Ақ Орда тарихы
Кіріспе
І.тарау. Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында тәуелсіз мемлекет жүйесінің қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ.жартысы).
2.тарау. ХІҮ ғасырдың І жартысындағы Ақ Орда мемлекетінің саяси құрылымындағы өзгерістер.
XІІІ ғасырдағы Ақ Орда тарихының саяси мәселелері
Қорытынды
І.тарау. Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында тәуелсіз мемлекет жүйесінің қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ.жартысы).
2.тарау. ХІҮ ғасырдың І жартысындағы Ақ Орда мемлекетінің саяси құрылымындағы өзгерістер.
XІІІ ғасырдағы Ақ Орда тарихының саяси мәселелері
Қорытынды
Қазақстан тарихының түрлі аспектілерін, оның нақты тарихи даму жолдарын жан-жақты, терең ғылыми тұрғыда зерттеу және белгілі бір тарихи кезеңде Қазақстан аймағында өткен этно-саяси процестердің сипаттамасын беру тарих ғылымы үшін өзекті проблема болып табылады. Қазақстан тарихының аз зерттелген аспектілерін қарастыру халықтың тарихи зердесін қайтадан қалпына келтіруге септігін тигізеді. Қазақстан территориясындағы ұзаққа созылған этникалық процестер ХІҮ-ХҮ ғасырларда қазақ халқының қалыптасуы аяқталып, осы этнос негізінде алғашқы ұлттық мемлекет – Қазақ хандығының құрылуына әкелді. Қазақ халқының этно-саяси даму жолдарын анықтай алмай тұрып бұл процестердің күрделілігін ұғыну мүмкін емес. Осы аймақтағы тарихи процестердің кейінгі барысына негіз болған ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы кезеңін ғылыми және обьективті түрде зерттеу міндеті туады. Және де осы кезеңдегі Шығыс Дешті Қыпшақтың аймағында орналасқан Ақ Орда тарихын жан-жақты әрі терең ғылыми тұрғыда зерттеу болып табылады.
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында моңғол дәуірінен кейінгі кезеңде жергілікті этникалық топтар негізінде құрылған алғашқы мемлекеттік құрылымға Ақ Орда мемлекеті жатады. ХІІІ-ХҮ ғасырларда Қазақстан территориясындағы әлеуметтік-этникалық, саяси-этникалық және мәдени процестерді анықтауда, сондай-ақ ХІҮ ғасыр ортасында қалыптасқан Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары мен қазақ халқының қалыптасу барысындағы этникалық кезеңді білуде – Ақ Орда тарихының маңызы өте ерекше.
Осындай маңызы жоғары тақырып болса да әлі күнге дейін Ақ Орда тарихына арналған ғылыми жұмыстар жеткілікті емес. Оның себептеріне: тақырыптың өте күрделілігі мен ауқымдылығы, дерек мәліметтерінің тапшылығы, қарама-қайшылықты пікірлердің көптігі және т.б. жатса керек. Аталған жайттар тақырыпты зерттеуге мүмкіншілік жоқ деген ой тудырмайды. Зерттеушілердің бүгінгі күнгі өкілдері болмаса да, ертеңгі күнгі ұрпақ өкілдерінен Ақ Орда тарихымен айналысатын мамандардың шығатыны сөзсіз.
Бұған қоса осындай тақырыпты таңдаудың тағы бір қажеттігі мынадай: Жошы ұлысының тарихи жазбаларында Ақ Орда тарихын зерттейтін арнайы жұмыстар жоқ, бір жағынан Жошы ұлысының жалпы тарихы бойынша зерттеулердің көбі біржақты болып келеді. Жошы ұлысына тәуелсіз екі ұлыс – Бату мен Орда ұрпақтарының билеген екі мемлекеті жатады, ал зерттеулерде көбіне Батыс бөлігіне көп көңіл бөлінеді. Бұл ғылыми-зерттеу жұмысы – сәл де болса тарихи ғылымдағы олқылықтың орнын толтыру болып табылады. Бұл тақырыптың ғылыми-танымдық мәні де осындай жоғары.
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында моңғол дәуірінен кейінгі кезеңде жергілікті этникалық топтар негізінде құрылған алғашқы мемлекеттік құрылымға Ақ Орда мемлекеті жатады. ХІІІ-ХҮ ғасырларда Қазақстан территориясындағы әлеуметтік-этникалық, саяси-этникалық және мәдени процестерді анықтауда, сондай-ақ ХІҮ ғасыр ортасында қалыптасқан Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары мен қазақ халқының қалыптасу барысындағы этникалық кезеңді білуде – Ақ Орда тарихының маңызы өте ерекше.
Осындай маңызы жоғары тақырып болса да әлі күнге дейін Ақ Орда тарихына арналған ғылыми жұмыстар жеткілікті емес. Оның себептеріне: тақырыптың өте күрделілігі мен ауқымдылығы, дерек мәліметтерінің тапшылығы, қарама-қайшылықты пікірлердің көптігі және т.б. жатса керек. Аталған жайттар тақырыпты зерттеуге мүмкіншілік жоқ деген ой тудырмайды. Зерттеушілердің бүгінгі күнгі өкілдері болмаса да, ертеңгі күнгі ұрпақ өкілдерінен Ақ Орда тарихымен айналысатын мамандардың шығатыны сөзсіз.
Бұған қоса осындай тақырыпты таңдаудың тағы бір қажеттігі мынадай: Жошы ұлысының тарихи жазбаларында Ақ Орда тарихын зерттейтін арнайы жұмыстар жоқ, бір жағынан Жошы ұлысының жалпы тарихы бойынша зерттеулердің көбі біржақты болып келеді. Жошы ұлысына тәуелсіз екі ұлыс – Бату мен Орда ұрпақтарының билеген екі мемлекеті жатады, ал зерттеулерде көбіне Батыс бөлігіне көп көңіл бөлінеді. Бұл ғылыми-зерттеу жұмысы – сәл де болса тарихи ғылымдағы олқылықтың орнын толтыру болып табылады. Бұл тақырыптың ғылыми-танымдық мәні де осындай жоғары.
Кіріспе.
Қазақстан тарихының түрлі аспектілерін, оның нақты тарихи даму
жолдарын жан-жақты, терең ғылыми тұрғыда зерттеу және белгілі бір тарихи
кезеңде Қазақстан аймағында өткен этно-саяси процестердің сипаттамасын беру
тарих ғылымы үшін өзекті проблема болып табылады. Қазақстан тарихының аз
зерттелген аспектілерін қарастыру халықтың тарихи зердесін қайтадан қалпына
келтіруге септігін тигізеді. Қазақстан территориясындағы ұзаққа созылған
этникалық процестер ХІҮ-ХҮ ғасырларда қазақ халқының қалыптасуы аяқталып,
осы этнос негізінде алғашқы ұлттық мемлекет – Қазақ хандығының құрылуына
әкелді. Қазақ халқының этно-саяси даму жолдарын анықтай алмай тұрып бұл
процестердің күрделілігін ұғыну мүмкін емес. Осы аймақтағы тарихи
процестердің кейінгі барысына негіз болған ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы кезеңін
ғылыми және обьективті түрде зерттеу міндеті туады. Және де осы кезеңдегі
Шығыс Дешті Қыпшақтың аймағында орналасқан Ақ Орда тарихын жан-жақты әрі
терең ғылыми тұрғыда зерттеу болып табылады.
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында моңғол дәуірінен кейінгі кезеңде
жергілікті этникалық топтар негізінде құрылған алғашқы мемлекеттік
құрылымға Ақ Орда мемлекеті жатады. ХІІІ-ХҮ ғасырларда Қазақстан
территориясындағы әлеуметтік-этникалық, саяси-этникалық және мәдени
процестерді анықтауда, сондай-ақ ХІҮ ғасыр ортасында қалыптасқан Қазақ
хандығының құрылуының алғы шарттары мен қазақ халқының қалыптасу
барысындағы этникалық кезеңді білуде – Ақ Орда тарихының маңызы өте ерекше.
Осындай маңызы жоғары тақырып болса да әлі күнге дейін Ақ Орда
тарихына арналған ғылыми жұмыстар жеткілікті емес. Оның себептеріне:
тақырыптың өте күрделілігі мен ауқымдылығы, дерек мәліметтерінің тапшылығы,
қарама-қайшылықты пікірлердің көптігі және т.б. жатса керек. Аталған
жайттар тақырыпты зерттеуге мүмкіншілік жоқ деген ой тудырмайды.
Зерттеушілердің бүгінгі күнгі өкілдері болмаса да, ертеңгі күнгі ұрпақ
өкілдерінен Ақ Орда тарихымен айналысатын мамандардың шығатыны сөзсіз.
Бұған қоса осындай тақырыпты таңдаудың тағы бір қажеттігі мынадай:
Жошы ұлысының тарихи жазбаларында Ақ Орда тарихын зерттейтін арнайы
жұмыстар жоқ, бір жағынан Жошы ұлысының жалпы тарихы бойынша зерттеулердің
көбі біржақты болып келеді. Жошы ұлысына тәуелсіз екі ұлыс – Бату мен Орда
ұрпақтарының билеген екі мемлекеті жатады, ал зерттеулерде көбіне Батыс
бөлігіне көп көңіл бөлінеді. Бұл ғылыми-зерттеу жұмысы – сәл де болса
тарихи ғылымдағы олқылықтың орнын толтыру болып табылады. Бұл тақырыптың
ғылыми-танымдық мәні де осындай жоғары.
Мәселенің тарихнамасы. Тақырыптың өзектілігі оның зерттелу деңгейімен
тығыз байланыста болады. Шығыс Дешті Қыпшақтың Жошы мемлекетінің құрамдас
бөлігі ретіндегі этно-саяси тарихының түрлі аспектілері орыс, кеңес және
қазақстандық шығыстану ғылымында екі жүз жылдан бері зерттеліп келеді.
Осындай ұзақ жылғы ізденістердің нәтижесінде тарихи зерттеулер жүргізу үшін
берік ғылыми негіздер жасалды. Ортағасырларды зерттеудегі жетістіктер
Қазақстанның ортағасырлық тарихын зерттеудегі тарихи-шығыстану
ізденістерінің мүмкіндіктері мен болашағын анықтауға себеп болады. Бұл
бағытта, Қазақстандық медиевистиканың басты мәселесінің бірі – Қазақстан
аймағында ХІІІ-ХҮ ғғ. Болған этникалық және саяси процестерді зерттеу болып
табылады. Осы мерзім ішінде маңызды этно-саяси процестер өтті, бұл
хронологиялық мерзімде қазақтардың этникалық және саяси қауымдастығының
қалыптасуының соңғы кезеңдері аяқталады, ХҮ ғасырдың екінші жартысында,
яғни осы кезең аяқталған соң, Қазақ мемлекеті құрылы бастады.
ХІІІ ғ. және ХҮ ғасырдың алғашқы жартысындағы Қазақстандық аймақты
зерттеу ісі Жошы ұлысының тарихи дамуымен тығыз байланысты жүргізілді.
Алдымен моңғол империясының бөлігі ретінде болған бұл ұлыс кейін өз алдына
бөлек мемлекетке айналды.
ХҮІІІ-ХХ ғғ. Басындағы орыс тарихшыларының М.М.Щербатов, В.Н.Татищев,
Н.М.Карамзин т.б.еңбектерінде Жошы ұлысының тарихының кейбір деректері
қарастырылады, бірақ негізінен, М.Г.Сафаргалиевтің көрсетуінше, олардың
көбін орыс-татар байланыстары қызықтырды.
ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақ тарихын зерттеудегі келесі
кезең Кеңес тарихнамасымен байланысты. Олардың қатарындағы П.П.Иванов пен
М.П.Вяткиннің еңбектері Жошы ұлысының шығыс бөлігін зерттеудегі жаңа
тарихнамалық кезеңнің басталуын көрсетеді. П.П.Ивановтың Очерки по истории
Средней Азии (ХҮІ – середина ХІХ веков) еңбегінде ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы
Шығыс Дешті Қыпшақтың қысқаша тарихын Ескендір Анонимі негізінде тоқталып
өтеді. Хандарға сипаттама береді. Зерттеуші Ақ Орданың құрылуы мен оның
саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайы арнайы зерттелмегеніне мән
береді.
М.П.Вяткиннің Очерки по истории Казахской ССР еңбегінде Жошы
ұлдарының ұлыстарының шекаралары шамамен көрсетіледі, негізгі Жошы
ұлыстарының атына мән беріледі. Ақ Ордаға мемлекеттік статус беріп,
тәуелсіз саясат жүргізді деп көрсетеді.
1950 жылы шыққан ірі кеңес тарихшылары Б.Д.Греков пен
А.Ю.Якубовскийдің Золотая Орда и ее падение еңбегінде алғаш рет Жошы
ұлысының тарихы комплексті түрде барлық белгілі деректер мен зерттеулер
негізінде – құрылуынан ыдырауына дейінгі тарихы қарастырылды. Еңбекте Ақ
Орда тарихы да қаралды. А.Ю.Якубовский Ақ Орда тарихына Жошы мемлекеті
тарихымен бір контексте қарау тұрғысынан келді. Онда Ақ Орданың тарихи
географиясы мен халқының этникалық құрамы мәселелері зерттелді.
Кеңес тарихнамасындағы тағы бір еңбек – М.Г.Сафаргалиевтің Распад
Золотой Орды зерттеуі. Онда автор Көк Орда деп атаған Ақ Орда тарихы бүкіл
Жошы ұлысымен байланысты қарастырылады.
ХІІІ-ХҮ ғасырдағы Шығыс Дешті Қыпшақ тарихының жеке проблемаларын
зерттеу Г.А.Федоров-Давыдов, В.Л.Егоров, А.П.Григорьев, А.Г.Мухамадиев,
Ю.Е.Варваровский т.б. еңбектерінде қарастырылады. Г.А.Федоров-Давыдовтың
Общественный строй Золотой Орды монографиясында Жошы Ұлысының соның
ішінде Шығыс Дешті Қыпшақтың әлеуметтік және саяси құрылысы мен дамуы
зерттеледі. Алғаш рет Ақ Орда және Көк Орда мәселесі қарастырылады.
В.Л.Егоров Алтын Орданың тарихи географиясын зерттей отырып, Ақ Орда
шекараларын нақты анықтап бермесе де, үстіртін тоқталып өтеді.
Бұл мәселеге А.П.Григорьев пен Ю.Е.Варваровский тоқталады. Орыс
ханның Едіо бойына келуі мәселесі сонымен қатар нумизмат А.Г.Мухамедиевтің
еңбегінде қарастырылады.
Шығыс Дешті Қыпшақ тарихының жекелеген аспектілері К.И.Петров,
Б.А.Ахмедов, В.П.Юдин, А.Г.Нестеров, В.В.Трепавлов т.б. зерттеушілердің
монографиялары мен мақалаларында зерттелді.
К.И.Петров Ақ Орда тарихын Алтын Ордадан тәуелсіз мемлекет ретінде
қарастырып, Рашид ад-дин мен Натанзи мәліметтеріне сүйеніп қысқаша тарихын
жазады.
Б.А.Ахмедов Барақтың Ұлықбекпен қарым-қатынасы, олардың соғыстары
тарихынан хабардар етеді.
В.П.Юдиннің еңбектері Шығыс Дешті Қыпшақтың шыңғыс намеде
бейнеленген тарихына арналады.
ХІҮ ғасырдың аяғы – Хү ғасырдың бірінші ширегіндегі Орда Ежен
ұрпақтары мемлекетінің әлсіреу кезеңінде оның батыс және солтүстігінде
маңғыт әулеті мен шайбанидтердің Сібір хандығы күшейеді. Олардың ара
қатынасын А.Г.Нестеров пен В.В.Трепавлов қарастырады. В.В.Трепавлов моңғол
империясының мемлекеттік құрылысындағы тарихи сабақтастық мәселесін
зерттейді.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап Қазақстандық тарих ғылымында
ортағасыр тарихын зерттеу маңызды орын алады. Н.С.Ибрагимов, Н.Н.Мингулов,
В.П.Юдин, К.А.Пищулина, Т.И.Султанов, Б.Е.Көмеков, М.Х.Абусейтова,
А.И.Исиннің еңбектері өзіміздің шығыстану мектебінің қалыптасқандығын
көрсетті. Олардың еңбектерінде ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақ
тарихы мәселелері қарастырылды. Н.Н.Мингуловтың К некоторым вопросом
изучение истории Ак - Орды мақаласы ұзақ уақыт бойы бұл мемлекеттің
тарихына арналған жалғыз жеке еңбек болды. К.А.Пищулина мен Т.И.Сұлтановтың
еңбектерінде Ақ Орда мәселесі біршама зерттелді. А.И.Исиннің еңбегінде
алғаш рет Орда Ежен ұлысының құрылу кезеңінен бастап ыдырауына дейінгі
саяси тарихы, Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқының Әмір Темір шабуылына
қарсы күресінің барысы зерттеледі. Шығыс Дешті Қыпшақтың ХІІІ ғасырдың
бірінші жартысындағы тарихын, ол территориядағы моңғолдардың ұлыстық
жүйесін зерттеуге Б.Я.Владимирцов, Е.И.Кычанов, Н.Ц.Мункуев т.б.еңбектері
арналды. Жошы ұлысының құрылуы қарсаңындағы этно-саяси жағдайды
И.П.Петрушевский, С.М.Ахинжанов, З.Қинаятұлы, С.М.Сыздықов т.б.
зерттеушілер талдап зерттеді.
Деректік негізі. Ғылыми-зерттеу жұмысын жазу барысында Ақ Орда
тарихына қатысты бірнеші ортағасырлық деректерді пайдаландық.
Соңғы ортағасырлардағы Қазақстанның тарихын зерттеу негізінен алғанда
Шығыстың шектес және алыс елдерінен шыққан авторлар жазған жазба
деректердің мәліметтеріне негізделеді.
Рашид ад-диннің Жамиғат тауарих (1310-1311жж.) деген тарихи еңбегі
ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы моңғол және түрік тайпалары мен халықтарының тарихы
жөніндегі мейлінше елеулі еңбек болып табылады. Рашид ад-дин шығармасының
негізіне ресми моңғол хроникалары, моңғолдар жаулап алған түрлі елдердің
тарихи шығармалары, оқиғаға қатысушы хабарламашылардың материалдары
алынған. Қазақстан моңғол ұлыстарының құрамына кірген кездегі оның
топонимикасы, тарихи геогерафиясы, саяси тарихы жөніндегі деректер, Орда
Ежен ұлысының тарихы, оның ұрпақтарының, басқа да Жошы ұрпақтарының
генеологиясы жөніндегі мәліметтер келтірілген.
Рашид ад-диннің мәліметтері бұл тақырыпты кейінгі уақыт үшін дамытқан
көптеген авторларға негіз болды. Олардың ішінде беймәлім автордың 1426 жылы
Темір ұрпағы Шахрухтың тапсыруы бойынша жазылған және Жошы ұрпақтарының
генеологиялық тармағы, атап айтқанда, Орыс хан мен оның ұрпақтарының
шежіресі келтірілген Муизз әл-ансаб фи шаджарат салатын могул деген
еңбегін атап өткен жөн.
Хронологиясы жағынан әмір Темірдің іс-әрекеттері туралы толып жатқан
хикаялардың негізін салған алғашқы еңбек Низам ад-дин Шамидің Зафарнамесі
болды, ол хижра бойынша 806 жылға (1403-1404жж.) жеткізілген. Шамидің ХІҮ
ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстанда болған саяси оқиғалар туралы
мәліметтері негізінен әмір Темірдің Ақ Орда мен Моғолстанның, Орыс хан мен
Тоғылық Темір ханға қарсы күресіне қатысты.
Шараф ад-дин әли Иаздидің Зафар наме еңбегі Шахрухтың ұлы Ибраһим
сұлтан кезінде, 1419-1425 жылдар аралығында жазылғанымен, ол Темірді
дәріптеу болып табылады. Иаздидің еңбегінде ХІҮ ғасырдың соңғы үштен
бірінде Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда болған саяси оқиғалардың егжей-
тегжейі, әмір Темірдің осы аудандар мен Тянь-Шанға жасаған жаулап алушылық
жорықтарының бағыттары келтіріледі. Ақ Орда мен моғол хандарының әскери
ұйымын және Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың байырғы халқы өмірін
сипаттайтын деректер келтіріледі.
Муин ад-дин Натанзидың Мунтахаб ат-таварих-и Муиини деген еңбегі
Қазақстан тарихын зерттеу үшін құнды дерек. Ескендін анонимі! Деген
атаумен бұл еңбекті ғылыми айналымға В.В.Бартольд енгізіп, оған бірнеше
мақаласын арнады. Одан Шығыс Дешті Қыпшақтың, атап айтқанда Ақ Орданың
тарихы жөніндегі материалдар В.Г.Тизенгаузеннің басылымында келтірілген.
Темір ұрпақтары тарихнамасының маңызды туындылары қатарында ХҮ
ғасырдың екінші жартысындағы шығармалар ерекше орын алады. Олардың ішінде
АБД ар-Раззак Самарқандидің Матла ас-са дайн ва маджма әл-бахрайны бар.
Онда Иран мен Орта Азияның Хулагу және Темір ұрпақтарының 1304 жылдан 1471
жылға дейінгі тарихы баяндалған. ХІҮ-ХҮ ғасырлар шебіндегі Ақ Орданың
құлдырауы кезіндегі Шығыс Дешті Қыпшақтағы оқиғалар туралы, Барақ ханның
мемлекеттің ыдырауына қарсы әрекеті туралы мәліметтер мен басқа да
деректердің ынта ықылас туғызатыны күмәнсіз.
Жазба деректердің негізгі тобын ХІ-ХҮІІ ғасырлардағы түркі тіліндегі
шығармалар құрайды.
ХҮІ ғасырда Шыңғыс наме деген құнды тарихи шығарма туды. Оның
авторы – Елбарыс ханның (1512-1525жж.) қызметінде болған ықпалды отбасынан
шыққан Хиуа тарихшысы Өтеміс қажы ибн Маулан Мұхамммед Досты. Ал оның ата-
бабалары Хү ғасырдың 80-жылдарында Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан
Шайбани Жәдігер ханның боданы болған.
Шыңғыс наме мәліметтерінің орта ғасырлардағы Қазақстан халқының
саяси, этникалық-саяси, шаруашылық, әлеуметтік-мәдени өмірінің
проблемаларын шешу үшін зор маңызы бар. Өтеміс қажының туындысы Шыңғыс хан
мен оның ұрпақтары билік еткен уақытты қамтиды және Алтын Орданың хандары
туралы мәліметтері бар.
Қазақтың жалайыр тайпасының өкілі Қадырғали бек (1530-1605) бізге
дейін жеткен, шартты түрде Жамиғат тауарих деген тұңғыш тарихи еңбекті
жазды. Бұл шығарма ауызша тарихи аңыздар мен Рашид ад-диннің тарихи жинағы
(ХІҮ ғ.) негізінде жазылған.
Әбілғазының Түрік шежіресі еңбегі бар. Онда Орталық Азия аймағының
көптеген өңірлерінің саяси, әлеуметтік-экономикалық тарихы, этнографиясы
мен тарихи географиясы туралы едәуір ақпарат бар.
Құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан
тұрады. Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. І–тарау Шығыс Дешті Қыпшақ
территориясында тәуелсіз мемлекет жүйесінің қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ-
жартысы), 2-тарау ХІҮ ғасырдың І жартысындағы Ақ Орда мемлекетінің саяси
құрылымындағы өзгерістер деп аталады.
І–тарау. Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында тәуелсіз мемлекет
жүйесінің қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ-жартысы).
ХІІІ ғасыр басындағы моңғолдардың Қазақстан мен Орта Азия
территориясын жаулауы аталған аймақтың саяси картасын түбегейлі өзгеріске
ұшыратқаны белгілі. Бұрынғы саяси құрылымдардың орнына жаңа құрылымдар
пайда болды. Бірақ та саяси құрылымдар өзгергенімен жаулап алушылар
аймақтың этникалық құрылымына түбегейлі өзгерістер енгізе алмады, тек
этникалық процестерге ықпал ете алды.
ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, Моңғол империясының
құрамындағы жергілікті халықтардың саяси өмірдегі рөлі өсе бастайды. Бұл
процесс моңғол қағандарының орталық билігінің әлсіреуімен қатар жүріп,
нәтижесінде жергілікті этностарға негізделген Шыңғыс хан ұрпақтарының
мемлекеттері пайда болады. Оған Қытайдағы Құбылай әулетінің, Ирандағы
Хулагу әулетінің, Батыс Дешті Қыпшақтағы Батый әулетінің, Жетісу мен Шығыс
Түркістандағы, Орта Азиядағы Шағатай әулетінің мемлекеттері дәлел бола
алады. Ал Қазақстан жеріндегі моңғол жаулап алушылығынан кейінгі дәуірде
этникалық негізде құрылған мемлекетке Орда Ежен әулетінің мемлекеті немесе
Ақ Орда мемлекеті жатады.
Ақ Орда тарихы арқылы ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы әлеуметтік-этникалық,
саяси-этникалық және мәдени процестерді анықтауда, сондай-ақ ХҮ ғасыр
ортасында қалыптасқан Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары мен қазақ
халқының қалыптасуы барысындағы этникалық процесті біле аламыз. Сондықтан
да Ақ Орда мемлекеті тарихының Отандық тарихта, оның ішінде Орта ғасырлық
Қазақстан тарихында алатын орны ерекше.
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында Жошы Ұлысының құрылуы өлкенің
әскери, саяси, этникалық дамуындағы өте маңызды фактор болып табылады. Жошы
Ұлысы ортағасырлық Қазақстан территориясында болашақтағы мықты
мемлекеттіліктің негізін салып берді. Дербес ұлыстық құрылыс, Жошының
жүргізген әкімшілік-саяси істері ол қайтыс болғаннан кейін оның балалары
жалғастырды. Әкесінің жүргізген саясатын жалғастыруда улкен баласы Орда
Еженнің рөлі зор.
Шыңғыс ханның жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп бергені баршаға
мәлім. Жошыға тиген Дешті Қыпшақ жері өз ішінде Жошының ұлдары арасында
ұлыстарға бөлінеді. Жазба дерек мәліметтеріне сүйенсек, Дешті Қыпшақта
Жошының үш ұлы: Орда Ежен, Батый және Шайбан билік еткен. Жоғарғы билікке
үлкен ұл Орда Еженнің толық құқы болса да, ол Жошының мұрагері етіп інісі
Батыйды ұсынады. Батыйдың Ұлысы Дештінің батысында, ал ағасы Орда Ежен
шығыста, Жошының бесінші ұлы Шайбан екі ағасының ортасындағы иеліктерге
билік жүргізеді. Дешті Қыпшақта ұлыстардың құрылуы, 1225 жылдан кейін, яғни
Жошы ханның өлімінен кейін жүзеге асады [1].
Жошының үлкен ұлы мұрагерлік дәстүр бойынша әкесінен кейін оның
алғашқы қонысы – Ертіс аймағын иемденді. Яғни, Орда Ежен ұлысы Дештінің
шығысында: Ертістен Ұлытау мен Қаратауға дейінгі аймақ аралығында болып,
орталығы Ертістің жоғарғы ағысы бойындағы Алакөл маңында орналасады. Бұл
жөнінде ХІІІ ғасырдың 40-жылдары осы маңнан өткен Плано Карпини, ХІІІ
ғасырдың соңында Марко Поло мәліметтер жазып қалдырған. Саяси құрылымның
аты бұл кезеңде Орда Ұлысы деп аталғандығы деректерден белгілі.
Жошы өлгеннен кейін хан тағына мұрагерлердің отыру мәселесін Шыңғыс
ханның өзі шешті. Авторы белгісіз "Шаджарат әл-атрак" дерегі бойынша,
"Жошының баласы Бату, әкесінің өлімінен кейін өзінің ұлы атасы Шыңғысханның
бұйрығы бойынша Дешті Қыпшақта сұлтан билігіне келді"[2]. Дәл осы процесс
Әбілғазының "Түрік шежіресінде" төмендегідей беріледі: "Шыңғыс хан Жошы
өлімінен соң, қатты қайғырып аза тұтты. Аза тұтып біткен соң, Өтшікенге:
"Сен Дешті Қыпшаққа бар, Жошы ханның екінші баласы Бату, лақабы Сайып хан,
соны әкесінің орнына отырғызып, інілері мен әмірлерді соған бағындыр. Егер
інілері мен әмірлері сенің сөзіңді тыңдамаса, өзің анда қалып, маған
хабарла, біз сенің айтқаныңды істелік", -деді. Өтшікен Жошының ұлысына
жақындағанда Бату хан хабар алып, інілері мен балаларын алдынан жіберді,
өзі олардың артынан шықты. Өтшікенмен көрісіп, қазаны аза қылды. Үш күннен
соң Өтшікен Батуды әкесінің тағына отырғызып, Бату ханның інілері мен
әмірлеріне Шыңғыс ханның айтқан сөздерін жеткізді, барлық халық оны қабыл
қылды. Одан соң моңғол рәсімімен ұлық той жасап, Батуға аяқ берді, көп
сыйлықтар үлестірді"[3]. Шыңғыс ханның Жошы ұлысының мұрагерін таңдаудағы
мұндай шешіміне Жошының екінші ұлы Батудың талантты қолбасшы, тәжірибелі
саясаткер болып, оның Батыс елдерін жаулауда және Мөңкені жалпы
империялық таққа әкелуде дәлелдеуі ғана емес, оның үлкен ағасы әке тағынан
бас тартып Батуға беруі әсер етті. Сонымен қатар, Рашид ад-дин "Орда
Батудың хандық құруына келісті. Сөйтіп ол әке орнына таққа келді,"- деп
жазады [4].
Жошы хан Шыңғысханның тұңғыш ұлы, бірақ ол империяның жеке дара
билеушісі емес, Жошы оның билігіндегі ел, жері империяның ұлы қағаны
Шыңғысханның тікелей өз билігінде болғанынескерген жөн. Сондықтан ұлы
қағанның көзі тірісінде оның өз ұрпақтары арасында тақ таластың тууы мүмкін
емес. Өйткені қаған билігіндегі аймақтардың билік мәселесін қаған тікелей
өзі шешетін болған. Бұл туралы әйгілі Көк дәптер (Ұлы жарғы) және 1219 жылы
көктемде өткен құрылтай шешімдерінде белгіленген. Жарлық бойынша ұрпақ
мұрагерлігін жасының үлкен, кішісіне қарай емес, білгір, біліктілігіне орай
қаған кеңесі шешетін болған. Бұл туралы 1219 жылы көктемде болған құрылтай
шешімінен айқын аңғаруға болады. Мұнда ұлы қағанның өзінің ресми мұрагері
болып қағанның тұңғыш ұлы Жошы емес, үшінші ұлы Үгедей белгіленді. Сол
жиында Үгедейдің: Егер менің ұрпағымнан шөпке ораса мал жемейтін, бұғы
аттым деп тышқан алатын жетесіз шықса қайтпекпін?,-деген. Бұл сауалға
Шыңғысханның: Егер олай бола қалса, менің басқа ұрпағымнан бір жетелі
табылар,-деген жауабы көп жағдайды аңғартады. Мұнан ең әуелі ежелгі Түрік-
моңғолдың мұрагерлік салтымен қатар, көшпенді ордалардың демократиялық
дәстүрін аңғаруға болады.
Сонымен Шыңғыс хан үш немересін басқаларынан жоғары қойып, олардың бір-
бірінің арасындағы дәрежелерін анықтады: ақ түс және алтын Батудың
белгіленген үлкендігінің айғағы болды, көк түс және күміс Орда Еженнің
Батуға бағыныштылығын, боз түс және болат – Шайбанның Батуға да, Орда
Еженге де бағыныштылығын көрсетті. Мұнда түс пен металл рәмізінен түрік-
моңғол халықтарының құндылық түсініктерінің сатысы айқын көрінеді: бірінші
орында ақ түс пен алтын, екінші орында – көк пен күміс, үшінші орында боз
бен болат. Ақ пен алтын, көк пен күміс, боз бен болат сөз жұптары өзара
үндесіп келеді. Бұл үндестік мәтіннің поэтикалық әуезділігі мен
салтанатттылығын күшейтіп қана қоймайды, сонымен бірге байырғылығы
қиындықпен танылатын эпикалық-лексикалық еліктеме штамптарын да айқындай
түседі. Бұл мысалдар түс белгілеу символикасы дүниенің төрт құбыласы
бойынша анықтауға емес, әлеуметтік жіктелуге байланысты болуымен қызықты.
Келтірілген үзіндінің анық аңыз әңгімесін тарихи шынайы да түсінсек,
оны басқа мәліметтермен салыстырғанда мынадай ақпарат алуға болады:
1. Ақ Орда мен Көк Орданың тура мағынасы – ақ және көк түсті киіз
үйлер. Киіз үйлерді Шыңғысханның өзі қойғызғандықтан, бұл жай дәріптеліп,
саяси құқықтық дәстүр құруға негіз болды. Олар Жошы қайтыс болғаннан кейін,
Шыңғыстың өліміне дейін, яғни 1227 жылы қойылған. Қалай болғанда да ол
Батудың 1236 жылғы Батыс жорығынан бұрын болды, оны біз Орда Еженнің Біз
жат жұртқа кетіп бара жатырмыз деген сөздерінен көре аламыз.
2. Киіз үйлердің түстері Жошының үш ұлының дәрежесін, сонымен қатар
олардың Жошы ұлысындағы иеліктерін белгіледі: Орда Еженнің ордасы шығыста
орналасқан, сондықтан Көк Орда термині ұлыстың шығыс бөлігіне, оның сол
қанатына, ал Ақ Орда - батыс, оң қанатына қатысты айтылу керек. Батыс
жорығынан кейін Дунайға шейін жеткен Жошы ұрпағы ұлысының жері емес,
Жошының Шыңғыстан алған, Жайықтан Ертіске дейін созылған ұлыс аумағы
үлестірілді. Бұл өз кезегімен Батудың Ордасы – Ақ Үй бастапқыда Жайықтан
Шығысқа қарай, ал Еженнің Ордасы, Көк Үй - Ертістің (Сырдарияның,
Алакөлдің, Емілдің) жағасында орналасқан, яғни Ақ Орда және Көк Орда
терминдері державаның немесе тіпті географиялық аудандардың ресми атаулары
ретінде де әлі қолданылмаған және ауыспалы метафоралық мәнге ие болып, Көк
Орда Ежен үлесін, Жошы ұлысының сол қанатын белгілеу үшін пайдаланылған.
3. Батыс жорығынан кейін Жошы ұрпағының ұлысы өлшеусіз өсті және Бату
мен Орда Ежен иеліктері арасындағы шекара батысқа қарай ығысып кетті.
Нәтижесінде Ақ және Көк Ордалардың жаңа аумақтық нұсқалары белгіленді,
олардың екі түрлі географиялық бейнесі пайда болды және олардың мөлшері мен
шекаралары жөнінде екі ассоциациялар жүйесі белгілене бастады, олардың
біріншісі Батыс жорығына дейінгі кезеңге жатады, ал екіншісі жорықтан кейін
қалыптасқан. Ақ және Көк Ордалар тек кей кездерде ғана жазбаша еңбектердің
беттеріне түскені болмаса, ресми белгілеу болмағандықтан, негізінен ресми
іс жүргізуде қолданылмай, далалық ауызша тарихи дәстүрде сақталған.
Автордың есептеу нүктесі ретінде осы екі жүйенің қайсысын қолданғанына
байланысты дереккөздерінде Ақ және Көк Ордалардың алғашқы және кейінгі
бейнелерінің бір-біріне сәйкестігінің нәтижесі ретінде қайшылықтар
туындайтын. Осы айтылғанның барлығы жазбаша деректерде Ақ Орда және Көк
Орда терминдерінің көрінеу жүйесіз және тіпті кездейсоқ қолданылғандығын
түсіндіреді; ал қазіргі кейбір мамандар болса қазіргі кездегідей мағына,
мазмұн және нақты тарихи, аумақтық-саяси мәнді негізге алады да, олардың
қызмет етулерінің мүлдем басқа көрінісін көргілері келеді.
Кейбір дерек көздері Ақ және Көк Орда туралы мәселені тіпті
шиеленістіріп жіберді. Ең алдымен олардың қатарына Ақ және Көк Ордалардың
орнын қателесіп ауыстырып жіберген, смондай-ақ Шығыс Дешті Қыпшақта билік
құрған әулеттер туралы мәселені мүлдем шатастырған Муин ад-Дин Натанзидың
Ескендір анонимін жатқызуға болады.
Шайбан мен оның ұрпақтарын шексіз дәріптеп жіберген Шайбан
ұрпақтарының тарихнамасы да бұл ретте өз рөлін атқарды. Түрлі тарихнамалық
шығыс шығармаларын ғылыми айналымға дәйексіз ендіру және солардың
кейбірінің, мысалы, жанағы Ескендір анонимінің, шығыстанудың соңғы
жетістіктеріне сай қайта қаралуы тиіс. Әбілғазының Шаджара-йи турк ва
могулының биік беделінің орынсыз сақталуы – Ақ және Көк Ордалар проблемасы
жөніндегі пікірталаста және жалпы Дешті Қыпшақ тарихнамасында күні бүгінге
дейін жағымсыз рөл атқарды және атқарып келеді.
Алтын Орданың Ресей мен Батыста ғылыми зерттеле басталғанынан бері Ақ
және Көк Ордалардың қай жерде болғаны туралы туындаған пікірталас жалғасып
келіп, Көк Орда шығыста, ал Ақ Орда батыста болған деген тұжырыммен
аяқталды. Батыс жорығынан кейін Алтын Орда Ақ Ордамен теңдестіріліп кеткені
анықталды. Бұл пікірді Шыңғыс-наменің деректері де растайды.
Алтын Орда – Жошы ұлысының орталығы, Ақ Орда – оның сол қанаты, ал Көк
Орда – оң қанаты деп есептейтін А.В.Митрошкинаның пікірі өзгелерден оқшау
тұр.
Пікірталастың қорытындылары шығарылды. Сондықтан да пікірталас
нәтижелерін саралаусыз Ақ Орданың шығыстық мекені туралы пікір қайта
көтеріліп, оның үстіне ол ХІІІ ғасырдың ортасынан ХҮ ғасырдың бірінші
ширегіне дейін өмір сүрген мемлекет болды деп айтылатын жарияланымның жарық
көруі күтпеген жағдай еді.
Қазіргі күнде Ақ және Көк Орда жөніндегі пікірталас негізінен олардың
пайда болуы мен құру уақыты және Шайбан иелігінің орналасуы мен аталуына
қатысты мәселелер шеңберіне ауысты. Ақ және Көк Ордалардың пайда болу
уақыты туралы айтыстың егжей-тегжейіне кірмей, тек Шыңғыс-наме
мәліметтері бойынша оар уақыты жағынан Жошы ұлысымен шамалас және Батыс
жорығынан дейінгі уақыттан басталады, сондықтан олардың генезисі ХІІІ
ғасырдың ортасынан гөрі ертерек уақытпен белгілену керек екенін айтамыз. (1
том деректе)
Жошы хан қайтыс болғаннан кейін оның негізгі иелігі болып табылатын
Ертіс өңірі оның үлкен ұлы Орда Еженге өтті. Оның ордасы алғашында Ертіс
бойында, кейінірек ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында Орданың ұрпақтары тұсында
Сырдарияның орта ағысына көшті. Осы Орда Еженнің және оның ұрпақтарының
иелігіндегі жерлер Ақ Орда мемлекетін құрды. Сонымен қатар Қазақстанның
барлық территориясы Ертістен Жайыққа дейін, Шағатайлықтардың иелігінде
болған Қазақстанның біршама аудандары Жетісуды қоса алғанда Орда
ұрпақтарының иеліктерінің құрамына кірді.
Шығыс Дешті Қыпшақ территториясында жаңа ұлыстық жүйенің құрылуы
Жошының үлкен ұлы Орда Еженнің қызметімен тікелей байланысты. Орда Еженнің
туылған және қайтыс болған жылдары туралы ортағасырлық тарихи деректерде
нақты мәлімет кездеспейді. Ал оның билікке келуі, сонымен қатар саяси
қызметімен байланысты саяси оқиғалар туралы Рашид-ад дин, “Васссаф-и
Хазрет”, Джузжани, Джувайни және басқа да тарихшылар мен жылнамашылар
еңбектерінде кездеседі.
Жошының 1225 ж. күзде қайтыс болғанын ескере отырып, әкесінің
мұрагері және Жошы ұлысының ханы болып Бату тағайындалғанын есепке алу
керек. Осыдан шыға отырып, зерттеулер бойынша 1226-1241 жылдар аралығы
Жошының екі баласының билеу кезеңі деуге болады. Шығыс Еуропаға жеті
жылдық жорыққа дейін Жошы ұлысының батыс шекарасы Жайықпен шектелген
болатын. Орда Ежен Ұлысының алғашқы кезеңдегі территориясы Қазақстанның
біршама бөлігін: Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігіін, Ертіс бойының кең
алқаптарынан Ұлытау мен Қаратауға дейінгі жерлерді алып жатты. 1236-1242
жылдары Батыйдың батысқа жасаған жеті жылдық жорығы нәтижесінде Жошы
ұрпақтары ұлысының территориясы батыста Дунайға дейін кеңейді. Өз кезегінде
Батый хан ағасы Орда Ежен мен інісі Шайбанға сіңірген еңбектері үшін
бұрынғы ұлыстарына тағы жаңа жерлер үлестіреді. Тарихшы Әбілғазының
дерегінде Батый Шайбаниға он бес мың үйлік, Орда Еженге он мың үйлік ел
берген [5]. Соның нәтижесінде Шайбан ұлысы солтүстік және солтүстік-батысқа
қарай созылып, Батыс Сібірмен башқұрлар жерін қамтиды. Ал Орда Ежен ұлысы
болса, Сырдың орта ағысы бойына дейін созылып, шығысы Ертіс алқаптарынан
батыста Ырғыз өзеніне дейінгі жерлерді және Оңтүстік Қазақстан өңірін
қамтиды. Осылайша, Сыр өңірі Орда Ежен ұлысына қосылады.
Жошы ұлысы территориясы әскери бөлуге сәйкес үлкен екі қанатқа
бөлінді. Жошының басқа ұлдарының барлығы осы екі қанаттарға кіріп,
өздерінің үлкен ағаларына бағынышты болды. Жошыға берген монғол әскері де
оның өлімінен соң үлкен ұлдары арасында бөліске түсті. Осыған байланысты
“Жамиғат тауарихта”, -“Жошы ханның әскерінің жартысы Батуға берілді,”-
делінеді [6]. Жошының төрт мың жеке әскері, ол қайтыс болған соң “бір түмен
әскерден асып, үлкен ұлы Хордуға (Бату) бағынышты болды. Орда өзінің кіші
інілері Удур, Тоқа Темір, Шингкум және Сингкумдармен бірге әскердің сол
қанатын құрды, оларды қазіргі уақытқа дейін сол қанат сұлтандары деп
атайды”[7].
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында Жошы ұлысын бірігіп басқару ұзаққа
созылмады. Батыйдың жеті жылдық жорығынан кейін, ол, Еділ бойында
зерттеушілер еңбектерінде “Алтын Орда” деп аталған жаңа ұлыстық мемлекетті
құрды. Жошы ұлысының батыс шекарасы болған Жайық, енді Батый мен Орда
ұлыстарының иелігінің арасы болды. Осы уақыттан бастап, әр ұлыс өзінің
тарихын бастап, ішкі және сыртқы саясатын бөлек жүргізді [8].
Әбілғазыдан бұрын жазылған Өтеміс хажының “Шыңғыснаме” еңбегінде Ақ
және Көк Орда туралы мәлімет Дешті Қыпшақтағы жоғарғы билікті Батуға беру
жайлы әңгіме де кездеседі. Жошының өлімінен кейін үлкен ұлы Орда Ежен мен
Бату арасында билікті бір-біріне ұсынады. Нәтижесінде олар Шыңғысханға
аттанады: "Бір шешеден туған екі бала және басқа әйедерінен туылған он
жеті бала бірге ұлы ханның ордасына аттанады. Олар ханға келген кезде, хан
оларға үш орда: Сайын (Бату) ханға Алтын босағалы Ақ орда, Едженге (Орда
Ежен) – Күміс босағалы Көк Орда, Шайбанға Болат босағалы Боз Орда
тігеді"[9].
Бұл мәлімет Ақ Ордамен Көк Орданың тікелей мағынасын беретін болса,
онда олар Бату ханның батысқа жасаған жорығына дейін құрылған. Мұны Батудың
Орда Еженге “біз басқа ордаға кетеміз”, – деген сөздері дәлелдейді.
Үйлердің түсі Жошы балаларының Орда түсін анықтаған және Жошы ұлысындағы
иеліктерді шектеген. Орда Еженнің ұлысы шығыс аймақта болды, сондықтан “Көк
Орда” ұғымы ұлыстың шығыс бөлігіне, сол қанатқа, ал Ақ Орда ұғымы батыс
бөлігіне оң қанатқа тиесілі қолданылуы керек. Бұған батыс жорығынан кейінгі
Дунайға дейін созылған Жошы ұрпақтарының териториясы емес, Жошының
Шыңғысханнан алған Ертіс және Жайық өзендері арасындағы иелік енеді. Соған
сәйкес, Батудың алғашқы Ордасы – Ақ Орда, Жайықтың шығыс жағында, ал Орда
Ежен ұлысы – Көк Орда, Ертіс жағалауында орналасқан. Плано Карпини (1245-
1247 жж.) Орда Ежен Ордасын Алакөл көлінен шығысқа қарай орналастыра
отырып, “бұл жерде Балқаш көлінен оңтүстік шығыс Татар сұлтандарының ең
алғашқы өкілі, Батудың ағасы Орда сұлтан тұрған және мұнда оның өз ордасы
немесе әкесінің ордасы орналасқан”, – деп мәлімет береді [10].
Бірақ бұл кезде Ақ Орда және Көк Орда терминдері мемлекет атауы
немесе географиялық аймақ ұғымы ретінде қолданылмайды, тек Көк Орда – Орда
Ежен, Жошы ұлысының сол қанат иелігі, ал Ақ Орда – Бату ханның, Жошы
ұлысының оң қанат иелігі екендігін анықтауда пайдаланылады.
Жошы ұрпақтарының Батыс жорығынан кейін, Бату хан мен Орда Ежен
иеліктерінің шекарасы Батысқа қарай кеңейді. Әбілғазы өз еңбегінде Бату
хан жеті жылдық жорықтың нәтижелі аяқталуынан кейін ағасы Орда Еженге
Қосымша ұлыстар мен иеліктер берді деп баяндайды. Нәтижесінде Ақ және Көк
Орданың жаңа территориялық құрылымы айқындалды, соған сәйкес екі жүйе
қалыптасты. Біріншісі – батыс жорығына дейінгі иелік, екіншісі – батыс
жорығынан кейінгі қалыптасқан иелік. Себебі бұған дейін Ақ Орда және Көк
Орда атаулары нақты қолданылмаған еді.
Ақ және Көк Орда мәселесін кейбір деректер күрделендіре түседі.
Мәселен, Муин Ад-Дин Натанзидың Ескендір Анонимі еңбегінде мынадай бір
деректі кездестіруге болады. Жошы ұлысы екі бөлікке бөлінді. Сол қанатқа
қарайтындар Ұлық-таға, Сегіз ағаш, және Қаратал, Түйсен (Тюмень) жерлері,
Женд және Барчкент аймақтары ноғай ұрпағына бекітілді, олар Ақ Орда
сұлтандары деп аталды, оң қанат Ибир-Сибирь, Русь, Липка , Маджар, Булгар,
Башқұрт және Сарай, Берке Тоқтай ұрпағына қарады, оларды Көк Орда
сұлтандары деп атады.
Орда Ежен ұлысының билеушілері іс жүзінде тәуелсіз болды, өздерін
Алтын Орда хандарына бағынышты деп мойындаса да, олардың құрылтай
жиналыстарына бармады. "Әуел бастан-ақ деп жазады Рашид ад-Дин, -оның
орнындағы Орда тұқымының қайсы біреуінің Батый тұқымынан тараған хандарға
барған кезі болған емес, өйткені олар бір-бірінен шалғай орналасқан,
сонымен қатар, өз ұлысының тәуелсіз патшалары болып табылады. Бірақ олар да
Батыйдың орынбасары кім болса соны өзінің патшасы әрі әміршісі санау әдеті
болған және олардың есімдерін бұлар өз жарлықтарының жоғарғы жағына жазып
отырады"[11].
Іс жүзінде ХІІІ ғасырдың ортасынан бастап Орда Ежен ұлысы дербес
мемлекет болып, шығыс деректерінде ол Ақ Орда деп аталады. Оған билік
жүргізгендер хан атағын иеленді және олармен Батый хан және оның
мирасқорлары ғана емес, сондай-ақ, бүкіл империяның жоғарғы хандары да
санасып отырған. Бірақ мәселе осымен тынып, мемлекет істеріне нақты араласу
болмаған. Алтын Орда хандары Иран әміршілерімен үнемі дұшпандық қатынаста
болғанымен, Ақ Орданың хандары XIII-XIV ғасырлар шебінде Хулагу
ұрпақтарымен дипломатиялық қатынаста болып, елшілер алмасып отырды.
Жошы ханның өз көзі тірісінде-ақ Ақ Орда ұлыс-елге айналып,
күміс теңгелер соғыла бастағаны жайлы деректер кездеседі. Жошы ұлысының
хандары,-деп жазады Равил Фахрутдинов, - исі жошылықтар соққан күміс ақша
динарларын Жошы ақшасы деп те атай береді. Жоғарыда айтып өткеніміздей,
Жошы өлгесін Ақ Орда шаңырағын оның тұңғыш ұлы Ордадан басқаны
тарихшылардың арасында айтыс-тартыс тудырмай отырғаны ақиқат. Орда Ежен
Жошы ұлысының сол қанатының әскери қолбасшысы, жеке дара билеуші хан-оғлы
еді. Түркі және моңғолдық мемлекеттік үрдіс-салты бойынша хан-оғлы немесе
хан-хүү жеке дара билік иесі болып табылады. Ежен (Эвэн) монғол-
тунгусша хан лауазымымен парапар. Қытай тарихшысы Су Би Хай Ақ Орданың
бірінші ханы Орда Ежен еді -деп жазады. Ханның билігінде түмен, мыңдық,
жүздік нояндары, ордада оның тікелей ұрпақтары және нояндарының ұлдарынан
құралған Хишигтэн гвардиясы жасақталды. Хан-оғлан басқарған Ордалар өз
билігіндегі аймақтарға даругалар (әкімдер) аттандырды. Жасақ Орда
билігіне тікелей бағынышты болды.
ХІҮ ғасырдағы Парсы тарихшысы Вассаф-и-хазрет лақап атымен әйгілі
болған Шихаб ад-дин Абдаллахтың мәліметі бойынша, Орда Еженнің көзі
тірісінде тікелей өз билігінде 10 мың тұрақты жасағы болған. Ордада
бітікшілер тобы жұмыс істеді, басқа елдердің елші, жаушыларын қабылдады. Өз
қарамағындағы өлкедегі Өртең (ям) ісіне жауапты болды. Қарамағындағы
халықтан салық түрінде азық-түлік (шүүс) жинап, оның көлемді бөлегін
Империя орталығына жөнелтіп отыруға міндетті болды. Орда маңдайшасына тоғыз
тұғырлы ақ қарабас ту көтерілді. Ту ордамен бірге көшіп-қонып отырды. Бұл
бір жағынан елдіктің белгісі болса, екіншіден Орданың айбынын әйгіледі.
Қазақ даласында бұрынғы Түріктік мемлекеттік салт Ақ Орда арқылы осылайша
қайта жаңғыра бастады. Ақ Орданың орталығы алғаш Ертіс бойында болды. Бірақ
Ертістің қай тұсында болғаны жайлы нақты дерек жоқ. Бұл төңірегіндегі
болжамдардың көпшілігі 1245 жылы Ертісті басып Моңғолияға өткен Италияндық
монах Плано Карпини белгілеуінен туындайды. Ол былай деп жазады: Біз,
сөйтіп, Қара –Қытай (З.Қинаятұлы – бұрынғы Ляо) жеріне жеттік. Мұнда
татарлар (З.Қинаятұлы -моңғолдар) Омыл атты бір жаңа мекен құрыпты. Одан
шығып аты бізге беймәлім бір теңізге тап болдық. Жағалап көп күн жүрдік.
Аралшықтары көп екен. Біз теңізді сол жағымызда қалдырып, орманды, нулы
өзен алқабына іліктік. Мұнда Баты ханның ағасы Ордана тұрады екен. Оның
әкесінің ордасы да осында болыпты. Плано Карпинидің мұнда келтірген
белгісіз Теңізін А.И.Малеин Байкөл десе, В.Бартольд Алакөл, ал
М.г.Сафаргалиев Балқаш болар деген болжам жасайды. Г.А.Феодоров-Давыдов
бұлардың қай-қайсысы болуы мүмкін емес дей келіп Ақ Орданың орталығы
Ертістің өр бойында болды делінетін Рашид ад-диннің пікірін жақтайды.
Осыған байланысты тарихшы З.Қинаятұлы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы
өлкесінің географиясына тоқталып өтеді. 1) П.Карпинидің жүріп өткен жолы
Қызылбас көлінің батысына қарай Емілден алыс емес көрінсе. 2) Ертісті
өрлегенде Теңіз сол жэағында қалып бара жатса онда П.Карпини айтқан сол
жағындағы Теңіз Байкөл де, Балқаш та болуы мүмкін емес. Ұлы теңіз
жағасынан шығып, Қыпшақтың сары даласында араға айлар салып теңіз суын
аңсап, арып шаршап келе жатқан европалық жолаушы үшін Алакөл Теңіз болып
елестеуі тіптен де ғажап емес, одан ары Марқакөл, Зайсан жатыр. Осыған
қарағанда П.Карпинидің Теңіз атандырған Ұлы суы - тек Алакөл болмақ.
Сөйтіп, біз В.Бартольдтың пікірі ұтымды деген қорытындыға келеді.
Алакөл, Ертіс аралығы, Қалба тау (бұрынғы Найман көгі) қойнауы табиғи
және әскери тактикалық мүмкіндігі жағынан Орда тігуге бірден-бір қолайлы
жер. Біріншіден, мұнда Найманның бұрынғы Қиялық қаласының орны жатыр.
Екіншіден, Шыңғысхан 1224 жылы Батыс Хорезм жорығынан ат басын ел жеріне
бұрған жолында осы өлкенің Бұқа Шошығанында ұлы жиын құрғаны белгілі.
Хорезмге аттанған жолында да ол мұнда ұзақ аялдап, ат көлігіне қоң
алдырған. Қазақта Тұлпар аунаған орнында түк қалады деген ұлы сөз бар.
Қалай дегенмен Ақ Орда осы маңда болғанында күмән жоқ сияқты. Бұл өлке
Хайду ханның тұсында Моғолстан билігіне өтіп, соңынан Қазақ билігіне қайтып
оралған. Плано Карпини белгілеуі және Баты хан ағасы Орданаға Сен мен үшін
әке орнына әкесің, біз басқа жұртқа кетіп барамыз деген сөзіне қарағанда,
Қазақ ордасына айналған Ақ Орданың Жошыдан кейінгі шаңырақ иесі сөз жоқ
Орда Ежен. Ол Жошының тұңғыш ұлы, 1204-1205 жылдары шамасында Жошының үш
бәйбішесінің бірі Қоңырат қызы Сартақайдан туған. Моңғол жазылымдарында
оның 1223 жылы Құлан басында, 1224 жылы Бұқа Шошығанда болған жиын, 1229
жылы ұлы әкесіне аза тұтып барып Үгедейді, 1246 жылы Күйікті қаған сайлаған
ұлы құрылтайға қатысқанынан өзге тартымды деректер кездеспейді. Орда Ежен
әулеті шежіресі Рашид ад-дин, Әбілғазының Түрік шежіресі, Бүркеншік
Ескендір, Чингисийн язгуур төрлийн цадигуд, Гаффардың Бейбіт өмір
құрушылардың тізімі және Хайдар Рази тарихы қатарлы тарихи шежірелерде
там-тұмдап жазылған тұстары бар.
Мөңке қаған Жошы ұлдарына жолдлаған заң жарлықтарында Орда Еженнің
атын Баты ханнан бұрын атайды. Бұл, біріншіден, Орда Ежен шаңырақ иесі,
екіншіден, оның билік статусы Баты ханмен пара-пар болғанының белгісі.
Рашид ад-диннің хабарлауы бойынша, Орда Еженнің үш бәйбішесінен жеті
ұлы болды. Оның бірнеші ұрпағы Ақ Орданы биледі, Жошы ұлысының бас билігіне
жеткендері де бар.
Жошы ұлысы майдан жағдайында болды. Майданның негізгі мақсаты Қыпшақ
даласындағы билігін шыңдай отырып, жергілікті жауынгер түркілердің күшімен
Батысты жаулап алу болатын. Бұл жауапкершілік әуелі Жошының өзіне жүктелді.
1229 жылы Үгедейді хан тағына отырғызған ұлы құрылтай шешімі бойынша Моңғол
қолы екі әскери топқа бөлініп, бұрын Төле, Үгедей билігінде болғпн ел, жер
түгелімен Үгедей билігіне өтіп Шығыс жорығына аттанды. 1235 жылы
Қарақорымда ұлы құрылтай шақырылды. Құрылтайға Баты хан, Орда Ежен бастаған
Жошы ұлдарының негізгі тобы түгелдей қатысты. Құрылтайда батыс жорығына
байланысты мәселе қаралып, майданның әскери басшылық құрамы белгіленді.
Шыңғысханның өз аманаты бойынша батыс жорығының бас қолбасшысы болып
Жошының екінші ұлы Баты хан тағайындалды. Бұл моңғол тарихында Ахмад
хөвгүүдийн аялал (Тұңғыш ұлдар жорығы) деп аталады. Өйткені әскери
басшылық құрамында Төленің тұңғыш ұлы Мөңке, оның інісі Бошго, Үгедейдің
тұңғыш ұлы Күйік, оның інісі Хадан, Шағатайдың ұлдары Бури, Байдар және
Кулькан, Жошы ұлдары Баты, Ордана, Шибан және Тангуттар енді. Әскери
кеңесші болып әйгілі Сүбедей батыр белгіленді. Моңғол даласынан аттанған
қол 1236 жылы күзде Жошы ұлдарының Орталық Азиядағы әскери тобына келіп
қосылды. Батыс жорығы тарихта жан жақты зерттеліп шешімін тапқан мәселе.
Бұл жорықта бізге қажеттісі Ақ Ордадан аттанған Жошы ұлдарының батыс
жорығында атқарған рөлі жөніндегі мәселе болмақ. Өйткені жорық жолында
әрқайсысының атқарған рөлі, жасаған ерліктері ордалардың келешек тағдырына
елеулі із қалдырып, Жошы ұлысы билігінде олардың алар орны айқындалды. Орда
Ежен інілері Баты, Берке, Хадан, Бури тобының қатарында Мокшей
(В.Тизенгаузен Букши немесе Юкши), Буртас Арджан үшін шайқасқа қатысып,
барлық нысананы қолға түсірді. Бату, Күйік, Мөңке тобында Арпанды алуға
қатысты. Баты, Хадан, Бури тобында Козельск шайқасына қатысты. Орда Ежен
Тисса үшін шайқаста ерлік көрсетсе, Жошының бесінші ұлы Шибани Бұлғар
қамалын алу кезінде ерекше көзге түсті. Қай-қайсысы да батыс жорығынан
үлкен абыроймен оралды. Батыс жорығы нәтижесінде ордалардың іргесі кеңіп,
екінші бір қайта өрлеу кезеңі басталды. Тарихи жазылымдарда ана орда, мына
орда деп шытырманға айналдырылып келген Шибан-Сюргаль ордасы осы кезеңнің
туындысы деп қараймыз. Осыған дейін Шибан Ақ Орданың билігінде, шығыс
әскери тобының, құрамында болып келген. Батыс жорығынан олжалы оралған Баты
хан өз туыстарына билігіндегі аймақтарды (уәлаят) қайта бөліске салды. Бұл
жолғы бөлістен үлкен олжа қанжығалағандардың бірі Баты ханныі інісі Шибан
болды. Шайбани жеке орда тігіп бөлінуі осы тұстан басталады. Бұл туралы
Махмуд ибн Уали былай деп жазады: ... Шыңғысхан ұлы Жошы хан баласы Шибан
хан жеті жылдық жорықта Ас, Орыс, Черкестер және Бұлғар жұртын жаулап алу
кезінде көрсеткен ерлігі ескеріліп ағасы Бату ханнан сыйлық ретінде төрт
омақ алды. Зубдат әл-асар арқылы Қазақ ССР тарихының хабарлауы бойынша
олар: Қосшы, Найман, Бұйрық және Қарлұқ тайпалары. Мұндай дерек Әбілғазының
Түрік шежіресінде де бар. Бірақ аталған деректерге қарап жалпы Қосшы,
Найман, Қарлұқтар түгелімен Шибан билігіне өтті деген қорытынды жасауға
болмайды. Аталғандар – күллі Орта Азияға шашырай қоныстанған іргелі
тайпалар. Олардың Шибан билігіне өткендері тек оған тікелей қарасты болған
өлкелерде тұратын бөлімдері ғана.
Ал Шибан үлесіндегі территориясына келсек, ол жайлы Әбілғазының Түрік
шежіресінде былай деп хабарлайды: Отырар жерің ағам Алшын (Орда Ежен) мен
менің аралығымда болсын, жазда Ырғыз, суықта Ор, Електен Орал тауына дейін
Жайықтың күн шығыс тарапын жайла, қыста Аққұм, Қарақұм, Сыр суының бойы,
Шу, Сарысудың аяғын қыста, - деген. Сөйтіп, Шибан әулеті екі Орда (Алтын
Орда, Ақ Орда), осынау екі ордаға сүйенген әскери екі қанаттың (оң, сол)
ара жібін жалғап, жоғарыда аталған өлкелерде көшіп-қонып жүрді. Әбілғазы
шежіресінде Шибан әулетінен хандық құрған Бахадүр, Жошы бек, Бодакул, Мәңгі-
Темір, Пулаттың атын атағаны болмаса, ХҮ ғасырдың 20 жылдарына дейін Шибан
ұлысы тарихы туралы тиянақты деректер кездеспейді. Шибан ұлысының аты тек
Жұмадық хан, Әбілхайыр хан тұсынан бастап атала бастайды. Шибаниліктердің
дәуірлеген кезеңі тек Әбілхайыр хан мен Мұхаммед Шибанидің тұсы.
Батыс жорығы нәтижесінде қол жеткізген жаңа үлестен Ақ Орда билеушісі
Орда Ежен де құр қалмады. Әбілғазының айтуы бойынша, Баты хан: Бұл сапарда
ісімізді бітірген сен болдың деп, оған оң мың үйлік ел берді. Осының
нәтижесінде Ақ орданың іргесі Батысқа қарай қанат жая түсті. Орда Еженнің
тұсында Ақ Орда орталыққа тәуелді болмады. Тек Қарақорым, Сарайда болған
ұлы жиындарға ғана қатысып отырды. 1246 жылы жазда Онон өзені бойындағы
Үгедейдің Сары ордасында болған Күйікті хан көтеру рәсіміне Үгедей, Шағатай
әулетіне іштей наразы Баты хан әке салтымен денсаулығын сылтауратып
бармай қалды. Бұл жиынға Жошы әулетінен тек Орда Ежен, Береке бастаған топ
қатысты.
Орда Ежен бұл жолы тек қатысушы ғана емес, келешек ұлы хаған Мөңкемен
бірге Үкімет билігін күшпен аударып алуға әрекет жасаған делінетін
Отшығынның ісін тексеру тобының құрамында болып, ағалары Отшығын ноян
бастаған бірнеше бектерді әшкерелеуге үлес қосады.
Ал 1251 жылы Мөңкені хаған сайлаған жиынға Береке сұлтан қатысады.
Орда Ежен туралы мәлімет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан тарихының түрлі аспектілерін, оның нақты тарихи даму
жолдарын жан-жақты, терең ғылыми тұрғыда зерттеу және белгілі бір тарихи
кезеңде Қазақстан аймағында өткен этно-саяси процестердің сипаттамасын беру
тарих ғылымы үшін өзекті проблема болып табылады. Қазақстан тарихының аз
зерттелген аспектілерін қарастыру халықтың тарихи зердесін қайтадан қалпына
келтіруге септігін тигізеді. Қазақстан территориясындағы ұзаққа созылған
этникалық процестер ХІҮ-ХҮ ғасырларда қазақ халқының қалыптасуы аяқталып,
осы этнос негізінде алғашқы ұлттық мемлекет – Қазақ хандығының құрылуына
әкелді. Қазақ халқының этно-саяси даму жолдарын анықтай алмай тұрып бұл
процестердің күрделілігін ұғыну мүмкін емес. Осы аймақтағы тарихи
процестердің кейінгі барысына негіз болған ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы кезеңін
ғылыми және обьективті түрде зерттеу міндеті туады. Және де осы кезеңдегі
Шығыс Дешті Қыпшақтың аймағында орналасқан Ақ Орда тарихын жан-жақты әрі
терең ғылыми тұрғыда зерттеу болып табылады.
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында моңғол дәуірінен кейінгі кезеңде
жергілікті этникалық топтар негізінде құрылған алғашқы мемлекеттік
құрылымға Ақ Орда мемлекеті жатады. ХІІІ-ХҮ ғасырларда Қазақстан
территориясындағы әлеуметтік-этникалық, саяси-этникалық және мәдени
процестерді анықтауда, сондай-ақ ХІҮ ғасыр ортасында қалыптасқан Қазақ
хандығының құрылуының алғы шарттары мен қазақ халқының қалыптасу
барысындағы этникалық кезеңді білуде – Ақ Орда тарихының маңызы өте ерекше.
Осындай маңызы жоғары тақырып болса да әлі күнге дейін Ақ Орда
тарихына арналған ғылыми жұмыстар жеткілікті емес. Оның себептеріне:
тақырыптың өте күрделілігі мен ауқымдылығы, дерек мәліметтерінің тапшылығы,
қарама-қайшылықты пікірлердің көптігі және т.б. жатса керек. Аталған
жайттар тақырыпты зерттеуге мүмкіншілік жоқ деген ой тудырмайды.
Зерттеушілердің бүгінгі күнгі өкілдері болмаса да, ертеңгі күнгі ұрпақ
өкілдерінен Ақ Орда тарихымен айналысатын мамандардың шығатыны сөзсіз.
Бұған қоса осындай тақырыпты таңдаудың тағы бір қажеттігі мынадай:
Жошы ұлысының тарихи жазбаларында Ақ Орда тарихын зерттейтін арнайы
жұмыстар жоқ, бір жағынан Жошы ұлысының жалпы тарихы бойынша зерттеулердің
көбі біржақты болып келеді. Жошы ұлысына тәуелсіз екі ұлыс – Бату мен Орда
ұрпақтарының билеген екі мемлекеті жатады, ал зерттеулерде көбіне Батыс
бөлігіне көп көңіл бөлінеді. Бұл ғылыми-зерттеу жұмысы – сәл де болса
тарихи ғылымдағы олқылықтың орнын толтыру болып табылады. Бұл тақырыптың
ғылыми-танымдық мәні де осындай жоғары.
Мәселенің тарихнамасы. Тақырыптың өзектілігі оның зерттелу деңгейімен
тығыз байланыста болады. Шығыс Дешті Қыпшақтың Жошы мемлекетінің құрамдас
бөлігі ретіндегі этно-саяси тарихының түрлі аспектілері орыс, кеңес және
қазақстандық шығыстану ғылымында екі жүз жылдан бері зерттеліп келеді.
Осындай ұзақ жылғы ізденістердің нәтижесінде тарихи зерттеулер жүргізу үшін
берік ғылыми негіздер жасалды. Ортағасырларды зерттеудегі жетістіктер
Қазақстанның ортағасырлық тарихын зерттеудегі тарихи-шығыстану
ізденістерінің мүмкіндіктері мен болашағын анықтауға себеп болады. Бұл
бағытта, Қазақстандық медиевистиканың басты мәселесінің бірі – Қазақстан
аймағында ХІІІ-ХҮ ғғ. Болған этникалық және саяси процестерді зерттеу болып
табылады. Осы мерзім ішінде маңызды этно-саяси процестер өтті, бұл
хронологиялық мерзімде қазақтардың этникалық және саяси қауымдастығының
қалыптасуының соңғы кезеңдері аяқталады, ХҮ ғасырдың екінші жартысында,
яғни осы кезең аяқталған соң, Қазақ мемлекеті құрылы бастады.
ХІІІ ғ. және ХҮ ғасырдың алғашқы жартысындағы Қазақстандық аймақты
зерттеу ісі Жошы ұлысының тарихи дамуымен тығыз байланысты жүргізілді.
Алдымен моңғол империясының бөлігі ретінде болған бұл ұлыс кейін өз алдына
бөлек мемлекетке айналды.
ХҮІІІ-ХХ ғғ. Басындағы орыс тарихшыларының М.М.Щербатов, В.Н.Татищев,
Н.М.Карамзин т.б.еңбектерінде Жошы ұлысының тарихының кейбір деректері
қарастырылады, бірақ негізінен, М.Г.Сафаргалиевтің көрсетуінше, олардың
көбін орыс-татар байланыстары қызықтырды.
ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақ тарихын зерттеудегі келесі
кезең Кеңес тарихнамасымен байланысты. Олардың қатарындағы П.П.Иванов пен
М.П.Вяткиннің еңбектері Жошы ұлысының шығыс бөлігін зерттеудегі жаңа
тарихнамалық кезеңнің басталуын көрсетеді. П.П.Ивановтың Очерки по истории
Средней Азии (ХҮІ – середина ХІХ веков) еңбегінде ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы
Шығыс Дешті Қыпшақтың қысқаша тарихын Ескендір Анонимі негізінде тоқталып
өтеді. Хандарға сипаттама береді. Зерттеуші Ақ Орданың құрылуы мен оның
саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайы арнайы зерттелмегеніне мән
береді.
М.П.Вяткиннің Очерки по истории Казахской ССР еңбегінде Жошы
ұлдарының ұлыстарының шекаралары шамамен көрсетіледі, негізгі Жошы
ұлыстарының атына мән беріледі. Ақ Ордаға мемлекеттік статус беріп,
тәуелсіз саясат жүргізді деп көрсетеді.
1950 жылы шыққан ірі кеңес тарихшылары Б.Д.Греков пен
А.Ю.Якубовскийдің Золотая Орда и ее падение еңбегінде алғаш рет Жошы
ұлысының тарихы комплексті түрде барлық белгілі деректер мен зерттеулер
негізінде – құрылуынан ыдырауына дейінгі тарихы қарастырылды. Еңбекте Ақ
Орда тарихы да қаралды. А.Ю.Якубовский Ақ Орда тарихына Жошы мемлекеті
тарихымен бір контексте қарау тұрғысынан келді. Онда Ақ Орданың тарихи
географиясы мен халқының этникалық құрамы мәселелері зерттелді.
Кеңес тарихнамасындағы тағы бір еңбек – М.Г.Сафаргалиевтің Распад
Золотой Орды зерттеуі. Онда автор Көк Орда деп атаған Ақ Орда тарихы бүкіл
Жошы ұлысымен байланысты қарастырылады.
ХІІІ-ХҮ ғасырдағы Шығыс Дешті Қыпшақ тарихының жеке проблемаларын
зерттеу Г.А.Федоров-Давыдов, В.Л.Егоров, А.П.Григорьев, А.Г.Мухамадиев,
Ю.Е.Варваровский т.б. еңбектерінде қарастырылады. Г.А.Федоров-Давыдовтың
Общественный строй Золотой Орды монографиясында Жошы Ұлысының соның
ішінде Шығыс Дешті Қыпшақтың әлеуметтік және саяси құрылысы мен дамуы
зерттеледі. Алғаш рет Ақ Орда және Көк Орда мәселесі қарастырылады.
В.Л.Егоров Алтын Орданың тарихи географиясын зерттей отырып, Ақ Орда
шекараларын нақты анықтап бермесе де, үстіртін тоқталып өтеді.
Бұл мәселеге А.П.Григорьев пен Ю.Е.Варваровский тоқталады. Орыс
ханның Едіо бойына келуі мәселесі сонымен қатар нумизмат А.Г.Мухамедиевтің
еңбегінде қарастырылады.
Шығыс Дешті Қыпшақ тарихының жекелеген аспектілері К.И.Петров,
Б.А.Ахмедов, В.П.Юдин, А.Г.Нестеров, В.В.Трепавлов т.б. зерттеушілердің
монографиялары мен мақалаларында зерттелді.
К.И.Петров Ақ Орда тарихын Алтын Ордадан тәуелсіз мемлекет ретінде
қарастырып, Рашид ад-дин мен Натанзи мәліметтеріне сүйеніп қысқаша тарихын
жазады.
Б.А.Ахмедов Барақтың Ұлықбекпен қарым-қатынасы, олардың соғыстары
тарихынан хабардар етеді.
В.П.Юдиннің еңбектері Шығыс Дешті Қыпшақтың шыңғыс намеде
бейнеленген тарихына арналады.
ХІҮ ғасырдың аяғы – Хү ғасырдың бірінші ширегіндегі Орда Ежен
ұрпақтары мемлекетінің әлсіреу кезеңінде оның батыс және солтүстігінде
маңғыт әулеті мен шайбанидтердің Сібір хандығы күшейеді. Олардың ара
қатынасын А.Г.Нестеров пен В.В.Трепавлов қарастырады. В.В.Трепавлов моңғол
империясының мемлекеттік құрылысындағы тарихи сабақтастық мәселесін
зерттейді.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап Қазақстандық тарих ғылымында
ортағасыр тарихын зерттеу маңызды орын алады. Н.С.Ибрагимов, Н.Н.Мингулов,
В.П.Юдин, К.А.Пищулина, Т.И.Султанов, Б.Е.Көмеков, М.Х.Абусейтова,
А.И.Исиннің еңбектері өзіміздің шығыстану мектебінің қалыптасқандығын
көрсетті. Олардың еңбектерінде ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақ
тарихы мәселелері қарастырылды. Н.Н.Мингуловтың К некоторым вопросом
изучение истории Ак - Орды мақаласы ұзақ уақыт бойы бұл мемлекеттің
тарихына арналған жалғыз жеке еңбек болды. К.А.Пищулина мен Т.И.Сұлтановтың
еңбектерінде Ақ Орда мәселесі біршама зерттелді. А.И.Исиннің еңбегінде
алғаш рет Орда Ежен ұлысының құрылу кезеңінен бастап ыдырауына дейінгі
саяси тарихы, Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқының Әмір Темір шабуылына
қарсы күресінің барысы зерттеледі. Шығыс Дешті Қыпшақтың ХІІІ ғасырдың
бірінші жартысындағы тарихын, ол территориядағы моңғолдардың ұлыстық
жүйесін зерттеуге Б.Я.Владимирцов, Е.И.Кычанов, Н.Ц.Мункуев т.б.еңбектері
арналды. Жошы ұлысының құрылуы қарсаңындағы этно-саяси жағдайды
И.П.Петрушевский, С.М.Ахинжанов, З.Қинаятұлы, С.М.Сыздықов т.б.
зерттеушілер талдап зерттеді.
Деректік негізі. Ғылыми-зерттеу жұмысын жазу барысында Ақ Орда
тарихына қатысты бірнеші ортағасырлық деректерді пайдаландық.
Соңғы ортағасырлардағы Қазақстанның тарихын зерттеу негізінен алғанда
Шығыстың шектес және алыс елдерінен шыққан авторлар жазған жазба
деректердің мәліметтеріне негізделеді.
Рашид ад-диннің Жамиғат тауарих (1310-1311жж.) деген тарихи еңбегі
ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы моңғол және түрік тайпалары мен халықтарының тарихы
жөніндегі мейлінше елеулі еңбек болып табылады. Рашид ад-дин шығармасының
негізіне ресми моңғол хроникалары, моңғолдар жаулап алған түрлі елдердің
тарихи шығармалары, оқиғаға қатысушы хабарламашылардың материалдары
алынған. Қазақстан моңғол ұлыстарының құрамына кірген кездегі оның
топонимикасы, тарихи геогерафиясы, саяси тарихы жөніндегі деректер, Орда
Ежен ұлысының тарихы, оның ұрпақтарының, басқа да Жошы ұрпақтарының
генеологиясы жөніндегі мәліметтер келтірілген.
Рашид ад-диннің мәліметтері бұл тақырыпты кейінгі уақыт үшін дамытқан
көптеген авторларға негіз болды. Олардың ішінде беймәлім автордың 1426 жылы
Темір ұрпағы Шахрухтың тапсыруы бойынша жазылған және Жошы ұрпақтарының
генеологиялық тармағы, атап айтқанда, Орыс хан мен оның ұрпақтарының
шежіресі келтірілген Муизз әл-ансаб фи шаджарат салатын могул деген
еңбегін атап өткен жөн.
Хронологиясы жағынан әмір Темірдің іс-әрекеттері туралы толып жатқан
хикаялардың негізін салған алғашқы еңбек Низам ад-дин Шамидің Зафарнамесі
болды, ол хижра бойынша 806 жылға (1403-1404жж.) жеткізілген. Шамидің ХІҮ
ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстанда болған саяси оқиғалар туралы
мәліметтері негізінен әмір Темірдің Ақ Орда мен Моғолстанның, Орыс хан мен
Тоғылық Темір ханға қарсы күресіне қатысты.
Шараф ад-дин әли Иаздидің Зафар наме еңбегі Шахрухтың ұлы Ибраһим
сұлтан кезінде, 1419-1425 жылдар аралығында жазылғанымен, ол Темірді
дәріптеу болып табылады. Иаздидің еңбегінде ХІҮ ғасырдың соңғы үштен
бірінде Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда болған саяси оқиғалардың егжей-
тегжейі, әмір Темірдің осы аудандар мен Тянь-Шанға жасаған жаулап алушылық
жорықтарының бағыттары келтіріледі. Ақ Орда мен моғол хандарының әскери
ұйымын және Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың байырғы халқы өмірін
сипаттайтын деректер келтіріледі.
Муин ад-дин Натанзидың Мунтахаб ат-таварих-и Муиини деген еңбегі
Қазақстан тарихын зерттеу үшін құнды дерек. Ескендін анонимі! Деген
атаумен бұл еңбекті ғылыми айналымға В.В.Бартольд енгізіп, оған бірнеше
мақаласын арнады. Одан Шығыс Дешті Қыпшақтың, атап айтқанда Ақ Орданың
тарихы жөніндегі материалдар В.Г.Тизенгаузеннің басылымында келтірілген.
Темір ұрпақтары тарихнамасының маңызды туындылары қатарында ХҮ
ғасырдың екінші жартысындағы шығармалар ерекше орын алады. Олардың ішінде
АБД ар-Раззак Самарқандидің Матла ас-са дайн ва маджма әл-бахрайны бар.
Онда Иран мен Орта Азияның Хулагу және Темір ұрпақтарының 1304 жылдан 1471
жылға дейінгі тарихы баяндалған. ХІҮ-ХҮ ғасырлар шебіндегі Ақ Орданың
құлдырауы кезіндегі Шығыс Дешті Қыпшақтағы оқиғалар туралы, Барақ ханның
мемлекеттің ыдырауына қарсы әрекеті туралы мәліметтер мен басқа да
деректердің ынта ықылас туғызатыны күмәнсіз.
Жазба деректердің негізгі тобын ХІ-ХҮІІ ғасырлардағы түркі тіліндегі
шығармалар құрайды.
ХҮІ ғасырда Шыңғыс наме деген құнды тарихи шығарма туды. Оның
авторы – Елбарыс ханның (1512-1525жж.) қызметінде болған ықпалды отбасынан
шыққан Хиуа тарихшысы Өтеміс қажы ибн Маулан Мұхамммед Досты. Ал оның ата-
бабалары Хү ғасырдың 80-жылдарында Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан
Шайбани Жәдігер ханның боданы болған.
Шыңғыс наме мәліметтерінің орта ғасырлардағы Қазақстан халқының
саяси, этникалық-саяси, шаруашылық, әлеуметтік-мәдени өмірінің
проблемаларын шешу үшін зор маңызы бар. Өтеміс қажының туындысы Шыңғыс хан
мен оның ұрпақтары билік еткен уақытты қамтиды және Алтын Орданың хандары
туралы мәліметтері бар.
Қазақтың жалайыр тайпасының өкілі Қадырғали бек (1530-1605) бізге
дейін жеткен, шартты түрде Жамиғат тауарих деген тұңғыш тарихи еңбекті
жазды. Бұл шығарма ауызша тарихи аңыздар мен Рашид ад-диннің тарихи жинағы
(ХІҮ ғ.) негізінде жазылған.
Әбілғазының Түрік шежіресі еңбегі бар. Онда Орталық Азия аймағының
көптеген өңірлерінің саяси, әлеуметтік-экономикалық тарихы, этнографиясы
мен тарихи географиясы туралы едәуір ақпарат бар.
Құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан
тұрады. Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. І–тарау Шығыс Дешті Қыпшақ
территориясында тәуелсіз мемлекет жүйесінің қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ-
жартысы), 2-тарау ХІҮ ғасырдың І жартысындағы Ақ Орда мемлекетінің саяси
құрылымындағы өзгерістер деп аталады.
І–тарау. Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында тәуелсіз мемлекет
жүйесінің қалыптасуы (ХІІІ ғ. ІІ-жартысы).
ХІІІ ғасыр басындағы моңғолдардың Қазақстан мен Орта Азия
территориясын жаулауы аталған аймақтың саяси картасын түбегейлі өзгеріске
ұшыратқаны белгілі. Бұрынғы саяси құрылымдардың орнына жаңа құрылымдар
пайда болды. Бірақ та саяси құрылымдар өзгергенімен жаулап алушылар
аймақтың этникалық құрылымына түбегейлі өзгерістер енгізе алмады, тек
этникалық процестерге ықпал ете алды.
ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, Моңғол империясының
құрамындағы жергілікті халықтардың саяси өмірдегі рөлі өсе бастайды. Бұл
процесс моңғол қағандарының орталық билігінің әлсіреуімен қатар жүріп,
нәтижесінде жергілікті этностарға негізделген Шыңғыс хан ұрпақтарының
мемлекеттері пайда болады. Оған Қытайдағы Құбылай әулетінің, Ирандағы
Хулагу әулетінің, Батыс Дешті Қыпшақтағы Батый әулетінің, Жетісу мен Шығыс
Түркістандағы, Орта Азиядағы Шағатай әулетінің мемлекеттері дәлел бола
алады. Ал Қазақстан жеріндегі моңғол жаулап алушылығынан кейінгі дәуірде
этникалық негізде құрылған мемлекетке Орда Ежен әулетінің мемлекеті немесе
Ақ Орда мемлекеті жатады.
Ақ Орда тарихы арқылы ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы әлеуметтік-этникалық,
саяси-этникалық және мәдени процестерді анықтауда, сондай-ақ ХҮ ғасыр
ортасында қалыптасқан Қазақ хандығының құрылуының алғы шарттары мен қазақ
халқының қалыптасуы барысындағы этникалық процесті біле аламыз. Сондықтан
да Ақ Орда мемлекеті тарихының Отандық тарихта, оның ішінде Орта ғасырлық
Қазақстан тарихында алатын орны ерекше.
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында Жошы Ұлысының құрылуы өлкенің
әскери, саяси, этникалық дамуындағы өте маңызды фактор болып табылады. Жошы
Ұлысы ортағасырлық Қазақстан территориясында болашақтағы мықты
мемлекеттіліктің негізін салып берді. Дербес ұлыстық құрылыс, Жошының
жүргізген әкімшілік-саяси істері ол қайтыс болғаннан кейін оның балалары
жалғастырды. Әкесінің жүргізген саясатын жалғастыруда улкен баласы Орда
Еженнің рөлі зор.
Шыңғыс ханның жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп бергені баршаға
мәлім. Жошыға тиген Дешті Қыпшақ жері өз ішінде Жошының ұлдары арасында
ұлыстарға бөлінеді. Жазба дерек мәліметтеріне сүйенсек, Дешті Қыпшақта
Жошының үш ұлы: Орда Ежен, Батый және Шайбан билік еткен. Жоғарғы билікке
үлкен ұл Орда Еженнің толық құқы болса да, ол Жошының мұрагері етіп інісі
Батыйды ұсынады. Батыйдың Ұлысы Дештінің батысында, ал ағасы Орда Ежен
шығыста, Жошының бесінші ұлы Шайбан екі ағасының ортасындағы иеліктерге
билік жүргізеді. Дешті Қыпшақта ұлыстардың құрылуы, 1225 жылдан кейін, яғни
Жошы ханның өлімінен кейін жүзеге асады [1].
Жошының үлкен ұлы мұрагерлік дәстүр бойынша әкесінен кейін оның
алғашқы қонысы – Ертіс аймағын иемденді. Яғни, Орда Ежен ұлысы Дештінің
шығысында: Ертістен Ұлытау мен Қаратауға дейінгі аймақ аралығында болып,
орталығы Ертістің жоғарғы ағысы бойындағы Алакөл маңында орналасады. Бұл
жөнінде ХІІІ ғасырдың 40-жылдары осы маңнан өткен Плано Карпини, ХІІІ
ғасырдың соңында Марко Поло мәліметтер жазып қалдырған. Саяси құрылымның
аты бұл кезеңде Орда Ұлысы деп аталғандығы деректерден белгілі.
Жошы өлгеннен кейін хан тағына мұрагерлердің отыру мәселесін Шыңғыс
ханның өзі шешті. Авторы белгісіз "Шаджарат әл-атрак" дерегі бойынша,
"Жошының баласы Бату, әкесінің өлімінен кейін өзінің ұлы атасы Шыңғысханның
бұйрығы бойынша Дешті Қыпшақта сұлтан билігіне келді"[2]. Дәл осы процесс
Әбілғазының "Түрік шежіресінде" төмендегідей беріледі: "Шыңғыс хан Жошы
өлімінен соң, қатты қайғырып аза тұтты. Аза тұтып біткен соң, Өтшікенге:
"Сен Дешті Қыпшаққа бар, Жошы ханның екінші баласы Бату, лақабы Сайып хан,
соны әкесінің орнына отырғызып, інілері мен әмірлерді соған бағындыр. Егер
інілері мен әмірлері сенің сөзіңді тыңдамаса, өзің анда қалып, маған
хабарла, біз сенің айтқаныңды істелік", -деді. Өтшікен Жошының ұлысына
жақындағанда Бату хан хабар алып, інілері мен балаларын алдынан жіберді,
өзі олардың артынан шықты. Өтшікенмен көрісіп, қазаны аза қылды. Үш күннен
соң Өтшікен Батуды әкесінің тағына отырғызып, Бату ханның інілері мен
әмірлеріне Шыңғыс ханның айтқан сөздерін жеткізді, барлық халық оны қабыл
қылды. Одан соң моңғол рәсімімен ұлық той жасап, Батуға аяқ берді, көп
сыйлықтар үлестірді"[3]. Шыңғыс ханның Жошы ұлысының мұрагерін таңдаудағы
мұндай шешіміне Жошының екінші ұлы Батудың талантты қолбасшы, тәжірибелі
саясаткер болып, оның Батыс елдерін жаулауда және Мөңкені жалпы
империялық таққа әкелуде дәлелдеуі ғана емес, оның үлкен ағасы әке тағынан
бас тартып Батуға беруі әсер етті. Сонымен қатар, Рашид ад-дин "Орда
Батудың хандық құруына келісті. Сөйтіп ол әке орнына таққа келді,"- деп
жазады [4].
Жошы хан Шыңғысханның тұңғыш ұлы, бірақ ол империяның жеке дара
билеушісі емес, Жошы оның билігіндегі ел, жері империяның ұлы қағаны
Шыңғысханның тікелей өз билігінде болғанынескерген жөн. Сондықтан ұлы
қағанның көзі тірісінде оның өз ұрпақтары арасында тақ таластың тууы мүмкін
емес. Өйткені қаған билігіндегі аймақтардың билік мәселесін қаған тікелей
өзі шешетін болған. Бұл туралы әйгілі Көк дәптер (Ұлы жарғы) және 1219 жылы
көктемде өткен құрылтай шешімдерінде белгіленген. Жарлық бойынша ұрпақ
мұрагерлігін жасының үлкен, кішісіне қарай емес, білгір, біліктілігіне орай
қаған кеңесі шешетін болған. Бұл туралы 1219 жылы көктемде болған құрылтай
шешімінен айқын аңғаруға болады. Мұнда ұлы қағанның өзінің ресми мұрагері
болып қағанның тұңғыш ұлы Жошы емес, үшінші ұлы Үгедей белгіленді. Сол
жиында Үгедейдің: Егер менің ұрпағымнан шөпке ораса мал жемейтін, бұғы
аттым деп тышқан алатын жетесіз шықса қайтпекпін?,-деген. Бұл сауалға
Шыңғысханның: Егер олай бола қалса, менің басқа ұрпағымнан бір жетелі
табылар,-деген жауабы көп жағдайды аңғартады. Мұнан ең әуелі ежелгі Түрік-
моңғолдың мұрагерлік салтымен қатар, көшпенді ордалардың демократиялық
дәстүрін аңғаруға болады.
Сонымен Шыңғыс хан үш немересін басқаларынан жоғары қойып, олардың бір-
бірінің арасындағы дәрежелерін анықтады: ақ түс және алтын Батудың
белгіленген үлкендігінің айғағы болды, көк түс және күміс Орда Еженнің
Батуға бағыныштылығын, боз түс және болат – Шайбанның Батуға да, Орда
Еженге де бағыныштылығын көрсетті. Мұнда түс пен металл рәмізінен түрік-
моңғол халықтарының құндылық түсініктерінің сатысы айқын көрінеді: бірінші
орында ақ түс пен алтын, екінші орында – көк пен күміс, үшінші орында боз
бен болат. Ақ пен алтын, көк пен күміс, боз бен болат сөз жұптары өзара
үндесіп келеді. Бұл үндестік мәтіннің поэтикалық әуезділігі мен
салтанатттылығын күшейтіп қана қоймайды, сонымен бірге байырғылығы
қиындықпен танылатын эпикалық-лексикалық еліктеме штамптарын да айқындай
түседі. Бұл мысалдар түс белгілеу символикасы дүниенің төрт құбыласы
бойынша анықтауға емес, әлеуметтік жіктелуге байланысты болуымен қызықты.
Келтірілген үзіндінің анық аңыз әңгімесін тарихи шынайы да түсінсек,
оны басқа мәліметтермен салыстырғанда мынадай ақпарат алуға болады:
1. Ақ Орда мен Көк Орданың тура мағынасы – ақ және көк түсті киіз
үйлер. Киіз үйлерді Шыңғысханның өзі қойғызғандықтан, бұл жай дәріптеліп,
саяси құқықтық дәстүр құруға негіз болды. Олар Жошы қайтыс болғаннан кейін,
Шыңғыстың өліміне дейін, яғни 1227 жылы қойылған. Қалай болғанда да ол
Батудың 1236 жылғы Батыс жорығынан бұрын болды, оны біз Орда Еженнің Біз
жат жұртқа кетіп бара жатырмыз деген сөздерінен көре аламыз.
2. Киіз үйлердің түстері Жошының үш ұлының дәрежесін, сонымен қатар
олардың Жошы ұлысындағы иеліктерін белгіледі: Орда Еженнің ордасы шығыста
орналасқан, сондықтан Көк Орда термині ұлыстың шығыс бөлігіне, оның сол
қанатына, ал Ақ Орда - батыс, оң қанатына қатысты айтылу керек. Батыс
жорығынан кейін Дунайға шейін жеткен Жошы ұрпағы ұлысының жері емес,
Жошының Шыңғыстан алған, Жайықтан Ертіске дейін созылған ұлыс аумағы
үлестірілді. Бұл өз кезегімен Батудың Ордасы – Ақ Үй бастапқыда Жайықтан
Шығысқа қарай, ал Еженнің Ордасы, Көк Үй - Ертістің (Сырдарияның,
Алакөлдің, Емілдің) жағасында орналасқан, яғни Ақ Орда және Көк Орда
терминдері державаның немесе тіпті географиялық аудандардың ресми атаулары
ретінде де әлі қолданылмаған және ауыспалы метафоралық мәнге ие болып, Көк
Орда Ежен үлесін, Жошы ұлысының сол қанатын белгілеу үшін пайдаланылған.
3. Батыс жорығынан кейін Жошы ұрпағының ұлысы өлшеусіз өсті және Бату
мен Орда Ежен иеліктері арасындағы шекара батысқа қарай ығысып кетті.
Нәтижесінде Ақ және Көк Ордалардың жаңа аумақтық нұсқалары белгіленді,
олардың екі түрлі географиялық бейнесі пайда болды және олардың мөлшері мен
шекаралары жөнінде екі ассоциациялар жүйесі белгілене бастады, олардың
біріншісі Батыс жорығына дейінгі кезеңге жатады, ал екіншісі жорықтан кейін
қалыптасқан. Ақ және Көк Ордалар тек кей кездерде ғана жазбаша еңбектердің
беттеріне түскені болмаса, ресми белгілеу болмағандықтан, негізінен ресми
іс жүргізуде қолданылмай, далалық ауызша тарихи дәстүрде сақталған.
Автордың есептеу нүктесі ретінде осы екі жүйенің қайсысын қолданғанына
байланысты дереккөздерінде Ақ және Көк Ордалардың алғашқы және кейінгі
бейнелерінің бір-біріне сәйкестігінің нәтижесі ретінде қайшылықтар
туындайтын. Осы айтылғанның барлығы жазбаша деректерде Ақ Орда және Көк
Орда терминдерінің көрінеу жүйесіз және тіпті кездейсоқ қолданылғандығын
түсіндіреді; ал қазіргі кейбір мамандар болса қазіргі кездегідей мағына,
мазмұн және нақты тарихи, аумақтық-саяси мәнді негізге алады да, олардың
қызмет етулерінің мүлдем басқа көрінісін көргілері келеді.
Кейбір дерек көздері Ақ және Көк Орда туралы мәселені тіпті
шиеленістіріп жіберді. Ең алдымен олардың қатарына Ақ және Көк Ордалардың
орнын қателесіп ауыстырып жіберген, смондай-ақ Шығыс Дешті Қыпшақта билік
құрған әулеттер туралы мәселені мүлдем шатастырған Муин ад-Дин Натанзидың
Ескендір анонимін жатқызуға болады.
Шайбан мен оның ұрпақтарын шексіз дәріптеп жіберген Шайбан
ұрпақтарының тарихнамасы да бұл ретте өз рөлін атқарды. Түрлі тарихнамалық
шығыс шығармаларын ғылыми айналымға дәйексіз ендіру және солардың
кейбірінің, мысалы, жанағы Ескендір анонимінің, шығыстанудың соңғы
жетістіктеріне сай қайта қаралуы тиіс. Әбілғазының Шаджара-йи турк ва
могулының биік беделінің орынсыз сақталуы – Ақ және Көк Ордалар проблемасы
жөніндегі пікірталаста және жалпы Дешті Қыпшақ тарихнамасында күні бүгінге
дейін жағымсыз рөл атқарды және атқарып келеді.
Алтын Орданың Ресей мен Батыста ғылыми зерттеле басталғанынан бері Ақ
және Көк Ордалардың қай жерде болғаны туралы туындаған пікірталас жалғасып
келіп, Көк Орда шығыста, ал Ақ Орда батыста болған деген тұжырыммен
аяқталды. Батыс жорығынан кейін Алтын Орда Ақ Ордамен теңдестіріліп кеткені
анықталды. Бұл пікірді Шыңғыс-наменің деректері де растайды.
Алтын Орда – Жошы ұлысының орталығы, Ақ Орда – оның сол қанаты, ал Көк
Орда – оң қанаты деп есептейтін А.В.Митрошкинаның пікірі өзгелерден оқшау
тұр.
Пікірталастың қорытындылары шығарылды. Сондықтан да пікірталас
нәтижелерін саралаусыз Ақ Орданың шығыстық мекені туралы пікір қайта
көтеріліп, оның үстіне ол ХІІІ ғасырдың ортасынан ХҮ ғасырдың бірінші
ширегіне дейін өмір сүрген мемлекет болды деп айтылатын жарияланымның жарық
көруі күтпеген жағдай еді.
Қазіргі күнде Ақ және Көк Орда жөніндегі пікірталас негізінен олардың
пайда болуы мен құру уақыты және Шайбан иелігінің орналасуы мен аталуына
қатысты мәселелер шеңберіне ауысты. Ақ және Көк Ордалардың пайда болу
уақыты туралы айтыстың егжей-тегжейіне кірмей, тек Шыңғыс-наме
мәліметтері бойынша оар уақыты жағынан Жошы ұлысымен шамалас және Батыс
жорығынан дейінгі уақыттан басталады, сондықтан олардың генезисі ХІІІ
ғасырдың ортасынан гөрі ертерек уақытпен белгілену керек екенін айтамыз. (1
том деректе)
Жошы хан қайтыс болғаннан кейін оның негізгі иелігі болып табылатын
Ертіс өңірі оның үлкен ұлы Орда Еженге өтті. Оның ордасы алғашында Ертіс
бойында, кейінірек ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында Орданың ұрпақтары тұсында
Сырдарияның орта ағысына көшті. Осы Орда Еженнің және оның ұрпақтарының
иелігіндегі жерлер Ақ Орда мемлекетін құрды. Сонымен қатар Қазақстанның
барлық территориясы Ертістен Жайыққа дейін, Шағатайлықтардың иелігінде
болған Қазақстанның біршама аудандары Жетісуды қоса алғанда Орда
ұрпақтарының иеліктерінің құрамына кірді.
Шығыс Дешті Қыпшақ территториясында жаңа ұлыстық жүйенің құрылуы
Жошының үлкен ұлы Орда Еженнің қызметімен тікелей байланысты. Орда Еженнің
туылған және қайтыс болған жылдары туралы ортағасырлық тарихи деректерде
нақты мәлімет кездеспейді. Ал оның билікке келуі, сонымен қатар саяси
қызметімен байланысты саяси оқиғалар туралы Рашид-ад дин, “Васссаф-и
Хазрет”, Джузжани, Джувайни және басқа да тарихшылар мен жылнамашылар
еңбектерінде кездеседі.
Жошының 1225 ж. күзде қайтыс болғанын ескере отырып, әкесінің
мұрагері және Жошы ұлысының ханы болып Бату тағайындалғанын есепке алу
керек. Осыдан шыға отырып, зерттеулер бойынша 1226-1241 жылдар аралығы
Жошының екі баласының билеу кезеңі деуге болады. Шығыс Еуропаға жеті
жылдық жорыққа дейін Жошы ұлысының батыс шекарасы Жайықпен шектелген
болатын. Орда Ежен Ұлысының алғашқы кезеңдегі территориясы Қазақстанның
біршама бөлігін: Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігіін, Ертіс бойының кең
алқаптарынан Ұлытау мен Қаратауға дейінгі жерлерді алып жатты. 1236-1242
жылдары Батыйдың батысқа жасаған жеті жылдық жорығы нәтижесінде Жошы
ұрпақтары ұлысының территориясы батыста Дунайға дейін кеңейді. Өз кезегінде
Батый хан ағасы Орда Ежен мен інісі Шайбанға сіңірген еңбектері үшін
бұрынғы ұлыстарына тағы жаңа жерлер үлестіреді. Тарихшы Әбілғазының
дерегінде Батый Шайбаниға он бес мың үйлік, Орда Еженге он мың үйлік ел
берген [5]. Соның нәтижесінде Шайбан ұлысы солтүстік және солтүстік-батысқа
қарай созылып, Батыс Сібірмен башқұрлар жерін қамтиды. Ал Орда Ежен ұлысы
болса, Сырдың орта ағысы бойына дейін созылып, шығысы Ертіс алқаптарынан
батыста Ырғыз өзеніне дейінгі жерлерді және Оңтүстік Қазақстан өңірін
қамтиды. Осылайша, Сыр өңірі Орда Ежен ұлысына қосылады.
Жошы ұлысы территориясы әскери бөлуге сәйкес үлкен екі қанатқа
бөлінді. Жошының басқа ұлдарының барлығы осы екі қанаттарға кіріп,
өздерінің үлкен ағаларына бағынышты болды. Жошыға берген монғол әскері де
оның өлімінен соң үлкен ұлдары арасында бөліске түсті. Осыған байланысты
“Жамиғат тауарихта”, -“Жошы ханның әскерінің жартысы Батуға берілді,”-
делінеді [6]. Жошының төрт мың жеке әскері, ол қайтыс болған соң “бір түмен
әскерден асып, үлкен ұлы Хордуға (Бату) бағынышты болды. Орда өзінің кіші
інілері Удур, Тоқа Темір, Шингкум және Сингкумдармен бірге әскердің сол
қанатын құрды, оларды қазіргі уақытқа дейін сол қанат сұлтандары деп
атайды”[7].
Шығыс Дешті Қыпшақ территориясында Жошы ұлысын бірігіп басқару ұзаққа
созылмады. Батыйдың жеті жылдық жорығынан кейін, ол, Еділ бойында
зерттеушілер еңбектерінде “Алтын Орда” деп аталған жаңа ұлыстық мемлекетті
құрды. Жошы ұлысының батыс шекарасы болған Жайық, енді Батый мен Орда
ұлыстарының иелігінің арасы болды. Осы уақыттан бастап, әр ұлыс өзінің
тарихын бастап, ішкі және сыртқы саясатын бөлек жүргізді [8].
Әбілғазыдан бұрын жазылған Өтеміс хажының “Шыңғыснаме” еңбегінде Ақ
және Көк Орда туралы мәлімет Дешті Қыпшақтағы жоғарғы билікті Батуға беру
жайлы әңгіме де кездеседі. Жошының өлімінен кейін үлкен ұлы Орда Ежен мен
Бату арасында билікті бір-біріне ұсынады. Нәтижесінде олар Шыңғысханға
аттанады: "Бір шешеден туған екі бала және басқа әйедерінен туылған он
жеті бала бірге ұлы ханның ордасына аттанады. Олар ханға келген кезде, хан
оларға үш орда: Сайын (Бату) ханға Алтын босағалы Ақ орда, Едженге (Орда
Ежен) – Күміс босағалы Көк Орда, Шайбанға Болат босағалы Боз Орда
тігеді"[9].
Бұл мәлімет Ақ Ордамен Көк Орданың тікелей мағынасын беретін болса,
онда олар Бату ханның батысқа жасаған жорығына дейін құрылған. Мұны Батудың
Орда Еженге “біз басқа ордаға кетеміз”, – деген сөздері дәлелдейді.
Үйлердің түсі Жошы балаларының Орда түсін анықтаған және Жошы ұлысындағы
иеліктерді шектеген. Орда Еженнің ұлысы шығыс аймақта болды, сондықтан “Көк
Орда” ұғымы ұлыстың шығыс бөлігіне, сол қанатқа, ал Ақ Орда ұғымы батыс
бөлігіне оң қанатқа тиесілі қолданылуы керек. Бұған батыс жорығынан кейінгі
Дунайға дейін созылған Жошы ұрпақтарының териториясы емес, Жошының
Шыңғысханнан алған Ертіс және Жайық өзендері арасындағы иелік енеді. Соған
сәйкес, Батудың алғашқы Ордасы – Ақ Орда, Жайықтың шығыс жағында, ал Орда
Ежен ұлысы – Көк Орда, Ертіс жағалауында орналасқан. Плано Карпини (1245-
1247 жж.) Орда Ежен Ордасын Алакөл көлінен шығысқа қарай орналастыра
отырып, “бұл жерде Балқаш көлінен оңтүстік шығыс Татар сұлтандарының ең
алғашқы өкілі, Батудың ағасы Орда сұлтан тұрған және мұнда оның өз ордасы
немесе әкесінің ордасы орналасқан”, – деп мәлімет береді [10].
Бірақ бұл кезде Ақ Орда және Көк Орда терминдері мемлекет атауы
немесе географиялық аймақ ұғымы ретінде қолданылмайды, тек Көк Орда – Орда
Ежен, Жошы ұлысының сол қанат иелігі, ал Ақ Орда – Бату ханның, Жошы
ұлысының оң қанат иелігі екендігін анықтауда пайдаланылады.
Жошы ұрпақтарының Батыс жорығынан кейін, Бату хан мен Орда Ежен
иеліктерінің шекарасы Батысқа қарай кеңейді. Әбілғазы өз еңбегінде Бату
хан жеті жылдық жорықтың нәтижелі аяқталуынан кейін ағасы Орда Еженге
Қосымша ұлыстар мен иеліктер берді деп баяндайды. Нәтижесінде Ақ және Көк
Орданың жаңа территориялық құрылымы айқындалды, соған сәйкес екі жүйе
қалыптасты. Біріншісі – батыс жорығына дейінгі иелік, екіншісі – батыс
жорығынан кейінгі қалыптасқан иелік. Себебі бұған дейін Ақ Орда және Көк
Орда атаулары нақты қолданылмаған еді.
Ақ және Көк Орда мәселесін кейбір деректер күрделендіре түседі.
Мәселен, Муин Ад-Дин Натанзидың Ескендір Анонимі еңбегінде мынадай бір
деректі кездестіруге болады. Жошы ұлысы екі бөлікке бөлінді. Сол қанатқа
қарайтындар Ұлық-таға, Сегіз ағаш, және Қаратал, Түйсен (Тюмень) жерлері,
Женд және Барчкент аймақтары ноғай ұрпағына бекітілді, олар Ақ Орда
сұлтандары деп аталды, оң қанат Ибир-Сибирь, Русь, Липка , Маджар, Булгар,
Башқұрт және Сарай, Берке Тоқтай ұрпағына қарады, оларды Көк Орда
сұлтандары деп атады.
Орда Ежен ұлысының билеушілері іс жүзінде тәуелсіз болды, өздерін
Алтын Орда хандарына бағынышты деп мойындаса да, олардың құрылтай
жиналыстарына бармады. "Әуел бастан-ақ деп жазады Рашид ад-Дин, -оның
орнындағы Орда тұқымының қайсы біреуінің Батый тұқымынан тараған хандарға
барған кезі болған емес, өйткені олар бір-бірінен шалғай орналасқан,
сонымен қатар, өз ұлысының тәуелсіз патшалары болып табылады. Бірақ олар да
Батыйдың орынбасары кім болса соны өзінің патшасы әрі әміршісі санау әдеті
болған және олардың есімдерін бұлар өз жарлықтарының жоғарғы жағына жазып
отырады"[11].
Іс жүзінде ХІІІ ғасырдың ортасынан бастап Орда Ежен ұлысы дербес
мемлекет болып, шығыс деректерінде ол Ақ Орда деп аталады. Оған билік
жүргізгендер хан атағын иеленді және олармен Батый хан және оның
мирасқорлары ғана емес, сондай-ақ, бүкіл империяның жоғарғы хандары да
санасып отырған. Бірақ мәселе осымен тынып, мемлекет істеріне нақты араласу
болмаған. Алтын Орда хандары Иран әміршілерімен үнемі дұшпандық қатынаста
болғанымен, Ақ Орданың хандары XIII-XIV ғасырлар шебінде Хулагу
ұрпақтарымен дипломатиялық қатынаста болып, елшілер алмасып отырды.
Жошы ханның өз көзі тірісінде-ақ Ақ Орда ұлыс-елге айналып,
күміс теңгелер соғыла бастағаны жайлы деректер кездеседі. Жошы ұлысының
хандары,-деп жазады Равил Фахрутдинов, - исі жошылықтар соққан күміс ақша
динарларын Жошы ақшасы деп те атай береді. Жоғарыда айтып өткеніміздей,
Жошы өлгесін Ақ Орда шаңырағын оның тұңғыш ұлы Ордадан басқаны
тарихшылардың арасында айтыс-тартыс тудырмай отырғаны ақиқат. Орда Ежен
Жошы ұлысының сол қанатының әскери қолбасшысы, жеке дара билеуші хан-оғлы
еді. Түркі және моңғолдық мемлекеттік үрдіс-салты бойынша хан-оғлы немесе
хан-хүү жеке дара билік иесі болып табылады. Ежен (Эвэн) монғол-
тунгусша хан лауазымымен парапар. Қытай тарихшысы Су Би Хай Ақ Орданың
бірінші ханы Орда Ежен еді -деп жазады. Ханның билігінде түмен, мыңдық,
жүздік нояндары, ордада оның тікелей ұрпақтары және нояндарының ұлдарынан
құралған Хишигтэн гвардиясы жасақталды. Хан-оғлан басқарған Ордалар өз
билігіндегі аймақтарға даругалар (әкімдер) аттандырды. Жасақ Орда
билігіне тікелей бағынышты болды.
ХІҮ ғасырдағы Парсы тарихшысы Вассаф-и-хазрет лақап атымен әйгілі
болған Шихаб ад-дин Абдаллахтың мәліметі бойынша, Орда Еженнің көзі
тірісінде тікелей өз билігінде 10 мың тұрақты жасағы болған. Ордада
бітікшілер тобы жұмыс істеді, басқа елдердің елші, жаушыларын қабылдады. Өз
қарамағындағы өлкедегі Өртең (ям) ісіне жауапты болды. Қарамағындағы
халықтан салық түрінде азық-түлік (шүүс) жинап, оның көлемді бөлегін
Империя орталығына жөнелтіп отыруға міндетті болды. Орда маңдайшасына тоғыз
тұғырлы ақ қарабас ту көтерілді. Ту ордамен бірге көшіп-қонып отырды. Бұл
бір жағынан елдіктің белгісі болса, екіншіден Орданың айбынын әйгіледі.
Қазақ даласында бұрынғы Түріктік мемлекеттік салт Ақ Орда арқылы осылайша
қайта жаңғыра бастады. Ақ Орданың орталығы алғаш Ертіс бойында болды. Бірақ
Ертістің қай тұсында болғаны жайлы нақты дерек жоқ. Бұл төңірегіндегі
болжамдардың көпшілігі 1245 жылы Ертісті басып Моңғолияға өткен Италияндық
монах Плано Карпини белгілеуінен туындайды. Ол былай деп жазады: Біз,
сөйтіп, Қара –Қытай (З.Қинаятұлы – бұрынғы Ляо) жеріне жеттік. Мұнда
татарлар (З.Қинаятұлы -моңғолдар) Омыл атты бір жаңа мекен құрыпты. Одан
шығып аты бізге беймәлім бір теңізге тап болдық. Жағалап көп күн жүрдік.
Аралшықтары көп екен. Біз теңізді сол жағымызда қалдырып, орманды, нулы
өзен алқабына іліктік. Мұнда Баты ханның ағасы Ордана тұрады екен. Оның
әкесінің ордасы да осында болыпты. Плано Карпинидің мұнда келтірген
белгісіз Теңізін А.И.Малеин Байкөл десе, В.Бартольд Алакөл, ал
М.г.Сафаргалиев Балқаш болар деген болжам жасайды. Г.А.Феодоров-Давыдов
бұлардың қай-қайсысы болуы мүмкін емес дей келіп Ақ Орданың орталығы
Ертістің өр бойында болды делінетін Рашид ад-диннің пікірін жақтайды.
Осыған байланысты тарихшы З.Қинаятұлы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы
өлкесінің географиясына тоқталып өтеді. 1) П.Карпинидің жүріп өткен жолы
Қызылбас көлінің батысына қарай Емілден алыс емес көрінсе. 2) Ертісті
өрлегенде Теңіз сол жэағында қалып бара жатса онда П.Карпини айтқан сол
жағындағы Теңіз Байкөл де, Балқаш та болуы мүмкін емес. Ұлы теңіз
жағасынан шығып, Қыпшақтың сары даласында араға айлар салып теңіз суын
аңсап, арып шаршап келе жатқан европалық жолаушы үшін Алакөл Теңіз болып
елестеуі тіптен де ғажап емес, одан ары Марқакөл, Зайсан жатыр. Осыған
қарағанда П.Карпинидің Теңіз атандырған Ұлы суы - тек Алакөл болмақ.
Сөйтіп, біз В.Бартольдтың пікірі ұтымды деген қорытындыға келеді.
Алакөл, Ертіс аралығы, Қалба тау (бұрынғы Найман көгі) қойнауы табиғи
және әскери тактикалық мүмкіндігі жағынан Орда тігуге бірден-бір қолайлы
жер. Біріншіден, мұнда Найманның бұрынғы Қиялық қаласының орны жатыр.
Екіншіден, Шыңғысхан 1224 жылы Батыс Хорезм жорығынан ат басын ел жеріне
бұрған жолында осы өлкенің Бұқа Шошығанында ұлы жиын құрғаны белгілі.
Хорезмге аттанған жолында да ол мұнда ұзақ аялдап, ат көлігіне қоң
алдырған. Қазақта Тұлпар аунаған орнында түк қалады деген ұлы сөз бар.
Қалай дегенмен Ақ Орда осы маңда болғанында күмән жоқ сияқты. Бұл өлке
Хайду ханның тұсында Моғолстан билігіне өтіп, соңынан Қазақ билігіне қайтып
оралған. Плано Карпини белгілеуі және Баты хан ағасы Орданаға Сен мен үшін
әке орнына әкесің, біз басқа жұртқа кетіп барамыз деген сөзіне қарағанда,
Қазақ ордасына айналған Ақ Орданың Жошыдан кейінгі шаңырақ иесі сөз жоқ
Орда Ежен. Ол Жошының тұңғыш ұлы, 1204-1205 жылдары шамасында Жошының үш
бәйбішесінің бірі Қоңырат қызы Сартақайдан туған. Моңғол жазылымдарында
оның 1223 жылы Құлан басында, 1224 жылы Бұқа Шошығанда болған жиын, 1229
жылы ұлы әкесіне аза тұтып барып Үгедейді, 1246 жылы Күйікті қаған сайлаған
ұлы құрылтайға қатысқанынан өзге тартымды деректер кездеспейді. Орда Ежен
әулеті шежіресі Рашид ад-дин, Әбілғазының Түрік шежіресі, Бүркеншік
Ескендір, Чингисийн язгуур төрлийн цадигуд, Гаффардың Бейбіт өмір
құрушылардың тізімі және Хайдар Рази тарихы қатарлы тарихи шежірелерде
там-тұмдап жазылған тұстары бар.
Мөңке қаған Жошы ұлдарына жолдлаған заң жарлықтарында Орда Еженнің
атын Баты ханнан бұрын атайды. Бұл, біріншіден, Орда Ежен шаңырақ иесі,
екіншіден, оның билік статусы Баты ханмен пара-пар болғанының белгісі.
Рашид ад-диннің хабарлауы бойынша, Орда Еженнің үш бәйбішесінен жеті
ұлы болды. Оның бірнеші ұрпағы Ақ Орданы биледі, Жошы ұлысының бас билігіне
жеткендері де бар.
Жошы ұлысы майдан жағдайында болды. Майданның негізгі мақсаты Қыпшақ
даласындағы билігін шыңдай отырып, жергілікті жауынгер түркілердің күшімен
Батысты жаулап алу болатын. Бұл жауапкершілік әуелі Жошының өзіне жүктелді.
1229 жылы Үгедейді хан тағына отырғызған ұлы құрылтай шешімі бойынша Моңғол
қолы екі әскери топқа бөлініп, бұрын Төле, Үгедей билігінде болғпн ел, жер
түгелімен Үгедей билігіне өтіп Шығыс жорығына аттанды. 1235 жылы
Қарақорымда ұлы құрылтай шақырылды. Құрылтайға Баты хан, Орда Ежен бастаған
Жошы ұлдарының негізгі тобы түгелдей қатысты. Құрылтайда батыс жорығына
байланысты мәселе қаралып, майданның әскери басшылық құрамы белгіленді.
Шыңғысханның өз аманаты бойынша батыс жорығының бас қолбасшысы болып
Жошының екінші ұлы Баты хан тағайындалды. Бұл моңғол тарихында Ахмад
хөвгүүдийн аялал (Тұңғыш ұлдар жорығы) деп аталады. Өйткені әскери
басшылық құрамында Төленің тұңғыш ұлы Мөңке, оның інісі Бошго, Үгедейдің
тұңғыш ұлы Күйік, оның інісі Хадан, Шағатайдың ұлдары Бури, Байдар және
Кулькан, Жошы ұлдары Баты, Ордана, Шибан және Тангуттар енді. Әскери
кеңесші болып әйгілі Сүбедей батыр белгіленді. Моңғол даласынан аттанған
қол 1236 жылы күзде Жошы ұлдарының Орталық Азиядағы әскери тобына келіп
қосылды. Батыс жорығы тарихта жан жақты зерттеліп шешімін тапқан мәселе.
Бұл жорықта бізге қажеттісі Ақ Ордадан аттанған Жошы ұлдарының батыс
жорығында атқарған рөлі жөніндегі мәселе болмақ. Өйткені жорық жолында
әрқайсысының атқарған рөлі, жасаған ерліктері ордалардың келешек тағдырына
елеулі із қалдырып, Жошы ұлысы билігінде олардың алар орны айқындалды. Орда
Ежен інілері Баты, Берке, Хадан, Бури тобының қатарында Мокшей
(В.Тизенгаузен Букши немесе Юкши), Буртас Арджан үшін шайқасқа қатысып,
барлық нысананы қолға түсірді. Бату, Күйік, Мөңке тобында Арпанды алуға
қатысты. Баты, Хадан, Бури тобында Козельск шайқасына қатысты. Орда Ежен
Тисса үшін шайқаста ерлік көрсетсе, Жошының бесінші ұлы Шибани Бұлғар
қамалын алу кезінде ерекше көзге түсті. Қай-қайсысы да батыс жорығынан
үлкен абыроймен оралды. Батыс жорығы нәтижесінде ордалардың іргесі кеңіп,
екінші бір қайта өрлеу кезеңі басталды. Тарихи жазылымдарда ана орда, мына
орда деп шытырманға айналдырылып келген Шибан-Сюргаль ордасы осы кезеңнің
туындысы деп қараймыз. Осыған дейін Шибан Ақ Орданың билігінде, шығыс
әскери тобының, құрамында болып келген. Батыс жорығынан олжалы оралған Баты
хан өз туыстарына билігіндегі аймақтарды (уәлаят) қайта бөліске салды. Бұл
жолғы бөлістен үлкен олжа қанжығалағандардың бірі Баты ханныі інісі Шибан
болды. Шайбани жеке орда тігіп бөлінуі осы тұстан басталады. Бұл туралы
Махмуд ибн Уали былай деп жазады: ... Шыңғысхан ұлы Жошы хан баласы Шибан
хан жеті жылдық жорықта Ас, Орыс, Черкестер және Бұлғар жұртын жаулап алу
кезінде көрсеткен ерлігі ескеріліп ағасы Бату ханнан сыйлық ретінде төрт
омақ алды. Зубдат әл-асар арқылы Қазақ ССР тарихының хабарлауы бойынша
олар: Қосшы, Найман, Бұйрық және Қарлұқ тайпалары. Мұндай дерек Әбілғазының
Түрік шежіресінде де бар. Бірақ аталған деректерге қарап жалпы Қосшы,
Найман, Қарлұқтар түгелімен Шибан билігіне өтті деген қорытынды жасауға
болмайды. Аталғандар – күллі Орта Азияға шашырай қоныстанған іргелі
тайпалар. Олардың Шибан билігіне өткендері тек оған тікелей қарасты болған
өлкелерде тұратын бөлімдері ғана.
Ал Шибан үлесіндегі территориясына келсек, ол жайлы Әбілғазының Түрік
шежіресінде былай деп хабарлайды: Отырар жерің ағам Алшын (Орда Ежен) мен
менің аралығымда болсын, жазда Ырғыз, суықта Ор, Електен Орал тауына дейін
Жайықтың күн шығыс тарапын жайла, қыста Аққұм, Қарақұм, Сыр суының бойы,
Шу, Сарысудың аяғын қыста, - деген. Сөйтіп, Шибан әулеті екі Орда (Алтын
Орда, Ақ Орда), осынау екі ордаға сүйенген әскери екі қанаттың (оң, сол)
ара жібін жалғап, жоғарыда аталған өлкелерде көшіп-қонып жүрді. Әбілғазы
шежіресінде Шибан әулетінен хандық құрған Бахадүр, Жошы бек, Бодакул, Мәңгі-
Темір, Пулаттың атын атағаны болмаса, ХҮ ғасырдың 20 жылдарына дейін Шибан
ұлысы тарихы туралы тиянақты деректер кездеспейді. Шибан ұлысының аты тек
Жұмадық хан, Әбілхайыр хан тұсынан бастап атала бастайды. Шибаниліктердің
дәуірлеген кезеңі тек Әбілхайыр хан мен Мұхаммед Шибанидің тұсы.
Батыс жорығы нәтижесінде қол жеткізген жаңа үлестен Ақ Орда билеушісі
Орда Ежен де құр қалмады. Әбілғазының айтуы бойынша, Баты хан: Бұл сапарда
ісімізді бітірген сен болдың деп, оған оң мың үйлік ел берді. Осының
нәтижесінде Ақ орданың іргесі Батысқа қарай қанат жая түсті. Орда Еженнің
тұсында Ақ Орда орталыққа тәуелді болмады. Тек Қарақорым, Сарайда болған
ұлы жиындарға ғана қатысып отырды. 1246 жылы жазда Онон өзені бойындағы
Үгедейдің Сары ордасында болған Күйікті хан көтеру рәсіміне Үгедей, Шағатай
әулетіне іштей наразы Баты хан әке салтымен денсаулығын сылтауратып
бармай қалды. Бұл жиынға Жошы әулетінен тек Орда Ежен, Береке бастаған топ
қатысты.
Орда Ежен бұл жолы тек қатысушы ғана емес, келешек ұлы хаған Мөңкемен
бірге Үкімет билігін күшпен аударып алуға әрекет жасаған делінетін
Отшығынның ісін тексеру тобының құрамында болып, ағалары Отшығын ноян
бастаған бірнеше бектерді әшкерелеуге үлес қосады.
Ал 1251 жылы Мөңкені хаған сайлаған жиынға Береке сұлтан қатысады.
Орда Ежен туралы мәлімет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz