюрских сочинений). – Алма-Ата: Наука, 1969. – 652 с.
57. Спасский Г.И. Книга глаголемая большой чертежь, изданная по порученею императорского общества истории и древностей российских действительным членом общества. – М.: В Университетской типографии, 1846. – 327 с.
58. Левшин А.И. Описание киргиз - казачьих или киргиз - кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
59. Мәмиев Т. Кейінгі ортағасырдығы Арал өңірі қалалары (XIII-XVIII ғғ.): Тарих ғыл... канд...дисс... – Алматы, 2004. – 249 б.
60. Сығанақ археологиялық экспедициясының 2006 жылы Жаңақорған ауданындағы Сығанақ қаласындағы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысының есебі. – Түркістан, 2007. – 52 б.
61. Қинаятұлы З. Шыңғыс хан және Қазақ мемлекеті. – Алматы: Тарих тағлымы, 2010. – 728 б.
62. Нехорошев В.П. К переселенческому вопросу в Сыр-Дарьинской области // Туркестанские ведомости. – 12 янврь 1907.
63. Ғылыми есеп. Шу керуе жолын зерттеу және Жамбыл, Шымкет, Қызылорда облыстарының ортағасырлық ескерткіштерін паспорттау. – Алматы, 1991. – 79 б.
64. Ғылыми-зерттеу жұмыс туралы есеп. Шу Талас өңірлерімен Қаратаудың археологиялық зерттеулер. – Алматы, 1994. – 66 б.
65. Қазақ Совет энциклопедиясы. 6 том. – Алма-Ата, 1975. – 640 б.
66. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. II том. – Алматы: Атамұра, 2010. – 640 б.
67. Протокол Туркестанский кружка любителей археологии (ПТКЛА), год V. Ташкент, 1900. – С. 12-13; ПТКЛА, год VI. Ташкент, 1901. – С. 98-101.
68. Қасенов М.С., Қасенова Г.А. Көккесене // Қ. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің (ХҚТУ) хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – Түркістан, 2004. – №3. – 146-151 бб.
69. Ибадуллаева З. Айқожа ишан және ишандардың қазақ даласындағы орны // Отан тарихы. – 2008. – №3. – 82-88 б.
70. Саттарұлы С. Абдулжалил баб (Хорасан ата). – Алматы: РИИЦ - АЗИЯ, 2007. – 520 б.
71. Байпақов К.М., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 208 б.
72. Маргулан А.Х. Древние караванные пути через пустыню Бетпак-дала //Вестник АН КазССР. – 1949. – № 1 (46). – С. 68-78.
73. Елеуов М. Қаратаудың ортағасырлық керуен жолдары. – Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Тұран баспаханасы, 2007. – 25 б.
74. Ерзакович Л.Б. Караванные пути Юга Казахстана в ХІІІ-ХҮІІІвв. // Известия АН КазССР. Серия общественная. – 1969. – № 2. – С.79-84.
75. Плано Карпини. История монгалов // Путешествие в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алматы: Ғылым, 1993. – С. 64
76. Елеуов М. Плано Карпини мен Гильом Рубруктың Қазақстан арқылы сапары туралы // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. – № 4(31). – 2003. – 69-71 б.
77. Талеев Д.Ә. Сырдарияның сол жағалауындағы жаңа ашылған ескерткіштер // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Археология және этнология кафедрасының 40 жылдығына арналған «III Оразбаев оқулары» атты халықаралық ғылыми-конференция материалдарының жинағы (Жауапты ред. Ә.Т. Төлеубаев). – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 105-109 б.
2. Каллаур В.А. Древние города Саганак (Сунак), Ашнас или Эшнас (Асанас) и другие в Перовского уезде, разрушенные Чингис-ханом в 1219 // ПТКЛА, год V. – Ташкент, 1900. – С. 6, 9-11.
3. Руднев А.О. Заброшенный уголок // Туркестанские ведомости, 1900. – №15-17.
4. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 516 с.
5. Якубовский А.И. Развалины Сыгнака (Сугнак). Талқандалған Сығнақ (Сунақ). – Алматы: Дәуір, 2008. – 126 c.
6. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казхстана // Известия АН Каз ССР. Серия археологическая. Вып. 2. – Алма-ата, 1949. – №67. – С. 59-69.
7. Археологическая карта Казахстана. Реестр. – Алма-Ата: АН КазССР, 1960. – 485 с.
8. Левина Л.М. Керамика нижней и средней Сырдарьи в I тысячелети н.э. – М.: Наука, 1971. – 252 с.
9. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древнии Отрар (топография, стратиграфия, перспективы). – Алма-Ата, 1972. – 215 с.
10. Грошев В.А. Ирригация Южного Казахстана в средние века. – Алма-Ата: Наука, 1985. – 152 с.
11. Отчет. Археолого-этнографическое изучение Чуиской долины. – Архив кафедры археологии и этнографии КазГУ им. Аль-Фараби. 1983. – С. 51.
12. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Шу, Талас өңірлері мен Қаратаудың археологиялық зерттеулері. – Әл-Фараби атындағы археология және этнология кафедрасының архиві. 1994. – 41-64 бб.
13. Ғылыми зерттеу жұмысы туралы есеп. Түркістан ескерткіштер. – Әл-Фараби атындағы ҚазМУ-дің археология және этнология кафедрасының архиві. – 1996. – 11-24 бб.
14. Жолдасбаев С. Ортағасырлық Сығанақ қаласы (X – XVIII ғғ.). – Түркістан: Тұран баспаханасы, 2010. – 224 б.
15. Елеуов М. Жаңақорған және Шиелі аудандарының археологиялық ескерткіштерінің зерттелу тарихы. // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің (ҚазҰУ) хабаршысы. Тарих сериясы. – 2005. – №3. – 93-97 б.
16. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии АН КазССР. Т.V. – Алма-Ата: Наука, 1958. С. 3-215.
17. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. – Алма-Ата: Наука, 1986. – 256 с.
18. Кожемяко П.Н. Раннесредневековые города... – Фрунзе: Типография АН КиргССР, 1959. – 185 с.
19. Аманбаева Б.Э. Матеральная культура городов Чуйской долины домонгольской эпохи (VI -начало XIII вв.) и проблемы культурогенеза: Авторев. дисс. канд. – Санк-Петербург. – 1993. – 25 с.
20. Перегудова С.Я. История развития градостроительства и архитектуры Чуйской долины в средние века (по данным археологии): Автореф. дис. канд. – Алма-Ата, 1992. – 22 с.
21. Елеуов М. Шу – Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары мен мекендері (VI – XIII ғ. басы). Тарих ғыл. докт. дисс. – Алматы, 1999. – 360 б.
22. Смирнов Е. Г. Древности на среднем и нижнем течении р. Сырдарьи //Протоколы Туркестанского кружка любителей археологии (ПТКЛА), год II. Ташкент, 1897. – С. 6-8.
23. Каллаур В. А. Древние города, крепости и курганы по реке Сыр-Дарье, в восточной части Перовского уезда // ПТКЛА, год VI. Ташкент, 1901. – С. 70-75.
24. Диваев Ә. Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 256 б.
25. Қоңыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер. – Алматы: Өнер, 1996. – 272 б.
26. Агеева А.Н. Керамика городов и поселений среднего течения Сырдарьи и Каратау // Известия АН КазССР. Серия археологическая. – Вып.2. – 1949. – №67. – С. 100-118.
27. Толстов С. П. По древним дельтам Окса и Яксарта. – Москва, 1962. –324 с
28. Акишев К. А., Байпаков К. М., Ерзакович Л. Б. Новое в средневековой археологии Южного Казахстана // Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. – Алма-Ата, 1970. – C. 17-21.
29. Жолдасбаев С. Ж. Однослойные поселение среднего течения Сырдарьи (X-XV вв.) // Средневоковые города Южного Казахстана. – Алма-Ата: Изд. КазГУ, 1986. – C. 88-98.
30. Жолдасбаев С.Ж. Поселение Актас – Мечет (XVIII-XIX вв.) // Древности Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1975. – C. 86-93.
31. Жолдасбаев С.Ж. Раскопки укрепленного поселения Жалгыз-там (XV-XVII вв.) // В глубь веков. – Алма-Ата: Наука, 1974. – C.173-187.
32. «Қызылорда облысы Сырдария ауданы археологиялық ескерткіштерін табу және оларға құжаттар (паспорт) толтыру» тақырыбы бойынша жасалған ғылыми зерттеу жұмыстарының есебі. Ә. Х. Марғұлан атындағы Археология институтының архиві. Опись 1, дело 2266. – 36с.
33. Қоңыратбаев Ә. Бестам қорғалсын // Өскен өңір. 1973, 6-қаңтар; Ескі қамалдар қорғалсын // Ленин жолы. 1969, 22-тамыз; Оқшы атадағы бірер сөз // Өскен өңір. 1979, 22-қыркүйек; Сырдың тариахи-мәдени ескерткіштері // Қазақ әдебиеті. 1982, 17-қыркүйек.
34. Майлин Б. Мәдениет мұралары // Еңбекші қазақ. 1926, 20-қараша.
35. Әбіласанов Ә. Сығанақ. – Алматы: Өнер, 1991. – 152 б.
36. Әшімұлы Ш. Сыр ғұламалары. – Шымкент, 2002. – 279 б.
37. Оқшы атадағы 7 әулие. – Қызылорда, 2003. – 84 б.
38. Жолдасбаев С., Нұрханов Б., Әбсадық Ж., Өтеген Ж. Сунақ Ата мешіті XIV-XIX ғғ. // Қазақ тарихы. – 2006. – №5 – 31-34 бб.
39. Мұстапаева Д. Ортағасырлық Сығанақ қаласынан табылған керамикалардағы өрнектер сипаты. // Қ. Ясауи атындағы халықаралық Қазақ-Түрік университетінің хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – 2005. – №3. – 115-119 бб.
40. Жолдасбайұлы С. Ортағасырлық Сығанақ қаласында 2008 жылы жүргізілген археологиялық зерттеу жұмысы // Марғұлан оқулары – 2009. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. – Петропавл, 2009. – 123-125 бб.
41. Жолдасбаев С.Ортағасырлық Сығанақ қаласының аумағын суландыру жүйесі жайлы деректер // Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – Алматы, 2009. – №1. – 271-274 бб.
42. Жолдасбаев С., Мұстапаева Д. Ортағасырлық Сығанақ қаласының сәулеттік керамикасы // Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – Алматы, 2009. – №1. – 196-199 бб.
43. Жолдасбаев С., Нұрханов Б., Мургабаев С., Бахтыбаев М., Амантуров М. 2009 жылы ортағасырлық Сығанақ қаласында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары // Мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасы бойынша 2009 жылғы Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. – Алматы, 2010. – 84-87 бб.
44. Елеуов М. Ескерусіз қалған ескерткіштер. – Түркістан: Қ. Ясауи атындағы ХҚТУ баспасы, 2005. – 119 б.
45. Валиханов Ч.Ч. Исторические предания о батырах XVIII века // Сочинения в 5-ти томах. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1961. – Т.1. – С. 220-227.
46. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақстан Мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962. – 428 б.(55б.)].
47. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, Ана тілі, 1984. – 272 б.
48. Диваев Ә. Көккесене атауының маңызы туралы (тарихи-археологиялық жазба) // Тарту. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 208-211 бб.
49. Караффа Корбут Узгентская легенда // ПТКЛА, 1897. С. 3-4
50. Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Кызылординская область. – Алматы: Аруна, 2007. – 376 с.
51. Фазаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман наме - йи Бухара (Записки бухарского гостя). – М.: Наука, 1976. – 195 с.
52. Қинаятұлы З. Сығанақ алғашқы қазақ мемлекеті – Ақ Орданың астанасы // Отан тарихы. – №3. – 2008. – 90 - 95 бб.
53. Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі. Үш томдық. – Алматы: Хант баспасы, 1997. – Т.1. – 600 б.
54. Киракос Гандзакеци. История Армений (Перевод с девне армянского, предисловие и комментарий Л.А. Ханральян). – М.: Наука, 1976. – 357 с.
55. Әбілғазы. Түрік шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 200 б.
56. Ибрагимов С.К., Мингулов Н.Н., Пишулина К.А., Юдин В.П. Материалы по истори Казахских ханства XV-XVIII веков (извлечения из персидских и тюрских сочинений). – Алма-Ата: Наука, 1969. – 652 с.
57. Спасский Г.И. Книга глаголемая большой чертежь, изданная по порученею императорского общества истории и древностей российских действительным членом общества. – М.: В Университетской типографии, 1846. – 327 с.
58. Левшин А.И. Описание киргиз - казачьих или киргиз - кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
59. Мәмиев Т. Кейінгі ортағасырдығы Арал өңірі қалалары (XIII-XVIII ғғ.): Тарих ғыл... канд...дисс... – Алматы, 2004. – 249 б.
60. Сығанақ археологиялық экспедициясының 2006 жылы Жаңақорған ауданындағы Сығанақ қаласындағы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысының есебі. – Түркістан, 2007. – 52 б.
61. Қинаятұлы З. Шыңғыс хан және Қазақ мемлекеті. – Алматы: Тарих тағлымы, 2010. – 728 б.
62. Нехорошев В.П. К переселенческому вопросу в Сыр-Дарьинской области // Туркестанские ведомости. – 12 янврь 1907.
63. Ғылыми есеп. Шу керуе жолын зерттеу және Жамбыл, Шымкет, Қызылорда облыстарының ортағасырлық ескерткіштерін паспорттау. – Алматы, 1991. – 79 б.
64. Ғылыми-зерттеу жұмыс туралы есеп. Шу Талас өңірлерімен Қаратаудың археологиялық зерттеулер. – Алматы, 1994. – 66 б.
65. Қазақ Совет энциклопедиясы. 6 том. – Алма-Ата, 1975. – 640 б.
66. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. II том. – Алматы: Атамұра, 2010. – 640 б.
67. Протокол Туркестанский кружка любителей археологии (ПТКЛА), год V. Ташкент, 1900. – С. 12-13; ПТКЛА, год VI. Ташкент, 1901. – С. 98-101.
68. Қасенов М.С., Қасенова Г.А. Көккесене // Қ. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің (ХҚТУ) хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – Түркістан, 2004. – №3. – 146-151 бб.
69. Ибадуллаева З. Айқожа ишан және ишандардың қазақ даласындағы орны // Отан тарихы. – 2008. – №3. – 82-88 б.
70. Саттарұлы С. Абдулжалил баб (Хорасан ата). – Алматы: РИИЦ - АЗИЯ, 2007. – 520 б.
71. Байпақов К.М., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 208 б.
72. Маргулан А.Х. Древние караванные пути через пустыню Бетпак-дала //Вестник АН КазССР. – 1949. – № 1 (46). – С. 68-78.
73. Елеуов М. Қаратаудың ортағасырлық керуен жолдары. – Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Тұран баспаханасы, 2007. – 25 б.
74. Ерзакович Л.Б. Караванные пути Юга Казахстана в ХІІІ-ХҮІІІвв. // Известия АН КазССР. Серия общественная. – 1969. – № 2. – С.79-84.
75. Плано Карпини. История монгалов // Путешествие в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алматы: Ғылым, 1993. – С. 64
76. Елеуов М. Плано Карпини мен Гильом Рубруктың Қазақстан арқылы сапары туралы // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. – № 4(31). – 2003. – 69-71 б.
77. Талеев Д.Ә. Сырдарияның сол жағалауындағы жаңа ашылған ескерткіштер // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Археология және этнология кафедрасының 40 жылдығына арналған «III Оразбаев оқулары» атты халықаралық ғылыми-конференция материалдарының жинағы (Жауапты ред. Ә.Т. Төлеубаев). – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 105-109 б.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы кездегі кешенді археологиялық-тарихи
зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан аумағы Еуразияның байырғы және
ортағасырлық тарихында аса маңызды рөл атқарған орталықтардың бірі болғаны
анықталып отыр. Алайда тотаритарлық жүйе үстемдік еткен кезеңде еліміздің
ортағасырлық тарихы, оның мәдени және рухани жетістіктері өз дәрежесінде
көрсетілмеді.
Тек тәуелсіздігіміздің арқасында байырғы тарихымызды терең тануға
даңғыл жол ашылды. Тәуелсіздік алғалы бері қолға алынған және Мәдени мұра
бағдарламасы аясында атқарылған жұмыстардың негізінде ғылыми айналымға жаңа
тарихи және археологиялық деректер қосылды.
Археологиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан аумағын ортағасырлық
дәуірде мекен еткен халықтың бір бөлігі көшпенділікпен қатар отырықшы және
жартылый отырықшы болғаны, Қазақстанның едәуір бөлігінде ортағасырда
қалалар мен тұрақты елдімекендердің болғаны жөнінде материалдар көптеп
жинала бастады. Қазақ даласындағы ортағасырлық кез-келген қалашық, елді
мекен өзі орналасқан өңірмен, Қазақстанның басқа да аймақтарымен тығыз
байланыста дамыды. Кез-келген қалашық бір ауданның сауда, қолөнер, діни,
әкімшілік орталығы болды, ал Баласағұн, Қаялық, Отырар, Сарайшық, Сайрам,
Сауран, Сығанақ, Тараз, Түркістан – жеке хандықтардың, ірі феодалдық
иеліктердің астаналары қызметін атқарды. Аталған қалаларда бүкіл Еуразия
аумағы үшін маңызды шешімдер қабылданып отырды. Мәселен, 1763 жылы
Түркістан қаласында қазақ билеушілері жиналып, Қытай империясы тарапынан
Орталық Азия елдеріне жаулап алу қаупі төнуіне орай көрші мұсылман
мемлекеттерімен, Ауғанстан билеушісімен бірлесіп іскери одақ құру мәселесін
қарап мақұлдады. Ал 1771 жылы Түркістан қаласында Абылайды үш жүздің ханы
етіп көтеру рәсімі өтті. Яғни Қазақстан шынайы ортағасырлық тарихын жазу
үшін ортағасырдағы хандықтардың орталығы болған – қалалар мен тұрақты елді
мекендер тарихын тереңдете зерттеу қажет.
Қалалардың саяси орталық қана емес, сонымен қатар қолөнер және
сауданың орталығы болғанын ескерсек оларды зерттеудің қаншалықты маңызды
екенін түсінуге болады. Жалпы, қалаларда жүргізілген зерттеулердің
барысында қалалардың пайда болуы, қалыптасуы, дамуы, олардың әкімшілік
сауда, қолөнер орталықтарының көлемдері, ішкі құрылыстар туралы, жекелегн
бөліктерінің, шаруашылық және қала аймақтары мен аймақтық қорғаныс жүйесі,
құрылыс өнеріне, үй жайына, суландыру, жылыту тазалық жүйелеріне, заттай
мәдениетіне қатысты құнды деректер алуға болатынын ескерсек бұл тақырыптың
ортағасырлық тарихымыздың ақтаңдақтарында аса өзекті екендігі айқындала
түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сырдария өзенінің орта ағысының
ортағасырлық қалалары мен елдімекендерінің бір жарым ғасырға жуық зерттелу
тарихы бар. Сырдария өзенінің орта ағысының ортағасырлық қалалары мен
елдімекендерінің зерттелуі ортағасырлық Сығанақ қаласымен байланысты.
Ортағасырлық Сығанақ қаласының тарихи – археологиялық тұрғыдан зерттеле
бастауын 1867 жылы Археологиялық комиссия құрамында жолсапармен Оңтүстік
Қазақстанға келген шығыстанушы П.И. Лерхтың қызметімен байланыстырған жөн.
П.И. Лерх Сығанақ қаласының орнын Жөлектің шығысында, Қаратау жағында
екенін атап өткен [1, c. VII]. 1899 жылы В.А. Каллаур Сығанақ қаласының
жобасын түсіріп, қаланың әр-түрлі құрылыс орындары, көше іздері көрініп
жатқанын көрсетті және қаланың айналасында көптеген арықтар барын ескере
отырып бұл жерде егіншіліктің дамығанын айта келіп, ол Сунақ ата қалашығын
ортағасырлық Сығанақ қаласымен баламалаған Н.Лыкошин мен Е.Т.Смирновтың
пікіріне қосылатынын білдірді [2]. 1900 жылы А.О. Руднев Сырдарияның орта
ағысының сол жағасындағы Қысты шатқалымен Үшқайық өткелі аралығында барлау
жүргізіп он бір ортағасырлық қалалар мен елді мекендерді тіркеуге алды,
олардың қатарында Қауған ата, Артық ата және Разды ата қалалары бар [3].
1907 жылы И.А.Кастанье ортағасырлық Сығанақ қаласында болып, қаланың тарихи-
топографиялық құрылымын, суландыру жүйесін зерттеп, қаланың үстінде және
жанында тұрған кесенелерді, бұзылып жатқан құрылыстарды көрген [4, с. 279-
322].
1927 жылы заттай мәдениет тарих Академиясы бойынша ортағасырлық Сығанақ
қаласында зерттеу жүргізген А.Ю.Якубовский қаланың тарихи-топграфиялық
жобасын түсіріп, оның құрамдас бөліктерін алып жатқан көлемін, өмір сүрген
уақытын анықтап, қала көлемінде сәулет өңірі ескерткіштеріне сипаттама
жасады. Сонымен қатар, ол ортағасырлық қаланың суландыру жүйесіне көңіл
аударып, осы қалаға қатысты жазба деректерді жинап, жариялад [5].
1947 жылы Оңтүстік Қазақстан археология экспедициясы Сырдарияның сол
жағалауы, Сығанақ оазисінде бірнеше қалалар мен елдімекендерді ашып,
жобаларын түсірді [6].
1946 жылы Хорезм археолог-этнографиялық экспедициясы (С.П.Толстов)
ортағасырлық Бестам қаласында зерттеу жүргізді[7, с.226].1966 жылы Хорезм
археолог-этнографиялық экспедициясының Сырдари бағыты тобы Сырдариның сол
жағасындағы бірнеше қалаларда зерттеу жүргізді[8, с. 198-217].
1969-1970 жылдары Отырар археологиялық экспедициясы (К.А. Ақышев)
Сырдарияның орта ағысымен Қаратау беткейлерінде бағытты іздеу, археолого-
топографиялық, аэротүсіріс, аэробарлау және байқау қазбаларын жүргізді [9,
с. 153-164]. 1979-1980 жылдары ОҚКАЭ-ның ирригациялық тобы (Грошев В.А.)
Сығанақ оазисінде, Сырдарияның сол жағалауында зерттеу жүргізді[10, с. 94-
96].
1982 жылы [11], 1992 жылы [12], 1996 жылдары ҚазМУ-дің археологиялық
экспедициясының археологиялық тобы (М.Елеуов) Жаңақорған және Шиелі
аудандарында бірнеше қалалар мен елдімекендерді ашып, зерттеген [13].
2003 жылдан бастап А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дің Сығанақ археологиялық
экспедициясы (С.Жолдасбаев) ортағасырлық Сығанақ қаласын зерттей
бастады[14, 14-16 бб.], 2004-2010 жылдары Мәдени мұра бағдарламасы
бойынша зерттеу жұмыстары одан әрі жалғасуда.
2004 жылы қыркүйек-қараша айларында, 2005 жылы мамыр-шілде айларында
Республикалық Мәдени мұра бағдарламасының Қызылорда облысының тарихи
ескерткіштерінің жинағын баспаға даярлау тақырыбы бойынша Қызылорда
облысының Шиелі мен Жаңақорған аудандарыныңХҚТУ Археология ғылыми-зерттеу
орталығы мен Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институты (М.Елеуов пен
Ж.Құрманқұлов) бірлескен экспедицисы жұмыс жүргізді. Зерттеу барысында екі
аудан көлемінде 358 археологиялық ескерткіш ашқан, 256 Жаңақорған
ауданында, 102 Шиелі ауданында орналасқан [15, 95 б.].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сырдария өзенінің орта ағысындағы қалалар
мен елдімекендерде бұрын және соңғы жылдарда жүргізілген зерттеулер кезінде
алынған деректерді жинақтап, топтастырып, саралау.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Сырдария өзенінің орта ағысындағы қалалар
мен елдімекендердің зерттелу тарихы; ортағасырлық қалалар мен елді
мекендерді зерттеуге ауыз әдебиеті деректерін (аңыздар) пайдалана отырып,
ғылыми айналымға енгізу; ауыз әдебиеті деректері және жазба деректерде
кездесетін қалалар, тарихи тұлғалар, тарихи орындар туралы мәліметтерді
нақтылап, толықтыру; ортағасырлық қалалар мен елдімекендері және сәулет
ескерткіштерінің топографиялық құрылымының өлшемдері туралы нақты мәлімет
беру; Түрік керуен жолының, Сырдария өзенінің орта ағысы арқылы өткен
керуен жолдарының, оның тармақтарының бағыттарын анықтап, оладың бір-
бірімен байланысын көрсету.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Ортағасыр дәуірінен бастап XIX
ғасырдың аяғына дейінгі мерзімді қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Сырдария өзенінің орта ағысындағы
ортағасырлық қалалар мен елдімекендердің зерттелу тарихы бір ізге
түсіріліп, негізгі нәтижелері мен ғылыми зерттеу бағыттары анықталды;
қалалар мен елді мекендердің тарихи-топографиялық құрылымының өлшемдері
нақтыланды; Сырдарияның сол және оң жағалуы бойымен жүріп өткен
ортағасырлық керуен жолдарының бағыттары анықталып, көрсетілді.
Жұмыстың деректері мен зерттеу әдістері. Диссертациялық жұмыс жазу
барысында Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім министрлігінің Ә.Х.
Марғұлан атындағы археология институты, Тарих институты археология
секторының архив материалдары және Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасының сирек қор бөлімінің материалдары пайдаланылды. Сонымен қатар
жұмысты жазуға Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Т.Н. Синигова, К.М.Байпаков,
А.Н.Бернштам, Б.Э.Аманбаева, К.М. Ақышев, Л.Б. Ерзакович, С.П. Толстов,
М.Елеуов, С.Жолдасбаевтың ғылыми есептері мен еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының географиялық шеңбері. Сырдария өзенінің орта ағысы,
Қызылорда облысы, қазіргі бөлініс бойынша Жаңақорған және Шиелі аудандарын
қамтиды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысымның тақырыбы бойынша 4
мақала шықты, олар: Бұзылып жатқан тарихи-мәдени ескерткіштерді зерттеу
және оларды туристік нысандарға енгізудің өзекті мәселелері атты далалық-
тәжірбиелік семинар материалдары; Тарих ғылымының өзекті мәселелері мен
келешегі атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары;
Қазақстан археологиясы мен этнологиясы магистранттар зерттеулерінде атты
ғылыми жинақта; Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің археология және этнология
саласындағы жетістіктері мен келешегі атты ғылыми жинақтарда жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыстың құрылымы тақырыпты
және алға қойған міндеттерді ашуға логикалық бір ізділік бойынша жасалды.
Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
және қосымшадан тұрады.
I.СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ОРТА АҒЫСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР МЕН ЕЛДІ
МЕКЕНДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ДЕРЕК КӨЗДЕР
1.1 Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалар мен
елді мекендердің тарихи - археологиялық зерттелуі
1.1.1 1867 – 1960 жж. аралығындағы зерттеулер
Қазақстанның ортағасырлық қалалары мен мекендерінің зерттелу тарихы
және оны кезеңдерге бөлу жөнінде зерттеушілер әр түрлі пікірлер айтып жүр.
Мәселен, Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық
қалалары мен мекендерінің зерттелу тарихын XVIII ғ. бастап, оны кеңестік
кезеңге дейінгі және кеңестік кезеңдерге бөледі [ 16, с.12-20].
К.М. Байпақов Оңтүстік Қазақстан, Талас, Шу, Іле өңірлеріндегі
ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуін XVI ғ. бастап кеңестік кезеңге
дейінгі зерттеулерді екіге ( XVI ғ. – 1870 ж.; 1870 – 1917 жж.), ал
кеңестік кезеңді төртке (1917 – 1935 жж; 1936 – 1945 жж; 1946 – 1959 жж;
1960 ж. бергі уақыт) жіктейді[17, с. 12-22].
Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар мен елдімекендерді зерттеген
Қырғызстан археологы П.Н. Кожемяко қалалар мен мекендердің зерттелу тарихын
XIX ғ. 80-жылдарынан бастап оны кеңестік кезеңге дейінгі және кеңестік
кезеңдер деп екіге бөліп қарастырады, бірақ онан әрі бөлмейді[18, с.65-
167]. Іле өңірінің қалалары мен мекендерінің зерттелу тарихын Т.В.Савельева
XIX ғ. ортасынан бастап, оны төңкеріске дейінгі және төңкерістен кейінгі
кезеңдерге бөледі, ол сонымен қатар төңкеріске дейінгі кезеңді екіге (XIX
ғ. ортасы – 1893 ж.; 1893 – 1917 ж.;) ал төңкерістен кейінгі кезеңді төртке
(1917 – 30 ж. ортасы; 30 – ж. ортасы – 1946 ж.; 1946 – 1960 жж.; 1960 –
1988 жж.) жіктейді. Археолог Б.Э. Аманбаева Шу өңіріндегі ортағасырлық
қалалар мен сәулет өнері ескерткіштерінің зерттелу тарихын бес кезеңге
бөледі. Олар: 1885 – 1917 жж.; 1917 – 1935 жж.; 30 – ж. соңынан 50 жылдарға
дейін; 50-жылдар; 60-жылдардан осы уақытқа дейін (1993ж.) дейінгі кезеңдер
[19, с, 3-5)], ал С.Я.Перегудова болса Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар
мен сәулет өнері ескерткіштерін зерттеудің үш кезеңіне тоқталады: XIX
ғасырдың соңынан басталған кезең; 1925 – 1929 жж.; 30 – жылдардан осы
уақытқа дейінгі кезең [20, с. 7-10].
Белгілі археолог М.Елеуов Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар мен
мекендердің зерттелу тарихын XIX ғ. екінші жартысынан басталатынына тоқтала
отырып, кеңестік кезеңге дейінгі зерттеулерді екіге ( XIX ғ. екінші
жартысынан 1893 ж. дейін және 1893 – 1917 жж.), ал кеңестік кезеңін төртке
(1917 – 1935 жж.; 1936 – 1945 жж.; 1946 – 1959 жж.; 1960 ж. бергі уақыт)
бөліп жіктейді[21, 33 б.].
Сырдария өзенінің орта ағысының ортағасырлық қалалары мен
елдімекендерінің зерттелуі ортағасырлық Сығанақ қаласымен байланысты.
Ортағасырлық Сығанақ қаласының тарихи – археологиялық тұрғыдан зерттеле
бастауын 1867 жылы Археологиялық комиссия құрамында жолсапармен Оңтүстік
Қазақстанға келген шығыстанушы П.И. Лерхтың қызметімен байланыстырған жөн.
П.И. Лерх Сауранда аз ғана уақытын өткізеді, ол көбіне Түркістанда болып,
Сығанақты ат үсті ғана қарап шығады. Дегенмен ол, Сығанақ қаласының орнын
Жөлектің шығысында, Қаратау жағында екенін атап өткен [1, c. VII]. Сонымен
қатар, книга большой чертежа атты картадағы қателікті ескере отырып,
Түркістан мен Сауран арасын 48 верст, ал Сығанақ пен Сауранның арасын 90
верст деп көрсеткен [1, с. 15].
1895 жылы археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі, Ташкент
қаласында құрылып, 1917 жылға дейін өз жұмыстарын үзбей атқарды. Осы жыл
аралығында үйірме мүшелері көне ескерткіштерді есепке алу, сипаттап жазу,
археологиялық картаға түсіру және археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуді
де қоса атқарды. Үйірменің негізгі мақсаттарының бірі табылған
ескерткіштерді (қалалар мен елдімекендер) ортағасырлық жазба деректеріне
сүйене отырып, онда аталған қалалармен баламалау болып табылатын. Олардың
Ташкентте Түркістан тізімдемесінен хаттамалар сияқты басылымдарда
ғылыми мақалалары жарыққа шығып отырған.
1897 жылы Сырдарияның төменгі және орта ағысында орналасқан көне
ескеркіштерді зерттеу мақсатымен үйірме мүшесі Е.Т. Смирнов осы өңірде
болып, өз мақаласында Сырдария өзенінің ежелгі және ортағасыр кезеңдерінде
қалай аталғанына кеңінен тоқталды. Сонымен қатар, Сырдарияның сол жағалық
орта ағысындағы Қауғаната, Артық, Құмиян, Мейрам қалаларында болып, өзеннің
оң жағындағы Сунақ қорғанды ортағасырлық Сығанақ қаласымен баламалап, оның
төңірегіндегі көптеген құрылыс орындары сақталғанына көңіл аудара келіп,
бұрынғы кезде Сығанақтың Төменарық каналы арқылы суландырылғанын атап
көрсеткен [2].
1899 жылы үйірме мүшесі Н.В. Руднев Сырдарияның сол жағасымен жүріп,
ортағасырлық Қауғаната, Артықата қалаларында болып, қала құрылыстарының
күйдірілген кірпіштерін жергілікті тұрғындар мешіттер соғу ісіне
пайдалануға алып отырғанын жазады [3, с. 108-109].
1899 жылы В.А. Каллаур Сырдарияның орта ағысындағы бірнеше ортағасырлық
қалаларда болып, ортағасырлық Сығанақ қаласының тарихи – топографиялық
құрылымын зерттеп, Сунақ ата қалашығын ортағасырлық Сығанақ қаласымен
баламалаған Н.Лыкошин мен Е.Т.Смирновтың пікіріне қосылатынын білдірді [2,
с. 6-9]. Осы сапарында В.А. Каллаур Шиеліден солтүстікте 20 верст жердегі
ортағасырлық Бестам қаласының тарихи-топографиялық құрылымы цитадельден
және оны сырттай қоршап тұрған қамалдан тұратынын анықтап, қаланың атының
шығуын бекініс алдында, күйдірілген кесектен қаланған бес құрылыспен
байланыстырады [2, с. 12-13]. 1900 – 1901 жылдар аралығында Сырдарияның
орта ағысында барлау жүргізген В.А. Каллаур өзеннің сол жағалауындағы
ортағасырлық Мейрамтөбе, Қаратөбе, Абызтөбе, Балапантөбе, Разды ата,
Молдақорған және оң жағалауындағы Ордакент, Ақтөбе қалаларымен елді
мекендерінің тарихи-топографиялық құрылымына тоқталып, өлшемдері туралы
нақты мәліметтер берген, сонымен қатар Хорасан ата, Қасым ата (төбесі
ойық), Оқшы ата жайлы аңыз деректерді өз еңбектерінде жариялайды [23].
1899, 1900-1901 жж. В.А. Каллаур Төменарық станциясының солтүстік-
шығысында 5 км жерде орналасқан Көккесенеде болып, ғимараттың биік, көк
түсті орнаментті әшекейлермен көмкерілгенін атап өткен және ғимарат
құрылысының суреті берілген [2, с. 12].
1905 жылы Түркістан археология әуесқойлар үйірмесінің хаттамаларының 40-
42-ші беттерінде Ә. Диваевтың Мавзолей Кок-Кесене атты мақаласы
жарияланып, Коккесене туралы аңыз берілген [4, с. 280-281]. Бұл мақалада
берілген аңызды, Т. Қоңыратбаев бірқатар дәлсіздіктерін атап көрсетіп,
Талас өзенінің бойындағы ономостикалық атауларды Сыр бойынан іздеген деп
шамалаған [25, 108-109 бб.].
1907 жылы желтоқсан айында шыққан Ә.Диваевтың Көккесене атауының
маңызы туралы атты мақаласында, Перовск уезінің ағартушылары Жүсіпбек
Басығарин мен Сұлтан Ерәлі Қасымовтан алған мәліметтері жарияланған [24,
208-210 бб.].
1907 жылы И.А. Кастанье Ташкенттен Орынбарға сапары кезінде 2 күн
ортағасырлық Сығанақ қаласында болып, қаланың тарихи-топографиялық
құрылымын, суландыру жүйесін зерттеп, қаланың үстінде және жанында тұрған
кесенелерді, бұзылып жатқан құрылыстарды көрген. Сонымен қатар,
ортағасырлық Бестам, Оқшы ата, көп рабат, Абыз төбе, Ақ төбе, Көккесене,
Бақсайыс ата, Алғыр-салғыр, Өзгент, Балапан төбе, Ордакент қалаларында
болып, Хорасан ата (Әбдіжалил баб) жайлы аңыз деректер жинап, жариялаған
[4, с. 279-305].
1927 жылы заттай мәдениет тарихы Академиясының тапсырмасы бойынша
ортағасырлық Сығанақта зерттеу жүргізген А.Ю. Якубовский қаланың тарихи-
топографиялық жобасын түсіріп, оның құрамдас бөліктерінің алып жатқан
көлемін, өмір сүрген уақытын анықтап, қала көлеміндегі сәулет өнер
ескерткіштеріне сипаттама жасады. Сонымен қатар, ол ортағасырлық қаланың
суландыру жүйесіне көңіл аударып, қалаға қатысты жазба деректерді
жинақтады. Ол жиналған деректер негізінде Қазақстанның ортағасырлық
қалалары туралы тарихнамасында теңдесі жоқ еңбек жариялады [5].
1947 жылы Оңтүстік Қазақстандық археологиялық экспедиция құрылады.
Аталған экспедицияны А.Н.Бернштам басқарып, 1947-1951 жж. аралығында
зерттеу жүргізді. Экспедиция ұжымы 1947 жылы Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан,
Қызылорда облыстары аумағында 1500 км жол жүріп, археологиялық барлау
жұмыстарын жүргізді. Археологиялық барлау жұмысының нәтижесінде А.Н.
Бернштамның Оңтүстік Қазақстанның көне тарихы және этногенезі атты
көлемді мақаласы жарыққа шықты. Онда ортағасырлық қалалардың топографиялық
құрылымының сызбаларын көрсетумен қатар, қаңлы мәселесіне де тоқталып
өткен. А.Н. Бернштамның пікірінше – қаңлы түркі текті тайпалар болып
табылады. Ташкент оазисінен бастап, Сырдарияның орта ағысына дейінгі аралық
кангюйлердің (қаңлы) ата жұрты деп санады [6].
1949 жылы Е.Н. Агееваның Керамика городов и поселений среднего течения
Сырдарьи и Каратау атты мақаласы жарияланды [26]. Мақалада Оңтүстік
Қазақстан археология экспедициясы мүшелері, Шымкенттен Жаңақорған ауданына
дейін, Сунақ ата және Қаратаудың солтүстікшығыс баурайының қалалары мен
елді мекендерден жиналған керамика материалдарын, Е.А. Агеева сараптай
отырып, 6 хронологиялық кезеңге бөлген:
1) Скиф-сармат – б.з.д VI – б.з.д III ғасырлар ;
2) Қаңлы – Хорезм – б.з.д III – б.з.д I ғасырлар;
3) Кушан – I – V ғасырлар
4) Хорезм және Соғды - Қарлық – VI – IX ғасырлар
5) Қарахандық –X – XII ғасырла
6) монғол - тимуритдік – XIII – XVI ғасырлар[11, с. 100].
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының 1947 – 1951 жылдарда
жүргізген зерттеудің қорытындысы Е.А.Агеева мен Г.И.Пацевичтің Из истории
оседлых поселений и городов Южного Казахстана атты еңбегінде жарияланды.
Еңбекте Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалармен
елдімекендердің тарихи – топографиялық құрылымына сипаттама берген және
Сырдарияның орта ағысы арқылы өткен керуен жолдарының бағыттары, олардың
бойында орналасқан қалалар мен елдімекендер көрсетілген [16].
1960 жылы Қазақстан археологиялық картасы атты энциклопедиялық
үлгідегі жинақ жарыққа шықты [7]. Қазақ жерінде бір ғасырға жуық
жүргізілген тарихи – археологиялық зерттеулердің қорытындысына арналған бұл
жинақта еліміздің бес мыңға жуық ескерткіштері енген. Жинақта Сырдария
өзенінің орта ағысында (Жаңақорған және Шиелі аудандары) мынадай
ортағасырлық қалалар мен елдімекендері енген: Бестам қаласы, Көккесене
мавзолейі, Сығанақ қаласы, Біройнақ қаласы, Қаратөбе қаласы, Қаратөбе
елдімекені, Разды ата елдімекені, Артық ата қаласы, Қауған ата қалалары [7,
с. 221-233].
2. 1960 – 2003 жж. аралығындағы зерттеулер
C.П.Толстовтың По древних дельтам Окса и Яксарта атты еңбегі Хорезм
археология-этнография экспедициясының қорытындысы болып табылады. Зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық
Сығанақ қаласы және т.б. Сырдария бойындағы ортағасырлық қалалар монғол
дәуірінде де болған және одан кейінде XV-XVII ғасырларға дейін өмір сүргені
анықталды [27, с. 282-283].
1966 жылы Хорезм экспедициясы, Түркістан ауданынан Қызылорда облысына
дейінгі аралықта 70 ескерткішті ашып, зерттеген [3, с.194]. Осы экспедиция
Сырдария өзенінің орта ағысында жүргізілген зерттеулері кезінде,
Сырдарияның оң жағасында орналасқан ортағасырлық Ақтөбе, Ордакент, Ақтоған
қалаларында қайта зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Сырдарияның сол жағасындағы
ортағасырлық Қаратөбе, Абызтөбе, Келінтөбе қалаларын да зерттеп, Мейрам
төбе қаласы жанындағы бір ортағасырлық елдімекенді (биіктігі 3,5 м.) ашқан
[8, с. 198-217].
1966-1967 жылдары К.А. Ақышев басқарған Жетісу археологиялық
экспедициясы Арыс өзенінің орта ағысы, Сырдария өзенінің орта ағысы мен
Қаратаудың оңтүстік баурайын, Сарысу және Талас өзендерінің төменгі
ағыстарын, Отырар оазисінде далалық барлау жұмыстарын жүргізген. Далалық
барлау жұмысы барысында Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық Бестам
және Нәнсай қалалары қайта зерттеліп, керамика материалдары жинақталды және
Ақүйік өзенінің орта ағысындағы 4 ортағасырлық елдімекендерді ашқан [28, с.
15-20].
1969-1970 жылдары К.А. Ақышев басқарған Отырар археологиялық
экспедициясы (ОАЭ) Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау беткейлерінде
археолого - топографиялық, аэротүсіріс, аэробарлау және байқау қазбаларын
жүргізді. Олардың басты мақсаттары Отырар өңірі мен оған жалғасқан
аудандардағы ескерткіштер қазбасына дайындық мәліметтерін жинау болды.
Ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Сырдарияның орта ағысындағы
ортағасырлық Абызтөбе, Қотан, Қаратөбе, Қырөзгент, Аққорған, Мейрамтөбе,
Келінтөбе, Ақтөбе, Құмиян, Қауған ата қалаларының сыртқы сипат жоспары
жасалып, үстіңгі қабатынан қыш материалдар жиналды. Бояма ыдыстарының
бірқатарын XVII-XVIII ғасырларға жатқызылды. Олар Отырар өңіріне қосымша
дерек болғандықтан тек қана сипаттамалық жұмыстар атқарған [9, с. 153-164].
Ғалымдардың Отырарды зерттеу тұжырымының барысында келесі археологиялық
қазба нысаны XII ғасырдағы қыпшақ тайпаларының және қазақ хандығының
астанасы болған Сығанақ қаласы болашақтағы іргелі зерттеудің орны болуға
тиіс деген қорытындыға келген.
1975 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының
полеэтнографиялық тобы (жетекшісі С. Жолдасбаев) ортағасырлық Отырар –
Сығанақ (200км) қалаларының аралығында, бір мәдени қабатты 20-дан аса елді
мекендерді ашып [29, с. 88], Ақтас мешіті (XVII-XIXғғ.) [30], Жалғызтам (XV-
XVII ғғ.) [31] және Бозақор елдімекендерінде археологиялық қазба жұмыстарын
жүргізген [29].
Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының, Отырар
қаласының суландыру жүйесін тексеру бөлімі құрылып, оның жетекшісі В.А.
Грошев докторлық диссертациясына дейін жеткізіп, нәтижесінде ғылыми
монография шығарды. Ол ортағасырлық қалалардың суландыру жүйелерінің өз
кезінде қандай маңызды рөлінің болғандығын көрсетіп берді. Кезінде С.П.
Толстов атап көрсеткендей, Хорезмге пара-пар келетін шаруашылық және мәдени
алқап Сырдарияның орта, төменгі ағысындағы су құрылыстарын Б.З. Андрианов
деректері бойынша Отырар өңірімен салыстырмалы түрде зерттеген. Ол 1980-
1981 жылдары ортағасырлық Артықата, Бұзық, Ақтөбе қалаларын, Қандоз
төрткүлін суландырған – Шолақарық, Мейрамтөбе, Қотан, Қаршығалық қалаларын
суландырған – Мейрамарық ортағасырлық каналын ашып, олардың бағыттарын,
ұзындығын анықтаған [10, с. 90-94].
1982 жылы С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік универсиртетінің
(ҚазМУ) археологиялық экспедициясы (жетекшісі М.Елеуов) Шиелі ауданындағы
Мортық елді мекенін ашады. 1990 жылы осы экспедицияның археологиялық тобы
Шиелі мен Жаңақорған аудандары жерінде барлау жұмыстарын жүргізіп, бірқатар
археологиялық ескерткіштерді есепке алды, олардың қатарында Шиелі
ауданындағы Ақши тастағы суреттері, Шиелі төрткүлі, Мортық төрткүлі, жаман
Ақтөбе және Омбай қалашығы бар, сонымен қатар бұрыннан ғылымға белгілі
Ақтөбе қалашығы мен Қызылтам, Ноғайқорған төрткүлдерінде зерттеу жүргізген.
Жаңақорған ауданындағы орналасқан Ақтөбе (Сығанақтық) елді мекенінің тарихи
топографиялық жобасын қайта түсіріп, байқау қазбасын түсірген. Осы топ 1992
жылы Жаңақорған ауданы жерінде орналасқан Құмбұлақ елді мекенін ашып, онда
1993-1994 жылдары қазба жұмыстарын жүргізіп, IV-V ғасырлар кезінің
құрылыстарын ашты. 1993 жылы осы топ Құмбұлақ елді мекенінен үш шақырым
жердегі Қосүйеңкі елді мекенін ашады, 1994 жылы Шиелі ауданындағы Шиелі
төрткүліне қазба жүргізіп, оның VIII-XII ғасырлар кезеңінде өмір сүргені
анықталды. 1996 жылы онан әрі жалғастырылып, Сырдария өзенінің орта
ағысындағы ортағасырлық Қаратөбе, Мейрамтөбе қалалар аралығында барлау
жұмыстарын жүргізіп, Қаратөбенің жобасын түсіріп, кіші Ақшоқат елді мекенін
ашып, Құмбұлақ елдімекеніндегі қазба жұмыстарын жалғастырды [15, 94 б.].
1992 жылы Қызылорда педагогикалық институтының (ҚПИ) шежіре
археологиялық тобы (жетекшісі Т. Мәмиев) Шиелі ауданында археологиялық
барлау жүргізген кезде М. Шоқай кеңшарының Бірлестік бөлімшесінен солтүстік-
шығыста орналасқан Тастөбе, Мортық, Рабат 1, Рабат 2,Рабат 3,Рабат 4, Рабат
5 бекіністі мекендерін ашып, ортағасырлық Нәнсай және Бестам қалаларында
зерттеу жүргізген [32].
XX ғасырдың 50-жылдарынан Сырдария өзені бойындағы тарихи мәдени
мұраларға ерекше көңіл бөліп, оларды зерттеуге өзінше үлес қосқан ғалымның
бірі Әуелбек Қоңыратбаев болатын. Ғалым Шиелі және Жаңақорған аудандарында
орналасқан тарихи жәдігерлердің тарихын зерттеп, оларға қатысты халық
жадында сақталған аңыз әңгімелерді жинастырып, бұзылып бара жатқан
ескерткішті сақтау мәселесін көтерді. Оның жекеленген тарихи мұраларға
арналған Бестам қорғалсын, Ескі қамалдар қорғалсын, Оқшы ата туралы
бірер сөз, Сырдың тарихи мәдени ескерткіштері деген мақалалары
республикалық газеттер мен журналдарға жарияланған [33]. Қазақ халқының ұлы
жазушыларының бірі Бейімбет Майлиннің 1926 жылы Еңбекші қазақ газетінде
Мәдениет мұралары деген мақаласы жарияланған, онда тарихи мәдени
мұраларды сақтау керектігін сол кезде Көккесененің (Жаңақорған) қандай
күйде тұрғанын жаза отырып, ең алдымен оның қорғалуы керек екенін жазған
[34].
Шиелі ауданының тарихи орындарын зерттеуге өзіндік үлес қосқан, олардың
орналасқан жерін тауып, өмір сүрген уақытын анықтауға әрекет жасаған
ізденушілердің бірі – Ақтөре Әміров. Ол аудан жерінде өлкетану жұмыстарын
1967 жылдан бастап жүргізген, бірқатар археологиялық ескерткіштердің
орналасқан жерін тауып, құрылыстарына көңіл аударған, олардың қатарына Бала
би ауылы жерінде орналасқан Үлкен Мортық, Кіші Мортық, Жүніс кесенесі,
ортағасырлық Бестам қаласы бар. Өлкетанушының Шиелі аудандық әкімшілігінің
архивінде сақтаулы тұрған мектебіміздегі өлкетану жұмыстарын жүргізу
тәжірибесінен деп аталатын қолжазбасында Жүніс мавзолей және Бестам
қаласы туралы құнды деректер келтірілген. Ақтөре Әміров ортағасырлық Бестам
каласына қатысты жергілікті халықтан естіген әңгімелерді жазып алған және
қаланың бірнеше жерлерінде қазба жұмыстарын жүргізген [15, 94-95 б.б.].
1991 жылы жарыққа шыққан Ә. Әбіласановтың Сығанақ атты еңбегінде
ортағасырлық Сығанақ қаласына, қала маңындағы су жүйелеріне, Өзгент,
Қорасаната, Бестамға, Көккесенеге қатысты тың деректері қамтылған [35].
1996 жылы Т. Қоңыратбаевтың Ертедегі ескерткіштер атты еңбегі жарыққа
шыққан. Онда да Сығанақ, Көккесене, Өзгент, Қорасан ата, Оқшы ата, Бестамға
қатысты зерттеулерге шолу жасалып, ғалымның болжамдары берілген [25].
2002 жылғы Ш. Әшімұлының Сыр ғұламалары атты еңбегінде, Сыр
өңіріндегі тұлғалар жөнінде тарихи аңыздары, олардың қазақ рухани
мәдениетіне қосқан үлестері баяндалған [36].
2003 жылы Қызылордадан шыққан Оқша атадағы 7 әулие атты кітапта Оқша
атада жерленген тарихи тұлғалармен оларға қатысты аңыз әңгімелер берілген
[37].
1.1.3 2003 – 2009 жылдардағы зерттеулер
2003 жылы ортағасырлық Сығанақ қаласын Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университетінің (ХҚТУ) Сығанақ археологиялық экспедициясы
(жетекшісі С. Жолдасбаев) археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп келеді.
Қаланың үш жеріне қазба жұмыстарын жүргізіп, археологиялық есепте қазба 1,
қазба 2, қазба 3 деп көрсетілген [14, 14-16 бб.]. Қалаға екінші
археологиялық зерттеу жұмысының кезінде (2004 ж.) оңтүстік-шығыс
жағындағы қала ішіне кіретін қақпаның алдынғы жағынан 120 метрдей жерден
бір үлкен мешітттің орны ашылған [38, 31 б.]. Д. Мұстапаеваның
Ортағасырлық Сығанақ қаласынан табылған керамикадағы өрнектер сипаты
деген мақаласында, 2003-2004 жылдары археологиялық қазба жұмысы барысында
табылған керамикалар мен құрылыс материалдарының өрнектерін Орта Азия
қалаларының керамикаларымен салыстырмалы түрде талданған [39].
2004 жылы қыркүйек-қараша айларында Республикалық мәдени мұра
бағдарламасының Қызылорда облысының тарихи ескерткіштерінің жинағын
баспаға даярлау тақырыбы бойынша Жаңақорған мен Шиелі аудандары көлемінде
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті (ХҚТУ)
Археологиялық ғылыми зерттеу орталығы мен Білім және Ғылым министрлігінің
Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының бірлескен экспедициясы (М.
Елеуов, Ж. Құрманқұлов) археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Археологиялық барлау жұмысы барысында, Жаңақорған ауданынан бұрыннан
белгілі 48 ескерткіш қайта зерттеліп, жаңадан 82 ескерткіш есепке алынды.
Ал Шиелі ауданынан бұрыннан белгілі 16 ескерткіш қайта зерттеліп, 56
ескерткіш жаңадан есепке алынды. 2005 жылы мамыр-шілде айлары аралығында
ХҚТУ Археология ғылыми-зерттеу орталығы мен Ә.Х. Марғұлан атындағы
археология институтының бірлескен экспедициясы Жаңақорған және Шиелі
аудандарында археологиялық зерттеу жұмыстары онан әрі жалғастырды.
Археологиялық барлау жұмысы барысында, Жаңақорған ауданында 5 ескерткіш
қайта зерттеліп, 113 ескерткіш жаңадан ашылып, есепке алынды. Шиелі
ауданында барлау жұмысы барысында, Оқшыата, Асаната, Ғайыпата, Қышата
кесенелері қайта зерттеліп, 26 ескерткіш жаңадан есепке алынды [15, 95
б.].
Сонымен, 1867-2005 жылдар аралығында Қызылорда облысының Жаңақорған мен
Шиелі аудандарында жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстарының барысында
барлығы 358 археологиялық ескерткіш ашылып, есепке алынған, оның 256-сы
Жаңақорған ауданында, 102-сі Шиелі ауданында орналасқан. Екі аудан
көлемінде, 23 ортағасырлық қала және 39 елдімекендер анықталды [15, 95-96
б.б.].
2008 жылы ортағасырлық Сығанақ қаласын Сығанақ археологиялық
экспедициясы (жетекшісі С.Жолдасбаев) археологиялық қазба жұмыстарын
онан әрі жалғастырды. 2007 жылы тексеру жұмысы (стартиграфиялық шурфт) XII
ярустың соңы XIII ярустың басына келіп тоқтатылған, 2008 жылы сол жұмыс
онан ары жалғастырылды. Қазба жұмысы барысында, керамикалардан түрлі-түсті
бояулармен боялған 160-тан астам ыдыс сынықтары табылған, оның ішінде
ғылыми жағынан суретін түсіріп, археологиялық жағынан формасын беретіні 26,
кесенің формасын беретін ернеуі 8, кесенің түбі 14, ал екі данасы көк
сырмен сырланған теракота XIII ярустан табылған [40, 123 б.].
2008 жылы шыққан, С. Жолдасбаевтың Ортағасырлық Сығанақ қаласының
аумағын суландыру жүйесі жайлы деректер (XIV-XVII ғғ.) – атты мақаласында,
Сырдарияның орта ағысын суландырған Төменарық жайлы ортағасырлық
деректермен соңғы зерттеулерді талдай отырып, Сығанақ қаласының оңтүстік
жағынан су тартылған Төменарықпен суландырса, солтүстік жағынан Қаратаудан
аққан бұлақ суларымен суландырған және Төменарық емес, тұмандықтар қазған
туман арығы болуы мүмкін делінген [41, 273 б.].
С. Жолдасбаев, Д. Мұстапаеваның Ортағасырлық Сығанақ қаласының
сәулеттік керамикасы – атты мақаласында, 2003-2008 жылы ортағасырлық
Сығанақ қаласында жүргізілген археологиялық қазба жұмысы барысында табылған
керамикалық материалдардың ішінде сәулеттік керамикалардың үлгілерін жіктеу
негізінде оларды бояусыз және бояулы деп бөліп қарастырған [42, 196 б.].
2009 жылы Сығанақ археологиялық экспедициясы Сығанақ қаласының орталық
және батыс бөліктерінде далалық зерттеу жұмыстары барысында екі
археологиялық қазба салынды [43, 84 б.]. Қазба жұмыстарының нәтижесінде,
қаланың орталық бөлігінде, шығыс қақпадан келетін қаланың үлкен көшесінің
бойында орналасқан бұл ғимараттың орталық алаңының оңтүстік жағында
салынған негізгі құрылыстың жобасына қарағанда мешіттің орны екендігі
анықталған. Ал қаланың батыс жағына жүргізілген қазба екі құрылыс кезеңі
екені анықталды. Алынған керамикалық т.б. материалдар XV-XVIII ғғ.
жататындығы анықталды [43, 87 б.].
Қорыта келгенде , Мәдени мұра бағдарламасы бойынша жүргізілген
археологиялық зерттеулер ең алдымен еліміздегі тарихи-мәдени мұра
ескерткіштерін есепке алу, олардың облыстық жинақтарын, археолгиялық
картасын жасауға, қорғауға бағытталса, ал қазба жұмыстарын бірінші кезекте
бұзылып жатқан не бұзылу қаупі төніп тұрған ескерткіштерде жүргізген дұрыс
болар еді. Себебі, Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық Разды ата
елдімекені үлкен-кіші өзендер шайып, бұзылып жатыр. Шиелі ауданындағы
Телікөл каналын қазу кезінде ортағасырлық Бестамның сыртқы қамалы, оның
сыртындағы құрылыстар толық бұзылған, қаланың цитаделі 35 жылдан бері ыза
суы тұр. Ортағасырлық Күйеутам елдімекені егістік алқабының астында қалып,
толық бұзылып кеткен [44, 106-109 б.б.].
1. 2 Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалар, тарихи
тұлғалар және тарихи орындар туралы дерек көздері
1.2.1 Ауыз әдебиетінің (аңыздар) деректері
Халқымыздың ауыз әдебиеті өткен тарихты танудың бір көзі болып
табылады. Тарихымызда аса маңызды оқиғаларға байланысты шыққан аңыздар мен
батырлық жырлар талай ғасырлардан бері халқымызбен бірге жасап келе жатқан
рухани қазынамыз, олар халық жадында сақталып ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
отырған ең асыл мұрарымыздың бірі. Қазақ аңыздарын жинап зерттеген ғалымдар
арасында Ш.Ш. Уалиханов, Г.Н. Потанин мен Ә.Диваевты ерекше атап өткен жөн.
Ш.Ш. Уалиханов зерттеушілердің ішінде бірінші болып тарихқа қатысты
әңгімелерді тарихи аңыздар деп атап, аңыздардың тарихи оқиғалар мен
адамдар жайында болатынын көрсетіп, тарихи оқиғаларды ертегі мен жырдан
бөліп алған болатын [45].
Аңыздарда еліміздің тарихында болған басты-басты оқиғалар, тарихи
тұлғалар, ежелгі қалалар, жер-су аттарына қатысты құнды деректер беріледі.
Қазақ аңыздарының ертегілерден ерекшелігі туралы М.Әуезов былай дейді:
Қазақ аңыздарының ертегілерден ерекшелігі сол – барлығы да тарихта болған
адамдар жайында айтылған, халық шығарған көркем әңгіме болып келеді
[ 46, 55 б.]. Ғалымдар халық аңыздар туралы әртүрлі пікір айтады,
мәселен, М.Әуезов аңыздарды тарихи адамдар жайындағы және күй аңыздары деп
бөледі(55 б.), С.Қасқабасов оларды тарихи және топоникалық деп екіге бөлген
[47, 124-150 бб.], Ә.Қоңыратбаев тарихи аңыздарды қала аңыздары және дала
аңыздары деп екіге жіктеген [48, 74-96 бб.]. М.Елеуов қазақ жеріндегі
ежелгі қалалар мен мекендер туралы аңыздардың тарихқа, әрі белгілі бір
жерге (мекенге) қатысты болатынын ескере отырып тарихи мекендік (тарихи-
топономикалық) аңыздар деп атаған [21, 62 б.].
Ортағасырлық Бестам қаласы туралы аңыз. Ә.Қоңыратбаев Бестам қаласы
туралы мынадай аңыз келтіреді: ...бұл қала Сығанақ қаласының әмірімен
салынған деседі. Ол кезде Сығанақты қыпшақ тайпалары билеген. Қала кең,
зәулім жерге салынып, содан Зәулімше атанған. Қала құрылысы аяқталған кезде
шаһарда Сыр бойындағы көптеген қалалар мен қамалдардың қатысуымен үлкен
байқау өтеді. Онда батырлар күш сынасып, сұлулар сынға түсіп, қолөнерші,
сәулетші, құрылысшы шеберлер өз өнерлерін ортаға салады. Олар бес жерге
шоғырланған екен. Сығанақ әмірі алғашқы көрмені ғана тамашалап, өзгелеріне
ат басын тіремейді. Осыған наразы болған халық өзге көрмелерді қиратып,
Бестам атауы содан қалған екен деседі [25, 122 б.].
Ортағасырлық Көккесене туралы аңыз. Ортағасырлық Көккесене туралы 1905
жылы Түркістан археология әуесқойлар үйірмесінің хаттамаларының 40-42-ші
беттерінде Ә. Диваевтың Мавзолей Кок-Кесене атты мақаласында мынадай аңыз
берілген: Осыдан үш жүз жыл бұрын Ақкесене мен Көккесене аймақтарын
қалмақтар жаулап алады екен. Олардың бетке ұстар батырлары – Ұса мен Зиренг
болған. Қалмақтар жайлаған бұл аймақ Сырдарияның сағасы мен Қарықтыдан
(Арал теңізі) төмен, Сары Үйшік және Үйшік (Үйсін) маңында орналасқан екен.
Ол кезде қазақтардың көпшілігі қалмақтарға бағынып тұрған бағынып тұрған.
Ал аз ғана бөлігі бұдан төменірек, Кіші жүз қазақтарының арасын мекен
тұтқан. Олар адай, беріш және аспан-бозғыл болып бөлінген, басты тұлғасы
Тайлақ батыр екен. Ошақты руының қазақтары Перовск уезін, Ұлытау, Кішітау
жағын мекендеген. Ошақты руының ішіндегі тасжүректен шыққан Саңрық атты
батыр болыпты. Жоғарыда аталған Тайлақ батырға жиен болып келеді екен.
Саңрық батыр 35 жасқа толғанда Тайлақ батырдан шақыру алып, қазақ
батырларының құрылтайына қатысады. Онда қалмақтарды қазақ жерінен қуып шығу
мәселесі қаралған. Содан соғысқа аттанып, үш жылға созылып, ақыры қалмақтар
Бұланты тауына үлкен шығындармен шегінеді. Ең үлкен әрі шешуші жеңіске
қазақтар Қарасиыр деген жерде жеткен. Бұл жер бүгінгі күнге дейін Қалмақ
қырылған деп аталып келеді. Ә.Диваев Ақкесене мен Көккесененің
қалмақтарға дейін болғанын айғақтайтын аңыз бар екенін, оның әскери қарауыл
болғанын жазады. Т.Қоңыратбаев бұл аңыздың бірқатар дәлсіздіктерін атап
көрсетіп, Талас өзенінің бойындағы ономостикалық атауларды Сыр бойынан
іздеген деп шамалаған [25, 108-109 бб.].
1907 жылы желтоқсан айында шыққан Ә.Диваевтың Көккесене атауының
маңызы туралы атты мақаласында, Перовск уезінің ағартушылары Жүсіпбек
Басығарин мен Сұлтан Ерәлі Қасымовтан алған мынадай аңыз-дерек жарияланған:
Қай уақытта екені белгісіз, онша алыс емес дәуірде қазақтар арасында
Қожамқұл деген адам билік құрыпты. Өзі асқан қатал болыпты. Бірде арық
қазу жұмысына шаһардағы ер адамдармен бірге жас қыздарды да салыпты. Сол
үшін халық оның қаталдығын басым әңгімелейді екен. Сол Қожамқұл Көккесене
белгісін ханның зайыбына арнап соққан деседі. Мүрдесі белгі астында қалған.
Негізгі есігі шығыс емес, батысқа қарағандықтан Ж.Басығарин оны мешіт
болмаса керек деп жобалаған [48].
Ортағасырлық Өзгент қаласының күйреуі туралы аңыз. 1897 жылғы Түркістан
археология әуесқойлар үйірмесінің хаттамасында Ташкент гимназиясының
оқушысы Караффа Корбуттың Өзгент қаласының күйреуі туралы мынадай аңызы
жарияланған: Осыдан сегіз ғасыр бұрын Өзгент ірі әрі бай қала болған.
Қаланың аумағы 70 шақырымдай жерге созылып, Аққорғанға жетіп жатады екен.
Қалада сауда мен егіншілік кісібі өрістеп, отырықшылық бел алған. Бірде
жақын жердегі тау арасынан тоғыз басты айдаһар шығып, жергіліктіхалыққа
қауіп төндірген. Бастарына қауіп төнген халық, айдаһармен келісімге келіп,
оған күніне 30 ұл, 30 қыз бала беріп тұратын болыпты. Барлық халық құдай-
тағалаға жалбарынып, айдаһардан құтқаруды сұрайды. Ақыры құдай Өзгент
билеушісінің ұлы Қылыш Бұрханды жібереді. Бала айдаһармен ұзақ күресіп
ақыры жеңеді. Артынша балада өледі. Өлі жылан биік тау басынан Қарадарияның
жиегіне құлап түседі. Айдаһардың өлгеніне қуанған халық, жыланды көмуді
ұмытып кетеді. Өлі дене бұзылып, бойынан у шығып ауаны ластайды. Соның
салдарынан Өзгент тұрғындары індетке шалдығады. Қала халқының бәрі індетке
шалдығып, қырылады. Сол кезден бастап Өзгент қаласы бос қалған деседі
[49].
Қасым ата (Төбесі ойық) туралы аңыз. Қасым ата кесенесі Жаңақорған
ауданы Жаңарық ауылынан 25 шақырым батыста орналасқан. Бұл ескерткішті
В.А.Каллаур зерттеген. Төбесі ойық аталуы туралы мынадай аңыз сақталған:
Бірде бір аңшы келе жатып бір құсты атқан, ол құс кесене күмбезінің дәл
ортасынан құлап түскен, содан аңшы ол құсты алалмаған, аңшы қатты ызаланып
күмбезді қарғаған, содан кесененің төбесі құлап қалған деседі. Сондықтан
кесене төбесі ойық деп аталып кеткен [50, с. 187].
Оқшы Ата туралы аңыз. Шиелі ауданы Жөлектен жеті шақырымдай жерде
тұрған ескерткіш. Ескерткіш маңы қираған құрылыстарға қарап В.А.
Каллаур үлкен қала орны деген. Оның бір тұсында Оқшы атаның күмбезі бар.
Сол себепті ел бұл жерді Оқшы Ата деп атап кеткен. 1994 жылы Ә.Қоңыратбаев
Оқшы ата мазарында болып мынадай аңыз жазып алған: Ертеде жаугершілік
заманда бір жетім бала қайыр сұрап жүреді екен. Оны бір кемпір мен шал бала
қылып асырап алып, өздерінің жалғыз қыздарына аға тұтып асырапты. Бұл кезде
қазақ жерін билеп тұрған қалмақтың Тоқбура ханы екен. Оның Қызылтам атты
ордасы болыпты. Тоқбура елдегі жас қыздардың тізімін жасатып, күніне жасы
он беске толған бір қызды қойнына басып отырған. Жетім бала шал-кемпірдің
қолында өсе береді. Оны ел Көгентүп деп атап кетеді. Бір күні ол ел аралап,
ұзақ сапарға шықпақ болады. Бірақ оған әкесі наразылық білдіріп, қарындасың
жақын арады он беске толады, соны қалмақ қолынан алып қалудың жолын
ойластыр дейді. Бала алған бетінен қайтпайды. Қарнақ шаһарына барып, қысқы
азығын жинауға кіріседі. Жолға шығып бара жатып әкесіне: Егер қалмақтың
ханы қарындасыма кісі жұмсаса, менің атымды атап үш рет айқайла, мен
естеймінде тез жетемін – дейді. Біраз уақыт өткен соң Тоқбура жендеттері
келіп, бір қой мен қызды алып кетеді. Қапаланған әкесі бар даусымен
Көгентіп деп айқай салады. Оның дауысын Қарнақтағы Көгентүп естіп, бір
уыс арпаны жұлып алып: Я, құдайдың мылтығы ұрсын, Тоқбура қалмақты арпаның
қылтығы ұрсын, - деп уысындағы қылтықтарды үрлеген екен деседі. Еліне келсе
қалмақ ханы Тоқбура өлген екен. Ауылдың бес-алты әулиесі Тоқбураны мен
өлтірдім деп өзара таласуда екен. Көгентіп оларға болған жайды баяндап
береді. Ақыры ел жиналып өлікті сойып көреді. Байқаса Тоқбураның жүрегіне
бір уыс арпаның қылтықтары барып қадалған екен. Мұны көрген халық
Көгентүпке бас иеді екен. Содан бері Көгентүпті Оқшы Ата атап, халық әулие
санаған [25, 120-121 бб.].
Абдулжалил баб (Хорасан ата) туралы аңыз. Абдулжалил баб (Хорасан ата)
пайғамбардың сегізінші ұрпағы. Тарихи деректерде, Хорасан ата Сырдың бойына
исламдінін тарату мақсатында келген. Оның Хорасан ата аталу себептері жайлы
мынадай аңыздар бар: бірінші, Иран патшалығында Хорасан қамалын жеңіп алған
соң; екіншісі, Ел ішінде де індет тарап, халық көп шығын болған. Сонда
Хорасан ата сол шешек індетіне қарсы уыт ойлап шығарып, елді бармағының
түбінен, кейін жоғарғы қарнынан сол уытты еккізіп, кеселге қарсы денеде
әсер туғызып, халықты індеттен сауықтырған. Сондықтан Хорасан ата аталған;
үшіншісі, Өзінің бетінде де Хорасан шешектен қалған шұқырлар бар болған
[70, 338-340 бб.].
1900 жылы Хорасан ата туралы В.А.Каллаур Мулла Абдулла Ниязовтан
мынадай аңызды жазып алған: Хорасан ата тегі араб, Хазіреті Алиден
тараған. Шын аты Абдулжалил, Хорасан оның лақаб аты. Егер ол бұрын шешек
ауруына шалдыкпаган адамның үстінен өтер болса, ол адамның шешегі еңіл
өтіп, жылдам айығатын болған. Хорасан атаның Құсайын-Ғази атты баласы
болыпты. Ол қалмақ еліне шабуыл жасап, оларға қырғын көрсеткен үшін Ғази
атаныпты. Құсайын-Ғазидың көзін құртуды ойластырған қалмақтар қулық
шығарып, оның жұбайынан Ғазидің таң намазы кезінде бар күш-қуатынан
айрылатынын біліп алды. Сөйтіп оны аңдып жүріп, таң намазы үстінде тауып,
шауып өлтіреді.
Намаз үстінде Құсайын-Ғази өзін өлтіруге келгенін біліпті. Бірақ
намазын үзбей, оның кәусір деп аталатын қысқа тармағын қайталаймын деп,
әлфат аталатын ұзын саласына түсіп кетіпті. Оны оқып біткенше қалмақтар
келіп, намаз үстіндегілердің бәрін шауып өлтірген. Тек бір ғана адам
намазын үзіпті. Оның есімі Шаһи-Бұзрық екен. Ол да артына қарап, қорғанамын
дегенше мерт болған. Қалмақтардың қолынан өлген мұсылмандарды жерлегенде
олардың жүзі Қағбаға, ал Шаһи Бұзрықтың беті шығысқа қарап қалыпты. Жұрт
оның жүзін қағбаға қарата алмаған дейді.
1907 жылы И.А.Кастанье Хорасан ата кесенесінде болып, мындай аңыз
жазып алған: Хорасан ата таңғы намазын өз мешітінде, ал екіншісін (парыз)
Меккеде оқиды екен. Бірде Хұсайын Ғази одан: Сізді парыз намазы кезінде
көру қиын, сонда қайда боласыз – деп сұрапты. Оны мен Қағбада оқимын, -
депті Хорасан ата. Баласы қызыға түсіп: Ұзақ жол жүріп, арып-шаршап
барғаннан, сол Қағбаны осында алдыруға болмас па екен – дейді. Баласы
Қағбаны осында алдыру үшін рұқсат сұрайды. Әкесі рұқсатын сұрайды. Әкесі
рұқсатын береді. Таңғы намаз кезінде Құсайын-Ғазидың сұрауы бойынша Қағба
биік көтеріліп, Хорасан атаның үстіне тұрақтайды. Мұны көрген Хорасан ата
өз баласының әулие екенін біліп, жер бетіндегі Қағба көлеңкесі түскен
жерлерді сым-сызықпен қоршап, Қағбаны қайтадан Меккеге жөнелтіпті. Бір жолы
осы Хұсайын Ғазидың сұрауы бойынша Меккеде Сыр бойына алдырылған деседі.Ол
келіп тұрған жер биік дуалмен қоршалыпты-мыс. Осы аңыздарды ескере отырып
И.А.Кастанье бұрын қазақтардың мұны қағба санап сыйынғанын, кейін шариғатқа
сай еместігін біліп, мұнда сыйынуды тоқтатқанын жазады [5, с. 309-310].
Айқожа ишан туралы аңыз. Айқожа ишан – ғұламалығымен, діндарлығымен,
көрегендігімен есімі Сыр бойына ғана емес, бірқатар мұсылман қауымына
мағлұм болған текті тұлға. Ол сегізінші атада Дуана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы кездегі кешенді археологиялық-тарихи
зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан аумағы Еуразияның байырғы және
ортағасырлық тарихында аса маңызды рөл атқарған орталықтардың бірі болғаны
анықталып отыр. Алайда тотаритарлық жүйе үстемдік еткен кезеңде еліміздің
ортағасырлық тарихы, оның мәдени және рухани жетістіктері өз дәрежесінде
көрсетілмеді.
Тек тәуелсіздігіміздің арқасында байырғы тарихымызды терең тануға
даңғыл жол ашылды. Тәуелсіздік алғалы бері қолға алынған және Мәдени мұра
бағдарламасы аясында атқарылған жұмыстардың негізінде ғылыми айналымға жаңа
тарихи және археологиялық деректер қосылды.
Археологиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан аумағын ортағасырлық
дәуірде мекен еткен халықтың бір бөлігі көшпенділікпен қатар отырықшы және
жартылый отырықшы болғаны, Қазақстанның едәуір бөлігінде ортағасырда
қалалар мен тұрақты елдімекендердің болғаны жөнінде материалдар көптеп
жинала бастады. Қазақ даласындағы ортағасырлық кез-келген қалашық, елді
мекен өзі орналасқан өңірмен, Қазақстанның басқа да аймақтарымен тығыз
байланыста дамыды. Кез-келген қалашық бір ауданның сауда, қолөнер, діни,
әкімшілік орталығы болды, ал Баласағұн, Қаялық, Отырар, Сарайшық, Сайрам,
Сауран, Сығанақ, Тараз, Түркістан – жеке хандықтардың, ірі феодалдық
иеліктердің астаналары қызметін атқарды. Аталған қалаларда бүкіл Еуразия
аумағы үшін маңызды шешімдер қабылданып отырды. Мәселен, 1763 жылы
Түркістан қаласында қазақ билеушілері жиналып, Қытай империясы тарапынан
Орталық Азия елдеріне жаулап алу қаупі төнуіне орай көрші мұсылман
мемлекеттерімен, Ауғанстан билеушісімен бірлесіп іскери одақ құру мәселесін
қарап мақұлдады. Ал 1771 жылы Түркістан қаласында Абылайды үш жүздің ханы
етіп көтеру рәсімі өтті. Яғни Қазақстан шынайы ортағасырлық тарихын жазу
үшін ортағасырдағы хандықтардың орталығы болған – қалалар мен тұрақты елді
мекендер тарихын тереңдете зерттеу қажет.
Қалалардың саяси орталық қана емес, сонымен қатар қолөнер және
сауданың орталығы болғанын ескерсек оларды зерттеудің қаншалықты маңызды
екенін түсінуге болады. Жалпы, қалаларда жүргізілген зерттеулердің
барысында қалалардың пайда болуы, қалыптасуы, дамуы, олардың әкімшілік
сауда, қолөнер орталықтарының көлемдері, ішкі құрылыстар туралы, жекелегн
бөліктерінің, шаруашылық және қала аймақтары мен аймақтық қорғаныс жүйесі,
құрылыс өнеріне, үй жайына, суландыру, жылыту тазалық жүйелеріне, заттай
мәдениетіне қатысты құнды деректер алуға болатынын ескерсек бұл тақырыптың
ортағасырлық тарихымыздың ақтаңдақтарында аса өзекті екендігі айқындала
түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сырдария өзенінің орта ағысының
ортағасырлық қалалары мен елдімекендерінің бір жарым ғасырға жуық зерттелу
тарихы бар. Сырдария өзенінің орта ағысының ортағасырлық қалалары мен
елдімекендерінің зерттелуі ортағасырлық Сығанақ қаласымен байланысты.
Ортағасырлық Сығанақ қаласының тарихи – археологиялық тұрғыдан зерттеле
бастауын 1867 жылы Археологиялық комиссия құрамында жолсапармен Оңтүстік
Қазақстанға келген шығыстанушы П.И. Лерхтың қызметімен байланыстырған жөн.
П.И. Лерх Сығанақ қаласының орнын Жөлектің шығысында, Қаратау жағында
екенін атап өткен [1, c. VII]. 1899 жылы В.А. Каллаур Сығанақ қаласының
жобасын түсіріп, қаланың әр-түрлі құрылыс орындары, көше іздері көрініп
жатқанын көрсетті және қаланың айналасында көптеген арықтар барын ескере
отырып бұл жерде егіншіліктің дамығанын айта келіп, ол Сунақ ата қалашығын
ортағасырлық Сығанақ қаласымен баламалаған Н.Лыкошин мен Е.Т.Смирновтың
пікіріне қосылатынын білдірді [2]. 1900 жылы А.О. Руднев Сырдарияның орта
ағысының сол жағасындағы Қысты шатқалымен Үшқайық өткелі аралығында барлау
жүргізіп он бір ортағасырлық қалалар мен елді мекендерді тіркеуге алды,
олардың қатарында Қауған ата, Артық ата және Разды ата қалалары бар [3].
1907 жылы И.А.Кастанье ортағасырлық Сығанақ қаласында болып, қаланың тарихи-
топографиялық құрылымын, суландыру жүйесін зерттеп, қаланың үстінде және
жанында тұрған кесенелерді, бұзылып жатқан құрылыстарды көрген [4, с. 279-
322].
1927 жылы заттай мәдениет тарих Академиясы бойынша ортағасырлық Сығанақ
қаласында зерттеу жүргізген А.Ю.Якубовский қаланың тарихи-топграфиялық
жобасын түсіріп, оның құрамдас бөліктерін алып жатқан көлемін, өмір сүрген
уақытын анықтап, қала көлемінде сәулет өңірі ескерткіштеріне сипаттама
жасады. Сонымен қатар, ол ортағасырлық қаланың суландыру жүйесіне көңіл
аударып, осы қалаға қатысты жазба деректерді жинап, жариялад [5].
1947 жылы Оңтүстік Қазақстан археология экспедициясы Сырдарияның сол
жағалауы, Сығанақ оазисінде бірнеше қалалар мен елдімекендерді ашып,
жобаларын түсірді [6].
1946 жылы Хорезм археолог-этнографиялық экспедициясы (С.П.Толстов)
ортағасырлық Бестам қаласында зерттеу жүргізді[7, с.226].1966 жылы Хорезм
археолог-этнографиялық экспедициясының Сырдари бағыты тобы Сырдариның сол
жағасындағы бірнеше қалаларда зерттеу жүргізді[8, с. 198-217].
1969-1970 жылдары Отырар археологиялық экспедициясы (К.А. Ақышев)
Сырдарияның орта ағысымен Қаратау беткейлерінде бағытты іздеу, археолого-
топографиялық, аэротүсіріс, аэробарлау және байқау қазбаларын жүргізді [9,
с. 153-164]. 1979-1980 жылдары ОҚКАЭ-ның ирригациялық тобы (Грошев В.А.)
Сығанақ оазисінде, Сырдарияның сол жағалауында зерттеу жүргізді[10, с. 94-
96].
1982 жылы [11], 1992 жылы [12], 1996 жылдары ҚазМУ-дің археологиялық
экспедициясының археологиялық тобы (М.Елеуов) Жаңақорған және Шиелі
аудандарында бірнеше қалалар мен елдімекендерді ашып, зерттеген [13].
2003 жылдан бастап А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дің Сығанақ археологиялық
экспедициясы (С.Жолдасбаев) ортағасырлық Сығанақ қаласын зерттей
бастады[14, 14-16 бб.], 2004-2010 жылдары Мәдени мұра бағдарламасы
бойынша зерттеу жұмыстары одан әрі жалғасуда.
2004 жылы қыркүйек-қараша айларында, 2005 жылы мамыр-шілде айларында
Республикалық Мәдени мұра бағдарламасының Қызылорда облысының тарихи
ескерткіштерінің жинағын баспаға даярлау тақырыбы бойынша Қызылорда
облысының Шиелі мен Жаңақорған аудандарыныңХҚТУ Археология ғылыми-зерттеу
орталығы мен Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институты (М.Елеуов пен
Ж.Құрманқұлов) бірлескен экспедицисы жұмыс жүргізді. Зерттеу барысында екі
аудан көлемінде 358 археологиялық ескерткіш ашқан, 256 Жаңақорған
ауданында, 102 Шиелі ауданында орналасқан [15, 95 б.].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сырдария өзенінің орта ағысындағы қалалар
мен елдімекендерде бұрын және соңғы жылдарда жүргізілген зерттеулер кезінде
алынған деректерді жинақтап, топтастырып, саралау.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Сырдария өзенінің орта ағысындағы қалалар
мен елдімекендердің зерттелу тарихы; ортағасырлық қалалар мен елді
мекендерді зерттеуге ауыз әдебиеті деректерін (аңыздар) пайдалана отырып,
ғылыми айналымға енгізу; ауыз әдебиеті деректері және жазба деректерде
кездесетін қалалар, тарихи тұлғалар, тарихи орындар туралы мәліметтерді
нақтылап, толықтыру; ортағасырлық қалалар мен елдімекендері және сәулет
ескерткіштерінің топографиялық құрылымының өлшемдері туралы нақты мәлімет
беру; Түрік керуен жолының, Сырдария өзенінің орта ағысы арқылы өткен
керуен жолдарының, оның тармақтарының бағыттарын анықтап, оладың бір-
бірімен байланысын көрсету.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Ортағасыр дәуірінен бастап XIX
ғасырдың аяғына дейінгі мерзімді қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Сырдария өзенінің орта ағысындағы
ортағасырлық қалалар мен елдімекендердің зерттелу тарихы бір ізге
түсіріліп, негізгі нәтижелері мен ғылыми зерттеу бағыттары анықталды;
қалалар мен елді мекендердің тарихи-топографиялық құрылымының өлшемдері
нақтыланды; Сырдарияның сол және оң жағалуы бойымен жүріп өткен
ортағасырлық керуен жолдарының бағыттары анықталып, көрсетілді.
Жұмыстың деректері мен зерттеу әдістері. Диссертациялық жұмыс жазу
барысында Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім министрлігінің Ә.Х.
Марғұлан атындағы археология институты, Тарих институты археология
секторының архив материалдары және Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасының сирек қор бөлімінің материалдары пайдаланылды. Сонымен қатар
жұмысты жазуға Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Т.Н. Синигова, К.М.Байпаков,
А.Н.Бернштам, Б.Э.Аманбаева, К.М. Ақышев, Л.Б. Ерзакович, С.П. Толстов,
М.Елеуов, С.Жолдасбаевтың ғылыми есептері мен еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының географиялық шеңбері. Сырдария өзенінің орта ағысы,
Қызылорда облысы, қазіргі бөлініс бойынша Жаңақорған және Шиелі аудандарын
қамтиды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысымның тақырыбы бойынша 4
мақала шықты, олар: Бұзылып жатқан тарихи-мәдени ескерткіштерді зерттеу
және оларды туристік нысандарға енгізудің өзекті мәселелері атты далалық-
тәжірбиелік семинар материалдары; Тарих ғылымының өзекті мәселелері мен
келешегі атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары;
Қазақстан археологиясы мен этнологиясы магистранттар зерттеулерінде атты
ғылыми жинақта; Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің археология және этнология
саласындағы жетістіктері мен келешегі атты ғылыми жинақтарда жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыстың құрылымы тақырыпты
және алға қойған міндеттерді ашуға логикалық бір ізділік бойынша жасалды.
Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
және қосымшадан тұрады.
I.СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ОРТА АҒЫСЫНДАҒЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАР МЕН ЕЛДІ
МЕКЕНДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ДЕРЕК КӨЗДЕР
1.1 Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалар мен
елді мекендердің тарихи - археологиялық зерттелуі
1.1.1 1867 – 1960 жж. аралығындағы зерттеулер
Қазақстанның ортағасырлық қалалары мен мекендерінің зерттелу тарихы
және оны кезеңдерге бөлу жөнінде зерттеушілер әр түрлі пікірлер айтып жүр.
Мәселен, Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық
қалалары мен мекендерінің зерттелу тарихын XVIII ғ. бастап, оны кеңестік
кезеңге дейінгі және кеңестік кезеңдерге бөледі [ 16, с.12-20].
К.М. Байпақов Оңтүстік Қазақстан, Талас, Шу, Іле өңірлеріндегі
ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуін XVI ғ. бастап кеңестік кезеңге
дейінгі зерттеулерді екіге ( XVI ғ. – 1870 ж.; 1870 – 1917 жж.), ал
кеңестік кезеңді төртке (1917 – 1935 жж; 1936 – 1945 жж; 1946 – 1959 жж;
1960 ж. бергі уақыт) жіктейді[17, с. 12-22].
Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар мен елдімекендерді зерттеген
Қырғызстан археологы П.Н. Кожемяко қалалар мен мекендердің зерттелу тарихын
XIX ғ. 80-жылдарынан бастап оны кеңестік кезеңге дейінгі және кеңестік
кезеңдер деп екіге бөліп қарастырады, бірақ онан әрі бөлмейді[18, с.65-
167]. Іле өңірінің қалалары мен мекендерінің зерттелу тарихын Т.В.Савельева
XIX ғ. ортасынан бастап, оны төңкеріске дейінгі және төңкерістен кейінгі
кезеңдерге бөледі, ол сонымен қатар төңкеріске дейінгі кезеңді екіге (XIX
ғ. ортасы – 1893 ж.; 1893 – 1917 ж.;) ал төңкерістен кейінгі кезеңді төртке
(1917 – 30 ж. ортасы; 30 – ж. ортасы – 1946 ж.; 1946 – 1960 жж.; 1960 –
1988 жж.) жіктейді. Археолог Б.Э. Аманбаева Шу өңіріндегі ортағасырлық
қалалар мен сәулет өнері ескерткіштерінің зерттелу тарихын бес кезеңге
бөледі. Олар: 1885 – 1917 жж.; 1917 – 1935 жж.; 30 – ж. соңынан 50 жылдарға
дейін; 50-жылдар; 60-жылдардан осы уақытқа дейін (1993ж.) дейінгі кезеңдер
[19, с, 3-5)], ал С.Я.Перегудова болса Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар
мен сәулет өнері ескерткіштерін зерттеудің үш кезеңіне тоқталады: XIX
ғасырдың соңынан басталған кезең; 1925 – 1929 жж.; 30 – жылдардан осы
уақытқа дейінгі кезең [20, с. 7-10].
Белгілі археолог М.Елеуов Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар мен
мекендердің зерттелу тарихын XIX ғ. екінші жартысынан басталатынына тоқтала
отырып, кеңестік кезеңге дейінгі зерттеулерді екіге ( XIX ғ. екінші
жартысынан 1893 ж. дейін және 1893 – 1917 жж.), ал кеңестік кезеңін төртке
(1917 – 1935 жж.; 1936 – 1945 жж.; 1946 – 1959 жж.; 1960 ж. бергі уақыт)
бөліп жіктейді[21, 33 б.].
Сырдария өзенінің орта ағысының ортағасырлық қалалары мен
елдімекендерінің зерттелуі ортағасырлық Сығанақ қаласымен байланысты.
Ортағасырлық Сығанақ қаласының тарихи – археологиялық тұрғыдан зерттеле
бастауын 1867 жылы Археологиялық комиссия құрамында жолсапармен Оңтүстік
Қазақстанға келген шығыстанушы П.И. Лерхтың қызметімен байланыстырған жөн.
П.И. Лерх Сауранда аз ғана уақытын өткізеді, ол көбіне Түркістанда болып,
Сығанақты ат үсті ғана қарап шығады. Дегенмен ол, Сығанақ қаласының орнын
Жөлектің шығысында, Қаратау жағында екенін атап өткен [1, c. VII]. Сонымен
қатар, книга большой чертежа атты картадағы қателікті ескере отырып,
Түркістан мен Сауран арасын 48 верст, ал Сығанақ пен Сауранның арасын 90
верст деп көрсеткен [1, с. 15].
1895 жылы археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі, Ташкент
қаласында құрылып, 1917 жылға дейін өз жұмыстарын үзбей атқарды. Осы жыл
аралығында үйірме мүшелері көне ескерткіштерді есепке алу, сипаттап жазу,
археологиялық картаға түсіру және археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуді
де қоса атқарды. Үйірменің негізгі мақсаттарының бірі табылған
ескерткіштерді (қалалар мен елдімекендер) ортағасырлық жазба деректеріне
сүйене отырып, онда аталған қалалармен баламалау болып табылатын. Олардың
Ташкентте Түркістан тізімдемесінен хаттамалар сияқты басылымдарда
ғылыми мақалалары жарыққа шығып отырған.
1897 жылы Сырдарияның төменгі және орта ағысында орналасқан көне
ескеркіштерді зерттеу мақсатымен үйірме мүшесі Е.Т. Смирнов осы өңірде
болып, өз мақаласында Сырдария өзенінің ежелгі және ортағасыр кезеңдерінде
қалай аталғанына кеңінен тоқталды. Сонымен қатар, Сырдарияның сол жағалық
орта ағысындағы Қауғаната, Артық, Құмиян, Мейрам қалаларында болып, өзеннің
оң жағындағы Сунақ қорғанды ортағасырлық Сығанақ қаласымен баламалап, оның
төңірегіндегі көптеген құрылыс орындары сақталғанына көңіл аудара келіп,
бұрынғы кезде Сығанақтың Төменарық каналы арқылы суландырылғанын атап
көрсеткен [2].
1899 жылы үйірме мүшесі Н.В. Руднев Сырдарияның сол жағасымен жүріп,
ортағасырлық Қауғаната, Артықата қалаларында болып, қала құрылыстарының
күйдірілген кірпіштерін жергілікті тұрғындар мешіттер соғу ісіне
пайдалануға алып отырғанын жазады [3, с. 108-109].
1899 жылы В.А. Каллаур Сырдарияның орта ағысындағы бірнеше ортағасырлық
қалаларда болып, ортағасырлық Сығанақ қаласының тарихи – топографиялық
құрылымын зерттеп, Сунақ ата қалашығын ортағасырлық Сығанақ қаласымен
баламалаған Н.Лыкошин мен Е.Т.Смирновтың пікіріне қосылатынын білдірді [2,
с. 6-9]. Осы сапарында В.А. Каллаур Шиеліден солтүстікте 20 верст жердегі
ортағасырлық Бестам қаласының тарихи-топографиялық құрылымы цитадельден
және оны сырттай қоршап тұрған қамалдан тұратынын анықтап, қаланың атының
шығуын бекініс алдында, күйдірілген кесектен қаланған бес құрылыспен
байланыстырады [2, с. 12-13]. 1900 – 1901 жылдар аралығында Сырдарияның
орта ағысында барлау жүргізген В.А. Каллаур өзеннің сол жағалауындағы
ортағасырлық Мейрамтөбе, Қаратөбе, Абызтөбе, Балапантөбе, Разды ата,
Молдақорған және оң жағалауындағы Ордакент, Ақтөбе қалаларымен елді
мекендерінің тарихи-топографиялық құрылымына тоқталып, өлшемдері туралы
нақты мәліметтер берген, сонымен қатар Хорасан ата, Қасым ата (төбесі
ойық), Оқшы ата жайлы аңыз деректерді өз еңбектерінде жариялайды [23].
1899, 1900-1901 жж. В.А. Каллаур Төменарық станциясының солтүстік-
шығысында 5 км жерде орналасқан Көккесенеде болып, ғимараттың биік, көк
түсті орнаментті әшекейлермен көмкерілгенін атап өткен және ғимарат
құрылысының суреті берілген [2, с. 12].
1905 жылы Түркістан археология әуесқойлар үйірмесінің хаттамаларының 40-
42-ші беттерінде Ә. Диваевтың Мавзолей Кок-Кесене атты мақаласы
жарияланып, Коккесене туралы аңыз берілген [4, с. 280-281]. Бұл мақалада
берілген аңызды, Т. Қоңыратбаев бірқатар дәлсіздіктерін атап көрсетіп,
Талас өзенінің бойындағы ономостикалық атауларды Сыр бойынан іздеген деп
шамалаған [25, 108-109 бб.].
1907 жылы желтоқсан айында шыққан Ә.Диваевтың Көккесене атауының
маңызы туралы атты мақаласында, Перовск уезінің ағартушылары Жүсіпбек
Басығарин мен Сұлтан Ерәлі Қасымовтан алған мәліметтері жарияланған [24,
208-210 бб.].
1907 жылы И.А. Кастанье Ташкенттен Орынбарға сапары кезінде 2 күн
ортағасырлық Сығанақ қаласында болып, қаланың тарихи-топографиялық
құрылымын, суландыру жүйесін зерттеп, қаланың үстінде және жанында тұрған
кесенелерді, бұзылып жатқан құрылыстарды көрген. Сонымен қатар,
ортағасырлық Бестам, Оқшы ата, көп рабат, Абыз төбе, Ақ төбе, Көккесене,
Бақсайыс ата, Алғыр-салғыр, Өзгент, Балапан төбе, Ордакент қалаларында
болып, Хорасан ата (Әбдіжалил баб) жайлы аңыз деректер жинап, жариялаған
[4, с. 279-305].
1927 жылы заттай мәдениет тарихы Академиясының тапсырмасы бойынша
ортағасырлық Сығанақта зерттеу жүргізген А.Ю. Якубовский қаланың тарихи-
топографиялық жобасын түсіріп, оның құрамдас бөліктерінің алып жатқан
көлемін, өмір сүрген уақытын анықтап, қала көлеміндегі сәулет өнер
ескерткіштеріне сипаттама жасады. Сонымен қатар, ол ортағасырлық қаланың
суландыру жүйесіне көңіл аударып, қалаға қатысты жазба деректерді
жинақтады. Ол жиналған деректер негізінде Қазақстанның ортағасырлық
қалалары туралы тарихнамасында теңдесі жоқ еңбек жариялады [5].
1947 жылы Оңтүстік Қазақстандық археологиялық экспедиция құрылады.
Аталған экспедицияны А.Н.Бернштам басқарып, 1947-1951 жж. аралығында
зерттеу жүргізді. Экспедиция ұжымы 1947 жылы Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан,
Қызылорда облыстары аумағында 1500 км жол жүріп, археологиялық барлау
жұмыстарын жүргізді. Археологиялық барлау жұмысының нәтижесінде А.Н.
Бернштамның Оңтүстік Қазақстанның көне тарихы және этногенезі атты
көлемді мақаласы жарыққа шықты. Онда ортағасырлық қалалардың топографиялық
құрылымының сызбаларын көрсетумен қатар, қаңлы мәселесіне де тоқталып
өткен. А.Н. Бернштамның пікірінше – қаңлы түркі текті тайпалар болып
табылады. Ташкент оазисінен бастап, Сырдарияның орта ағысына дейінгі аралық
кангюйлердің (қаңлы) ата жұрты деп санады [6].
1949 жылы Е.Н. Агееваның Керамика городов и поселений среднего течения
Сырдарьи и Каратау атты мақаласы жарияланды [26]. Мақалада Оңтүстік
Қазақстан археология экспедициясы мүшелері, Шымкенттен Жаңақорған ауданына
дейін, Сунақ ата және Қаратаудың солтүстікшығыс баурайының қалалары мен
елді мекендерден жиналған керамика материалдарын, Е.А. Агеева сараптай
отырып, 6 хронологиялық кезеңге бөлген:
1) Скиф-сармат – б.з.д VI – б.з.д III ғасырлар ;
2) Қаңлы – Хорезм – б.з.д III – б.з.д I ғасырлар;
3) Кушан – I – V ғасырлар
4) Хорезм және Соғды - Қарлық – VI – IX ғасырлар
5) Қарахандық –X – XII ғасырла
6) монғол - тимуритдік – XIII – XVI ғасырлар[11, с. 100].
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының 1947 – 1951 жылдарда
жүргізген зерттеудің қорытындысы Е.А.Агеева мен Г.И.Пацевичтің Из истории
оседлых поселений и городов Южного Казахстана атты еңбегінде жарияланды.
Еңбекте Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалармен
елдімекендердің тарихи – топографиялық құрылымына сипаттама берген және
Сырдарияның орта ағысы арқылы өткен керуен жолдарының бағыттары, олардың
бойында орналасқан қалалар мен елдімекендер көрсетілген [16].
1960 жылы Қазақстан археологиялық картасы атты энциклопедиялық
үлгідегі жинақ жарыққа шықты [7]. Қазақ жерінде бір ғасырға жуық
жүргізілген тарихи – археологиялық зерттеулердің қорытындысына арналған бұл
жинақта еліміздің бес мыңға жуық ескерткіштері енген. Жинақта Сырдария
өзенінің орта ағысында (Жаңақорған және Шиелі аудандары) мынадай
ортағасырлық қалалар мен елдімекендері енген: Бестам қаласы, Көккесене
мавзолейі, Сығанақ қаласы, Біройнақ қаласы, Қаратөбе қаласы, Қаратөбе
елдімекені, Разды ата елдімекені, Артық ата қаласы, Қауған ата қалалары [7,
с. 221-233].
2. 1960 – 2003 жж. аралығындағы зерттеулер
C.П.Толстовтың По древних дельтам Окса и Яксарта атты еңбегі Хорезм
археология-этнография экспедициясының қорытындысы болып табылады. Зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық
Сығанақ қаласы және т.б. Сырдария бойындағы ортағасырлық қалалар монғол
дәуірінде де болған және одан кейінде XV-XVII ғасырларға дейін өмір сүргені
анықталды [27, с. 282-283].
1966 жылы Хорезм экспедициясы, Түркістан ауданынан Қызылорда облысына
дейінгі аралықта 70 ескерткішті ашып, зерттеген [3, с.194]. Осы экспедиция
Сырдария өзенінің орта ағысында жүргізілген зерттеулері кезінде,
Сырдарияның оң жағасында орналасқан ортағасырлық Ақтөбе, Ордакент, Ақтоған
қалаларында қайта зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Сырдарияның сол жағасындағы
ортағасырлық Қаратөбе, Абызтөбе, Келінтөбе қалаларын да зерттеп, Мейрам
төбе қаласы жанындағы бір ортағасырлық елдімекенді (биіктігі 3,5 м.) ашқан
[8, с. 198-217].
1966-1967 жылдары К.А. Ақышев басқарған Жетісу археологиялық
экспедициясы Арыс өзенінің орта ағысы, Сырдария өзенінің орта ағысы мен
Қаратаудың оңтүстік баурайын, Сарысу және Талас өзендерінің төменгі
ағыстарын, Отырар оазисінде далалық барлау жұмыстарын жүргізген. Далалық
барлау жұмысы барысында Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық Бестам
және Нәнсай қалалары қайта зерттеліп, керамика материалдары жинақталды және
Ақүйік өзенінің орта ағысындағы 4 ортағасырлық елдімекендерді ашқан [28, с.
15-20].
1969-1970 жылдары К.А. Ақышев басқарған Отырар археологиялық
экспедициясы (ОАЭ) Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау беткейлерінде
археолого - топографиялық, аэротүсіріс, аэробарлау және байқау қазбаларын
жүргізді. Олардың басты мақсаттары Отырар өңірі мен оған жалғасқан
аудандардағы ескерткіштер қазбасына дайындық мәліметтерін жинау болды.
Ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Сырдарияның орта ағысындағы
ортағасырлық Абызтөбе, Қотан, Қаратөбе, Қырөзгент, Аққорған, Мейрамтөбе,
Келінтөбе, Ақтөбе, Құмиян, Қауған ата қалаларының сыртқы сипат жоспары
жасалып, үстіңгі қабатынан қыш материалдар жиналды. Бояма ыдыстарының
бірқатарын XVII-XVIII ғасырларға жатқызылды. Олар Отырар өңіріне қосымша
дерек болғандықтан тек қана сипаттамалық жұмыстар атқарған [9, с. 153-164].
Ғалымдардың Отырарды зерттеу тұжырымының барысында келесі археологиялық
қазба нысаны XII ғасырдағы қыпшақ тайпаларының және қазақ хандығының
астанасы болған Сығанақ қаласы болашақтағы іргелі зерттеудің орны болуға
тиіс деген қорытындыға келген.
1975 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының
полеэтнографиялық тобы (жетекшісі С. Жолдасбаев) ортағасырлық Отырар –
Сығанақ (200км) қалаларының аралығында, бір мәдени қабатты 20-дан аса елді
мекендерді ашып [29, с. 88], Ақтас мешіті (XVII-XIXғғ.) [30], Жалғызтам (XV-
XVII ғғ.) [31] және Бозақор елдімекендерінде археологиялық қазба жұмыстарын
жүргізген [29].
Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының, Отырар
қаласының суландыру жүйесін тексеру бөлімі құрылып, оның жетекшісі В.А.
Грошев докторлық диссертациясына дейін жеткізіп, нәтижесінде ғылыми
монография шығарды. Ол ортағасырлық қалалардың суландыру жүйелерінің өз
кезінде қандай маңызды рөлінің болғандығын көрсетіп берді. Кезінде С.П.
Толстов атап көрсеткендей, Хорезмге пара-пар келетін шаруашылық және мәдени
алқап Сырдарияның орта, төменгі ағысындағы су құрылыстарын Б.З. Андрианов
деректері бойынша Отырар өңірімен салыстырмалы түрде зерттеген. Ол 1980-
1981 жылдары ортағасырлық Артықата, Бұзық, Ақтөбе қалаларын, Қандоз
төрткүлін суландырған – Шолақарық, Мейрамтөбе, Қотан, Қаршығалық қалаларын
суландырған – Мейрамарық ортағасырлық каналын ашып, олардың бағыттарын,
ұзындығын анықтаған [10, с. 90-94].
1982 жылы С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік универсиртетінің
(ҚазМУ) археологиялық экспедициясы (жетекшісі М.Елеуов) Шиелі ауданындағы
Мортық елді мекенін ашады. 1990 жылы осы экспедицияның археологиялық тобы
Шиелі мен Жаңақорған аудандары жерінде барлау жұмыстарын жүргізіп, бірқатар
археологиялық ескерткіштерді есепке алды, олардың қатарында Шиелі
ауданындағы Ақши тастағы суреттері, Шиелі төрткүлі, Мортық төрткүлі, жаман
Ақтөбе және Омбай қалашығы бар, сонымен қатар бұрыннан ғылымға белгілі
Ақтөбе қалашығы мен Қызылтам, Ноғайқорған төрткүлдерінде зерттеу жүргізген.
Жаңақорған ауданындағы орналасқан Ақтөбе (Сығанақтық) елді мекенінің тарихи
топографиялық жобасын қайта түсіріп, байқау қазбасын түсірген. Осы топ 1992
жылы Жаңақорған ауданы жерінде орналасқан Құмбұлақ елді мекенін ашып, онда
1993-1994 жылдары қазба жұмыстарын жүргізіп, IV-V ғасырлар кезінің
құрылыстарын ашты. 1993 жылы осы топ Құмбұлақ елді мекенінен үш шақырым
жердегі Қосүйеңкі елді мекенін ашады, 1994 жылы Шиелі ауданындағы Шиелі
төрткүліне қазба жүргізіп, оның VIII-XII ғасырлар кезеңінде өмір сүргені
анықталды. 1996 жылы онан әрі жалғастырылып, Сырдария өзенінің орта
ағысындағы ортағасырлық Қаратөбе, Мейрамтөбе қалалар аралығында барлау
жұмыстарын жүргізіп, Қаратөбенің жобасын түсіріп, кіші Ақшоқат елді мекенін
ашып, Құмбұлақ елдімекеніндегі қазба жұмыстарын жалғастырды [15, 94 б.].
1992 жылы Қызылорда педагогикалық институтының (ҚПИ) шежіре
археологиялық тобы (жетекшісі Т. Мәмиев) Шиелі ауданында археологиялық
барлау жүргізген кезде М. Шоқай кеңшарының Бірлестік бөлімшесінен солтүстік-
шығыста орналасқан Тастөбе, Мортық, Рабат 1, Рабат 2,Рабат 3,Рабат 4, Рабат
5 бекіністі мекендерін ашып, ортағасырлық Нәнсай және Бестам қалаларында
зерттеу жүргізген [32].
XX ғасырдың 50-жылдарынан Сырдария өзені бойындағы тарихи мәдени
мұраларға ерекше көңіл бөліп, оларды зерттеуге өзінше үлес қосқан ғалымның
бірі Әуелбек Қоңыратбаев болатын. Ғалым Шиелі және Жаңақорған аудандарында
орналасқан тарихи жәдігерлердің тарихын зерттеп, оларға қатысты халық
жадында сақталған аңыз әңгімелерді жинастырып, бұзылып бара жатқан
ескерткішті сақтау мәселесін көтерді. Оның жекеленген тарихи мұраларға
арналған Бестам қорғалсын, Ескі қамалдар қорғалсын, Оқшы ата туралы
бірер сөз, Сырдың тарихи мәдени ескерткіштері деген мақалалары
республикалық газеттер мен журналдарға жарияланған [33]. Қазақ халқының ұлы
жазушыларының бірі Бейімбет Майлиннің 1926 жылы Еңбекші қазақ газетінде
Мәдениет мұралары деген мақаласы жарияланған, онда тарихи мәдени
мұраларды сақтау керектігін сол кезде Көккесененің (Жаңақорған) қандай
күйде тұрғанын жаза отырып, ең алдымен оның қорғалуы керек екенін жазған
[34].
Шиелі ауданының тарихи орындарын зерттеуге өзіндік үлес қосқан, олардың
орналасқан жерін тауып, өмір сүрген уақытын анықтауға әрекет жасаған
ізденушілердің бірі – Ақтөре Әміров. Ол аудан жерінде өлкетану жұмыстарын
1967 жылдан бастап жүргізген, бірқатар археологиялық ескерткіштердің
орналасқан жерін тауып, құрылыстарына көңіл аударған, олардың қатарына Бала
би ауылы жерінде орналасқан Үлкен Мортық, Кіші Мортық, Жүніс кесенесі,
ортағасырлық Бестам қаласы бар. Өлкетанушының Шиелі аудандық әкімшілігінің
архивінде сақтаулы тұрған мектебіміздегі өлкетану жұмыстарын жүргізу
тәжірибесінен деп аталатын қолжазбасында Жүніс мавзолей және Бестам
қаласы туралы құнды деректер келтірілген. Ақтөре Әміров ортағасырлық Бестам
каласына қатысты жергілікті халықтан естіген әңгімелерді жазып алған және
қаланың бірнеше жерлерінде қазба жұмыстарын жүргізген [15, 94-95 б.б.].
1991 жылы жарыққа шыққан Ә. Әбіласановтың Сығанақ атты еңбегінде
ортағасырлық Сығанақ қаласына, қала маңындағы су жүйелеріне, Өзгент,
Қорасаната, Бестамға, Көккесенеге қатысты тың деректері қамтылған [35].
1996 жылы Т. Қоңыратбаевтың Ертедегі ескерткіштер атты еңбегі жарыққа
шыққан. Онда да Сығанақ, Көккесене, Өзгент, Қорасан ата, Оқшы ата, Бестамға
қатысты зерттеулерге шолу жасалып, ғалымның болжамдары берілген [25].
2002 жылғы Ш. Әшімұлының Сыр ғұламалары атты еңбегінде, Сыр
өңіріндегі тұлғалар жөнінде тарихи аңыздары, олардың қазақ рухани
мәдениетіне қосқан үлестері баяндалған [36].
2003 жылы Қызылордадан шыққан Оқша атадағы 7 әулие атты кітапта Оқша
атада жерленген тарихи тұлғалармен оларға қатысты аңыз әңгімелер берілген
[37].
1.1.3 2003 – 2009 жылдардағы зерттеулер
2003 жылы ортағасырлық Сығанақ қаласын Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университетінің (ХҚТУ) Сығанақ археологиялық экспедициясы
(жетекшісі С. Жолдасбаев) археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп келеді.
Қаланың үш жеріне қазба жұмыстарын жүргізіп, археологиялық есепте қазба 1,
қазба 2, қазба 3 деп көрсетілген [14, 14-16 бб.]. Қалаға екінші
археологиялық зерттеу жұмысының кезінде (2004 ж.) оңтүстік-шығыс
жағындағы қала ішіне кіретін қақпаның алдынғы жағынан 120 метрдей жерден
бір үлкен мешітттің орны ашылған [38, 31 б.]. Д. Мұстапаеваның
Ортағасырлық Сығанақ қаласынан табылған керамикадағы өрнектер сипаты
деген мақаласында, 2003-2004 жылдары археологиялық қазба жұмысы барысында
табылған керамикалар мен құрылыс материалдарының өрнектерін Орта Азия
қалаларының керамикаларымен салыстырмалы түрде талданған [39].
2004 жылы қыркүйек-қараша айларында Республикалық мәдени мұра
бағдарламасының Қызылорда облысының тарихи ескерткіштерінің жинағын
баспаға даярлау тақырыбы бойынша Жаңақорған мен Шиелі аудандары көлемінде
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті (ХҚТУ)
Археологиялық ғылыми зерттеу орталығы мен Білім және Ғылым министрлігінің
Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының бірлескен экспедициясы (М.
Елеуов, Ж. Құрманқұлов) археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Археологиялық барлау жұмысы барысында, Жаңақорған ауданынан бұрыннан
белгілі 48 ескерткіш қайта зерттеліп, жаңадан 82 ескерткіш есепке алынды.
Ал Шиелі ауданынан бұрыннан белгілі 16 ескерткіш қайта зерттеліп, 56
ескерткіш жаңадан есепке алынды. 2005 жылы мамыр-шілде айлары аралығында
ХҚТУ Археология ғылыми-зерттеу орталығы мен Ә.Х. Марғұлан атындағы
археология институтының бірлескен экспедициясы Жаңақорған және Шиелі
аудандарында археологиялық зерттеу жұмыстары онан әрі жалғастырды.
Археологиялық барлау жұмысы барысында, Жаңақорған ауданында 5 ескерткіш
қайта зерттеліп, 113 ескерткіш жаңадан ашылып, есепке алынды. Шиелі
ауданында барлау жұмысы барысында, Оқшыата, Асаната, Ғайыпата, Қышата
кесенелері қайта зерттеліп, 26 ескерткіш жаңадан есепке алынды [15, 95
б.].
Сонымен, 1867-2005 жылдар аралығында Қызылорда облысының Жаңақорған мен
Шиелі аудандарында жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстарының барысында
барлығы 358 археологиялық ескерткіш ашылып, есепке алынған, оның 256-сы
Жаңақорған ауданында, 102-сі Шиелі ауданында орналасқан. Екі аудан
көлемінде, 23 ортағасырлық қала және 39 елдімекендер анықталды [15, 95-96
б.б.].
2008 жылы ортағасырлық Сығанақ қаласын Сығанақ археологиялық
экспедициясы (жетекшісі С.Жолдасбаев) археологиялық қазба жұмыстарын
онан әрі жалғастырды. 2007 жылы тексеру жұмысы (стартиграфиялық шурфт) XII
ярустың соңы XIII ярустың басына келіп тоқтатылған, 2008 жылы сол жұмыс
онан ары жалғастырылды. Қазба жұмысы барысында, керамикалардан түрлі-түсті
бояулармен боялған 160-тан астам ыдыс сынықтары табылған, оның ішінде
ғылыми жағынан суретін түсіріп, археологиялық жағынан формасын беретіні 26,
кесенің формасын беретін ернеуі 8, кесенің түбі 14, ал екі данасы көк
сырмен сырланған теракота XIII ярустан табылған [40, 123 б.].
2008 жылы шыққан, С. Жолдасбаевтың Ортағасырлық Сығанақ қаласының
аумағын суландыру жүйесі жайлы деректер (XIV-XVII ғғ.) – атты мақаласында,
Сырдарияның орта ағысын суландырған Төменарық жайлы ортағасырлық
деректермен соңғы зерттеулерді талдай отырып, Сығанақ қаласының оңтүстік
жағынан су тартылған Төменарықпен суландырса, солтүстік жағынан Қаратаудан
аққан бұлақ суларымен суландырған және Төменарық емес, тұмандықтар қазған
туман арығы болуы мүмкін делінген [41, 273 б.].
С. Жолдасбаев, Д. Мұстапаеваның Ортағасырлық Сығанақ қаласының
сәулеттік керамикасы – атты мақаласында, 2003-2008 жылы ортағасырлық
Сығанақ қаласында жүргізілген археологиялық қазба жұмысы барысында табылған
керамикалық материалдардың ішінде сәулеттік керамикалардың үлгілерін жіктеу
негізінде оларды бояусыз және бояулы деп бөліп қарастырған [42, 196 б.].
2009 жылы Сығанақ археологиялық экспедициясы Сығанақ қаласының орталық
және батыс бөліктерінде далалық зерттеу жұмыстары барысында екі
археологиялық қазба салынды [43, 84 б.]. Қазба жұмыстарының нәтижесінде,
қаланың орталық бөлігінде, шығыс қақпадан келетін қаланың үлкен көшесінің
бойында орналасқан бұл ғимараттың орталық алаңының оңтүстік жағында
салынған негізгі құрылыстың жобасына қарағанда мешіттің орны екендігі
анықталған. Ал қаланың батыс жағына жүргізілген қазба екі құрылыс кезеңі
екені анықталды. Алынған керамикалық т.б. материалдар XV-XVIII ғғ.
жататындығы анықталды [43, 87 б.].
Қорыта келгенде , Мәдени мұра бағдарламасы бойынша жүргізілген
археологиялық зерттеулер ең алдымен еліміздегі тарихи-мәдени мұра
ескерткіштерін есепке алу, олардың облыстық жинақтарын, археолгиялық
картасын жасауға, қорғауға бағытталса, ал қазба жұмыстарын бірінші кезекте
бұзылып жатқан не бұзылу қаупі төніп тұрған ескерткіштерде жүргізген дұрыс
болар еді. Себебі, Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық Разды ата
елдімекені үлкен-кіші өзендер шайып, бұзылып жатыр. Шиелі ауданындағы
Телікөл каналын қазу кезінде ортағасырлық Бестамның сыртқы қамалы, оның
сыртындағы құрылыстар толық бұзылған, қаланың цитаделі 35 жылдан бері ыза
суы тұр. Ортағасырлық Күйеутам елдімекені егістік алқабының астында қалып,
толық бұзылып кеткен [44, 106-109 б.б.].
1. 2 Сырдария өзенінің орта ағысындағы ортағасырлық қалалар, тарихи
тұлғалар және тарихи орындар туралы дерек көздері
1.2.1 Ауыз әдебиетінің (аңыздар) деректері
Халқымыздың ауыз әдебиеті өткен тарихты танудың бір көзі болып
табылады. Тарихымызда аса маңызды оқиғаларға байланысты шыққан аңыздар мен
батырлық жырлар талай ғасырлардан бері халқымызбен бірге жасап келе жатқан
рухани қазынамыз, олар халық жадында сақталып ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
отырған ең асыл мұрарымыздың бірі. Қазақ аңыздарын жинап зерттеген ғалымдар
арасында Ш.Ш. Уалиханов, Г.Н. Потанин мен Ә.Диваевты ерекше атап өткен жөн.
Ш.Ш. Уалиханов зерттеушілердің ішінде бірінші болып тарихқа қатысты
әңгімелерді тарихи аңыздар деп атап, аңыздардың тарихи оқиғалар мен
адамдар жайында болатынын көрсетіп, тарихи оқиғаларды ертегі мен жырдан
бөліп алған болатын [45].
Аңыздарда еліміздің тарихында болған басты-басты оқиғалар, тарихи
тұлғалар, ежелгі қалалар, жер-су аттарына қатысты құнды деректер беріледі.
Қазақ аңыздарының ертегілерден ерекшелігі туралы М.Әуезов былай дейді:
Қазақ аңыздарының ертегілерден ерекшелігі сол – барлығы да тарихта болған
адамдар жайында айтылған, халық шығарған көркем әңгіме болып келеді
[ 46, 55 б.]. Ғалымдар халық аңыздар туралы әртүрлі пікір айтады,
мәселен, М.Әуезов аңыздарды тарихи адамдар жайындағы және күй аңыздары деп
бөледі(55 б.), С.Қасқабасов оларды тарихи және топоникалық деп екіге бөлген
[47, 124-150 бб.], Ә.Қоңыратбаев тарихи аңыздарды қала аңыздары және дала
аңыздары деп екіге жіктеген [48, 74-96 бб.]. М.Елеуов қазақ жеріндегі
ежелгі қалалар мен мекендер туралы аңыздардың тарихқа, әрі белгілі бір
жерге (мекенге) қатысты болатынын ескере отырып тарихи мекендік (тарихи-
топономикалық) аңыздар деп атаған [21, 62 б.].
Ортағасырлық Бестам қаласы туралы аңыз. Ә.Қоңыратбаев Бестам қаласы
туралы мынадай аңыз келтіреді: ...бұл қала Сығанақ қаласының әмірімен
салынған деседі. Ол кезде Сығанақты қыпшақ тайпалары билеген. Қала кең,
зәулім жерге салынып, содан Зәулімше атанған. Қала құрылысы аяқталған кезде
шаһарда Сыр бойындағы көптеген қалалар мен қамалдардың қатысуымен үлкен
байқау өтеді. Онда батырлар күш сынасып, сұлулар сынға түсіп, қолөнерші,
сәулетші, құрылысшы шеберлер өз өнерлерін ортаға салады. Олар бес жерге
шоғырланған екен. Сығанақ әмірі алғашқы көрмені ғана тамашалап, өзгелеріне
ат басын тіремейді. Осыған наразы болған халық өзге көрмелерді қиратып,
Бестам атауы содан қалған екен деседі [25, 122 б.].
Ортағасырлық Көккесене туралы аңыз. Ортағасырлық Көккесене туралы 1905
жылы Түркістан археология әуесқойлар үйірмесінің хаттамаларының 40-42-ші
беттерінде Ә. Диваевтың Мавзолей Кок-Кесене атты мақаласында мынадай аңыз
берілген: Осыдан үш жүз жыл бұрын Ақкесене мен Көккесене аймақтарын
қалмақтар жаулап алады екен. Олардың бетке ұстар батырлары – Ұса мен Зиренг
болған. Қалмақтар жайлаған бұл аймақ Сырдарияның сағасы мен Қарықтыдан
(Арал теңізі) төмен, Сары Үйшік және Үйшік (Үйсін) маңында орналасқан екен.
Ол кезде қазақтардың көпшілігі қалмақтарға бағынып тұрған бағынып тұрған.
Ал аз ғана бөлігі бұдан төменірек, Кіші жүз қазақтарының арасын мекен
тұтқан. Олар адай, беріш және аспан-бозғыл болып бөлінген, басты тұлғасы
Тайлақ батыр екен. Ошақты руының қазақтары Перовск уезін, Ұлытау, Кішітау
жағын мекендеген. Ошақты руының ішіндегі тасжүректен шыққан Саңрық атты
батыр болыпты. Жоғарыда аталған Тайлақ батырға жиен болып келеді екен.
Саңрық батыр 35 жасқа толғанда Тайлақ батырдан шақыру алып, қазақ
батырларының құрылтайына қатысады. Онда қалмақтарды қазақ жерінен қуып шығу
мәселесі қаралған. Содан соғысқа аттанып, үш жылға созылып, ақыры қалмақтар
Бұланты тауына үлкен шығындармен шегінеді. Ең үлкен әрі шешуші жеңіске
қазақтар Қарасиыр деген жерде жеткен. Бұл жер бүгінгі күнге дейін Қалмақ
қырылған деп аталып келеді. Ә.Диваев Ақкесене мен Көккесененің
қалмақтарға дейін болғанын айғақтайтын аңыз бар екенін, оның әскери қарауыл
болғанын жазады. Т.Қоңыратбаев бұл аңыздың бірқатар дәлсіздіктерін атап
көрсетіп, Талас өзенінің бойындағы ономостикалық атауларды Сыр бойынан
іздеген деп шамалаған [25, 108-109 бб.].
1907 жылы желтоқсан айында шыққан Ә.Диваевтың Көккесене атауының
маңызы туралы атты мақаласында, Перовск уезінің ағартушылары Жүсіпбек
Басығарин мен Сұлтан Ерәлі Қасымовтан алған мынадай аңыз-дерек жарияланған:
Қай уақытта екені белгісіз, онша алыс емес дәуірде қазақтар арасында
Қожамқұл деген адам билік құрыпты. Өзі асқан қатал болыпты. Бірде арық
қазу жұмысына шаһардағы ер адамдармен бірге жас қыздарды да салыпты. Сол
үшін халық оның қаталдығын басым әңгімелейді екен. Сол Қожамқұл Көккесене
белгісін ханның зайыбына арнап соққан деседі. Мүрдесі белгі астында қалған.
Негізгі есігі шығыс емес, батысқа қарағандықтан Ж.Басығарин оны мешіт
болмаса керек деп жобалаған [48].
Ортағасырлық Өзгент қаласының күйреуі туралы аңыз. 1897 жылғы Түркістан
археология әуесқойлар үйірмесінің хаттамасында Ташкент гимназиясының
оқушысы Караффа Корбуттың Өзгент қаласының күйреуі туралы мынадай аңызы
жарияланған: Осыдан сегіз ғасыр бұрын Өзгент ірі әрі бай қала болған.
Қаланың аумағы 70 шақырымдай жерге созылып, Аққорғанға жетіп жатады екен.
Қалада сауда мен егіншілік кісібі өрістеп, отырықшылық бел алған. Бірде
жақын жердегі тау арасынан тоғыз басты айдаһар шығып, жергіліктіхалыққа
қауіп төндірген. Бастарына қауіп төнген халық, айдаһармен келісімге келіп,
оған күніне 30 ұл, 30 қыз бала беріп тұратын болыпты. Барлық халық құдай-
тағалаға жалбарынып, айдаһардан құтқаруды сұрайды. Ақыры құдай Өзгент
билеушісінің ұлы Қылыш Бұрханды жібереді. Бала айдаһармен ұзақ күресіп
ақыры жеңеді. Артынша балада өледі. Өлі жылан биік тау басынан Қарадарияның
жиегіне құлап түседі. Айдаһардың өлгеніне қуанған халық, жыланды көмуді
ұмытып кетеді. Өлі дене бұзылып, бойынан у шығып ауаны ластайды. Соның
салдарынан Өзгент тұрғындары індетке шалдығады. Қала халқының бәрі індетке
шалдығып, қырылады. Сол кезден бастап Өзгент қаласы бос қалған деседі
[49].
Қасым ата (Төбесі ойық) туралы аңыз. Қасым ата кесенесі Жаңақорған
ауданы Жаңарық ауылынан 25 шақырым батыста орналасқан. Бұл ескерткішті
В.А.Каллаур зерттеген. Төбесі ойық аталуы туралы мынадай аңыз сақталған:
Бірде бір аңшы келе жатып бір құсты атқан, ол құс кесене күмбезінің дәл
ортасынан құлап түскен, содан аңшы ол құсты алалмаған, аңшы қатты ызаланып
күмбезді қарғаған, содан кесененің төбесі құлап қалған деседі. Сондықтан
кесене төбесі ойық деп аталып кеткен [50, с. 187].
Оқшы Ата туралы аңыз. Шиелі ауданы Жөлектен жеті шақырымдай жерде
тұрған ескерткіш. Ескерткіш маңы қираған құрылыстарға қарап В.А.
Каллаур үлкен қала орны деген. Оның бір тұсында Оқшы атаның күмбезі бар.
Сол себепті ел бұл жерді Оқшы Ата деп атап кеткен. 1994 жылы Ә.Қоңыратбаев
Оқшы ата мазарында болып мынадай аңыз жазып алған: Ертеде жаугершілік
заманда бір жетім бала қайыр сұрап жүреді екен. Оны бір кемпір мен шал бала
қылып асырап алып, өздерінің жалғыз қыздарына аға тұтып асырапты. Бұл кезде
қазақ жерін билеп тұрған қалмақтың Тоқбура ханы екен. Оның Қызылтам атты
ордасы болыпты. Тоқбура елдегі жас қыздардың тізімін жасатып, күніне жасы
он беске толған бір қызды қойнына басып отырған. Жетім бала шал-кемпірдің
қолында өсе береді. Оны ел Көгентүп деп атап кетеді. Бір күні ол ел аралап,
ұзақ сапарға шықпақ болады. Бірақ оған әкесі наразылық білдіріп, қарындасың
жақын арады он беске толады, соны қалмақ қолынан алып қалудың жолын
ойластыр дейді. Бала алған бетінен қайтпайды. Қарнақ шаһарына барып, қысқы
азығын жинауға кіріседі. Жолға шығып бара жатып әкесіне: Егер қалмақтың
ханы қарындасыма кісі жұмсаса, менің атымды атап үш рет айқайла, мен
естеймінде тез жетемін – дейді. Біраз уақыт өткен соң Тоқбура жендеттері
келіп, бір қой мен қызды алып кетеді. Қапаланған әкесі бар даусымен
Көгентіп деп айқай салады. Оның дауысын Қарнақтағы Көгентүп естіп, бір
уыс арпаны жұлып алып: Я, құдайдың мылтығы ұрсын, Тоқбура қалмақты арпаның
қылтығы ұрсын, - деп уысындағы қылтықтарды үрлеген екен деседі. Еліне келсе
қалмақ ханы Тоқбура өлген екен. Ауылдың бес-алты әулиесі Тоқбураны мен
өлтірдім деп өзара таласуда екен. Көгентіп оларға болған жайды баяндап
береді. Ақыры ел жиналып өлікті сойып көреді. Байқаса Тоқбураның жүрегіне
бір уыс арпаның қылтықтары барып қадалған екен. Мұны көрген халық
Көгентүпке бас иеді екен. Содан бері Көгентүпті Оқшы Ата атап, халық әулие
санаған [25, 120-121 бб.].
Абдулжалил баб (Хорасан ата) туралы аңыз. Абдулжалил баб (Хорасан ата)
пайғамбардың сегізінші ұрпағы. Тарихи деректерде, Хорасан ата Сырдың бойына
исламдінін тарату мақсатында келген. Оның Хорасан ата аталу себептері жайлы
мынадай аңыздар бар: бірінші, Иран патшалығында Хорасан қамалын жеңіп алған
соң; екіншісі, Ел ішінде де індет тарап, халық көп шығын болған. Сонда
Хорасан ата сол шешек індетіне қарсы уыт ойлап шығарып, елді бармағының
түбінен, кейін жоғарғы қарнынан сол уытты еккізіп, кеселге қарсы денеде
әсер туғызып, халықты індеттен сауықтырған. Сондықтан Хорасан ата аталған;
үшіншісі, Өзінің бетінде де Хорасан шешектен қалған шұқырлар бар болған
[70, 338-340 бб.].
1900 жылы Хорасан ата туралы В.А.Каллаур Мулла Абдулла Ниязовтан
мынадай аңызды жазып алған: Хорасан ата тегі араб, Хазіреті Алиден
тараған. Шын аты Абдулжалил, Хорасан оның лақаб аты. Егер ол бұрын шешек
ауруына шалдыкпаган адамның үстінен өтер болса, ол адамның шешегі еңіл
өтіп, жылдам айығатын болған. Хорасан атаның Құсайын-Ғази атты баласы
болыпты. Ол қалмақ еліне шабуыл жасап, оларға қырғын көрсеткен үшін Ғази
атаныпты. Құсайын-Ғазидың көзін құртуды ойластырған қалмақтар қулық
шығарып, оның жұбайынан Ғазидің таң намазы кезінде бар күш-қуатынан
айрылатынын біліп алды. Сөйтіп оны аңдып жүріп, таң намазы үстінде тауып,
шауып өлтіреді.
Намаз үстінде Құсайын-Ғази өзін өлтіруге келгенін біліпті. Бірақ
намазын үзбей, оның кәусір деп аталатын қысқа тармағын қайталаймын деп,
әлфат аталатын ұзын саласына түсіп кетіпті. Оны оқып біткенше қалмақтар
келіп, намаз үстіндегілердің бәрін шауып өлтірген. Тек бір ғана адам
намазын үзіпті. Оның есімі Шаһи-Бұзрық екен. Ол да артына қарап, қорғанамын
дегенше мерт болған. Қалмақтардың қолынан өлген мұсылмандарды жерлегенде
олардың жүзі Қағбаға, ал Шаһи Бұзрықтың беті шығысқа қарап қалыпты. Жұрт
оның жүзін қағбаға қарата алмаған дейді.
1907 жылы И.А.Кастанье Хорасан ата кесенесінде болып, мындай аңыз
жазып алған: Хорасан ата таңғы намазын өз мешітінде, ал екіншісін (парыз)
Меккеде оқиды екен. Бірде Хұсайын Ғази одан: Сізді парыз намазы кезінде
көру қиын, сонда қайда боласыз – деп сұрапты. Оны мен Қағбада оқимын, -
депті Хорасан ата. Баласы қызыға түсіп: Ұзақ жол жүріп, арып-шаршап
барғаннан, сол Қағбаны осында алдыруға болмас па екен – дейді. Баласы
Қағбаны осында алдыру үшін рұқсат сұрайды. Әкесі рұқсатын сұрайды. Әкесі
рұқсатын береді. Таңғы намаз кезінде Құсайын-Ғазидың сұрауы бойынша Қағба
биік көтеріліп, Хорасан атаның үстіне тұрақтайды. Мұны көрген Хорасан ата
өз баласының әулие екенін біліп, жер бетіндегі Қағба көлеңкесі түскен
жерлерді сым-сызықпен қоршап, Қағбаны қайтадан Меккеге жөнелтіпті. Бір жолы
осы Хұсайын Ғазидың сұрауы бойынша Меккеде Сыр бойына алдырылған деседі.Ол
келіп тұрған жер биік дуалмен қоршалыпты-мыс. Осы аңыздарды ескере отырып
И.А.Кастанье бұрын қазақтардың мұны қағба санап сыйынғанын, кейін шариғатқа
сай еместігін біліп, мұнда сыйынуды тоқтатқанын жазады [5, с. 309-310].
Айқожа ишан туралы аңыз. Айқожа ишан – ғұламалығымен, діндарлығымен,
көрегендігімен есімі Сыр бойына ғана емес, бірқатар мұсылман қауымына
мағлұм болған текті тұлға. Ол сегізінші атада Дуана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz