ҚР сыртқы сауда саясаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 СЫРТҚЫ САУДА ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СЫРТҚЫ САУДАНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Сыртқы сауданың мәні, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қазақстан Республикасы сыртқы сауда қатынастарының дамуы және ондағы туындап отырған мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2 ҚР СЫРТҚЫ САУДА САЯСАТЫНЫҢ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1 Қазақстан Республикасының экспорт құрылымын талдау ... ... ... ... ..11
2.2 Қазақстан Республикасы импорт құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты мен сыртқы экономикалық қауіпсіздігін мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ., ... ... ...32
1 СЫРТҚЫ САУДА ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СЫРТҚЫ САУДАНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Сыртқы сауданың мәні, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қазақстан Республикасы сыртқы сауда қатынастарының дамуы және ондағы туындап отырған мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2 ҚР СЫРТҚЫ САУДА САЯСАТЫНЫҢ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1 Қазақстан Республикасының экспорт құрылымын талдау ... ... ... ... ..11
2.2 Қазақстан Республикасы импорт құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты мен сыртқы экономикалық қауіпсіздігін мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ., ... ... ...32
Сыртқы сауда дегеніміз – дүниежүзі елдері арасындағы төлемді, жиынтық тауар айналысы. Дүниежүзінің барлық елдері үшін сыртқы сауданың рөлі ерекше. Өйткені, американ ғалымы Дж. Сакстың пікірінше «қандай бір ел болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып, ешқандай ел дұрыс дамыған экономика жасай алмайды.
Қазiргi жаһандану кезенде әлемдегi барлық елдер бiр-бiрiмен тығыз байланыста болып, әлемдiк шаруашылықты құрып отыр. Егемендiгiн алғанына аз ғана уақыт болған елiмiздiң де осы әлемдiк экономикада өзiндiк үлесi бар. ҚР-сы әлемдiк шаруашылықта рыноктық қатынастағы дамушы ел деп танылуда.
Сондықтан макроэкономикалық сипаттағы курстық жұмысты жазуда «ҚР сыртқы сауда саясатының рөлі» деген тақырыпты таңдауды дұрыс деп қарастырдық. Тақырыптың өзектілігі сыртқы сауданың орын алуының қажеттігі мен маңыздылығы, оны макроэкономикалық негізде талдау, ҚР-ның сыртқы сауда саясатындағы экспорт пен импорттың құрамы мен құрылымын талдау және сыртқы сауданы мемлекеттік реттеуді іске асыруды жан-жақты талдау болып табылады.
Қандай-да болмасын мемлекеттің экономикалық дамуы сыртқы сауда қатынастарына тәуелдігін ескере отырып, сыртқы сауда қатынастарына тән сипаттамаларды макроэкономикалық талдау осы курстық жұмыстың алдына қойған негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты орындау барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
1) сыртқы сауданың экономикалық мәнін ашу және оны макроэкономикалық талдауды жүзеге асыру;
2) Сыртқы сауданың әлемдік дамуы мен оның Қазақстан Республикасы үшін маңыздылығы;
3) ҚР сыртқы сауданың қалыптасу жағдайы мен ондағы экспорт пен импорттың құрылымын талдау болып табылады.
Жұмыстың құрылымы екі тараудан тұрады. 1-тарауда сыртқы сауданың экономикалық сипаты мен мәні, оның қызмет ету ерекшеліктері мен макроэкономикалық талдануы, осыған орай Қазақстанның сыртық сауда қатынастарының дамуы мен ДСҰ-ға енуінің процесі мен мақсаттары қарастырылды.
Екінші тарауда ҚР сыртқы сауданың қалыптасу жағдайы мен сыртық саудадағы экспорт пен импорттың құрылымын талдау, олардың еліміздегі үлесін және салалар бойынша айырмашылығы негізінде қарастырылды.
Курстық жұмысты орындау барысында келесі авторлардың еңбектерін қолдандым: Елемесев Р.Е., Н.Қ.Мамыров, М. Байгiсиев, С.Н. Ивашковский, Н.Г. Мэнкью оқулықтарын және еліміздің экономикалық басылымдар мен статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
Қазiргi жаһандану кезенде әлемдегi барлық елдер бiр-бiрiмен тығыз байланыста болып, әлемдiк шаруашылықты құрып отыр. Егемендiгiн алғанына аз ғана уақыт болған елiмiздiң де осы әлемдiк экономикада өзiндiк үлесi бар. ҚР-сы әлемдiк шаруашылықта рыноктық қатынастағы дамушы ел деп танылуда.
Сондықтан макроэкономикалық сипаттағы курстық жұмысты жазуда «ҚР сыртқы сауда саясатының рөлі» деген тақырыпты таңдауды дұрыс деп қарастырдық. Тақырыптың өзектілігі сыртқы сауданың орын алуының қажеттігі мен маңыздылығы, оны макроэкономикалық негізде талдау, ҚР-ның сыртқы сауда саясатындағы экспорт пен импорттың құрамы мен құрылымын талдау және сыртқы сауданы мемлекеттік реттеуді іске асыруды жан-жақты талдау болып табылады.
Қандай-да болмасын мемлекеттің экономикалық дамуы сыртқы сауда қатынастарына тәуелдігін ескере отырып, сыртқы сауда қатынастарына тән сипаттамаларды макроэкономикалық талдау осы курстық жұмыстың алдына қойған негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты орындау барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
1) сыртқы сауданың экономикалық мәнін ашу және оны макроэкономикалық талдауды жүзеге асыру;
2) Сыртқы сауданың әлемдік дамуы мен оның Қазақстан Республикасы үшін маңыздылығы;
3) ҚР сыртқы сауданың қалыптасу жағдайы мен ондағы экспорт пен импорттың құрылымын талдау болып табылады.
Жұмыстың құрылымы екі тараудан тұрады. 1-тарауда сыртқы сауданың экономикалық сипаты мен мәні, оның қызмет ету ерекшеліктері мен макроэкономикалық талдануы, осыған орай Қазақстанның сыртық сауда қатынастарының дамуы мен ДСҰ-ға енуінің процесі мен мақсаттары қарастырылды.
Екінші тарауда ҚР сыртқы сауданың қалыптасу жағдайы мен сыртық саудадағы экспорт пен импорттың құрылымын талдау, олардың еліміздегі үлесін және салалар бойынша айырмашылығы негізінде қарастырылды.
Курстық жұмысты орындау барысында келесі авторлардың еңбектерін қолдандым: Елемесев Р.Е., Н.Қ.Мамыров, М. Байгiсиев, С.Н. Ивашковский, Н.Г. Мэнкью оқулықтарын және еліміздің экономикалық басылымдар мен статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
1. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
2. Байгiсиев Майдан-Әли / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
3. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. – Макроэкономика. - Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
4. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. - Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М., - Дело. 2002. – 472 с.
5. Елемесев Р.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: оқу құралы. Алматы: «Қазақ университеті» 2002жыл. 83 бет
6. Гальперин В.М. и др. - Макроэкономика. – СПб. - 1997г. - 630 с.
7. Дорнбуш Р., Фишер С. - Макроэкономика. - Пер. с англ. – М.: Изд-во МГУ. - 1997. – 784 с.
8. Микро-макроэкономика. - Практикум. - Под общ. ред. Ю.А. Огибина. – СПб. - 1994 г. - 230 с.
9. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
10. www.google.kz Әлемдік сауда ұйымы және Қазақстан
11. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. 2007 жылдың қаңтар-шілдесі. №7, А:2007.-51-58 бет, 285-286 бет.
12. Әлмереков Н.А. «Қазақстанның экономикасын дамыту және Республиканың ДСҰ-ға кірудегі проблемасы» ∕∕ ҚазЭУ хабаршысы №4 2006жыл. 216-221бет
13. Диссертация « Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету контекстіндегі кеден саясатының қалыптасу
ерекшеліктері» Төлебеков .Ж.С Алматы 2006ж
14. Асқар Тұрапбайұлы «Біз ДСҰ-ға кіруге әзірміз бе?» ∕∕ Егемен Қазақстан 7 қаңтар 2004жыл
15. Әлмереков Н.А. «Қазақстанның экономикасын дамыту және Республиканың ДСҰ-ға кірудегі проблемасы» ∕∕ ҚазЭУ хабаршысы №4 2006жыл. 216-221бет
16. Г.Т.Куренкеева «Внешнеэкономическая безопасность Казахстана», учебное пособие, Алматы, Қазақ Университеті, 2005ж.
2. Байгiсиев Майдан-Әли / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
3. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. – Макроэкономика. - Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
4. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. - Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М., - Дело. 2002. – 472 с.
5. Елемесев Р.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: оқу құралы. Алматы: «Қазақ университеті» 2002жыл. 83 бет
6. Гальперин В.М. и др. - Макроэкономика. – СПб. - 1997г. - 630 с.
7. Дорнбуш Р., Фишер С. - Макроэкономика. - Пер. с англ. – М.: Изд-во МГУ. - 1997. – 784 с.
8. Микро-макроэкономика. - Практикум. - Под общ. ред. Ю.А. Огибина. – СПб. - 1994 г. - 230 с.
9. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
10. www.google.kz Әлемдік сауда ұйымы және Қазақстан
11. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы. 2007 жылдың қаңтар-шілдесі. №7, А:2007.-51-58 бет, 285-286 бет.
12. Әлмереков Н.А. «Қазақстанның экономикасын дамыту және Республиканың ДСҰ-ға кірудегі проблемасы» ∕∕ ҚазЭУ хабаршысы №4 2006жыл. 216-221бет
13. Диссертация « Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету контекстіндегі кеден саясатының қалыптасу
ерекшеліктері» Төлебеков .Ж.С Алматы 2006ж
14. Асқар Тұрапбайұлы «Біз ДСҰ-ға кіруге әзірміз бе?» ∕∕ Егемен Қазақстан 7 қаңтар 2004жыл
15. Әлмереков Н.А. «Қазақстанның экономикасын дамыту және Республиканың ДСҰ-ға кірудегі проблемасы» ∕∕ ҚазЭУ хабаршысы №4 2006жыл. 216-221бет
16. Г.Т.Куренкеева «Внешнеэкономическая безопасность Казахстана», учебное пособие, Алматы, Қазақ Университеті, 2005ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3
1 СЫРТҚЫ САУДА ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СЫРТҚЫ САУДАНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .4
1.1 Сыртқы сауданың мәні, маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Қазақстан Республикасы сыртқы сауда қатынастарының дамуы және
ондағы туындап отырған мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2 ҚР СЫРТҚЫ САУДА САЯСАТЫНЫҢ РӨЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.1 Қазақстан Республикасының экспорт құрылымын талдау
... ... ... ... ..11
2.2 Қазақстан Республикасы импорт құрылымын талдау
... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты мен сыртқы
экономикалық қауіпсіздігін мемлекеттік реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .., ... ... ...32
КІРІСПЕ
Сыртқы сауда дегеніміз – дүниежүзі елдері арасындағы төлемді, жиынтық
тауар айналысы. Дүниежүзінің барлық елдері үшін сыртқы сауданың рөлі
ерекше. Өйткені, американ ғалымы Дж. Сакстың пікірінше қандай бір ел
болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты.
Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып, ешқандай ел дұрыс дамыған экономика
жасай алмайды.
Қазiргi жаһандану кезенде әлемдегi барлық елдер бiр-бiрiмен тығыз
байланыста болып, әлемдiк шаруашылықты құрып отыр. Егемендiгiн алғанына аз
ғана уақыт болған елiмiздiң де осы әлемдiк экономикада өзiндiк үлесi бар.
ҚР-сы әлемдiк шаруашылықта рыноктық қатынастағы дамушы ел деп танылуда.
Сондықтан макроэкономикалық сипаттағы курстық жұмысты жазуда ҚР
сыртқы сауда саясатының рөлі деген тақырыпты таңдауды дұрыс деп
қарастырдық. Тақырыптың өзектілігі сыртқы сауданың орын алуының қажеттігі
мен маңыздылығы, оны макроэкономикалық негізде талдау, ҚР-ның сыртқы сауда
саясатындағы экспорт пен импорттың құрамы мен құрылымын талдау және сыртқы
сауданы мемлекеттік реттеуді іске асыруды жан-жақты талдау болып табылады.
Қандай-да болмасын мемлекеттің экономикалық дамуы сыртқы сауда
қатынастарына тәуелдігін ескере отырып, сыртқы сауда қатынастарына тән
сипаттамаларды макроэкономикалық талдау осы курстық жұмыстың алдына қойған
негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты орындау барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
1) сыртқы сауданың экономикалық мәнін ашу және оны макроэкономикалық
талдауды жүзеге асыру;
2) Сыртқы сауданың әлемдік дамуы мен оның Қазақстан Республикасы үшін
маңыздылығы;
3) ҚР сыртқы сауданың қалыптасу жағдайы мен ондағы экспорт пен импорттың
құрылымын талдау болып табылады.
Жұмыстың құрылымы екі тараудан тұрады. 1-тарауда сыртқы сауданың
экономикалық сипаты мен мәні, оның қызмет ету ерекшеліктері мен
макроэкономикалық талдануы, осыған орай Қазақстанның сыртық сауда
қатынастарының дамуы мен ДСҰ-ға енуінің процесі мен мақсаттары
қарастырылды.
Екінші тарауда ҚР сыртқы сауданың қалыптасу жағдайы мен сыртық
саудадағы экспорт пен импорттың құрылымын талдау, олардың еліміздегі үлесін
және салалар бойынша айырмашылығы негізінде қарастырылды.
Курстық жұмысты орындау барысында келесі авторлардың еңбектерін
қолдандым: Елемесев Р.Е., Н.Қ.Мамыров, М. Байгiсиев, С.Н. Ивашковский,
Н.Г. Мэнкью оқулықтарын және еліміздің экономикалық басылымдар мен
статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
1 СЫРТҚЫ САУДА ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СЫРТҚЫ САУДАНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1. Сыртқы сауданың мәні, маңызы
Сыртқы сауда дегеніміз – дүниежүзі елдері арасындағы төлемді, жиынтық
тауар айналысы. Дүниежүзінің барлық елдері үшін сыртқы сауданың рөлі
ерекше. Өйткені, американ ғалымы Дж. Сакстың пікірінше қандай бір ел
болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты.
Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып, ешқандай ел дұрыс дамыған экономика
жасай алмайды.
Халықаралық сауда – еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың өзара
экономикалық тәуелділігі. 1, 394 б.
Сыртқы сауданы макроэкономикалық тұрғыдан талдау, зерттеу үшін ең
бірінші ол үшін экономика ашық экономика деп қарастыруымыз керек.
Ашық экономика мәселелерін талдау сыртқы сауданы қарастырудан
басталады, өйткенi халықаралық экономикалық қатынастардың негiзiн сыртқы
сауда құрайды.
Ашық экономиканың маңыздылығы қазiргi уақытта экспорт пен импорттың
көлемi ЖҰӨ деңгейiне, жұмысбастылыққа тiкелей әсер етедi. Бұл көрсеткiштер
жалпы макроэкономикалық теңдестiкке әсерiн тигiзедi.
Экспорттық салалардағы өндiрiстiң өсуi шет мемлекеттерде қарастырылып
отырған мемлекеттiң тауарларына сұраныстың өсуiн көрсетедi, бұл
қарастырылып отырған мемлекеттiң ЖҰӨ көлемiн өсiредi. Керiсiнше, импорттың
өсуi шет мемлекеттердiң тауарына сұранысты өсiредi, бұл жағдай ЖҰӨ көлемiн
кемiтедi.
Ашық экономиканың жабық экономикадан ерекшелiгi жабық экономикадағы
макроэкономикалық көрсеткiштерге ашық экономика көрсеткiштерi қосылады.
Мысалы, экспорт пен импорт, әлемдiк пайыз қойылым және айырбас бағамдары.
2, 27 б
Ашық экономикада ұлттық табысты есептеу келесi теңдеумен берiледi:
Y = C + I + G + ( EX – IM ) (1)
Мұндағы: Y - өнiм көлемi;
С – тауарлар мен қызметтердi тұтыну;
I – инвестициялар;
G – мемлекеттiк шығындар;
( EX – IM ) – экспорт пен импорт айырмасы сальдосы. Бұл таза
экспорт N x-тi бередi. 4, 356 б.
N x - ашық экономикадағы негiзгi компонент болып табылады. Ол
мынаған тең деп белгiленедi:
NX = Y – ( C + I + G ) (2)
Бұл теңдеу ұлттық шоттың негiзгi тепе-теңдiгi болып табылады.
Ендi халықаралық капитал қозғалысы шоты мен ағымдағы операциялар
шотына нақты келетiн болсақ тағыда негiзгi макроэкономикалық теңдеуге
келемiз. 3, 339 б.
Y = C + I + G + ( EX – IM )
Бұдан келесi теңдеудi шығарып аламыз:
Y – C – G = I + NX (3)
Бұл теңдеудiң сол жағы көрiп отырғанымыздай ұлттық жинақты бередi.
Осылайша, ұлттық жинақ iшкi инвестициялар мен таза экспортты қаржыландыруға
жұмсалады.
S = I + NX (4)
Мұндағы: S – ұлттық жинақ.
Осы көрсеткiштердi теңдiктiң бiр жағына шығарып, нолге теңестiргенде
ағымдағы операциялар шоты мен капитал қозғалысы шотының негiзгi теiдеуi
шығады. 3, 339 б.
( I – S ) + N X = 0 (5)
Бұл теңдеу ұлттық есептегi халықаралық шоттардың байланысын, яғни (
I – S ) капитал қозғалысы шоты мен N X халықаралық тауарлар мен
қызметтер ағымы арасындағы. Мысалы, ( I – S ) оң сальдо болса, онда N X
екеуi нолге тең болу үшiн терiс сальдо болу керек. Бұл жерде екi жағдай
болуы мүмкiн:
1. I S, мұнда инвестиция сұранысы көп, ұсынысы аз дегендi
көрсетедi. I – капитал немесе инвестиция сұранысы, ал S – капитал немесе
инвестиция ұсынысы. Онда екi шара қолданамыз: әлемдiк экономикадан дайын
өнiмдер аламыз немесе екiншi шара қаржыны несиеге аламыз.
2. I S, мұндай жағдайда ұлттық экономикада жинақтар көбейiп,
сыртқы инвестицияларға сұраныс азаяды және экспорт өседi. 4, 512 б.
Кiшi ашық экономикада басты экономикалық шарт әлемдiк пайыз қойылым
r* = r болып табылады. Өйткенi кiшi ашық экономика әлемдiк экономикаға
әсер ете алмайды, сондықтан iшкi пайыз қойылым әлемдiк пайыз қойылымға тең
болу керек.
Ашық экономика моделiнiң шарттары:
1. Y = Y = F ( K, L );
2. C = C ( Y – T );
3. I = I(r);
4. r = r*
Сонда N х тек қана инвестицияға әлемдiк пайыз қойылымның өзгеруiне
байланысты болады. Оны келесi теңдеуден көру болады:
N X = ( Y – C – G ) – I (r*) (6)
Мұндағы: r* - әлемдiк пайыз қойылымы.
Осы теңдеу жинақ көлемдi және инвестиция көлемiн немесе капитал
қозғалыс шотын және ағымдағы операциялар шотын қандай элементтер
анықтайтынын көрсетедi. Ол ең бiрiншi ұлттық жинақтың бюджеттiк салық
саясатына байланыстылығы. Мысалы, G↑, Т↓ ондай жағдайда ұлттық жинақ S
көлемi де азаяды.
1.2 Қазақстан Республикасы сыртқы сауда қатынастарының дамуы және
ондағы туындап отырған мәселелер
Елдің құрылымы көрсетіп отырғандай, экспорттың белгілі бір бөлігі
оффшорлық рыноктарға бағытталады. Бұлардың көбі әлемдік рыноктарға
трансферттік бағалармен сатылатын минералды ресурстар, ал мұның нәтижесінде
мемлекетке салықтық түсімдерден ешқандай табыс түспейтіндігіне әкеледі.
Оның дәлелі ретінде әлемдік рыноктарда минералды ресурстарға
бағаның едәуір өсуінің нәтижесінде мемлекеттік бюджетке түсімдер аз
пропорцияда өзгергендігін айтуымызға болады. Қазақстан минералды
ресурстарды елден шығару процесстерін бақылауға тырысуда, 2001 жылы
халықаралық операцияларда қолданылатын бағалардың рыноктық бағалардан
ауытқуын айыра білу Трансферттік бағаларды қолдануда мемлекеттік бақылау
туралы заң қабылданды.
Қазақстандық өнімдердің әлемдік рыноктарға экспортталуының көлемінің
ұлғаюы тағы бір мәселені туғызады: сыртқы рыноктағы экспортерлердің
мүдделерін қорғау. Соңғы кездерде шет ел рыноктарында, тіпті ЕврАзЭС
елдерінің рыноктарында да қазақстандық тауарларға қатысты антидемпингтік
шаралар қолдану жағдайлары жиілеп отыр. 5, 83 б
Антидемпингтік шараларды қолдану Қазақстанның ДСҰ(ВТО)-на кірмегенінше
жалғасуы мүмкін. Қазақстанның ДСҰ-ға енуі ешқандай талас тудырмайды, бірақ
оған кіру уақыты, шарттары мен салдары талас тудырады.
Қазір көбі басқа да салалар үшін ДСҰ-ға кіру салдарын есептеуге
тырысуда. Бұнымен келісуге болады, бірақ барлық салдарды есептеп шығару
оның күрделілігі мен көпжақтылығына байланысты мүмкін емес. Қазір біз үшін
келісім-шарт жасасу кезінде барынша көп переференцияларға қол жеткізуіміз
маңызды болып табылады.
Өзінде бар мүмкіндіктерді пайдалану мен өз өндірушілерін қорғауды
жүзеге асыру арқылы Қазақстан әлемдік шаруашылыққа енуі қажет.
Қазақстанның осы халықаралық ұйымға кіруі оның өз заңнамасын ДСҰ
талаптарына сай үйлестіру арқылы экономикасының заңдық және нормативтік
базасын сапалы нығайтына септігін тигізетін болады.
Қазақстанның ДСҰ-ға кіруге дайындық кезеңінде кеден саясаты,
халықаралық стандарттар енгізу, мемлекеттік сатып алуды жетілдіру, шетел
инвесторлары және отандық бизнес мүдделері арасында оңтайлы теңдестікті
қамтамасыз ету мәселелерін шешуіне тура келеді. 10
Қазақстан ДСҰ-ға кірер жолда мынадай мақсаттар қойып отыр:
● қазақстандық өнімнің шетел нарықтарына қол жеткізуі үшін
қазіргілермен салыстырғанда алдыңғы қатарлы, кемсітпеушілік
шарттар алу;
● дауларды шешудің халықаралық тетігіне қол жеткізу;
● шетел инвестициялары үшін мейлінше қолайлы ахуал қалыптастыру;
● ішкі нарыққа шетел тауарларының, қызметтерінің және
инвестициялар легінің өсуі нәтижесінде отандық өнімнің сапасын
және бәсекелестік қабілетін арттыру үшін жағдай жасау;
● ДСҰ-ға мүше елдерде, атап айтқанда, банк саласында қазақстандық
инвесторлар үшін мүмкіндіктерді кеңейту;
● Қазақстанның халықаралық сауданың толыққанды қатысушысы
ретіндегі әлемдік абыройын арттыру.[31]
ДСҰ-ға мүшелік Қазақстанға сыртқы сауда әріптестерімен өзара іс-
қимылда айқын ережелерге сүйене отырып, ішкі нарықты жетілдіру үшін қосымша
ынталандырулар жасауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, аграрлық сектор,
сондай-ақ әлі де қалыптасу кезеңінен шыға қоймаған және әзірге, халықаралық
бәсекелестік қабілеттіктің өлшемдеріне сай емес орта бизнес ДСҰ талаптары
алдында осалдық танытуда.
Тыңдаудың қорытындылары бойынша мынадай ұсынымдар қабылданды:
Қазақстан экономикасының бәсекелестік қабілетін арттыру үшін отандық бизнес
ел ішінде бәсекелестікке шыдап қоймай, одан тысқары жерлерде де өз
өнімдерін және қызметтерін өткізу үшін жаңа нарықтар табуға тиіс.
Осыған байланысты, ДСҰ-ға кіру оның тиімді пайдаланылуы елдің
коммерциялық мүдделерінің сыртқы нарықтарға табысты жылжуын қамтамасыз
ететін тетік ретінде қаралады.
ДСҰ-ның Ауыл шаруашылық келісімінде (АШК) агрегирлік қолдау шараларын
аясындағы субсидиялармен үкімет пен оның органдары тарапынан (қажетсіз
қалған) жаратылмай қалған бюджеттік шығыстар мен кірістер қамтылатындығы
жазылған.
Бұл кейінге қалдырылған және кешірілген қарыздарды формальді түрде
Қазақстанның агрегирлік қолдау шаралары есебіне қосуға құқығы бар екендігін
көрсетеді.
Сонымен, Қазақстан сары себет топтамасына қатысты мынадай
шараларды жүзеге асыра алады:
● асыл тұқымды мал мен элиталық ауыл шаруашылық дақылдарының
сатылу бағасын арзандату;
● ауыл шаруашылық тауарын өндірушілердің қарызын кешіру;
● жұмыс істемей тұрған ауыл шаруашылық кәсіпорындарының
қарыздарын (өтетіп) алмау;
● кредитті пайдаланғаны үшін талап етілмеген пайыздық сыйақылар;
● белгіленген баға бойынша мемлекеттік резервке астық сатып алу.
Мысалы, Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтеріне қарағанда,
Қазақстанда 1 га егістікке көрсетілетін мемлекеттік қолдау 17,1 АҚШ
долларын құраса, Еуропалық Одақ елдерінде 1 га егістікке 111,9 доллар, АҚШ-
та 411, 7 доллар көлемінде мемлекеттік қолдау жасалады екен. 10
Бұдан Қазақстандағы ішкі қолдаудың Австралия мен Жаңа Зеландия секілді
ауыл шаруашылығы барынша ырықтандырылған елдердегі шамадан да төмен
екендігін көреміз. Осыған байланысты Қазақстанға ДСҰ-ға кіргенге дейін ауыл
шаруашылығындағы ішкі қолдаудың көлемін арттырып, ауыл шаруашылығының
бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік жасап үлгеру қажет.
ДСҰ-ға ену Қазақстан Республикасының әлемдік экономикаға бірігуге
арналған стратегиялық бағытының аса маңызды міндеттерінің бірі болып
табылады. Қазіргі уақытта Қазақстан әлемдік рынокта өзінің шикізатын сатып
отырғандықтан, және мұнда ерекше қиындықтар байқалмағандықтан, үкіметтің
ДСҰ-ға енуге деген талпыныстары негізсіз болып көрінуі мүмкін. Алайда
мұндай проблемалар бір сәтке арналған және жеке міндеттерге негізделумен
емес, елдің ұзақмерзімді стратегиялық мақсаттарына негізделумен шешіледі.
Аяққы өнім өндірісінің дамуын Қазақстанның сыртқы рынокқа шығуымен ғана
қамтамасыз етуге болады, соңғысы ішкі сұраныстың шектелгендігінің орнын
толтырады. Алайда бұл жолда әлемнің көптеген елдерінің тарапынан
көрсетілетін саудалық тосқауылдар түріндегі түрлі кедергілер туындауы
мүмкін. Қазақстан өңдеу өнеркәсібі өнімінің экспорты үшін соншама қажетті
болып келетін барынша ықпал ету режиміне қатысты кепілдікке тек ДСҰ-ға
мүше болған жағдайда ғана ие болады. Қазіргі уақытта Қазақстан өнімдері -
ферросилиций мен металдарға қарсы демпингке қарсы дауларды АҚШ, Аргентина,
Қытай, Таиланд және Ресей жүргізуде. 12, 216 б
Қазақстанның ДСҰ-ға ену проблемасын талқылау барысында Қазақстанның өз
дамуындағы осыншама жауапты қадамға дайын ба, жоқ па, оның экономикасының
жағдайлары мен шарттары ДСҰ-ның өз мүшелеріне қоятын талаптарына жауап бере
ме, ол аталмыш талаптарды өзі үшін елеулі нұқсан келтірмей орындай ала ма
деген сияқты сауалдар айрықша мағынаға ие болады.
Осы уақытқа қарсы Қазақстан көптеген нарықтық реформаларды жүзеге
асырып үлгерген және экономикасын нарықтық экономикаға айналдыру бойынша
өтпелі кезеңді басынан өткерген. ЕО және АҚШ Қазақстанның нарықтық
экономикалы ел екендігін мойындады.
Мемлекеттің аздаған шамада араласуымен экономиканың ашықтығының қажетті
деңгейіне қол жеткізілді, сыртқы сауда ырықтандырылған, меншіктің 80%-і
жекеменшік болып табылады, елде макроэкономикалық тұрақтылыққа қол
жеткізілген, теңгенің айырбас бағамы тұрақты болуда. Осылайша,
республикамыз экономикалық дамудың басты критерийлері бойынша халықаралық
саудаға өзара шектеулерді орнатусыз қосыла алады.
Сонымен қатар Қазақстанның ДСҰ-да бақылаушы мәртебесіне ие болғалы алты
жылдан бері едәуір көлемдегі рәсімдік-ұйымдастыру жұмысы жүргізілген:
Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға енуі жөніндегі Жұмыстық топтың 4
отырысы және Қазақстанның тауарлар мен қызмет көрсетулерге қазақстандық
рынокқа жол ашу жөніндегі бастапқы ұсыныстарын талқылауға арналған
екітараптық келіссөздердің 7 раунды өткізілген болатын. Сонымен қатар, ішкі
қолдау көрсету мен ауыл шаруашылығын демеуқаржыландыру шаралары бойынша
плюритеральді талқылаулар өткізілген болатын. 10
Республиканың заңдарын халықаралық сауда ережелерімен үйлесімдеуде
үлкен прогреске қол жеткізілді. Ішкі рынокты қорғау, селекицялық
жетістіктерді қорғау, стандарттау, патенттер бойынша жаңадан заңдар
қабылданды, Парламентте Кедендік Кодекстің жаңа нұсқасы жатыр. Бұл бағытта
жұмыс жалғасуда.
Қазақстанның ДСҰ-ға қосылуы бойынша алты жыл бойы жүргізілген
жұмыстардың нәтижесі болып енудің ақпараттық кезеңінің аяқталуы мен
Қазақстанның ДСҰ мүшелерімен ену шарттарын белгілеу жөніндегі келіссөздік
процесінің белсенді фазасына өтуі табылады.
Тауарларға рыноктарға жол ашу жөніндегі егжей-тегжейлі екітараптық
келіссөздерді жүргізу ниетін Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі жөніндегі жұмыстық
топтың құрамына кіретін 33 мүше-елдердің ішіндегі 15 ел білдірген болатын:
АҚШ, ЕО, Канада, Швейцария, Жапония, Австралия, Латвия, Польша, Грузия,
Болгария, Бразилия, Мексика, Чехия мен Словакия, Эстония мен Пәкстан.
Қазақстанның ДСҰ-ға ену процесіне әсер ету тұрғысынан аса маңызды ДСҰ
мүше-елдері болып АҚШ, ЕО, Жапония, Канада, Австралия және Швейцария.
Сонымен қатар, біз Қазақстанның экономикасы нарықты болғанымен, әлі
жеткілікті мөлшерде дамымағандығын түсінуге тиіспіз.
Белгілі болғандай, ДСҰ-ға ену тәжірибесінде жаңадан енетін елдердің екі
мәртебесі қалыптасты: дамушы елдің мәртебесі және өтпелі кезең режимінің
мәртебесі. Постсоциалистік елдердің көпшілігі ДСҰ-ға ену кезінде дамушы
елдің мәртебесіне ие болуды тиімді деп санайды, ол ДСҰ-ның жекелеген
ұстанымдары мен ережелерінің арасындағы бірқатар айрықшалықтарды пайдаланып
қалуға мүмкіндік береді. ДСҰ-дағы дамушы елдің мәртебесі Ұйымға енуден
кейінгі өтпелі кезең бойы төлемдік балансытың теңгерілімін қамтамасыз
етумен, жас өнеркәсіп салаларын қорғау мақсатымен импорттық кедендік
тарифтердің, импортты лицензиялаудың және өзге шектеулердің күшін сақтауға
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар ДСҰ мүшелері кедендік тарифтің 100%-тік мөлшерлемелерін
байланыстыру, сондай-ақ оларды тауарлардың белгілі бір тобына қатысты
төмендету және күшін жою, рынокқа тауарлар мен қызметтерге жол ашу
жөніндегі міндеттемелерді ДСҰ-ның аса дамыған мүше-елдерінің
міндеттемелерінен төмен болмайтындай деңгейде қабылдау деген сияқты аса
қатаң шартарды қояды.
ДСҰ-ға ену туралы шешім қабылдау кезінде республиканың экономикасының
дамуына әсер етуі мүмкін барлық жағымды және жағымсыз зардаптарын бағалау
қажет. Өзге мемлекеттермен тең құқылы қатынастар негізінде халықаралық
жүйеге біріккен жағдайда шығынға ұшырамай пайда табуға мүмкін емес
екендігін естен шығармаған дұрыс. Пайда шығындарға қарағанда артық болуға
тиіс, және соңғылары елдің ұлттық мүдделері мен мемлекеттік қауіпсіздігіне
нұқсан келтірмеуі тиіс.
Сыртқы сауданы оң таңбалы сауда балансымен дамыту ДСҰ-дға кіруден табыс
табудың ең маңызды әдісі болып табылады. Экспорттың артуы елге табыстың
келіп құйылуын арттырады және отандық тауар өндірушілердің мүмкіндіктерін
кеңейтеді, сондай-ақ өндіріс деңгейін арттырады және сол арқылы экспорттық
мүмкіндіктерді күшейтеді. Сонымен қатар импорттың артуы ішкі рыноктағы
бәсекені дамытады, тұтынушылардың қажеттерін бұрынғыдан да арзан
тауарлармен қанағатандыруды арттырады. 14, 8 б
Қазақстан әлемдік шаруашылық пен әлемдік құрылымдарға біріккен, ашық
нарықтық экономикалы ел ретінде танылумен қатар, ол аДСҰматты түрде ДСҰ-ның
барлық мүшелерімен қарым-қатынастарында барынша ықпал етудің қалыпты және
толық режиміне қол жеткізеді, бұл ең алдымен осындай режимге екі тараптық
негізде ие болуға болмайтын жағдайлар үшін маңызды болып келеді.
Қазақстан сонымен қатар өз тауарларының транзитіне арналған жолдарға ие
болады. Осының барлығы түптеп келгенде сыртқы сауданың дамуы мен артуына
ықпалын тигізетін болады.
Бұл Қазақстанның өңдеу өнеркәсібінің отандық тауарларымен сыртқы
саудасын дамыту үшін ерекше маңызды болып келеді. Қысқа- және ортамерзімді
келешекте Қазақстанның ДСҰ-ға енуі ең алдымен сауда тұрғысынан маңызды
болып табылмайды, себебі ол сыртқы рыноктарға инвестициялардан басқа
(шикізаттарды санамағанда) ештеңе ұсына алмайды. Бұл жағдайда оның
инвестицияларды шикізат өңдеу мен өңдеу өндірістерінің одан да жоғары
сатыларын дамытуға тартуға үміттенуіне болады. 14, 9 б
Қазақстан үшін ДСҰ-ның саудалық дауларға қатысты, әсіресе ретсіз түрде,
бұрынғысынша оны нарықтық емес, жоспарлы экономикалы ел деп санаумен,
Қазақстанның экспорттық тауарларына қатысты қолданылатын демпингке қарсы
дауласулар кезіндегі режимі үлкен маңызға ие болуы мүмкін. ДСҰ-ның мүшесі
болу саудалық-саяси дауларды ескерілген қатаң рәсімдер шеңберінде одан да
әділетті негізде шешуге мүмкіндік береді.
ДСҰ-ға енумен Қазақстан ұлттық мүдделерін басшылық ретінде қолданумен
әлемдік сауданы реттейтін нормаларды әзірлеуге қатысу құқығына ие болуға
үміттене алады. Сонымен қатар, сыртқы экономикалық саясат жөніндегі жедел
ақпарат пен ДСҰ мүше-елдері үкіметтерінің жоспарларына қол жеткізу
мүмкіндігі туындайды, бұл одан да тиімді сауда саясатын әзірлеуге мүмкіндік
береді.
2 ҚР СЫРТҚЫ САУДА САЯСАТЫНЫҢ РӨЛІ
2.1 Қазақстан Республикасының экспорт құрылымын талдау
Елдегі сыртқы саудадағы айналым көрсеткіштері 2000 жылдан бастап
жылдан жылға көбейіп отыр. Қазақстандық экспорттың көлемінің ұлғаюын
жағымды фактор ретінде қарастыруға болады, алайда товар құрылымындағы
талдау көрсеткеніндей, мұнда шикізат товарларының, оның ішінде минералды
ресурстардың басым болып отырғандығын көрсетеді. 2001 жылдан бастап
экспортқа шығарылатын минералды өнімдердің үлесі ұлғая түсуде: 2001 жылы ол
43,2% құраса, ал 2002 жылы 54,4%, 2003 жылы 58,2%, 2004 жылы 61,3%, 2005
жылы 62,8%, 2006 жылы 63,4%, 2007 жылы 63,1% құраған. 11, 285 б
Мемлекеттің экспортындағы минералды ресурстардың басымдыққа ие болуы
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағдарынан хабардар етеді. Әлемдік
сауда-саттықтың соңғы тенденцияларын ескерсек, мұнда жалпы тауар
айналымындағы шикізат тауарларының үлесі төмендеуі орын алуда, ал
экспорттық тауарлардың ішінде шикізаттың басым болуы әлемдік еңбек
бөлінісінде Қазақстанның шикізаттпен қамтамасыз етуші орынға ие болып,
әлемдік табыстың аз ғана бөлігіне ие болуына әкеледі. Қазақстанның уақыт
өткен сайын шикізат өнімдерін оны өндіру мен алғашқы өңдеуіне қажетті құрал-
жабдықтарға және халық тұтыну тауарларына айырбастау үшін экспорттауы
төмендемей отырған жағдай. Бұл эквивалентсіз айырбас әлемдік экономикалық
ілімде толықтай зерттелген және ереже бойынша, шикізат экспорттаушылардың
дайын өнім экспорттаушыларға толықтай тәуелділігіге ғана әкеліп қоймайды,
сонымен қатар алғашқыларының кедейленуі салдарынан екіншілерінің баюларына
әкеледі.
Мұндай жағдайдан шығуға мүмкіндік беретін келесідей шараларды атап
өтуге болады:
● Несиелік-банктік жүйеде төменгі процентпен несиелер беру көмегімен
ресурстардың бір бөлігін қазіргі кезде гүлденіп келе жатқан айналым
сферасынан өндірістік қызмет сферасына, оның ішінде жаңа техника және өнім
шығару саласына ауыстыру.
● Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестікті дамыту негізінде сапа
жоғары технология, сатудан кейінгі деңгей оларды жаңа өнімдер шығаруына
ынталандыру.
● Өнім шығарушылар әлемдік стандарттарға бағытталуы үшін шет ел
өндірушілерімен мөлшерлі бәсекелестікті тудыру керек, бұл отандық
кәсіпорындардағы монополизмді болдырмауға көмектеседі
● Физикалық, ақыл-ой, әсіресе шығармашылық еңбектің жаңа замандағы
өндірістегі, жаңа техника мен информация жасаудағы жаңа өнім өндірудегі
орнының өзгергенін мойындау. Адам факторы, шығармашылық тұлғаның өзіндік
дамуы – жаңа заманғы өндірістің дамуының негізгі шарты.
Қазақстан 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалды-инновациялық даму
стратегиясына көп үміт артады. Бұл стратегияның мақсаты экономиканың
шикізаттық бағытталуын реформалауды, сәйкесінше экспорттық тауарлардың
құрылымы мен Қазақстанның әлемдік экономикадағы ролін өзгерту болып
табылады. Бірақ бұл мемлекеттік стратегияның қабылдануы оның тәжірибеде
табысқа жетуіне кепіл бола алмайды. Мұнда тек қана ұлттық экономика ғана
емес, сонымен қатар әлемдік экономикадағы процестерді есепке алу қажет.
Әлемдік нарықта қандай тауарлар үлкен сұрансқа ие екендігін айта кетер
болсақ, мұнда бағасы тиімді жоғарғы технлогиялы тауарлар үлкен сұранысқа
ие. Қазіргі уақытта бізге ғаламдық экономикада өзіндік орынға ие болу үшін
бұрын болмаған жаңа технлогиялар мен тауарлар өндірісі жайында ойлану
қажет. Бұл өте күрделі міндет, себебі Қазақстанға әлемдік рынокта тауарлар
мен қызметтер өндірудегі басты орынға ие болып отырған әлемдік
монополиялармен бәсекеге түсулеріне тура келеді.
Қазақстанның өзіндік бәсекелестік артықшылықтары бар: мемлекеттің
идеологиялық және қаржылық инновациялық өзгерістерді қолдауға әзірлігі,
елдегі сақталған ғылыми-техникалық потенциал, жаңа технологияларға халықтың
тез үйренуі мен қабылдауы. Осы және басқа да бәсекеге қабілеттіліктің
артықшылықтарын максималды түрде пайдалануымыз қажет.
Қазақстандық экспорттық өнімдердің басты тұтынушылары болып Ресей
(20,3%), Бермуд аралдары (14,1%), Италия (11,1%), Китай (7,6%), Германия
(5,8%), Украина (5,7%), Виргин аралдары (5,1%), Швейцария (4,7%), ОАЭ
(3,8%), Ұлыбритания (3,4%), Иран (2,4%), Польша (1,9%), АҚШ (1,8%),
Нидерланды және Өзбекстан (1,7%). 10
Азық-түлік қауіпсіздігі ұлттық экономикалық қауіпсіздігінің құрама
бөлігі болып табылады. Елдің азық-түлік қауіпсіздігі ұғымы елдің өзіндік
ресурстарының есебінен өзінің ағымдық және қажетті тамақ өнімдерімен
қамтамасыз етуге қабілеттілігін білдіреді.
Ұлтттық экономикалық дамудың жаңа этапында Қазақстанның азық-түлік
қауіпсіздігі және азық-түлік тәуелсіздігін қамтамасыз етудің актуалдығы
арта түседі. Бұл проблеманы шешу үшін елдің агроөнеркәсіп кешенін
республиканың азық-түлік өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейіне
жеткен жағдайда ғана мүмкін болады.
Ауыл шаруашылығындағы проблемалар көбінесе өндірістік өнімдердің құны
мен ауыла шаруашылығы өнімдер құнының өсуінен туындайды, бұл ауылдың
кедейленуіне, материалдық –техникалық базамен қанағаттанбауға және қызмет
көрсетудің күрделі жүйесіне әкелуі мүмкін. Өндірістің және ауыл шаруашылық
машиналарының, құрал-жабдықтардың жеткізілімі, мұнай өнімдерінің және
минералды тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғауға қаражат және жемдік
қоспаларға қаражаттардың бөлінуінің азаюы мен селекциялы және мелиоративті
қызмет жағдайларының қанағаттандырмауы азық-түлік қауіпсіздігінің
факторлары болып табылады.
Азық-түлік қауіпсіздігінің негізгі міндеттеріне жататындар:
● тамақ өнімдерімен өзін-өзі жеткілікті қамтамасыз етуге жағдай
жасау
● қандай да бір асқыну болғанда, мысалы, бағаның өсуі немесе импорт
каналдарының қысқаруы жағдайында азық-түлікпен қамтамасыз
етудің аздап әлсіреген жағдайында оларды қажетті мөлшерде
импорттауға қаражаттың бар болуы
Азық-түлік қауіпсіздігінің басты ерекшелігі – сыртқы және ішкі
аспектілердің тығыз байланысы. Азық-түлікпен өзін өзі қамтамасыз ету тек
қана тиімді қызмет етуші отандық ауыл шаруашылығының болғанында ғана
мүмкін, тек сол ғана азық-түлік өнімдеріне деген импорттық тәуелділіктің
алдын алуға немесе әлсізденуіне әсер етеді.
Азық-түлік қауіпсіздігіндегі саясатта халықты азық-түлікпен
қамсыздандыру кепілдігімен қамтамасыз ету үшін импорт пен өзін-өзі
қамтамасыз етуде халықаралық серіктестік пен күштердің деңгейлерінің
оптималды сәйкестігі қарастырылады. Азық-түлікпен ішкі ресурстар есебінен
қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығының белгілі бір потенциалына жету
қажет, мұнда критикалық жағдайда ауыл шаруашылығының өнімдерін өндіруді
жоғарылату керек. Бұдан өзге, ауыл шаруашылығы өнімдерінің кепілдендірілген
қоры қажет.
Әлемдік тәжірибеде ел өзінің ауыл шаруашылық тәуелсіздігін егер ішкі
рыноктағы импорттың тұтынуы 25-30% шегі аралығында ауытқығанда сақтай
алады, яғни 70% кем емес қажеттіліктер отандық өндірушілер есебінен
қанағаттандырылуы тиіс екендігін көреміз. Дамыған елдерде ауыл шаруашылығы
өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз ету коэффициенті есептеледі. Өзін-өзі
қамтамасыз ету коэффициентінің төмендеуіне бірқатар факторлар әсер етеді,
оларды атап өтсек: сұраныстың өсуі, халықтың өсімі, адам басына шаққандағы
тұтынудың өсуі, әртүрлі мәдениеттердегі қажеттіліктердің теңсіздігі,
өңделген аудандарды пайдалану коэффициентінің төмендеуі.
Елімізде жүргізіліп отырған аграрлық саясат хаотистикалық сипатқа ие
және азық-түлік қауіпсіздігінің мәселелерінің шешілуіне нақты әсер ете
алмайды. Халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету үшін мемлекет ауыл
шаруашылығына басқа елдердегідей жүргізіліп, олардың тиімділігін қамтамасыз
ететін нақты көмек көрсетуі қажет. 14, 9 б
Мысалы, Батыс Европа елдерінде ауыл шаруашылығына бюджеттің 65%
жұмсалады, ал біздің елде бұл көрсеткіштің көлемі көңілге қонымды емес.
Қазақстанның 50 бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру стратегиясына
сәйкес, республиканың приоритеттерінің бірі болып ауыл шаруашылығын қолдау
шаралары болуы тиіс екендігі атап көрсетілген. Мұнда қазіргі кезде
Қазақстан мен американдық ауыл шаруашылық компанияларымен өзара бірігіп
жұмыс істеуді одан әрі кеңейту қолға алынуда. Қазіргі уақытта Қазақстанда
100-ден аса американдық компаниялар жұмыс істейді, сонымен бірге
американдық капиталдың қатысуымен 370 біріккен кәсіпорындар жұмыс істеуде.
Жалпы американдық инвестицияның көлемі 15 млрд.АҚШ долларын құрайды, бірақ
осы капитал салымдарының негізгі бөлігі мұнай-газ саласының үлесіне тиіп
отыр.
Сондықтан да өнеркәсіптің және ауыл шаруашылығының негізгі өнімдерін,
оның ішінде халық тұтынатын және халықтың тұрмысын көтеруге қатыстыларын
өндіруді ұлғайтпай болмайтындығын айта кету қажет.
Қазақстандағы азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейі елдің
агроөнеркәсіп жағдайына байланысты және оның қазіргі жағдайын қарастырар
болсық, елдің ішкі рыногын азық-түлік өнімдерінің импорты жаулап алу
мүмкіндігі жоғары. Сондықтан да азық-түлік қауіпсіздігінің сыртқы және ішкі
қауіптері өзара байланысты және өзара тәуелді. Мамандар пікірінше,
Қазақстаннның өтпелі экономика жағдайындағы бірқатар азық-түлік
қауіпсіздігіне байланысты қауіптерге кіретіндер:
1) Экономиканың аграрлық секторындағы созылмалы құлдырау
2) Дәнді дақылдар себу, аудандардың қысқаруы мен дәнді
дақылдардыңжалпы жиынының төмендеуі
3) Ауыл шаруашылығындағы ірі қара мал санының азаюы
4) Ауыл шаруашылық өнімдерін сақтау мен қайта өңдеу салаларының
дамымауы
5) Төлемсіздік дағдарысы, бюджет дефициті, ауыл шаруашылық
өндірушілерін несиелеудің тиімді механизмдерінің жоқтығы
6) Жер ресурсының тозуы, жердің сорлануы мен ылғалдығының
азаюының тездеуі
7) Тамақ өнімдерінің және ауыл шаруашылық технологияларының
8) импортына тәуелділіктің ұлғаюы
9) Ауыл шаруашылық машина жасау өндірісінің құлдырауы
10) Табиғи стихияларға дайын еместігі (құрғақшылық, су басу, тозаңды
құйын, жер сілкіну, шегіртке және тағы да басқалардың
миграциясы)
11) Агрономия мамандарын дайындау сапасының төмендеуі
12) Ауыл жастарының қалаға көптеп келуі салдарынан ауылдағы еңбек
ресурстарының азаюы
Айта кететіні, аталған мәселелердің барлығы да бүгінгі күні актуалды
болып табылмайды. Мысалы, Қазақстанның аграрлық секторындағы созылмалы
құлдырау. Соңғы жылдары ауыл шаруашылық өндіріс көлемінің ұлғаю
тенденциясы байқалуда.
Статистика агенттігінің мәліметінше, республикада 2007 жылы ауыл
шаруашылық өнімдерінің шығарылымы 649,7 млрд. теңге болған. Оның ішіндегі
көкөніс өнімдері – 388,2 млрд теңге, мал шаруашылығы – 306,5 млрд теңге.
Бұл 2002 жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру көлемінің
1,7 есеге көбейгендігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемі 2007 жылы тұтастай
республика бойынша (бағалау бойынша) ағымдағы бағада 24,2 млрд. теңгені
құрады, бұл 2006 жылмен салыстырғанда 4,1%-ға көп. 11, 287 б
Бірақ азық-түлік өндірісіндегі бірқатар алға жылжуларға қарамастан,
шешімін таппай отырған мәселелер де жоқ емес. Өндірістің бірігу процесі
баяу жүруде, барлық жерде бірдей технологиялық ережелер сақталмауда, ауыл
шаруашылық өнімдерді қайта өңдеу сапасы уақыт талабынан артта қалуда.
Осының барлығы да саланың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жолындағы
кедергілер болып табылады.
Елдегі басты қауіп болып азық-түлік тауарларына деген импорттық
тәуелділік есептеледі. Азық-түлік тауарларының құрамында импорттың үлесінің
жоғары болуының тағы да бір себебі – отандық тауар өнімдерінің төмен сапасы
болып табылады. Бірақ олардың барлығы да стандартқа сай келе бермейтінін
ескерсек, ішкі рынокқа төмен сапалы импорт тауарларының кіруі отандық тағам
стандарттарын жасау мен қолдануды қажет етеді.
Азық-түлік қауіпсіздігінің сыртқы экономикалық аспектілері сыртқы
сауда саясатының қорғау шараларымен шешіледі. Азық-түлік қауіпсіздігімен
қамтамасыз ету мәселелерін шешу барысында елдің өзін-өзі негізгі тамақ
өнімдерімен қамтамасыз ету сұрақтары маңызды болып есептеледі. Азық-түлік
өнімдерімен өзін өзі қамтамасыз ету деген сөз сыртқы саудадан минималды
тәуелділік жағдайында ішкі жеткізілім жолымен қанағаттануды білдіреді. Ол
үшін ел территориясындағы барлық халықтың әлеуметтік топтары үшін қол
жетімділігіне кепілдік беретін, халықтың баға бойынша қажеттілігін
қанағаттандыруға мүмкіндік беретін сапалы өнім өндірісінің көлемін арттыру
қажет. 16, 214 б
Қазақстанның экономикасы әлемдік экономикалық жүйенің ажырамас бөлігі
болып табылады. Сондықтан да республика азық-түлік өнімдерін импорттайды
және экспорттайды. Статистикалық агенттіктің мәліметтеріне сәйкес,
республикадағы бидай мен оны өңдеуден алынған өнімдерге, сонымен қатар
көкөністерге деген қажеттілік толықтай өз өндірісіміздің есебінен
қанағаттандырылуы мүмкін. Дәнді дақылдардың экспорты оны өндірудің 39,5%-н,
ал көкөніс экспорты – 5,1құрайды.
Сурет 3 - 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанында жекелеген азық-түлік
тауарлары бойынша ресурстарды және экспортты қалыптастыру құрылымы
(пайызбен)
Азық-түлік емес тауарлардың ресурстарын толтыру, оларды республикада
өндірумен қатар бұрынғысынша басқа елдерден әкелу арқылы да жүргізілуде.
2.2 Қазақстан Республикасы импорт құрылымын талдау
Сонымен қатар отандық агроөнеркәсіптік сектор кәсіпорындары біздің
елімізге тамақ өнімдерін импорттайтын шет ел компанияларымен бәсекеге
түсуіне тура келеді. Қазіргі жағдайда Қазақстан май, қант, ет пен ет
өнімдеріне, сүт және сүт өнімдеріне деген импорттық тәуелділікті басынан
кешіруде. Әрт түрлі мәліметтерге сай, Қазақстан ішкі рынокта сатылатын
майдың 58%, 54,8% кондитерлік өнімдерді, 72% балық, 19,2% сүт және 47%
сары майды шеттен әкеледі. Импорттың экспорттан асып кетуі тұтыну көлеміне
пайыз бойынша, картоп бойынша – 0,5%, ет және ет өнімдерінде – 11,4%,
жұмыртқада – 38,6%, сүт және сүт өнімдерінде – 7,9%, майда – 121,8%, қант
бойынша - 5% құрағандығы отандық өнім өндірісінің бәсекеге қабілеттілігінің
жеткіліксіздігін нақтылай түседі. Импортқа тәуелділікті азайтудың
шараларына тоқталып өтсек:
● мемлекет тарапынан басқа елдерде сұранысқа ие болып отырған
өнімдерді шығаруға қабілетті отандық өнім өндірушілерді
қаржылық қорғау
● кеден-баж салықтарының икемді дифференциациялды жүйесін
қолдану, АӨК-ң кедендік қорғауға мұқтаж салаларын анықтау
● импортты диверсификациялау
● сыртты сауданың нормативті-құқықтық негізі мен заңдық негізін
әлемдік тәжірибе мәне ДСҰ (ВТО) нормаларына сәйкестендіру
Талдаулар көрсеткендей, Қазақстанның тамақ өнімдерін өндіруге
мамандану жағдайы халықты толықтай азық-түлікпен қамтамасыз етуге мүмкіндік
бермейді. Ішкі өнім түрлерінде нанмен қамтамасыз етуге қол жеткізілген,
тіпті оны тұтыну шекті мөлшерінен асып кеткендігін көруге болады (10,9%),
бірақ оны пайдалы тағам түрлерінің қатарына жатқыза алмаймыз. Керісінше,
өзінің диеталық, нәрлілік құрамдарымен сипатталатын тағам түрлерімен
қамтамасыз ету 50%-ға жетпейді. 11, 286 б
Бүгінгі күні Қазақстанның міндетті азық-түлік кешенін
қалыптастырудағы бірқатар қиындықтар орын алып отыр. Елде балық, көкөніс,
консервілеу саласы, құс шаруашылығы дамымай отырғандығы байқалады.
Елдің азық-түлік товарлар импортына тәуелділігі сырттан экономикалық
және саяси қысым көрсетуге жағдай туғызады. Осыған сәйкес, сыртқы азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету стратегиясының басты мақсаттарының біріне жатқызуымызға
болады.
Инвестициялық қауіпсіздік инвеситциялық тартымдылық
көрсеткіштерімен және ұлттық экономикалық мүдделерді сақтауды есепке ала
отырып, қоғамның тартылған қаражаттарды тиімді пайдалануы мен қайтару
қабілеттілігі көрсеткіштерімен сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, глобализация жағдайында шет ел
нвестицияларын ұлттық экономиканы дамытуға қолдану кең қолданылады. Ең
алдымен тікелей шет ел инвестицияларының ролі өсті. Сыртқы экономикалық
қауіпсіздік тұрғысынан қарастырғанда реципиент-ел үшін тікелей шет ел
инвестицияларынан алынған табыстар оның негативті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3
1 СЫРТҚЫ САУДА ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СЫРТҚЫ САУДАНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .4
1.1 Сыртқы сауданың мәні, маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Қазақстан Республикасы сыртқы сауда қатынастарының дамуы және
ондағы туындап отырған мәселелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2 ҚР СЫРТҚЫ САУДА САЯСАТЫНЫҢ РӨЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.1 Қазақстан Республикасының экспорт құрылымын талдау
... ... ... ... ..11
2.2 Қазақстан Республикасы импорт құрылымын талдау
... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясаты мен сыртқы
экономикалық қауіпсіздігін мемлекеттік реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .., ... ... ...32
КІРІСПЕ
Сыртқы сауда дегеніміз – дүниежүзі елдері арасындағы төлемді, жиынтық
тауар айналысы. Дүниежүзінің барлық елдері үшін сыртқы сауданың рөлі
ерекше. Өйткені, американ ғалымы Дж. Сакстың пікірінше қандай бір ел
болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты.
Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып, ешқандай ел дұрыс дамыған экономика
жасай алмайды.
Қазiргi жаһандану кезенде әлемдегi барлық елдер бiр-бiрiмен тығыз
байланыста болып, әлемдiк шаруашылықты құрып отыр. Егемендiгiн алғанына аз
ғана уақыт болған елiмiздiң де осы әлемдiк экономикада өзiндiк үлесi бар.
ҚР-сы әлемдiк шаруашылықта рыноктық қатынастағы дамушы ел деп танылуда.
Сондықтан макроэкономикалық сипаттағы курстық жұмысты жазуда ҚР
сыртқы сауда саясатының рөлі деген тақырыпты таңдауды дұрыс деп
қарастырдық. Тақырыптың өзектілігі сыртқы сауданың орын алуының қажеттігі
мен маңыздылығы, оны макроэкономикалық негізде талдау, ҚР-ның сыртқы сауда
саясатындағы экспорт пен импорттың құрамы мен құрылымын талдау және сыртқы
сауданы мемлекеттік реттеуді іске асыруды жан-жақты талдау болып табылады.
Қандай-да болмасын мемлекеттің экономикалық дамуы сыртқы сауда
қатынастарына тәуелдігін ескере отырып, сыртқы сауда қатынастарына тән
сипаттамаларды макроэкономикалық талдау осы курстық жұмыстың алдына қойған
негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатты орындау барысында келесідей міндеттер қарастырылады:
1) сыртқы сауданың экономикалық мәнін ашу және оны макроэкономикалық
талдауды жүзеге асыру;
2) Сыртқы сауданың әлемдік дамуы мен оның Қазақстан Республикасы үшін
маңыздылығы;
3) ҚР сыртқы сауданың қалыптасу жағдайы мен ондағы экспорт пен импорттың
құрылымын талдау болып табылады.
Жұмыстың құрылымы екі тараудан тұрады. 1-тарауда сыртқы сауданың
экономикалық сипаты мен мәні, оның қызмет ету ерекшеліктері мен
макроэкономикалық талдануы, осыған орай Қазақстанның сыртық сауда
қатынастарының дамуы мен ДСҰ-ға енуінің процесі мен мақсаттары
қарастырылды.
Екінші тарауда ҚР сыртқы сауданың қалыптасу жағдайы мен сыртық
саудадағы экспорт пен импорттың құрылымын талдау, олардың еліміздегі үлесін
және салалар бойынша айырмашылығы негізінде қарастырылды.
Курстық жұмысты орындау барысында келесі авторлардың еңбектерін
қолдандым: Елемесев Р.Е., Н.Қ.Мамыров, М. Байгiсиев, С.Н. Ивашковский,
Н.Г. Мэнкью оқулықтарын және еліміздің экономикалық басылымдар мен
статистикалық мәліметтер пайдаланылды.
1 СЫРТҚЫ САУДА ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СЫРТҚЫ САУДАНЫҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1. Сыртқы сауданың мәні, маңызы
Сыртқы сауда дегеніміз – дүниежүзі елдері арасындағы төлемді, жиынтық
тауар айналысы. Дүниежүзінің барлық елдері үшін сыртқы сауданың рөлі
ерекше. Өйткені, американ ғалымы Дж. Сакстың пікірінше қандай бір ел
болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты.
Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып, ешқандай ел дұрыс дамыған экономика
жасай алмайды.
Халықаралық сауда – еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың өзара
экономикалық тәуелділігі. 1, 394 б.
Сыртқы сауданы макроэкономикалық тұрғыдан талдау, зерттеу үшін ең
бірінші ол үшін экономика ашық экономика деп қарастыруымыз керек.
Ашық экономика мәселелерін талдау сыртқы сауданы қарастырудан
басталады, өйткенi халықаралық экономикалық қатынастардың негiзiн сыртқы
сауда құрайды.
Ашық экономиканың маңыздылығы қазiргi уақытта экспорт пен импорттың
көлемi ЖҰӨ деңгейiне, жұмысбастылыққа тiкелей әсер етедi. Бұл көрсеткiштер
жалпы макроэкономикалық теңдестiкке әсерiн тигiзедi.
Экспорттық салалардағы өндiрiстiң өсуi шет мемлекеттерде қарастырылып
отырған мемлекеттiң тауарларына сұраныстың өсуiн көрсетедi, бұл
қарастырылып отырған мемлекеттiң ЖҰӨ көлемiн өсiредi. Керiсiнше, импорттың
өсуi шет мемлекеттердiң тауарына сұранысты өсiредi, бұл жағдай ЖҰӨ көлемiн
кемiтедi.
Ашық экономиканың жабық экономикадан ерекшелiгi жабық экономикадағы
макроэкономикалық көрсеткiштерге ашық экономика көрсеткiштерi қосылады.
Мысалы, экспорт пен импорт, әлемдiк пайыз қойылым және айырбас бағамдары.
2, 27 б
Ашық экономикада ұлттық табысты есептеу келесi теңдеумен берiледi:
Y = C + I + G + ( EX – IM ) (1)
Мұндағы: Y - өнiм көлемi;
С – тауарлар мен қызметтердi тұтыну;
I – инвестициялар;
G – мемлекеттiк шығындар;
( EX – IM ) – экспорт пен импорт айырмасы сальдосы. Бұл таза
экспорт N x-тi бередi. 4, 356 б.
N x - ашық экономикадағы негiзгi компонент болып табылады. Ол
мынаған тең деп белгiленедi:
NX = Y – ( C + I + G ) (2)
Бұл теңдеу ұлттық шоттың негiзгi тепе-теңдiгi болып табылады.
Ендi халықаралық капитал қозғалысы шоты мен ағымдағы операциялар
шотына нақты келетiн болсақ тағыда негiзгi макроэкономикалық теңдеуге
келемiз. 3, 339 б.
Y = C + I + G + ( EX – IM )
Бұдан келесi теңдеудi шығарып аламыз:
Y – C – G = I + NX (3)
Бұл теңдеудiң сол жағы көрiп отырғанымыздай ұлттық жинақты бередi.
Осылайша, ұлттық жинақ iшкi инвестициялар мен таза экспортты қаржыландыруға
жұмсалады.
S = I + NX (4)
Мұндағы: S – ұлттық жинақ.
Осы көрсеткiштердi теңдiктiң бiр жағына шығарып, нолге теңестiргенде
ағымдағы операциялар шоты мен капитал қозғалысы шотының негiзгi теiдеуi
шығады. 3, 339 б.
( I – S ) + N X = 0 (5)
Бұл теңдеу ұлттық есептегi халықаралық шоттардың байланысын, яғни (
I – S ) капитал қозғалысы шоты мен N X халықаралық тауарлар мен
қызметтер ағымы арасындағы. Мысалы, ( I – S ) оң сальдо болса, онда N X
екеуi нолге тең болу үшiн терiс сальдо болу керек. Бұл жерде екi жағдай
болуы мүмкiн:
1. I S, мұнда инвестиция сұранысы көп, ұсынысы аз дегендi
көрсетедi. I – капитал немесе инвестиция сұранысы, ал S – капитал немесе
инвестиция ұсынысы. Онда екi шара қолданамыз: әлемдiк экономикадан дайын
өнiмдер аламыз немесе екiншi шара қаржыны несиеге аламыз.
2. I S, мұндай жағдайда ұлттық экономикада жинақтар көбейiп,
сыртқы инвестицияларға сұраныс азаяды және экспорт өседi. 4, 512 б.
Кiшi ашық экономикада басты экономикалық шарт әлемдiк пайыз қойылым
r* = r болып табылады. Өйткенi кiшi ашық экономика әлемдiк экономикаға
әсер ете алмайды, сондықтан iшкi пайыз қойылым әлемдiк пайыз қойылымға тең
болу керек.
Ашық экономика моделiнiң шарттары:
1. Y = Y = F ( K, L );
2. C = C ( Y – T );
3. I = I(r);
4. r = r*
Сонда N х тек қана инвестицияға әлемдiк пайыз қойылымның өзгеруiне
байланысты болады. Оны келесi теңдеуден көру болады:
N X = ( Y – C – G ) – I (r*) (6)
Мұндағы: r* - әлемдiк пайыз қойылымы.
Осы теңдеу жинақ көлемдi және инвестиция көлемiн немесе капитал
қозғалыс шотын және ағымдағы операциялар шотын қандай элементтер
анықтайтынын көрсетедi. Ол ең бiрiншi ұлттық жинақтың бюджеттiк салық
саясатына байланыстылығы. Мысалы, G↑, Т↓ ондай жағдайда ұлттық жинақ S
көлемi де азаяды.
1.2 Қазақстан Республикасы сыртқы сауда қатынастарының дамуы және
ондағы туындап отырған мәселелер
Елдің құрылымы көрсетіп отырғандай, экспорттың белгілі бір бөлігі
оффшорлық рыноктарға бағытталады. Бұлардың көбі әлемдік рыноктарға
трансферттік бағалармен сатылатын минералды ресурстар, ал мұның нәтижесінде
мемлекетке салықтық түсімдерден ешқандай табыс түспейтіндігіне әкеледі.
Оның дәлелі ретінде әлемдік рыноктарда минералды ресурстарға
бағаның едәуір өсуінің нәтижесінде мемлекеттік бюджетке түсімдер аз
пропорцияда өзгергендігін айтуымызға болады. Қазақстан минералды
ресурстарды елден шығару процесстерін бақылауға тырысуда, 2001 жылы
халықаралық операцияларда қолданылатын бағалардың рыноктық бағалардан
ауытқуын айыра білу Трансферттік бағаларды қолдануда мемлекеттік бақылау
туралы заң қабылданды.
Қазақстандық өнімдердің әлемдік рыноктарға экспортталуының көлемінің
ұлғаюы тағы бір мәселені туғызады: сыртқы рыноктағы экспортерлердің
мүдделерін қорғау. Соңғы кездерде шет ел рыноктарында, тіпті ЕврАзЭС
елдерінің рыноктарында да қазақстандық тауарларға қатысты антидемпингтік
шаралар қолдану жағдайлары жиілеп отыр. 5, 83 б
Антидемпингтік шараларды қолдану Қазақстанның ДСҰ(ВТО)-на кірмегенінше
жалғасуы мүмкін. Қазақстанның ДСҰ-ға енуі ешқандай талас тудырмайды, бірақ
оған кіру уақыты, шарттары мен салдары талас тудырады.
Қазір көбі басқа да салалар үшін ДСҰ-ға кіру салдарын есептеуге
тырысуда. Бұнымен келісуге болады, бірақ барлық салдарды есептеп шығару
оның күрделілігі мен көпжақтылығына байланысты мүмкін емес. Қазір біз үшін
келісім-шарт жасасу кезінде барынша көп переференцияларға қол жеткізуіміз
маңызды болып табылады.
Өзінде бар мүмкіндіктерді пайдалану мен өз өндірушілерін қорғауды
жүзеге асыру арқылы Қазақстан әлемдік шаруашылыққа енуі қажет.
Қазақстанның осы халықаралық ұйымға кіруі оның өз заңнамасын ДСҰ
талаптарына сай үйлестіру арқылы экономикасының заңдық және нормативтік
базасын сапалы нығайтына септігін тигізетін болады.
Қазақстанның ДСҰ-ға кіруге дайындық кезеңінде кеден саясаты,
халықаралық стандарттар енгізу, мемлекеттік сатып алуды жетілдіру, шетел
инвесторлары және отандық бизнес мүдделері арасында оңтайлы теңдестікті
қамтамасыз ету мәселелерін шешуіне тура келеді. 10
Қазақстан ДСҰ-ға кірер жолда мынадай мақсаттар қойып отыр:
● қазақстандық өнімнің шетел нарықтарына қол жеткізуі үшін
қазіргілермен салыстырғанда алдыңғы қатарлы, кемсітпеушілік
шарттар алу;
● дауларды шешудің халықаралық тетігіне қол жеткізу;
● шетел инвестициялары үшін мейлінше қолайлы ахуал қалыптастыру;
● ішкі нарыққа шетел тауарларының, қызметтерінің және
инвестициялар легінің өсуі нәтижесінде отандық өнімнің сапасын
және бәсекелестік қабілетін арттыру үшін жағдай жасау;
● ДСҰ-ға мүше елдерде, атап айтқанда, банк саласында қазақстандық
инвесторлар үшін мүмкіндіктерді кеңейту;
● Қазақстанның халықаралық сауданың толыққанды қатысушысы
ретіндегі әлемдік абыройын арттыру.[31]
ДСҰ-ға мүшелік Қазақстанға сыртқы сауда әріптестерімен өзара іс-
қимылда айқын ережелерге сүйене отырып, ішкі нарықты жетілдіру үшін қосымша
ынталандырулар жасауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, аграрлық сектор,
сондай-ақ әлі де қалыптасу кезеңінен шыға қоймаған және әзірге, халықаралық
бәсекелестік қабілеттіктің өлшемдеріне сай емес орта бизнес ДСҰ талаптары
алдында осалдық танытуда.
Тыңдаудың қорытындылары бойынша мынадай ұсынымдар қабылданды:
Қазақстан экономикасының бәсекелестік қабілетін арттыру үшін отандық бизнес
ел ішінде бәсекелестікке шыдап қоймай, одан тысқары жерлерде де өз
өнімдерін және қызметтерін өткізу үшін жаңа нарықтар табуға тиіс.
Осыған байланысты, ДСҰ-ға кіру оның тиімді пайдаланылуы елдің
коммерциялық мүдделерінің сыртқы нарықтарға табысты жылжуын қамтамасыз
ететін тетік ретінде қаралады.
ДСҰ-ның Ауыл шаруашылық келісімінде (АШК) агрегирлік қолдау шараларын
аясындағы субсидиялармен үкімет пен оның органдары тарапынан (қажетсіз
қалған) жаратылмай қалған бюджеттік шығыстар мен кірістер қамтылатындығы
жазылған.
Бұл кейінге қалдырылған және кешірілген қарыздарды формальді түрде
Қазақстанның агрегирлік қолдау шаралары есебіне қосуға құқығы бар екендігін
көрсетеді.
Сонымен, Қазақстан сары себет топтамасына қатысты мынадай
шараларды жүзеге асыра алады:
● асыл тұқымды мал мен элиталық ауыл шаруашылық дақылдарының
сатылу бағасын арзандату;
● ауыл шаруашылық тауарын өндірушілердің қарызын кешіру;
● жұмыс істемей тұрған ауыл шаруашылық кәсіпорындарының
қарыздарын (өтетіп) алмау;
● кредитті пайдаланғаны үшін талап етілмеген пайыздық сыйақылар;
● белгіленген баға бойынша мемлекеттік резервке астық сатып алу.
Мысалы, Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтеріне қарағанда,
Қазақстанда 1 га егістікке көрсетілетін мемлекеттік қолдау 17,1 АҚШ
долларын құраса, Еуропалық Одақ елдерінде 1 га егістікке 111,9 доллар, АҚШ-
та 411, 7 доллар көлемінде мемлекеттік қолдау жасалады екен. 10
Бұдан Қазақстандағы ішкі қолдаудың Австралия мен Жаңа Зеландия секілді
ауыл шаруашылығы барынша ырықтандырылған елдердегі шамадан да төмен
екендігін көреміз. Осыған байланысты Қазақстанға ДСҰ-ға кіргенге дейін ауыл
шаруашылығындағы ішкі қолдаудың көлемін арттырып, ауыл шаруашылығының
бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік жасап үлгеру қажет.
ДСҰ-ға ену Қазақстан Республикасының әлемдік экономикаға бірігуге
арналған стратегиялық бағытының аса маңызды міндеттерінің бірі болып
табылады. Қазіргі уақытта Қазақстан әлемдік рынокта өзінің шикізатын сатып
отырғандықтан, және мұнда ерекше қиындықтар байқалмағандықтан, үкіметтің
ДСҰ-ға енуге деген талпыныстары негізсіз болып көрінуі мүмкін. Алайда
мұндай проблемалар бір сәтке арналған және жеке міндеттерге негізделумен
емес, елдің ұзақмерзімді стратегиялық мақсаттарына негізделумен шешіледі.
Аяққы өнім өндірісінің дамуын Қазақстанның сыртқы рынокқа шығуымен ғана
қамтамасыз етуге болады, соңғысы ішкі сұраныстың шектелгендігінің орнын
толтырады. Алайда бұл жолда әлемнің көптеген елдерінің тарапынан
көрсетілетін саудалық тосқауылдар түріндегі түрлі кедергілер туындауы
мүмкін. Қазақстан өңдеу өнеркәсібі өнімінің экспорты үшін соншама қажетті
болып келетін барынша ықпал ету режиміне қатысты кепілдікке тек ДСҰ-ға
мүше болған жағдайда ғана ие болады. Қазіргі уақытта Қазақстан өнімдері -
ферросилиций мен металдарға қарсы демпингке қарсы дауларды АҚШ, Аргентина,
Қытай, Таиланд және Ресей жүргізуде. 12, 216 б
Қазақстанның ДСҰ-ға ену проблемасын талқылау барысында Қазақстанның өз
дамуындағы осыншама жауапты қадамға дайын ба, жоқ па, оның экономикасының
жағдайлары мен шарттары ДСҰ-ның өз мүшелеріне қоятын талаптарына жауап бере
ме, ол аталмыш талаптарды өзі үшін елеулі нұқсан келтірмей орындай ала ма
деген сияқты сауалдар айрықша мағынаға ие болады.
Осы уақытқа қарсы Қазақстан көптеген нарықтық реформаларды жүзеге
асырып үлгерген және экономикасын нарықтық экономикаға айналдыру бойынша
өтпелі кезеңді басынан өткерген. ЕО және АҚШ Қазақстанның нарықтық
экономикалы ел екендігін мойындады.
Мемлекеттің аздаған шамада араласуымен экономиканың ашықтығының қажетті
деңгейіне қол жеткізілді, сыртқы сауда ырықтандырылған, меншіктің 80%-і
жекеменшік болып табылады, елде макроэкономикалық тұрақтылыққа қол
жеткізілген, теңгенің айырбас бағамы тұрақты болуда. Осылайша,
республикамыз экономикалық дамудың басты критерийлері бойынша халықаралық
саудаға өзара шектеулерді орнатусыз қосыла алады.
Сонымен қатар Қазақстанның ДСҰ-да бақылаушы мәртебесіне ие болғалы алты
жылдан бері едәуір көлемдегі рәсімдік-ұйымдастыру жұмысы жүргізілген:
Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға енуі жөніндегі Жұмыстық топтың 4
отырысы және Қазақстанның тауарлар мен қызмет көрсетулерге қазақстандық
рынокқа жол ашу жөніндегі бастапқы ұсыныстарын талқылауға арналған
екітараптық келіссөздердің 7 раунды өткізілген болатын. Сонымен қатар, ішкі
қолдау көрсету мен ауыл шаруашылығын демеуқаржыландыру шаралары бойынша
плюритеральді талқылаулар өткізілген болатын. 10
Республиканың заңдарын халықаралық сауда ережелерімен үйлесімдеуде
үлкен прогреске қол жеткізілді. Ішкі рынокты қорғау, селекицялық
жетістіктерді қорғау, стандарттау, патенттер бойынша жаңадан заңдар
қабылданды, Парламентте Кедендік Кодекстің жаңа нұсқасы жатыр. Бұл бағытта
жұмыс жалғасуда.
Қазақстанның ДСҰ-ға қосылуы бойынша алты жыл бойы жүргізілген
жұмыстардың нәтижесі болып енудің ақпараттық кезеңінің аяқталуы мен
Қазақстанның ДСҰ мүшелерімен ену шарттарын белгілеу жөніндегі келіссөздік
процесінің белсенді фазасына өтуі табылады.
Тауарларға рыноктарға жол ашу жөніндегі егжей-тегжейлі екітараптық
келіссөздерді жүргізу ниетін Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі жөніндегі жұмыстық
топтың құрамына кіретін 33 мүше-елдердің ішіндегі 15 ел білдірген болатын:
АҚШ, ЕО, Канада, Швейцария, Жапония, Австралия, Латвия, Польша, Грузия,
Болгария, Бразилия, Мексика, Чехия мен Словакия, Эстония мен Пәкстан.
Қазақстанның ДСҰ-ға ену процесіне әсер ету тұрғысынан аса маңызды ДСҰ
мүше-елдері болып АҚШ, ЕО, Жапония, Канада, Австралия және Швейцария.
Сонымен қатар, біз Қазақстанның экономикасы нарықты болғанымен, әлі
жеткілікті мөлшерде дамымағандығын түсінуге тиіспіз.
Белгілі болғандай, ДСҰ-ға ену тәжірибесінде жаңадан енетін елдердің екі
мәртебесі қалыптасты: дамушы елдің мәртебесі және өтпелі кезең режимінің
мәртебесі. Постсоциалистік елдердің көпшілігі ДСҰ-ға ену кезінде дамушы
елдің мәртебесіне ие болуды тиімді деп санайды, ол ДСҰ-ның жекелеген
ұстанымдары мен ережелерінің арасындағы бірқатар айрықшалықтарды пайдаланып
қалуға мүмкіндік береді. ДСҰ-дағы дамушы елдің мәртебесі Ұйымға енуден
кейінгі өтпелі кезең бойы төлемдік балансытың теңгерілімін қамтамасыз
етумен, жас өнеркәсіп салаларын қорғау мақсатымен импорттық кедендік
тарифтердің, импортты лицензиялаудың және өзге шектеулердің күшін сақтауға
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар ДСҰ мүшелері кедендік тарифтің 100%-тік мөлшерлемелерін
байланыстыру, сондай-ақ оларды тауарлардың белгілі бір тобына қатысты
төмендету және күшін жою, рынокқа тауарлар мен қызметтерге жол ашу
жөніндегі міндеттемелерді ДСҰ-ның аса дамыған мүше-елдерінің
міндеттемелерінен төмен болмайтындай деңгейде қабылдау деген сияқты аса
қатаң шартарды қояды.
ДСҰ-ға ену туралы шешім қабылдау кезінде республиканың экономикасының
дамуына әсер етуі мүмкін барлық жағымды және жағымсыз зардаптарын бағалау
қажет. Өзге мемлекеттермен тең құқылы қатынастар негізінде халықаралық
жүйеге біріккен жағдайда шығынға ұшырамай пайда табуға мүмкін емес
екендігін естен шығармаған дұрыс. Пайда шығындарға қарағанда артық болуға
тиіс, және соңғылары елдің ұлттық мүдделері мен мемлекеттік қауіпсіздігіне
нұқсан келтірмеуі тиіс.
Сыртқы сауданы оң таңбалы сауда балансымен дамыту ДСҰ-дға кіруден табыс
табудың ең маңызды әдісі болып табылады. Экспорттың артуы елге табыстың
келіп құйылуын арттырады және отандық тауар өндірушілердің мүмкіндіктерін
кеңейтеді, сондай-ақ өндіріс деңгейін арттырады және сол арқылы экспорттық
мүмкіндіктерді күшейтеді. Сонымен қатар импорттың артуы ішкі рыноктағы
бәсекені дамытады, тұтынушылардың қажеттерін бұрынғыдан да арзан
тауарлармен қанағатандыруды арттырады. 14, 8 б
Қазақстан әлемдік шаруашылық пен әлемдік құрылымдарға біріккен, ашық
нарықтық экономикалы ел ретінде танылумен қатар, ол аДСҰматты түрде ДСҰ-ның
барлық мүшелерімен қарым-қатынастарында барынша ықпал етудің қалыпты және
толық режиміне қол жеткізеді, бұл ең алдымен осындай режимге екі тараптық
негізде ие болуға болмайтын жағдайлар үшін маңызды болып келеді.
Қазақстан сонымен қатар өз тауарларының транзитіне арналған жолдарға ие
болады. Осының барлығы түптеп келгенде сыртқы сауданың дамуы мен артуына
ықпалын тигізетін болады.
Бұл Қазақстанның өңдеу өнеркәсібінің отандық тауарларымен сыртқы
саудасын дамыту үшін ерекше маңызды болып келеді. Қысқа- және ортамерзімді
келешекте Қазақстанның ДСҰ-ға енуі ең алдымен сауда тұрғысынан маңызды
болып табылмайды, себебі ол сыртқы рыноктарға инвестициялардан басқа
(шикізаттарды санамағанда) ештеңе ұсына алмайды. Бұл жағдайда оның
инвестицияларды шикізат өңдеу мен өңдеу өндірістерінің одан да жоғары
сатыларын дамытуға тартуға үміттенуіне болады. 14, 9 б
Қазақстан үшін ДСҰ-ның саудалық дауларға қатысты, әсіресе ретсіз түрде,
бұрынғысынша оны нарықтық емес, жоспарлы экономикалы ел деп санаумен,
Қазақстанның экспорттық тауарларына қатысты қолданылатын демпингке қарсы
дауласулар кезіндегі режимі үлкен маңызға ие болуы мүмкін. ДСҰ-ның мүшесі
болу саудалық-саяси дауларды ескерілген қатаң рәсімдер шеңберінде одан да
әділетті негізде шешуге мүмкіндік береді.
ДСҰ-ға енумен Қазақстан ұлттық мүдделерін басшылық ретінде қолданумен
әлемдік сауданы реттейтін нормаларды әзірлеуге қатысу құқығына ие болуға
үміттене алады. Сонымен қатар, сыртқы экономикалық саясат жөніндегі жедел
ақпарат пен ДСҰ мүше-елдері үкіметтерінің жоспарларына қол жеткізу
мүмкіндігі туындайды, бұл одан да тиімді сауда саясатын әзірлеуге мүмкіндік
береді.
2 ҚР СЫРТҚЫ САУДА САЯСАТЫНЫҢ РӨЛІ
2.1 Қазақстан Республикасының экспорт құрылымын талдау
Елдегі сыртқы саудадағы айналым көрсеткіштері 2000 жылдан бастап
жылдан жылға көбейіп отыр. Қазақстандық экспорттың көлемінің ұлғаюын
жағымды фактор ретінде қарастыруға болады, алайда товар құрылымындағы
талдау көрсеткеніндей, мұнда шикізат товарларының, оның ішінде минералды
ресурстардың басым болып отырғандығын көрсетеді. 2001 жылдан бастап
экспортқа шығарылатын минералды өнімдердің үлесі ұлғая түсуде: 2001 жылы ол
43,2% құраса, ал 2002 жылы 54,4%, 2003 жылы 58,2%, 2004 жылы 61,3%, 2005
жылы 62,8%, 2006 жылы 63,4%, 2007 жылы 63,1% құраған. 11, 285 б
Мемлекеттің экспортындағы минералды ресурстардың басымдыққа ие болуы
Қазақстан экономикасының шикізаттық бағдарынан хабардар етеді. Әлемдік
сауда-саттықтың соңғы тенденцияларын ескерсек, мұнда жалпы тауар
айналымындағы шикізат тауарларының үлесі төмендеуі орын алуда, ал
экспорттық тауарлардың ішінде шикізаттың басым болуы әлемдік еңбек
бөлінісінде Қазақстанның шикізаттпен қамтамасыз етуші орынға ие болып,
әлемдік табыстың аз ғана бөлігіне ие болуына әкеледі. Қазақстанның уақыт
өткен сайын шикізат өнімдерін оны өндіру мен алғашқы өңдеуіне қажетті құрал-
жабдықтарға және халық тұтыну тауарларына айырбастау үшін экспорттауы
төмендемей отырған жағдай. Бұл эквивалентсіз айырбас әлемдік экономикалық
ілімде толықтай зерттелген және ереже бойынша, шикізат экспорттаушылардың
дайын өнім экспорттаушыларға толықтай тәуелділігіге ғана әкеліп қоймайды,
сонымен қатар алғашқыларының кедейленуі салдарынан екіншілерінің баюларына
әкеледі.
Мұндай жағдайдан шығуға мүмкіндік беретін келесідей шараларды атап
өтуге болады:
● Несиелік-банктік жүйеде төменгі процентпен несиелер беру көмегімен
ресурстардың бір бөлігін қазіргі кезде гүлденіп келе жатқан айналым
сферасынан өндірістік қызмет сферасына, оның ішінде жаңа техника және өнім
шығару саласына ауыстыру.
● Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестікті дамыту негізінде сапа
жоғары технология, сатудан кейінгі деңгей оларды жаңа өнімдер шығаруына
ынталандыру.
● Өнім шығарушылар әлемдік стандарттарға бағытталуы үшін шет ел
өндірушілерімен мөлшерлі бәсекелестікті тудыру керек, бұл отандық
кәсіпорындардағы монополизмді болдырмауға көмектеседі
● Физикалық, ақыл-ой, әсіресе шығармашылық еңбектің жаңа замандағы
өндірістегі, жаңа техника мен информация жасаудағы жаңа өнім өндірудегі
орнының өзгергенін мойындау. Адам факторы, шығармашылық тұлғаның өзіндік
дамуы – жаңа заманғы өндірістің дамуының негізгі шарты.
Қазақстан 2003-2015 жылдарға арналған Индустриалды-инновациялық даму
стратегиясына көп үміт артады. Бұл стратегияның мақсаты экономиканың
шикізаттық бағытталуын реформалауды, сәйкесінше экспорттық тауарлардың
құрылымы мен Қазақстанның әлемдік экономикадағы ролін өзгерту болып
табылады. Бірақ бұл мемлекеттік стратегияның қабылдануы оның тәжірибеде
табысқа жетуіне кепіл бола алмайды. Мұнда тек қана ұлттық экономика ғана
емес, сонымен қатар әлемдік экономикадағы процестерді есепке алу қажет.
Әлемдік нарықта қандай тауарлар үлкен сұрансқа ие екендігін айта кетер
болсақ, мұнда бағасы тиімді жоғарғы технлогиялы тауарлар үлкен сұранысқа
ие. Қазіргі уақытта бізге ғаламдық экономикада өзіндік орынға ие болу үшін
бұрын болмаған жаңа технлогиялар мен тауарлар өндірісі жайында ойлану
қажет. Бұл өте күрделі міндет, себебі Қазақстанға әлемдік рынокта тауарлар
мен қызметтер өндірудегі басты орынға ие болып отырған әлемдік
монополиялармен бәсекеге түсулеріне тура келеді.
Қазақстанның өзіндік бәсекелестік артықшылықтары бар: мемлекеттің
идеологиялық және қаржылық инновациялық өзгерістерді қолдауға әзірлігі,
елдегі сақталған ғылыми-техникалық потенциал, жаңа технологияларға халықтың
тез үйренуі мен қабылдауы. Осы және басқа да бәсекеге қабілеттіліктің
артықшылықтарын максималды түрде пайдалануымыз қажет.
Қазақстандық экспорттық өнімдердің басты тұтынушылары болып Ресей
(20,3%), Бермуд аралдары (14,1%), Италия (11,1%), Китай (7,6%), Германия
(5,8%), Украина (5,7%), Виргин аралдары (5,1%), Швейцария (4,7%), ОАЭ
(3,8%), Ұлыбритания (3,4%), Иран (2,4%), Польша (1,9%), АҚШ (1,8%),
Нидерланды және Өзбекстан (1,7%). 10
Азық-түлік қауіпсіздігі ұлттық экономикалық қауіпсіздігінің құрама
бөлігі болып табылады. Елдің азық-түлік қауіпсіздігі ұғымы елдің өзіндік
ресурстарының есебінен өзінің ағымдық және қажетті тамақ өнімдерімен
қамтамасыз етуге қабілеттілігін білдіреді.
Ұлтттық экономикалық дамудың жаңа этапында Қазақстанның азық-түлік
қауіпсіздігі және азық-түлік тәуелсіздігін қамтамасыз етудің актуалдығы
арта түседі. Бұл проблеманы шешу үшін елдің агроөнеркәсіп кешенін
республиканың азық-түлік өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейіне
жеткен жағдайда ғана мүмкін болады.
Ауыл шаруашылығындағы проблемалар көбінесе өндірістік өнімдердің құны
мен ауыла шаруашылығы өнімдер құнының өсуінен туындайды, бұл ауылдың
кедейленуіне, материалдық –техникалық базамен қанағаттанбауға және қызмет
көрсетудің күрделі жүйесіне әкелуі мүмкін. Өндірістің және ауыл шаруашылық
машиналарының, құрал-жабдықтардың жеткізілімі, мұнай өнімдерінің және
минералды тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғауға қаражат және жемдік
қоспаларға қаражаттардың бөлінуінің азаюы мен селекциялы және мелиоративті
қызмет жағдайларының қанағаттандырмауы азық-түлік қауіпсіздігінің
факторлары болып табылады.
Азық-түлік қауіпсіздігінің негізгі міндеттеріне жататындар:
● тамақ өнімдерімен өзін-өзі жеткілікті қамтамасыз етуге жағдай
жасау
● қандай да бір асқыну болғанда, мысалы, бағаның өсуі немесе импорт
каналдарының қысқаруы жағдайында азық-түлікпен қамтамасыз
етудің аздап әлсіреген жағдайында оларды қажетті мөлшерде
импорттауға қаражаттың бар болуы
Азық-түлік қауіпсіздігінің басты ерекшелігі – сыртқы және ішкі
аспектілердің тығыз байланысы. Азық-түлікпен өзін өзі қамтамасыз ету тек
қана тиімді қызмет етуші отандық ауыл шаруашылығының болғанында ғана
мүмкін, тек сол ғана азық-түлік өнімдеріне деген импорттық тәуелділіктің
алдын алуға немесе әлсізденуіне әсер етеді.
Азық-түлік қауіпсіздігіндегі саясатта халықты азық-түлікпен
қамсыздандыру кепілдігімен қамтамасыз ету үшін импорт пен өзін-өзі
қамтамасыз етуде халықаралық серіктестік пен күштердің деңгейлерінің
оптималды сәйкестігі қарастырылады. Азық-түлікпен ішкі ресурстар есебінен
қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығының белгілі бір потенциалына жету
қажет, мұнда критикалық жағдайда ауыл шаруашылығының өнімдерін өндіруді
жоғарылату керек. Бұдан өзге, ауыл шаруашылығы өнімдерінің кепілдендірілген
қоры қажет.
Әлемдік тәжірибеде ел өзінің ауыл шаруашылық тәуелсіздігін егер ішкі
рыноктағы импорттың тұтынуы 25-30% шегі аралығында ауытқығанда сақтай
алады, яғни 70% кем емес қажеттіліктер отандық өндірушілер есебінен
қанағаттандырылуы тиіс екендігін көреміз. Дамыған елдерде ауыл шаруашылығы
өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз ету коэффициенті есептеледі. Өзін-өзі
қамтамасыз ету коэффициентінің төмендеуіне бірқатар факторлар әсер етеді,
оларды атап өтсек: сұраныстың өсуі, халықтың өсімі, адам басына шаққандағы
тұтынудың өсуі, әртүрлі мәдениеттердегі қажеттіліктердің теңсіздігі,
өңделген аудандарды пайдалану коэффициентінің төмендеуі.
Елімізде жүргізіліп отырған аграрлық саясат хаотистикалық сипатқа ие
және азық-түлік қауіпсіздігінің мәселелерінің шешілуіне нақты әсер ете
алмайды. Халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету үшін мемлекет ауыл
шаруашылығына басқа елдердегідей жүргізіліп, олардың тиімділігін қамтамасыз
ететін нақты көмек көрсетуі қажет. 14, 9 б
Мысалы, Батыс Европа елдерінде ауыл шаруашылығына бюджеттің 65%
жұмсалады, ал біздің елде бұл көрсеткіштің көлемі көңілге қонымды емес.
Қазақстанның 50 бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру стратегиясына
сәйкес, республиканың приоритеттерінің бірі болып ауыл шаруашылығын қолдау
шаралары болуы тиіс екендігі атап көрсетілген. Мұнда қазіргі кезде
Қазақстан мен американдық ауыл шаруашылық компанияларымен өзара бірігіп
жұмыс істеуді одан әрі кеңейту қолға алынуда. Қазіргі уақытта Қазақстанда
100-ден аса американдық компаниялар жұмыс істейді, сонымен бірге
американдық капиталдың қатысуымен 370 біріккен кәсіпорындар жұмыс істеуде.
Жалпы американдық инвестицияның көлемі 15 млрд.АҚШ долларын құрайды, бірақ
осы капитал салымдарының негізгі бөлігі мұнай-газ саласының үлесіне тиіп
отыр.
Сондықтан да өнеркәсіптің және ауыл шаруашылығының негізгі өнімдерін,
оның ішінде халық тұтынатын және халықтың тұрмысын көтеруге қатыстыларын
өндіруді ұлғайтпай болмайтындығын айта кету қажет.
Қазақстандағы азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейі елдің
агроөнеркәсіп жағдайына байланысты және оның қазіргі жағдайын қарастырар
болсық, елдің ішкі рыногын азық-түлік өнімдерінің импорты жаулап алу
мүмкіндігі жоғары. Сондықтан да азық-түлік қауіпсіздігінің сыртқы және ішкі
қауіптері өзара байланысты және өзара тәуелді. Мамандар пікірінше,
Қазақстаннның өтпелі экономика жағдайындағы бірқатар азық-түлік
қауіпсіздігіне байланысты қауіптерге кіретіндер:
1) Экономиканың аграрлық секторындағы созылмалы құлдырау
2) Дәнді дақылдар себу, аудандардың қысқаруы мен дәнді
дақылдардыңжалпы жиынының төмендеуі
3) Ауыл шаруашылығындағы ірі қара мал санының азаюы
4) Ауыл шаруашылық өнімдерін сақтау мен қайта өңдеу салаларының
дамымауы
5) Төлемсіздік дағдарысы, бюджет дефициті, ауыл шаруашылық
өндірушілерін несиелеудің тиімді механизмдерінің жоқтығы
6) Жер ресурсының тозуы, жердің сорлануы мен ылғалдығының
азаюының тездеуі
7) Тамақ өнімдерінің және ауыл шаруашылық технологияларының
8) импортына тәуелділіктің ұлғаюы
9) Ауыл шаруашылық машина жасау өндірісінің құлдырауы
10) Табиғи стихияларға дайын еместігі (құрғақшылық, су басу, тозаңды
құйын, жер сілкіну, шегіртке және тағы да басқалардың
миграциясы)
11) Агрономия мамандарын дайындау сапасының төмендеуі
12) Ауыл жастарының қалаға көптеп келуі салдарынан ауылдағы еңбек
ресурстарының азаюы
Айта кететіні, аталған мәселелердің барлығы да бүгінгі күні актуалды
болып табылмайды. Мысалы, Қазақстанның аграрлық секторындағы созылмалы
құлдырау. Соңғы жылдары ауыл шаруашылық өндіріс көлемінің ұлғаю
тенденциясы байқалуда.
Статистика агенттігінің мәліметінше, республикада 2007 жылы ауыл
шаруашылық өнімдерінің шығарылымы 649,7 млрд. теңге болған. Оның ішіндегі
көкөніс өнімдері – 388,2 млрд теңге, мал шаруашылығы – 306,5 млрд теңге.
Бұл 2002 жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру көлемінің
1,7 есеге көбейгендігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемі 2007 жылы тұтастай
республика бойынша (бағалау бойынша) ағымдағы бағада 24,2 млрд. теңгені
құрады, бұл 2006 жылмен салыстырғанда 4,1%-ға көп. 11, 287 б
Бірақ азық-түлік өндірісіндегі бірқатар алға жылжуларға қарамастан,
шешімін таппай отырған мәселелер де жоқ емес. Өндірістің бірігу процесі
баяу жүруде, барлық жерде бірдей технологиялық ережелер сақталмауда, ауыл
шаруашылық өнімдерді қайта өңдеу сапасы уақыт талабынан артта қалуда.
Осының барлығы да саланың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жолындағы
кедергілер болып табылады.
Елдегі басты қауіп болып азық-түлік тауарларына деген импорттық
тәуелділік есептеледі. Азық-түлік тауарларының құрамында импорттың үлесінің
жоғары болуының тағы да бір себебі – отандық тауар өнімдерінің төмен сапасы
болып табылады. Бірақ олардың барлығы да стандартқа сай келе бермейтінін
ескерсек, ішкі рынокқа төмен сапалы импорт тауарларының кіруі отандық тағам
стандарттарын жасау мен қолдануды қажет етеді.
Азық-түлік қауіпсіздігінің сыртқы экономикалық аспектілері сыртқы
сауда саясатының қорғау шараларымен шешіледі. Азық-түлік қауіпсіздігімен
қамтамасыз ету мәселелерін шешу барысында елдің өзін-өзі негізгі тамақ
өнімдерімен қамтамасыз ету сұрақтары маңызды болып есептеледі. Азық-түлік
өнімдерімен өзін өзі қамтамасыз ету деген сөз сыртқы саудадан минималды
тәуелділік жағдайында ішкі жеткізілім жолымен қанағаттануды білдіреді. Ол
үшін ел территориясындағы барлық халықтың әлеуметтік топтары үшін қол
жетімділігіне кепілдік беретін, халықтың баға бойынша қажеттілігін
қанағаттандыруға мүмкіндік беретін сапалы өнім өндірісінің көлемін арттыру
қажет. 16, 214 б
Қазақстанның экономикасы әлемдік экономикалық жүйенің ажырамас бөлігі
болып табылады. Сондықтан да республика азық-түлік өнімдерін импорттайды
және экспорттайды. Статистикалық агенттіктің мәліметтеріне сәйкес,
республикадағы бидай мен оны өңдеуден алынған өнімдерге, сонымен қатар
көкөністерге деген қажеттілік толықтай өз өндірісіміздің есебінен
қанағаттандырылуы мүмкін. Дәнді дақылдардың экспорты оны өндірудің 39,5%-н,
ал көкөніс экспорты – 5,1құрайды.
Сурет 3 - 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанында жекелеген азық-түлік
тауарлары бойынша ресурстарды және экспортты қалыптастыру құрылымы
(пайызбен)
Азық-түлік емес тауарлардың ресурстарын толтыру, оларды республикада
өндірумен қатар бұрынғысынша басқа елдерден әкелу арқылы да жүргізілуде.
2.2 Қазақстан Республикасы импорт құрылымын талдау
Сонымен қатар отандық агроөнеркәсіптік сектор кәсіпорындары біздің
елімізге тамақ өнімдерін импорттайтын шет ел компанияларымен бәсекеге
түсуіне тура келеді. Қазіргі жағдайда Қазақстан май, қант, ет пен ет
өнімдеріне, сүт және сүт өнімдеріне деген импорттық тәуелділікті басынан
кешіруде. Әрт түрлі мәліметтерге сай, Қазақстан ішкі рынокта сатылатын
майдың 58%, 54,8% кондитерлік өнімдерді, 72% балық, 19,2% сүт және 47%
сары майды шеттен әкеледі. Импорттың экспорттан асып кетуі тұтыну көлеміне
пайыз бойынша, картоп бойынша – 0,5%, ет және ет өнімдерінде – 11,4%,
жұмыртқада – 38,6%, сүт және сүт өнімдерінде – 7,9%, майда – 121,8%, қант
бойынша - 5% құрағандығы отандық өнім өндірісінің бәсекеге қабілеттілігінің
жеткіліксіздігін нақтылай түседі. Импортқа тәуелділікті азайтудың
шараларына тоқталып өтсек:
● мемлекет тарапынан басқа елдерде сұранысқа ие болып отырған
өнімдерді шығаруға қабілетті отандық өнім өндірушілерді
қаржылық қорғау
● кеден-баж салықтарының икемді дифференциациялды жүйесін
қолдану, АӨК-ң кедендік қорғауға мұқтаж салаларын анықтау
● импортты диверсификациялау
● сыртты сауданың нормативті-құқықтық негізі мен заңдық негізін
әлемдік тәжірибе мәне ДСҰ (ВТО) нормаларына сәйкестендіру
Талдаулар көрсеткендей, Қазақстанның тамақ өнімдерін өндіруге
мамандану жағдайы халықты толықтай азық-түлікпен қамтамасыз етуге мүмкіндік
бермейді. Ішкі өнім түрлерінде нанмен қамтамасыз етуге қол жеткізілген,
тіпті оны тұтыну шекті мөлшерінен асып кеткендігін көруге болады (10,9%),
бірақ оны пайдалы тағам түрлерінің қатарына жатқыза алмаймыз. Керісінше,
өзінің диеталық, нәрлілік құрамдарымен сипатталатын тағам түрлерімен
қамтамасыз ету 50%-ға жетпейді. 11, 286 б
Бүгінгі күні Қазақстанның міндетті азық-түлік кешенін
қалыптастырудағы бірқатар қиындықтар орын алып отыр. Елде балық, көкөніс,
консервілеу саласы, құс шаруашылығы дамымай отырғандығы байқалады.
Елдің азық-түлік товарлар импортына тәуелділігі сырттан экономикалық
және саяси қысым көрсетуге жағдай туғызады. Осыған сәйкес, сыртқы азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету стратегиясының басты мақсаттарының біріне жатқызуымызға
болады.
Инвестициялық қауіпсіздік инвеситциялық тартымдылық
көрсеткіштерімен және ұлттық экономикалық мүдделерді сақтауды есепке ала
отырып, қоғамның тартылған қаражаттарды тиімді пайдалануы мен қайтару
қабілеттілігі көрсеткіштерімен сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, глобализация жағдайында шет ел
нвестицияларын ұлттық экономиканы дамытуға қолдану кең қолданылады. Ең
алдымен тікелей шет ел инвестицияларының ролі өсті. Сыртқы экономикалық
қауіпсіздік тұрғысынан қарастырғанда реципиент-ел үшін тікелей шет ел
инвестицияларынан алынған табыстар оның негативті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz