Тарбағатай теріскейінің жаңадан ашылған археологиялық ескерткіштері

Профессор Ә.Т. Төлеубаевтың басқаруындағы Шілікті археологиялық экспедициясының бір отряды 2006 жылы Шығыс Қазақстан облысының Зайсан және Тарбағатай аудандарында археологиялық барлау жұмыстарын жүргізді. Бұл аудандарда жекелеген зерттеу жұмыстары атқарылғанымен кең көлемде археологиялық барлау жүргізілмеген. Бұл өлкедегі археологиялық ескерткіштер туралы алғашқы мәліметтерді өлкетанушылардың қысқа хабарламаларынан аламыз [1, 2]. Аталған аудандардағы ескерткіштерді есепке алып тіркеу жұмыстары белгілі археолог С.С. Черниковтың есімімен тығыз байланысты [3, 4]. Кездейсоқ табылған олжалар, сондай-ақ тіркеуге алынған археологиялық ескерткіштер «Қазақстанның археологиялық картасында» толықтай көрсетілген [5].
Жартас суреттері танымал археолог З.С. Самашевтың еңбегінде тыңғылықты зерттелген [6]. Шығыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музей қызметкерлерінің барлау жұмыстарынан [7] басқа 1989 жылдан бастап Тарбағатай ауданында ҚазҰУ-нің профессоры Ә.Т. Төлеубаев басқарған археологиялық экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді [8].
2006 жылғы археологиялық барлау жұмыстары Шілікті жазығынан бастап Тарбағатай тауының теріскейіндегі алқаптағы Қызылкесік ауылына дейінгі аралықта жүргізілді. (Барлау жұмыстарына мақала авторынан басқа ғылыми қызметкер – Ғ.Д. Іргебаев, топограф – Ж. Құрманғалиев, жүргізуші – Қ. Ахметқалиев қатысты.) Қандысу, Терісайырық, Базар, Нарын, Қарғыба, Боғас, Тақиякеткен өзендері бойынан қола дәуірінен бастап түркі дәуіріне дейінгі жүзге тарта ескерткіштер есепке алынып, жоспарлары сызылып, фотоға түсірілді. Нақты координаталары анықталды (GPS).
Қола дәуірінің қоршаулары төртбұрыш, дөңгелек формада тігінен немесе жалпағынан қойылған тастардан тұрса, ал ерте темір дәуірінің қорғандары топырақтан, тастан және топырақ пен тас аралас үйіндіден тұрады. Тарбағатай теріскейіндегі ерте темір дәуірінің қорғандарындағы басты ерекшелік – қорымдағы бір не екі қорғанның етегінен сәл алшақта шеңбер немесе төртбұрыш пішінді ені – 0,2 – 1 м-ге дейін тас белдеуінің болуы. Ерте темір дәуірінің Шілікті жазығынан басқа патша қорғандары Ақсуат ауылы маңындағы Шыбынды, Қараоба, Төртоба, Қырықоба, Қабдеке ескерткіштері екені даусыз. Олардың диаметрі 40 м-ден 100 м-ге, биіктігі 3 м-ден 8 м-ге дейін. Түркі дәуірінің қорымдары тас қорғандардан тұрады. Мерзімделу уақыты белгісіз бірнеше қоныс орындары анықталды.

1 Никитин В. Краткое описание памятников Семипалатинской области // ИАК. Вып. 2. – СПб., 1902. – 103 с.
2 Коншин Н. О памятниках старины Семипалатинской области // Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела РГО. Вып І, 1903.
3 Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. // МИА. – М. - Л., 1960. – № 88. – С. 12.
4 Черников С.С. Загадка золотого кургана: где и когда зародилась скифское искусство. – М.: Наука, 1965. – 188 с.
5 Археологическая карта Казахстана /отв. редактор К.А. Акишев. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, – 1960. – 486 с. (№ 2717-2751 и др.)
6 Самашев З.С. Наскальные изображения Верхнего Прииртышья. – Алматы: Гылым, 1992. – 288 с.
7 Кущ Г.А. Археологические исследования Восточно-Казахстанского историко-краеведческого музея // Маргулановские чтения (тезисы). –Петропавловск, 1992. – С. 77-78.
8 Омаров Ғ.Қ. Археология және этнология кафедрасының көне дәуір археологиясы тобының зерттеулері // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. –Алматы, 2004. – № 4 (35). 161-163 - б.