Сырдария облысы қазақтарының этнографиясы (Түркістан хабаршысы газетіндегі мәліметтер бойынша)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5
І. «ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ» ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК.
ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.11
1.1.Сырдария облысының әкімшілік.территориялық бөлінуі ... ... ... 6.8
1.2 .Облыстың этнодемографиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...8.11
ІI. «ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ» ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ЭТНОЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.25
2.1. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 12.15
2.2 .Дәстүрлі мал шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.17
2.3 .Қазақ егіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.22
2.4 .Қосалқы шаруашылық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.25
ІІІ. «ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ» ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
МАТЕРИАЛДЫҚ МӘДЕНИЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.34
3.1. Қазақтың дәстүрлі тұрғын үйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.28
3.2.Тұрмыстық заттар мен бұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28.30
3.3.Тағам және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30.34
ІV. «ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ» ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ОТБАСЫ ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ... ... ... . 35.47
4.1. Қыз ұзату, келін түсіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35.38
4.2.Бала туу және тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.44
4.3.Марқұмды әрулеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44.47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... . 50.53
І. «ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ» ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК.
ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.11
1.1.Сырдария облысының әкімшілік.территориялық бөлінуі ... ... ... 6.8
1.2 .Облыстың этнодемографиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...8.11
ІI. «ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ» ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ЭТНОЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.25
2.1. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 12.15
2.2 .Дәстүрлі мал шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.17
2.3 .Қазақ егіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.22
2.4 .Қосалқы шаруашылық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.25
ІІІ. «ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ» ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
МАТЕРИАЛДЫҚ МӘДЕНИЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.34
3.1. Қазақтың дәстүрлі тұрғын үйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.28
3.2.Тұрмыстық заттар мен бұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28.30
3.3.Тағам және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30.34
ІV. «ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ» ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ОТБАСЫ ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ... ... ... . 35.47
4.1. Қыз ұзату, келін түсіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35.38
4.2.Бала туу және тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38.44
4.3.Марқұмды әрулеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44.47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... . 50.53
Тақырыптың өзектілігі. Тарих ғылымының даму барысында жеке аудандардың мәселелерін дербес қараудың аса маңыздылығы бар. Жеке алынған өлкені қарастыра отырып, біз жалпы Қазақстанға сипаты немесе ортақ мәселелердің де мазмұнын ашуға мүмкіндік аламыз. Сол кездегі, әкімшілік жағынан өзгешелігіне қарағанда Сырдария облысының Қазан төңкерісіне дейінгі этнологиясының дамуы мен қазақстандық өлкелермен байланысты болып қоймай, сонымен қатар қазіргі Өзбекстан дербес мемлекетінің бірқатар өңірлерімен байланысты еді. Мысалы, 1867 жылы құрылған Түркіста генерал-губернаторлығының құрамындағы Амудария бөлімі мен Ташкент уезінің шаруашылық және мәдениет мәселелері осы облыстың құрамындағы қазақстандық уездермен біте қайнасып кетті. Сырдария облысының жалпы тарихи даму өзгешелігіне мән беру арқылы қазақтар арасындағы шаруашылық, өзара қоғамдық, әрине демографиялық байланыстардың мазмұнын талдауға, баға беруге мүмкіндік туады. Міне осы айтылған тұжырымдар жұмыс тақырыбың өзектілігін, зерттеудің қажеттілігін дәлелдейді.
Өткен ғасырларда орыс басылымдарының дені патша өкіметінің отарлау саясатының идеологиялық қаруы ретінде қызмет етіп отырғаны белгілі. Түркістан генерал-губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 1870-1917ж аралығында жарық көріп тұрған орыс басылымдарының бірі «Түркістан хабаршысы » газеті. Бұл газетте Сырдария облысы қазақтарының экономикалық шаруашылық жүйе, тіршілік цикліне қатысты мәселелер, қысқысы дәстүрлі көшпелі социумге қатысты сан алуан тақырыптар мол қамтылды. Ондағы қаралған мәселелер патша әкімшілігінің арнайы тапсырмасымен өлкені отарлау жөніндегі жан-жақты жүйеленген жоспарларға сай идеологиялық нысаны айқын мақсатпен жазылды. Мұндай тарихи тағылымы мол деректкрді ғылыми тұрғыдан игерудің қазақ этнологиясы мен тарихнамасы үшін ғана емес, қазіргі кезеңде қайта өрлеу, өркендеу үстіндегі мәдени дәстүріміздің тарихи тағдыр болашағына да тигізер шапғаты айрықша зор. Өйткені онда тың деректер мен айғақтарды ғана емес, отарлау ұыспағына түскен қазақ қауымының тағдыр талайына қатысты сан алуан ғылыми пікірлер мен көзқарастар да мол кездеседі. «Түркістан хабаршысы» газеті материалдарын тарихи-этнографиялық деректану тұрғысынан саралау– ғылыми-танымдық жағынан болсын, мәдени практикалық қырынан болсын маңызды шара.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның басқа да облыстарының тарихи даму мәселелері сияқты Сырдария облысының аржақты бағыттарын зерттеу XIX ғасырдың екінші жартысында басталады.
Өткен ғасырларда орыс басылымдарының дені патша өкіметінің отарлау саясатының идеологиялық қаруы ретінде қызмет етіп отырғаны белгілі. Түркістан генерал-губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 1870-1917ж аралығында жарық көріп тұрған орыс басылымдарының бірі «Түркістан хабаршысы » газеті. Бұл газетте Сырдария облысы қазақтарының экономикалық шаруашылық жүйе, тіршілік цикліне қатысты мәселелер, қысқысы дәстүрлі көшпелі социумге қатысты сан алуан тақырыптар мол қамтылды. Ондағы қаралған мәселелер патша әкімшілігінің арнайы тапсырмасымен өлкені отарлау жөніндегі жан-жақты жүйеленген жоспарларға сай идеологиялық нысаны айқын мақсатпен жазылды. Мұндай тарихи тағылымы мол деректкрді ғылыми тұрғыдан игерудің қазақ этнологиясы мен тарихнамасы үшін ғана емес, қазіргі кезеңде қайта өрлеу, өркендеу үстіндегі мәдени дәстүріміздің тарихи тағдыр болашағына да тигізер шапғаты айрықша зор. Өйткені онда тың деректер мен айғақтарды ғана емес, отарлау ұыспағына түскен қазақ қауымының тағдыр талайына қатысты сан алуан ғылыми пікірлер мен көзқарастар да мол кездеседі. «Түркістан хабаршысы» газеті материалдарын тарихи-этнографиялық деректану тұрғысынан саралау– ғылыми-танымдық жағынан болсын, мәдени практикалық қырынан болсын маңызды шара.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның басқа да облыстарының тарихи даму мәселелері сияқты Сырдария облысының аржақты бағыттарын зерттеу XIX ғасырдың екінші жартысында басталады.
Миддендорф А.Ф. Экспедиция для иссследовния сельскохозяйственных
условий русского Туркестана //Известия РГО. Т.14. Вып. Спб. 1878.
2. Пузыревский Н.П. Сырь-дарья, ее физические свойства и судоходность
//Известия РГО. Т 38. Вып. 5. 1902.
3. Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и
степей. – Алматы: Санат, 1996.
4. Аничков И. Очерк народной жизни Туркестанского края. Спб, 1899.
5. Мадуанов С. История казахско-узбекских тоношений в XIX–начале XX
в. Туркестан, 1992
6. Кронградт Г. К. Население Киргизы в поседний трети XIX - начале XX
века. Фрунзе, 1989.
7. Масанов А. Очерки истории этнографического изучение казахского
народа в СССР. Алматы, 1996.
8. Жақыпов М. «Туркестанские ведомости» газетіндегі патшалық Ресейдің
Мырзашөлді отарла мәселесінің жазылуы. Фил. ғ. канд... – Алматы,
1997.
9. Қартаева Т. Е. «Туркестанские ведомости» газетінің қазақтарға қатысты
тарихи – этнографиялық деректілігі. Т. ғ. к... – Алматы,2001.
10. Загряжский Г. Очерки Перовского уезда //Туркестанские ведомости.
1872. № 29.
11. Бартольд В.В. Туркестанский край в XIII века //Туркестанские
ведомости. 1894. № 43-44.
12. Беляев И. Поперек Кзыл-кумский пустыни (От Чимбая до
Перовска) //Туркестанские ведомости. 1904. № 10.
13. Михайлов К. Русские поселки в Аулие – Атинском и Чимкентском
уезде //Туркестанские ведомости. 1888. № 27
14. Тейх. Итоги колонизации //Туркестанские ведомости. 1904. № 85.
15. 1914 г. Переселенческое дело в Сырдаринский
области//Туркестанские ведомости. 1915. №38.
16. Первый христианский ребенок в Средней Азии //Туркестанские
ведомости. 1889. № 5.
17. Население Туркестанского края //Туркестанские ведомости.1870. № 4.
18. Маев Н. Одвижении народонаселение Туркестанского края
//Туркестанские ведомости. 1872. № 36.
19. Материалы по переселенческому вопросу //Туркестанские ведомости.
1910. № 24.
20. Романов А. Статистическое очерки Кураминского уезда
//Туркестанские ведомости. 1882. № 25.
21. Чалоказаки.Этнографический очерк //Туркестанские ведомости. 1882.
№ 38
22. М.Очерки истории киргизского народа (1832-1865) //Туркестанские
ведомости. 1871. № 3.
23. Виг. Народные суды Туркестана //Туркестанские ведомости. 1911. №
93. № 105
24. Н. Беки и баии //Туркестанские ведомости. 1914. № 1.
25. Вич. Е. Самосуд у туземцов //Туркестанские ведомости. 1912.№ 205.
26. Дивеав А. Пастухи. //Туркестанские ведомости. 1905. № 15.
27. Х.Ч.З. Аренда киргизских земель //Туркестанские ведомости. 1914. №
72.
28. Пономарев И. Русские население в Семиречье //Туркестанские
ведомости. 1901. № 16.
29. Киргизы. Бесправность киргизских молодух //Туркестанские
ведомости. 1902. № 19.
30. Н. О конокрадстве //Туркестанские ведомости. 1883. № 41.
31. Александрав Е. Конокрадство среди киргиз //Туркестанские ведомости.
1886. № 10.
32. А.К. По поводу назначение туземцов на должнсти волостних
управителей: казиев и биев //Туркестанские ведомости. 1884. № 13.
33. Z. Женщина в кочевом быту //Туркестанские ведомости. 1889. № 33.
34. Ранние браки у мусульман //Туркестанские ведомости. 1896. № 24.
35. Покрывало мусульманских женщин //Туркестанские ведомости. 1889.
36. Баллицкий Ю. Заметка о кочевом население Верненском уезде
//Туркестанские ведомости. 1873. № 6.
37. Кауфман А. А. К вопросу о русской колонизаций Туркестанского края.
Спб,1903.
38. О направлении летних кочевок киргиз Казалинского уезда
//Туркестанские ведомости. 1872. № 13.
39. Арғынбаев Х.А. Қазақтың мал щаруашылығы жайында этнографиялық
очерк. Алматы,1964.
40. Кочевое общество казахов в XYII – начале XX века. Алматы,1971.
41. Романов А. К истории Туркестанской ветеринарий //Туркестанские
ведомости. 1904. № 18.
42. О. Ш. От Орска до Казалинска //Туркестанские ведомости. 1910. № 43.
43. Хозяйство казахов на рубеже XIX – XX веков. Алматы,1986.
44. Толстов. С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. Москва,1962.
45. Сырдарьинский бассейн и его будущее значение //Туркестанские
ведомости. 1888. № 51.
46. Арандаренко Г. Ирригация Туркестанского края //Туркестанские
ведомости.1874. № 26.
47. Костенко Л. Земледельческая производительность Средней
Азии//Туркестанские ведомости.1870. № 1.
48. Маев Н. Ирригационная работа в Казалинском уезде //Туркестанские
ведомости. 1879. № 22.
49. Дятков А. Киргизская нужда //Туркестанские ведомости. 1885. № 114.
50. Тилло А. Обширный район для русской колонизации //Туркестанские
ведомости. 1903. №83.
51. Лыкошин Н. С, Обширен но неудобен //Туркестанские ведомости. 1903.
№ 97.
52. Комаров П. Еще о колонизациях Сырдарьинского побережья //
Туркестанские ведомости. 1903. №100.
53. К. Обычай у туземцов – пользование водой из арыков //Туркестанские
ведомости. 1909. № 105.
54. Большаков. Киргизское орошение //Туркестанские ведомости. 1913. №
28
55. О русском земловладении //Туркестанские ведомости. 1895. № 9.
56. Корцов И. Киргизкое землеустройство. 1911. № 28.
57. Охота с ловчими птицами у киргиз //Туркестанские ведомости. 1910.№
66
58. Жуков Ф. Охота в Туркестанском крае //1872. № 17.
59. Загряжский Г. Быт кочевого общества //Туркестанские ведомости.1875.
№ 30.
60. О.Л. Охота / Туркестанские ведомости.1900. № 212.
61. О рыболовстве киргизов //Туркестанские ведомости.1874 № 20.
62. Маллицкий Н. Аральская экспедиция //Туркестанские ведомости.1900
№ 56
63.Букин И. Физическое и умственное воспитание у киргиз //Туркестанские
ведомости. 1888. № 17.
64. Г-ий. Заметкт охотника //Туркестанские ведомости. 1888. № 38.
65. Киргизский быт //Туркестанские ведомости. 1906. № 18.
66. Муканов М. Казахская юрта.- Алматы,1981.
67. Выделка туземного оружия в Туркестанском крае //Туркестанские
ведомости. 1871. № 31.
68. Кушнакевич А. Заметки о туземных красительных веществах
//Туркестанские ведомости. 1872. № 32.
69. Алибий. Ирчи //Туркестанские ведомости. 1903. № 39.
70. Диваев А. Волшебный заговор против укуса ядовитых насекомах и
пресмыкающихся //Туркестанские ведомости. 1893. № 7.
71. Виноградский А. В неравном бою //Туркестанские ведомости. 1910. №
40.
72. Хорошкин А. Из киргизский жизни //Туркестанские ведомости. 1876. №
17
73. Андреев Гр. Киргизский той //Туркестанские ведомости. 1915. № 225.
74. Александров Е. Джанкент //Туркестанские ведомости. 1879. № 45-46.
75. Гуднев И. Заброшенный уголок //Туркестанские ведомости. 1900. № 16.
76. Диваев А. Из быта киргиз //Туркестанские ведомости. 1906. № 118.
77. Лыкошин Н.С. Аши халял // Туркестанские ведомости. 1903. № 105.
78. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы.- Алматы,1996
79. Ибрагимов Ш. «Киргизы:этнографический очерк» //Туркестанские
ведомости. 1891. № 59.
80. Маг. Киргизы о воспитаний детей //Туркестанские ведомости. 1912. №
51.
81. А Г-в. Страничка из жизни киргиз //Туркестанские ведомости. 1911.
82. Фовицкий А. Кызтылак //Туркестанские ведомости. 1913. № 53.
83. Диваев А. К вопросу о наречении имен у киргиз //Туркестанские
ведомости. 1895. № 43.
84. Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной
обрядности казахов (XI – нач XX). – Алматы,1991.
85. Загряжский. Аш и тризна по умершим //Туркестанские ведомости. 1913.
№ 1.
86. Әлімбай Н. Қазақтың өлікті жөнелтуге байланысты жосын
–жоралғыларының этномәдени проекциясы //ҚРҰҒА –ның хабарлары.
Алматы,-1994
87. Алибий. Поминки манапа Кенесары Божкеева //Туркестанские
ведомости. 1905. № 67.
89. К. Айман и Шолпан //Туркестанские ведомости.1902.№ 62
условий русского Туркестана //Известия РГО. Т.14. Вып. Спб. 1878.
2. Пузыревский Н.П. Сырь-дарья, ее физические свойства и судоходность
//Известия РГО. Т 38. Вып. 5. 1902.
3. Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и
степей. – Алматы: Санат, 1996.
4. Аничков И. Очерк народной жизни Туркестанского края. Спб, 1899.
5. Мадуанов С. История казахско-узбекских тоношений в XIX–начале XX
в. Туркестан, 1992
6. Кронградт Г. К. Население Киргизы в поседний трети XIX - начале XX
века. Фрунзе, 1989.
7. Масанов А. Очерки истории этнографического изучение казахского
народа в СССР. Алматы, 1996.
8. Жақыпов М. «Туркестанские ведомости» газетіндегі патшалық Ресейдің
Мырзашөлді отарла мәселесінің жазылуы. Фил. ғ. канд... – Алматы,
1997.
9. Қартаева Т. Е. «Туркестанские ведомости» газетінің қазақтарға қатысты
тарихи – этнографиялық деректілігі. Т. ғ. к... – Алматы,2001.
10. Загряжский Г. Очерки Перовского уезда //Туркестанские ведомости.
1872. № 29.
11. Бартольд В.В. Туркестанский край в XIII века //Туркестанские
ведомости. 1894. № 43-44.
12. Беляев И. Поперек Кзыл-кумский пустыни (От Чимбая до
Перовска) //Туркестанские ведомости. 1904. № 10.
13. Михайлов К. Русские поселки в Аулие – Атинском и Чимкентском
уезде //Туркестанские ведомости. 1888. № 27
14. Тейх. Итоги колонизации //Туркестанские ведомости. 1904. № 85.
15. 1914 г. Переселенческое дело в Сырдаринский
области//Туркестанские ведомости. 1915. №38.
16. Первый христианский ребенок в Средней Азии //Туркестанские
ведомости. 1889. № 5.
17. Население Туркестанского края //Туркестанские ведомости.1870. № 4.
18. Маев Н. Одвижении народонаселение Туркестанского края
//Туркестанские ведомости. 1872. № 36.
19. Материалы по переселенческому вопросу //Туркестанские ведомости.
1910. № 24.
20. Романов А. Статистическое очерки Кураминского уезда
//Туркестанские ведомости. 1882. № 25.
21. Чалоказаки.Этнографический очерк //Туркестанские ведомости. 1882.
№ 38
22. М.Очерки истории киргизского народа (1832-1865) //Туркестанские
ведомости. 1871. № 3.
23. Виг. Народные суды Туркестана //Туркестанские ведомости. 1911. №
93. № 105
24. Н. Беки и баии //Туркестанские ведомости. 1914. № 1.
25. Вич. Е. Самосуд у туземцов //Туркестанские ведомости. 1912.№ 205.
26. Дивеав А. Пастухи. //Туркестанские ведомости. 1905. № 15.
27. Х.Ч.З. Аренда киргизских земель //Туркестанские ведомости. 1914. №
72.
28. Пономарев И. Русские население в Семиречье //Туркестанские
ведомости. 1901. № 16.
29. Киргизы. Бесправность киргизских молодух //Туркестанские
ведомости. 1902. № 19.
30. Н. О конокрадстве //Туркестанские ведомости. 1883. № 41.
31. Александрав Е. Конокрадство среди киргиз //Туркестанские ведомости.
1886. № 10.
32. А.К. По поводу назначение туземцов на должнсти волостних
управителей: казиев и биев //Туркестанские ведомости. 1884. № 13.
33. Z. Женщина в кочевом быту //Туркестанские ведомости. 1889. № 33.
34. Ранние браки у мусульман //Туркестанские ведомости. 1896. № 24.
35. Покрывало мусульманских женщин //Туркестанские ведомости. 1889.
36. Баллицкий Ю. Заметка о кочевом население Верненском уезде
//Туркестанские ведомости. 1873. № 6.
37. Кауфман А. А. К вопросу о русской колонизаций Туркестанского края.
Спб,1903.
38. О направлении летних кочевок киргиз Казалинского уезда
//Туркестанские ведомости. 1872. № 13.
39. Арғынбаев Х.А. Қазақтың мал щаруашылығы жайында этнографиялық
очерк. Алматы,1964.
40. Кочевое общество казахов в XYII – начале XX века. Алматы,1971.
41. Романов А. К истории Туркестанской ветеринарий //Туркестанские
ведомости. 1904. № 18.
42. О. Ш. От Орска до Казалинска //Туркестанские ведомости. 1910. № 43.
43. Хозяйство казахов на рубеже XIX – XX веков. Алматы,1986.
44. Толстов. С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. Москва,1962.
45. Сырдарьинский бассейн и его будущее значение //Туркестанские
ведомости. 1888. № 51.
46. Арандаренко Г. Ирригация Туркестанского края //Туркестанские
ведомости.1874. № 26.
47. Костенко Л. Земледельческая производительность Средней
Азии//Туркестанские ведомости.1870. № 1.
48. Маев Н. Ирригационная работа в Казалинском уезде //Туркестанские
ведомости. 1879. № 22.
49. Дятков А. Киргизская нужда //Туркестанские ведомости. 1885. № 114.
50. Тилло А. Обширный район для русской колонизации //Туркестанские
ведомости. 1903. №83.
51. Лыкошин Н. С, Обширен но неудобен //Туркестанские ведомости. 1903.
№ 97.
52. Комаров П. Еще о колонизациях Сырдарьинского побережья //
Туркестанские ведомости. 1903. №100.
53. К. Обычай у туземцов – пользование водой из арыков //Туркестанские
ведомости. 1909. № 105.
54. Большаков. Киргизское орошение //Туркестанские ведомости. 1913. №
28
55. О русском земловладении //Туркестанские ведомости. 1895. № 9.
56. Корцов И. Киргизкое землеустройство. 1911. № 28.
57. Охота с ловчими птицами у киргиз //Туркестанские ведомости. 1910.№
66
58. Жуков Ф. Охота в Туркестанском крае //1872. № 17.
59. Загряжский Г. Быт кочевого общества //Туркестанские ведомости.1875.
№ 30.
60. О.Л. Охота / Туркестанские ведомости.1900. № 212.
61. О рыболовстве киргизов //Туркестанские ведомости.1874 № 20.
62. Маллицкий Н. Аральская экспедиция //Туркестанские ведомости.1900
№ 56
63.Букин И. Физическое и умственное воспитание у киргиз //Туркестанские
ведомости. 1888. № 17.
64. Г-ий. Заметкт охотника //Туркестанские ведомости. 1888. № 38.
65. Киргизский быт //Туркестанские ведомости. 1906. № 18.
66. Муканов М. Казахская юрта.- Алматы,1981.
67. Выделка туземного оружия в Туркестанском крае //Туркестанские
ведомости. 1871. № 31.
68. Кушнакевич А. Заметки о туземных красительных веществах
//Туркестанские ведомости. 1872. № 32.
69. Алибий. Ирчи //Туркестанские ведомости. 1903. № 39.
70. Диваев А. Волшебный заговор против укуса ядовитых насекомах и
пресмыкающихся //Туркестанские ведомости. 1893. № 7.
71. Виноградский А. В неравном бою //Туркестанские ведомости. 1910. №
40.
72. Хорошкин А. Из киргизский жизни //Туркестанские ведомости. 1876. №
17
73. Андреев Гр. Киргизский той //Туркестанские ведомости. 1915. № 225.
74. Александров Е. Джанкент //Туркестанские ведомости. 1879. № 45-46.
75. Гуднев И. Заброшенный уголок //Туркестанские ведомости. 1900. № 16.
76. Диваев А. Из быта киргиз //Туркестанские ведомости. 1906. № 118.
77. Лыкошин Н.С. Аши халял // Туркестанские ведомости. 1903. № 105.
78. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы.- Алматы,1996
79. Ибрагимов Ш. «Киргизы:этнографический очерк» //Туркестанские
ведомости. 1891. № 59.
80. Маг. Киргизы о воспитаний детей //Туркестанские ведомости. 1912. №
51.
81. А Г-в. Страничка из жизни киргиз //Туркестанские ведомости. 1911.
82. Фовицкий А. Кызтылак //Туркестанские ведомости. 1913. № 53.
83. Диваев А. К вопросу о наречении имен у киргиз //Туркестанские
ведомости. 1895. № 43.
84. Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной
обрядности казахов (XI – нач XX). – Алматы,1991.
85. Загряжский. Аш и тризна по умершим //Туркестанские ведомости. 1913.
№ 1.
86. Әлімбай Н. Қазақтың өлікті жөнелтуге байланысты жосын
–жоралғыларының этномәдени проекциясы //ҚРҰҒА –ның хабарлары.
Алматы,-1994
87. Алибий. Поминки манапа Кенесары Божкеева //Туркестанские
ведомости. 1905. № 67.
89. К. Айман и Шолпан //Туркестанские ведомости.1902.№ 62
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Археология және этнология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЭТНОГРАФИЯСЫ
(ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША)
Орындаған
4 курс студенті _________________________________Ес жанова Г.Б.
Ғылыми жетекші
т.ғ.к., доцент ________________________________ Қалшабаева Б.К.
Қорғауға жіберілді: __________________2008 ж.
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.д., профессор _____________________________ Төлеубаев Ә.Т.
(қолы, айы-күні)
АЛМАТЫ 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3-5
І. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК-
ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-11
1.1.Сырдария облысының әкімшілік-территориялық бөлінуі ... ... ... 6-8
1.2 .Облыстың этнодемографиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...8-11
ІI. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ЭТНОЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...12-25
2.1. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 12-15
2.2 .Дәстүрлі мал шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-17
2.3 .Қазақ егіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18- 22
2.4 .Қосалқы шаруашылық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22-25
ІІІ. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
МАТЕРИАЛДЫҚ МӘДЕНИЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-34
3.1. Қазақтың дәстүрлі тұрғын үйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-28
3.2.Тұрмыстық заттар мен бұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-30
3.3.Тағам және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-34
ІV. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ОТБАСЫ ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ... ... ... . 35-47
4.1. Қыз ұзату, келін түсіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35-38
4.2.Бала туу және тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-44
4.3.Марқұмды әрулеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48- 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... . 50-53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарих ғылымының даму барысында жеке аудандардың
мәселелерін дербес қараудың аса маңыздылығы бар. Жеке алынған өлкені
қарастыра отырып, біз жалпы Қазақстанға сипаты немесе ортақ мәселелердің де
мазмұнын ашуға мүмкіндік аламыз. Сол кездегі, әкімшілік жағынан
өзгешелігіне қарағанда Сырдария облысының Қазан төңкерісіне дейінгі
этнологиясының дамуы мен қазақстандық өлкелермен байланысты болып қоймай,
сонымен қатар қазіргі Өзбекстан дербес мемлекетінің бірқатар өңірлерімен
байланысты еді. Мысалы, 1867 жылы құрылған Түркіста генерал-
губернаторлығының құрамындағы Амудария бөлімі мен Ташкент уезінің
шаруашылық және мәдениет мәселелері осы облыстың құрамындағы қазақстандық
уездермен біте қайнасып кетті. Сырдария облысының жалпы тарихи даму
өзгешелігіне мән беру арқылы қазақтар арасындағы шаруашылық, өзара
қоғамдық, әрине демографиялық байланыстардың мазмұнын талдауға, баға беруге
мүмкіндік туады. Міне осы айтылған тұжырымдар жұмыс тақырыбың өзектілігін,
зерттеудің қажеттілігін дәлелдейді.
Өткен ғасырларда орыс басылымдарының дені патша өкіметінің отарлау
саясатының идеологиялық қаруы ретінде қызмет етіп отырғаны белгілі.
Түркістан генерал-губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 1870-1917ж
аралығында жарық көріп тұрған орыс басылымдарының бірі Түркістан
хабаршысы газеті. Бұл газетте Сырдария облысы қазақтарының экономикалық
шаруашылық жүйе, тіршілік цикліне қатысты мәселелер, қысқысы дәстүрлі
көшпелі социумге қатысты сан алуан тақырыптар мол қамтылды. Ондағы қаралған
мәселелер патша әкімшілігінің арнайы тапсырмасымен өлкені отарлау жөніндегі
жан-жақты жүйеленген жоспарларға сай идеологиялық нысаны айқын мақсатпен
жазылды. Мұндай тарихи тағылымы мол деректкрді ғылыми тұрғыдан игерудің
қазақ этнологиясы мен тарихнамасы үшін ғана емес, қазіргі кезеңде қайта
өрлеу, өркендеу үстіндегі мәдени дәстүріміздің тарихи тағдыр болашағына да
тигізер шапғаты айрықша зор. Өйткені онда тың деректер мен айғақтарды ғана
емес, отарлау ұыспағына түскен қазақ қауымының тағдыр талайына қатысты сан
алуан ғылыми пікірлер мен көзқарастар да мол кездеседі. Түркістан
хабаршысы газеті материалдарын тарихи-этнографиялық деректану тұрғысынан
саралау– ғылыми-танымдық жағынан болсын, мәдени практикалық қырынан болсын
маңызды шара.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның басқа да облыстарының тарихи
даму мәселелері сияқты Сырдария облысының аржақты бағыттарын зерттеу XIX
ғасырдың екінші жартысында басталады.
Сырдария өзенінің бойында қоныстанған қазақ ауылдарының өмірін,
шаруашылық дамуын, халқының саны мен құрамын сипаттаула алғашқылардың бірі
болып еңбегін арнаған А.Ф.Миддендорф 1. Миддендорфтың жоғарыда айталған
еңбегі негізінен алғанда царизмнің экономикалық түбегейлі мақсатын
ойластырған. Алайда қазақ ауылының, басқа да қоныстардың әсіресе шаруашылық
өмірін сипаттаудағы мәліметтер құндылығын жоғалтпаған.
Келесі баса айтылатын еңбек Н.П.Пузыревскийдің жазбалары 2. Бұл жұмыс
мазмұны жағынан жоғарыдағы зерттеуге біршама жақын. Осы зерттеуінде өзеннің
жағаларына жақын орналасқан халықтың өмірі және тұрмыс жағдайлары туралы
XIX ғасырдың екінші жартысын қамтитын статистикалық мәліметтер
жинастырылған .
А.И.Левшиннің 1832жылы жарық көрген Описание киргиз-казачьих или
киргиз-кайсакских орд и степей атты ғылыми еңбегі қазақ халқының тарихиы
мен этнографиясына арналған, бүгінгі таңда да маңызын жоғалтпаған құнды
дүние. Ол бұл еңбегінде Сыр бойы қазақтарының егіншілікпен айналысқанын
анықтайды 3.
Сырдария облысы туралы көңіл аудартатын белгілі орыс зерттеушісі
И.Аничковтың зерттеулері қазақ халқының әлеуметтік мәселелеріне тереңірек
үңілген арнайы зерттеуге жатқызған дұрыс. Осы аймақтағы халықтың шаруашылық
өмірін, қоғамдық даму жағдайын бірден-бір терең құрастырған И.Аничковтың
еңбегі Ресей үкіметінің экономикалық саясатын мақұлдауға арналған 4.
Тақырыпқа біртабан жақын зерттеулер қатарына М.Асылбековтың;
Г.К.Кронградтың, С.Мадуановтың қазақ-өзбек қатынастарының XIX-
XXғасырлар басындағы дамуына арналған монографиялық зерттеуі 5. Бұл кітап
Түркістан генерал-губернаторлығының құрамында қазақ-өзбектер тұрақтанып
қоныстанған өңірлер қамтылған.Сырдария облысының құрамында болған көпшілік
қоныстардағы қазақ-өзбек халықтарының сауда-экономикалық, мал шаруашылығы,
мәдени өмірі туралы мәліметтер көрсетіледі. Ал Г.К.Кронградтың 6
зертттеуіне көңіл бөлсек – монография солтүстік қырғыз ауданындағы
әлеуметтік – демографиялық мәселелерге арналғанмен жұмыстың екі тарауында
да Сырдария облысының қырғыз еліне жақын орналасқан уездері бойынша, қазақ
ауылдары бойынша демографиялық мәліметтер келтірілген.
Аталмыш тақырыптың кейбір мәселелері ішінара тарихи еңбектерде
қамтылғанмен, сан алуан этнографиялық мәселелер арнайы зерттеудің еншісіне
айналған жоқ. Осы мәселе төңірегіндегі ең қонымдысы А.Масановтың Очерки
истории этнографического изучение казахского народа в СССР атты еңбегінде
қазақ халқының тарихи-этнографиялық мәселелерінің зерттелу тарихы
қарастырылады 7.
1997 жылы М.Жақыповтың Туркестанские ведомости газетіндегі патшалық
Ресейдің Мырзашөлді отарлау саясатының жазылуы деген тақырыпта қорғалған
кандидаттық диссертациясы Сыр өңірінің Мырзашөл аймағын қамтыған, онда
тарихи-этнографиялық мәселелер қаралмады десе де болады 8.
Т.Қартаеваның Туркестанские ведоиости газетінің қазақтарға қатысты
тарихи-этнографиялық деректілігі атты кандидатттық диссертациясында
Сырдария облысының этнографиясы туралы мәліметтер алуға болады 9 .
Сонымен Сырдария облысының этнографиялық даму мәселелеріне қатысы бар
еңбектерге жалпы талдау жасай келе, төмендегідей қорытынды жасауға болар
еді.Сырдария облысының салалары біршама жақсы зерттелгенмен, арнайы тарихи-
этнографиялық толыққанды зерттеулерді қажет етеді.
Жұмыстың деректік негізі. Диплом жұмысының негізгі дерек көзі- газет
беттеріндегі тарихи-этнографиялық материалдар, түрлі хабарламалар. Газет
материалдары Қазақ Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін кітаптар мен
қолжазбалар бөлімінде шоғырланған. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Орталық мұрағатындағы мынадай қорлармен жұмыс істеп,
пайдаландым;
Ф.383 – Управление киргизами Сыр-Дарьинский линии (1853-1864 гг)
Ф.184 - Заведующий переселенческим делом в Ауле-Атинском уезде Сыр
–Дарьинский области (1907 -1918)
Сөйтіп жоғарыда талданған зерттеулер, деректерге сыни талдау, мәселенің
өзектілігін анықтау, мақсатты айқындау, міндеттерді жүйеге келтіру осы
тақырыптың негізгі бағыттарын ашуға мүмкіндік береді№
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
Сырдария облысының әкімшілік территориялық бөлінісі өлкенің экономикалық
шаруашылық жүйесі, құрылымы, мәдениетімен басты айқындаушы мәселелерін
анықтау. Осыған орай диплом жұмысында төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру
көзделді:
-Сырдария облысы қазақтарының этникалық тарихы мен этнодемографиялық
құрылымын ашып көрсету;
-Қазақтардың әлеуметтік – экономикалық құрылымы мен дәстүрлі шаруашылық
жүйесіне байланысты этнографиялық деректерді саралау;
-Қазақтың дәстүрлі мәдениетәне байланысты материалдарға талдау жасау;
-Сыр өңірі қазақтарының отбасы және отбасылық қатынастарын анықтау;
Хронологиялық шеңбері: Газеттің жарияланып тұрған 1870-1917 аралығын
қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, төрт тараудан,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК-
ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Сырдария облысының әкімшілік-территориялық бөлінуі
XIX ғасырдың 60-шы жылдарының ортасына қарай Ресей мемлекеті Қазақстан
территориясын өз құрамына қосып алуын аяқтады. Бұл кезенде патшалық Ресей
ендігінде Орта азияны өзіне қосып алу саясатын жүргізе бастады.
1865 жылы шілдеде патша әскерлері Ташкент қаласын басып алып,
нәтижесінде Оңтүстік өлкені басқару үшін патшаның уақытша нұсқауы бойынша
Түркістан облысы құрылды. Бұл облыс үш әскери бөлімге бөлініп Орынбор
генерал-губернаторлығына бағынды.
1867 жылы 17 шілдеде патша жарлығымен Түркістан облысына Семей облысының
оңтүстік бөлігі қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығы құрылды. Оның
құрамы Жетісу және Сырдария облыстары еніп, екі облыс аралығындағы Шекара
Қорағаты және Шу өзендері болып белгіленді. Бұл кездері Сырдария облысының
көлемі 8595 шаршы шақырымға жетті. Облыстың құрамына 6 уезд Қазалы,
Перовск, Шымкент, Әулиеата, Ходжент, Жизақ енді.10.116
Облыстың негізгі тұрғындары қазақпен қырғыз, қарақалпақ, орыстар,
тәжіктер және татар, еврей, сыған, үнді халықтары мекендеді.
1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару туралы Ереже бойынша, Сырдария
Облысы әкімшілік жағынан бес уезге Қазалы, Перовск, Шымкент, Әулиеата,
Ташкент және бір бөлімге Әмударияға бөлінді. 1886 жылы Ходжент және Жизақ
уездері Самарқанд облысына беріліп, Сырдария облысына Әмудария уезі қарады.
Әрбір уезд толық тұрғыдан емес, жер ыңғайына қарай болысқа жүз екі жүз
түтіннен құралған әкімшілік ауылдарға бөлінді. Болыста бір мыңнан екі мыңға
дейін, кейде үш мыңға дейін түтін болды. Сырдария облысының қыстақтарында
полициялық және жарлық ету билігін ақсақлдар атқарды. Оларды әскери
губернатор бекітті.
Қоныс аударушы орыс шаруалары 1870 жылдардан бастап негізінен Шымкент,
Ташкент, Әулие ата уездеріне орналаса бастады. 1874-1872 жылдары облыста
алты шаруа кешені құрылса, 1884-1890 жылдары он төрт, 1891-1892 жылдары
барлығы отыз жеті кешен орнады. 1903 жылы оныншы маусымда Сырдария,
Ферғана, Самарқанд облыстарындағы қазыналық жерлерге өз еркімен қоныстану
туралы ереже бекітілді. 1904-1905 жылдары патша үкіметі Қзақстанға қоныс
аударушыларды бес ауданға бөлді, соның бірі Сырдария облысы еді.
Столыпиннің аграрлық формасының күшейген кезінде Сырдария облысында
қазақтар туратын аудандарда бес мың десятинадай жер, соның ішінде Шымкент
уезінде жүз сексен бір мың жеті жүз тоқсан үш десятина, әулие ата жүз төрт
мың үш жүз тоқсан сегіз десятина жер таратылды.
Оның ішінде ең үлкен уезд Шымкент болды да, ол 100808 шаршы шақырым
жерді алып жатты. Ең кішкентай уезд Ташкент 4380 шаршы шақырым болды. 1886
жылы облыс көлемі 403253 шаршы шақырымға жетіп, яғни бүкіл Түркістан
өлкесінің 70 пайызын алып жатты, ал халқы 1219400 адам болды.11
Сырдария облысы Солтүстік батыста Торғай облысымен, оңтүстік-шығыста
Ферғана, батыста Орал, Шығыста Жетісу облысымен, Оңтүстікте Самарқанд,
Бұқара, Закаспий облыстармен шектесіп жатты.12.44
Өлке генерал-губернаторы шексіз билікке ие болды. Оған бүкіл басқарма
аппараты-канселерия, облыстың әскери губернаторы, облыстық басқарма
бағынышты болды.
2. Облыстың этнодемографиялық жағдайы
Қазақ елінің солтүстік, шығыс, оңтүстік, батыс шекараларын қаусыра
салынған бекіністер мен қамалдар патшалық отарлау жүйесінің мүлдем
орныққандығын айғақтағандай еді. Мемлекеттік меншік министрлігі, 1860
жылдан бастап құрылған облыстардағы статистикалық партия комитеттер, 1906
жылы құрылған Сырдария статистикалық партиясының атқаратын басты міндеттері
шаруалардың қоныстануына ыңғайлы, шұрайлы жерлерді іздестіру және
орналастыру болды.
Патшалық Ресейдің көші-қон саясатының барысы газет бетттерінде
жарияланып тұрды. Сырдария облысында алғаш орыс поселкесі 1867жылы Шыназда,
Әулиеатада алғаш орыс поселкесі 1874 жылы Қарабалтада құрылды. Қазақтардың
шұрайлы жерін тартып алу үрдісі қаншалықты ұқыптылықпен жүргізілсе, орыс
шаруаларын қоныстандыру ісі де соншалықты ұйымдастырылды.
1888 жылғы газеттің №27-31 сандарында М.Михайлов Әулиеата және Шымкент
уездерінде жүріп жатқан орыс шаруаларын қоныстандыру саясатының барысымен
таныстырды 13.118.
Е.Тейх 1904 жылғы газеттің №85 санында берілген мәліметтерінде жалпы
Түркістан өлкесіндегі қоныстану саясатының 1901 жылғы қорытындысымен
таныстырады. Сырдария облысындағы селениелер саны 58, ал орыс
шаруаларының саны 24377 болған. Автор сондай-ақ, 1000-нан аса орыс
шаруалары қоныстанған селениелерде яғни; Чалдоварда (Әулиеата уезі)–1577,
Қарабалтыда (Әулиеата уезі)–1541, Никольскоеде (Ташкент уезі)–1335,
Высокоеде (Шымкент уезі) – 1200, Дмитревкада (Әулиеата уезі) – 1146 орыс
шаруалары болда деген мәлімет келтіреді 14.339.
1935 жылғы газеттің №33 санында Сырдария облысында жүргізіліп жатқан
қоныстандыру саясатының 1914 жылғы қорытындысы жарияланды. Онда 1914 жылы
Перовск, Қазалы уездеріне 253 семья көшіріліп, 685 десятина жер
пайдаланылуға берілді. Әулиеата ауданына 897 семья көщіріліп, 2907 десятина
жер; Черняев ауданына 1057 семья көшіріліп, 3134 десятина жер орыс
шаруаларының үлесіне берілді, - деген мәліметтер келтірді 15.
1889 жылғы газеттің №5 санында жарияланған Қазалы әскери басқармасының
архивінде сақталған Орта Азияда дүниегеи келген алғаш орыс баласы жөніндегі
мәлімет орыстардың қоныстануы – сонау қырқыншы жылдардан-ақ тамыр жая
бастағанының айғағы. Орта Азияда тұңғыш орыс баласы 1849 жылы Райым
бекінісіндегі фельдшер Николаевтың семьясында дүниеге келген екен 16.191.
Статистикалық комитеттердің басты мақсаты тек қана көші-қон саясатына
негізделіп қойған жоқ, олар жалпы Түркістан өлкесіндегі халықтың құрамы,
табиғи өсімі, тығыздығы жайында да мәлімет беретін халықтың санақ
нәтижелерін газет бетінде жариялап отырды. 1870 жылғы газеттің №4 санында
жарияланған Население Туркестанского края атты мақалада Түркістан
өлкесінің кең алқабында мекендейтін халықтың табиғи өсімі беріледі.
Түркістан өлкесінің халқының тығыздығы 1 шаршы метрге 105 тұрғыннан келді,
яғни Европалық Ресейдегі халықтар тығыздығынан 6 есеге төмен болды. Әсіресе
Қазалыда (1шаршы метрге 38 адам) халық сирек орналасты.
Отырықшы халықтан көшпелілер саны басым болды. Көшпелілер саны 1 085 000
жетсе, отырықшылар саны 375 000-ға жеткен екен. Отырықшылардың ең көп
қоныстанған территориясы Ходжент, Жизақ болды. Сырдария облыстары,
Шымкент, Перовск, Қазалы уездеріндегі халықтардың басым көпшілігі
көшпелілерді құрады.
Сырдария облысының солтүстік уездеріндегі отырықшылар саны небары
35 000, яғни халықтың 6% құрады. Қазалы, Перовск уездеріндегі отырықшы
орыстар саны әскерді есепке алмағанда 1000-ға жетті. Ал Сырдария облысының
оңтүстік уездеріндегі көшпелілер саны халықтың 18 бөлігін құраса, отырықшы
халық 78 бөлігін құрады.
Осы мақаланың екінші бөлімінде халықтың жынысына қарай өнімі: Түркістан
өлкесінің халқының 54% ерлер, 18% әйелдер, 20 адамға 1 жаңа туған баладан,
21 адамға 1өлген адамнан келеді, яғни таюиғ өсімі 0,3. 1868 жылы 18 286
бала дүниеге келген, олардың 9616 ұл, 8670 қыз болған. Ерлер саны 222 845
(55%), әйелдер 184 763 (45%) болған,- деп көрсетеді. Сандық мәліметтер
әйелдерден ерлер санының басымдығын көрсетеді 17.22.
Ал Н.Маевтың Одвижении народонаселение Туркестанского края атты
мақаласында: 1870 жылы Қазалы уезінде 137 адам дүниеге келіп, 162 адам
қайтыс болды, яғни табиғи өсім 25 адамға кеміді, деп көрсетеді 18.146.
1870 жылғы Сырдария облысындағы мұсылман халықтарының демографиялық
сипаты төмендегі кестемен беріледі:
Уездер Туылғандар саны Өлгендер саны Айырмашылығы
Қазалы 4788 406 4382
Перовск Дерек жоқ
Шымкент дерек жоқ
Аулиеата 1936 765 1123
Құрама 2511 656
Жаркент 1700 1021 679
Жизақ 2331 1706 625
Ал осы демографиялық сипаттама бойынша халықтың өсімін төмендегі кесте
бейнелейді:
Уездер Ұл Қыз Табиғи өсім
Қазалы 2775 2096 Ұл+673
Ходжент 900 800 Ұл+100
Жизақ 1080 1174 Қыз+94
Құрама 1861 650 Ұл-1211
Шымкент 965 980 Қыз+15
Барлығы 7581 5700 Ұл+18881
Бұл кесте Сырдария облысының Шымкент, Жизақ уездерінде қыз балалардың
дүниеге көп келгендігін, қалған уездерде керісінше ұл балалардың өсімінің
көбейгендігін көрсетеді. Аталмыш материалдағы кесте адам санының табиғи
кемуін де көрсетті.
Жалпы 1897 жылы 28 қаңтардағы санақ бойынша Сырдария облысында 835 432
адам, оның ішінде қазақтар 741 811 (88,7%), орыстар – 11234 1,34%),
өзбектер – 29239(3,43%), украиндар – 9749(1,16%), татарлар – 2452(0,29%)
тұрды.
Жер көлемі мен халқы жөнінен Шымкент уезінде 285 059 адам, оның ішінде
қазақтар:-24 704(78,8%), өзбектер- 20709 (7,61%), украиндар- 4388(1,47%),
орыстар- 2236(0,76%) тұрды. Әулиеата уезінде халық тығыз орналасты. Жалпы
уезде халықтың саны 276 169адам болды.Оның ішінде қазақтар – 250 988 адам
(90,80%), өзбектер-8799 (3,06%), украиндар-5339(1,93%), орыстар-5129(1,85%)
болды. Сырдария өзенінің төменгі ағысын да Қазалы уезі орналасты, онда
140 541 адам тұрды, оның ішінде қазақтар-135 850 (96,6%), ер адам 2821 (2%)
болды.
1897 жылғы санақ бойынша Перовск уезінде 133 663 адам мекендеді.
Қазақтар-130 269 (97,4%) болса, басқа халықтардың келу көрсеткіші орыстар-
1048 адам (0,75%), украиндар -117 адам (0,008%) болды 17.718.
Бұған қарағанда Сырдария облысы көп ұлтты және ондағы халықтардың басым
көпшілігінің, яғни 95% жергілікті халықтар екенін көреміз.
1907-1908 жылдары Сырдария көш-қон басқармасы Шымкент уезінің 29526
қазақ шаруашылығын қамтитын 2125 ауылына халықтың санақ жұмыстарын
жүргізді. Нәтижесінде 19558 адам тіркеуге алынды ,оның 105542 ерлер, 89740
әйелдер болды. Орташа ауыл 18 шаруашылықтан немесе 92 адамнан тұрды. Шағын
ауылдар 15 шаруашылықты, үлкен ауылдар 50 шаруашылықты қамтыды. Санақ
мәлеметі бойынша Шымкент уезінде халықтың тығыздығы 1 кв м-ге 6,6 адамнан
келді. Сырдария және Шу өзені жағалауы Талас Алатауы сияқты суы мол , шөбі
құнарлы жерде халық тығыз орналасқан. 16-15 жас аралығындағы тіркеуге
алынған әйелдер саны 443082, 18-60 жас аралығындағы еркектер саны 96436
болды 19.3.
Ал, А. Романов берген мәліметтер бойынша Құрама уезінде 39393 түтін
немесе 275751 жанбасы тұрды. Олардың 20372 түтін немесе халықтың 52 %
қазақтар, 11 093 түтіні немесе 40 % тәжіктер, қалғандары қарақытай , ноғай
халықтары құрады 20.99.
Сырдария облысының ұлттық құрлымынан, олардың орналасуынан 1905 жылы
жүргізілген санақ нәтижелері төмендегідей аса құнды этнодемографилық
мәлімет береді. Жизақ уезінде -145 280 өзбек, 51511 қазақ , 16 962 сарт ,
4843 тәжік , 2091 түрік , 1163 орыс ; Ходжент уезінде – 94 309 тәжік,
61 622 өзбек, 14 405 түрік, 11 465 қазақ, 2422 орыс; Әулиеата уезінде –
250 988 қазақ, 10509 орыс, 8477 өзбек, 2313 түрік; Қазалы уезінде – 135 850
қазақ, 2916 орыс; Перовск уезінде – 130 269 қазақ, 1450 сарт, 1165 орыс;
Шымкент уезінде – 224 704 қазақ, 35043 сарт, 20709 өзбек, 6443 орыс. Бұл
мақалада саны аз ұлттар жөнінде мәлімет берілмейді17.870.
1882 жылғы газеттің № 38 санында жарық көрген Чалоказаки атты
этнографиялық очерк те қызықты мәлімет береді. Көшпелі шаруашылықтан,
отырықшылыққа көшу кезеңінде сарт қызына үйленген қазақтар көптеп кездесе
бастаған. Жергілікті халық бұл семьяны шалақазақ, шала көшпелі деп
бөліп отырды. Шалақазақтар жартылай көшпелі және отырықшылық шаруашылықпен
айналысты. Құрама уезінің Ақжар болыстығында 2 үй, Ниязбек болыстығында 2
үй, Али болыстығында 40 үй шалақазақтар тұрды. Әулиеата уезінде 180
шалақазақ семьясы болған, яғни Әулиеата қаласында 44, Жайылғанда 48,
Үшқорғанда 21, Меркеде 37, Тоқан болыстығында 24, Шымыр болыстығында 1,
Ақмола болыстығында 5 семья тұрды. Перовск уезінде 1 шалақазақ семьясы
жалдамалы шаруашылықпен 2 семьясы көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан
21.51.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер зтнодемография, статистика салалары
үшін құнды мәліметтер жинауға түрарлық дүние екендігі және оларды әлі
зерттеудің еншісі болуға лайық бұл іргелі мәселені зерделеу аталмыш
кезеңдегі Қазақстанның әлеуметттік және демогрфиялық болмыс-бітімін
айқындаудың кепілі.
ІI. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ЭТНОЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы
Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы билер, байлар, батырлар жататын
ауқаттылар тобына және көшпелі, жартылай көшпелі малшылар мен егіншілер
жататын категорияларға бөлінді. Қазақ қоғамында әлеуметтік аристократиялық
жоғарғы тобы хандар мен сұлтандар болды. Алғашқы қазақ хандары заманынан
бері қарай хандық биліктің мирасқорлық дәстүрі сақталып келді. Мұрагерлік
тәртібі жүрмеген жағдайда хандарды билер, батырлар мен сұлтандар арнайы
құрылтайда сайлады. Ханның өкілеттігі діни мәселелерден тыс азаматтық,
әкімшілік және әскери істермен шектелді. Ханның ақсүйектер өкілдерін қылмыс
жасағаны үшін соттауға және жазалауға құқы болды, алым-салық мөлшерін
белгіледі, әскери жасақтар құрды. Очерки истории киргизского народа атты
мақалада үстем топтар мен халық арасындағы әлеуметтік қатынасқа байланысты
мәселелер де қаралды. Көшпелі аристократияның жоғарғы тобы сұлтандар болды,
ханның өз үкімет билігін сұлтандармен бөлісуіне тура келді. Өз иелігіндегі
территориядағы әкімшілік және сот билігі сұлтандардың қолында болды. Олар
міндеткерлік атаулыдан босатылды. Хан сұлтандардың басшылығы мен
қажеттілігіне қарай әскери жасақ жинап отырды. Мақала түйіні қазақ
қоғамындағы ХІХ ғасырдың орта кезеңіндегі хандық биліктің жойылуын
негіздеуге келіп тірелді. Хандық билік ыдырағанмен сұлтандар билігі күшейе
түсті. Мақалада сұлтандарды жоғары әлеуметтік өкілдерге жатқызып,
ақсүйек деп атайды. Ал кедейлер төменгі топқа қарасүйек деген жалпы
атпен кіргендігін айтады63.13-14.
Қазақ қоғамында билер зор роль атқарған билердің ықпалы олар басқарған
рулардың көптігіне және күшеюіне, сондай-ақ олардың байырғы шыққан тегі мен
үлкендігіне қарап айқындалды. Қазылар мен билердің қоғамдағы әлеуметтік
орны, заң ережелерін кәсіби сақтаушы категория ретіндегі қызметтері жөнінде
Вич деген бүркеншек есімді автордың Народные суды Туркестана атты
көлемді мақаласынан едәуір мәлімет алуға болады 23.2.
Бай ұғымына бай, ауқатты адамдарға байланысты қолданылды. Байлар
қоғамда айтарлықтай орын алған. Барлық шаруашылық байдың қолында болды. Бай
шаруашылықты өз-өзінің мол тәжірибесіне сүйеніп, маңайындағы басқа ауыл
ақсақалдарымен кеңесе отырып жүргізді. Маңына сайлау кезінде көп дауыс алу
мақсатымен туған-туыстарын жинауға тырысқан. Ауылдағы шаруашылық байдың
билігінде болды. Байлардың ауқатты тұрмысының көріністері Н. деген автордың
Беки и баи, О.Шкапскийдің От Орска до Казалинска, Г.Загряжскидің Аш и
тризна по умершим, Гр. Андреевтің Киргизский той, Ш.Ибрагимовтың
Киргизы: этнографический очерк атты мақалаларында қарастырылады 24.2.
Е.Вич деген бүркеншік есімді автор жоғарғы тап өкілдеріне байланысты
жергілікті халық ішінде адамдар, ал кедейлерге бишара, байғұс деген
ұғымның қалыптасқанын айтады 25.8.
Ауқатты байлар малдарын бақтыру үшін қол астына малшылар ұстады. Қойшы
мен жылқышының жылдық табысы 10-13 сом, ал түйеші мен сиыршының жылдық
табысы 10-15 сом аралығында болды. Мал иесі малшы кедейге тағам мен киім
берді. Кедей малшының әйелі байдың үйінің шаруашылығына көмектесті. Бала-
шағасы қозы бағу сияқты жұмыстарға араласты.
Қазақ шаруаларының арасында егіншілер де болды, негізінен жер
жыртып, егін салатын шаруалар жатты. Малшы, егінші аймақтық байлары өз
шаруашылықтарын нарықтық қажеттеріне бейімдеп отырды, кейде қызметшілер
жалдап, мал өсірді 26.14.
Қазақ егіншілерінің ең кедей бөлігі үшін өз алдына жер жыртып өнім
өндіруді мүлдем қойып, бай шаруашылықтарға жалданып жұмыс істеуі кең
таралған жай болды. Мұндай жағдайларға олар өздерінің жер учаскелерін орыс
шаруаларына жалға беретін 27.3. Күйзеліске ұшыраған қазақ кедейлерінің
едәуір бөлігі орыс кулактарына жалданып жұмыс істеді. Ал кедейлердің едәуір
бөлігі сарттардың егін алқаптарында жұмыс істеді. Бірақ бұл жұмыс егістік
кезеңдерінде, яғни маусымдық сипатта болды. Орыс байлары жалдамашыларға
ақыны ақшалай, сарт байлары заттай төледі. Мүлік теңсіздігінің айқын болуы,
көшпелі және егінші көшпелілердің жаппай жерсіз қалуы, өндіріс құрал-
жабдықтарының ең аз мөлшерімен қамтамасыз етілмеуі оларды жоқшылыққа
ұшыратты, шаруашылықтың бұрынғы түрімен шұғылдана беру мүмкіндігін жойды.
Еңбекшілердің жоқшылыққа ұшырауы салдарынан олардың кәсіпшілерге және ең
алдымен ауыл шаруашылық жұмыстарға келуі, ХІХ ғасырдың аяғында күрделене
түсті 28.107.
Ең құқықсыз әлеуметтік топ құлдар болды: саны жағынан көп болғанымен
байлар шаруашылықтарында кездесті. Оларды сататын, қайта сатып алатын,
иелері бір-біріне уақытша пайдалануға беретін. Ә.Бөкейханов Бесправность
киргизских молодух атты мақаласында: Жаппас руының бір байы қызын
ұзатқанда жасауымен қоса, бірнеше құл мен күң қосып берген,- дейді
(Киргиз. Бесправность киргизских молодух 29.110.
Мүлік теңсіздігі, әлеуметік тәуелсіздік қазақ қоғамындағы таптық
күресті шиеленістіре түсті. Бұл күрес барымта, мүгедек қылу, кісі өліміне
дейін баратын қақтығыстарға ұласып отырды. Көшпелілердің еркін өмірі өзара
талас-тартыстары, кек алу, кешірім беру, бұл істерге билердің араласуы
сияқты мәселелер Н. атты бүркеншік есімді автордың О конокрадстве атты
мақаласында жазылды. Бұл мақалада малшылардың барымташылармен өзара
делдалдар арқылы тіл табысатындықтары, ұрланған жылқыларын құн төлеу арқылы
қайтарып алатындығы жөнінде айтылды. Жылқы иесі жайында үкімет орындарына
хабарлауға асықпайды, барымташының мекенін, жылқыларының жайын біліп алуға
тырысты. Өз күштерімен қайтарып ала алмаған жағдайда ғана уездік басқармаға
тергеу-қағаз деп аталатын уездік басшы атына қатынас қағазын толтырды.
Қожайынға жылқылары өз жылқысы екенін дәлелдей алғанда ғана қайтарылады.
Айыпкердің қолына мәсил-хат беріліп, онда жылқы басқа адамға не себепті
қайтарылғандығы жазылды 30.163.
Конокрадство среди киргиз, Шу и барымта т.б. мақалалар жоғарыда
берілген мақаланы толықтыра түседі. Барымташылықпен ауылдың сан білекті
жігіттері арпалысқан. Бұл – атадан балаға берілетін қасиет. Барымташылар
тек қана түнде жылқы ұрлады, сол себепті де малшылар түнде жылқыны қориды.
Барымта уақыты - жаз. Барымташы Жаудан қайтқанша, жаралы қайт- деп,
тарамыс жел дайындалып жорыққа аттанған. Тарамыс – қазақтардың сенімі
бойынша ұрыға күш береді, жолда қауіп-қатерден сақтайды-мыс 31.10.
Қазақ қоғамындағы әйелдер мен ерлердің әлеуметтік статусы мәселелері,
И.В.Аничков, Гр. Андреев, Ә. Бөкейханов, Ш. Ибрагимовтар сияқты авторлардың
мақалаларында қарастырылады.
Қоғамдық басқару құрылымдарына тек ер адамдар сайланды. Сонымен бірге
шаруашылық негізі – көшетін, қонатын жерді нұсқау, көш бастау, мал
жайылымын анықтау, егін салу, оны суару, жиналған жем-шөбіне қарау, оны
жинау ерлердің ісі болып саналды.
Ал әйелдердің қоғамдағы орны ерлерге қарағанда әлдеқайда кем саналды.
Оны әйелдердің қоғамдық мәселелерді шешуге араласпайтындығынан, сайлауға не
сайлануға құқысының жоқтығынан көруге болады. Ел арасындағы әртүрлі
мәселелер және отбасы дауы көбінесе әйелдердің араласуынсыз тек ерлер онда
да ақсақалдар мен билер арасында шешілетін. Ел арасындағы қоғамдық маңызы
бар мәселелерді шешуге әр тайпаның өзіндегі белді ақсақалдары өзара
ақылдасып, ұйғарып жасайтын болды 32.13.
Газет материалдары қазақ әйелдерінің негізгі теңсіздігі өз еркінен тыс
малға сатылғандығында екенін дәлелдейді. Әйелі өлген, не тоқал алғысы
келген 50-70 аралығындағы байлар малға жығып, кедейдің жас қызын
айттыруының өзі қазақ әйелдерінің жағдайын дәлелдейді. Әйелдің адамшылық
арына нұқ келтірген мұндай әрекеттерге мойынбай өз еркімен қалаған теңіне
қосылуды армандаған қазақ әйелдерінің шағымдануы жайлы мәліметтер де газет
беттерінде жетерлік 33.132.
Дегенмен, бұл айтылғандардан қазақ отбасында әйел еркіндігі болмады –
деген біржақты пікір тумауы керек. Народные суды Туркестана атты
мақалаларда әйел құқығының заң жүзінде қорғала бастауының алғышарттары
көрінді 34.95.
Егер әйел ақылды, сабырлы болса, ол тек еріне ғана емес, онымен бірге
бүкіл ауылға да өзінің ықпалын тигізгендігін, мұндай әйелдерге күйеулері
өздерінің өмірлік серігі ретінде қарайтын. Сонымен бірге, қазақ әйелінің
әлеуметтік еркіндігі де болды. Қазақ әйелдері ұзын жең, кең етекті киім
киіп, денелерін жасырғанмен, бет-жүзін ашық ұстаған, көрші өзбек, түрікмен
халықтары сияқты беттерін пәренжемен тұмшаламаған. Сол себепті де сарттар
қазақтарды нашар мұсылмандар деп атаған 35.104.
Жоғарыда қарастырылған мақалалар деректері қазақ қоғамының әлеуметтік
қатынастарын сипаттайтын құнды материалдар ретінде іргелі зерттеулерге
арқау болатындығына еш күмән тумаса керек.
2.2 Дәстүрлі мал шаруашылығы
Қазақстанның кең байтақ қазақ қоғамында мал шаруашылығының көшпенді,
жартылай көшпенді және отырықшылық түрі қалыптасты. Бұл шаруашылық түрлері
табиғат ауа-райы, әлеуметтік-экономикалық және тарихи факторлардың әсерімен
қалыптасты. Бұл кезеңді, Сырдария облысында, жайлаулы-жартылай қолда
ұстайтын, жатылай көшпенділік мал шаруашылығы дамыды. Облыс тұрғындары
негізінен жылқы, түйе, ірі қара мал және қой, ешкі өсірумен айналысты
36.22.
Сырдария облысындағы мал шаруашылығымен айналысуда және табын
құрылымының жеке түрлерінің дамуына, өлкенің табиғаты, ауа-райы және
халықтың көшпенді жартылай көшпенділікпен айналысуы үлкен әсерін тигізді.
Табында негізінен қойдың үлес салмағы жоғары болды 37.
О направлении летних кочевок киргиз казалинского уезда атты
редакциялық мақалада көшпелілердің көші-қон дәстүрлеріндегі көш жолының екі
бағытын көрсетеді: ... Бірінші бағыт Ырғыз және Ор өзенінен Орскіге дейін,
жалпы Қарақұмнан батысқа қарай, екінші бағыт батыстан кіші Борсыққа қарай
болды. 38.13.
Перовск уезінің орта жүз қазақтары Сырдария өзені жағалауындағы тоғайлы
қамысты жерлерде қоныстанды. Қойлары мен түйелері қыстың кей күндері
Қызылқұмға қарай айдады, өздері ауыз суға қар суын пайдаланды.
Ж.Головачев Сарышығанақ, Сарысу болыстығындағы қазақтар жайлауға, Ұлы
тау, Кіші тау етегіне және Сарысу төңірегіндегі Қаражар елді мекенде
қоныстанды. Сарышаған болыстығының түйелері өзендегі судың жылылығынан және
сонаның көптігіне байланысты, Сырдария жағалауына 15 тамыздан ерте келуге
болмайды,- дейді Г. Загряжский. Одан әрі автор: Көшпелілер қыстауға да
малға ыңғайлы таза, суға жақын жерді қарастырды. Кейбір жағдайда қыста да
Сыр жағалауынан ыққа, Ұлытау жаққа көшуге тура келеді. Қыстаудан кері
жайлауға көшу наурыздың басынан басталады, бұл кезде қойларды Қызылқұмнан
Сырдарияға қыр арқылы өткізуге болады. 25 наурызға қарай көшпелілер
Сарысуды жағалап жүріп отырды. Жөлек болыстығының көшпелілері Шу өзені
арқылы Половенческая жане Сарышаған болыстығының көшпелілері арқылы
көшеді. Ұлытау мен Кішітау жайлауларындағы қазақтар Сырдария жағалауына
қыркүйекте қайтып оралады,-деп жазды 10.116.
Көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы қазақтар жылқы, қой, ешкі,
мүйізді ірі қара, түйе өсірді. Кедей және орташа шаруалар ірі қара, түйе ,
қой өсірсе, ауқатты байлар көбіне жылқы ұстаған. Кедей шаруалардың азын-
аулақ малы күн көріс қамына жарады, ал бай үйлердің малы сауда-саттыққа
шығарылды.
Барлық мал, оның терісі, жүні, еті, сүті т.б. жәрмеңкеге шығарылып,
астық, халат шыт-сәтен тауарларына, ыдыс-аяқтарға т.б. айырбасталып отырды.
Қазақтардың мал шаруашылығының дамуына орасан зор апат әкелген –қыс, көктем
суығында малдардың жейтін шөбі болмай, қырылды. Яғни жұт үлкен әсерін
тигізді. Жұт негізінен қолайсыз ауа-райының әсерінен, яғни құрғақшылық,
қарлы қыс, боран, көктемде, жер көктегенде, қар ,бұршақ жауып малдардың
тебінге шыға алмауынан болды. Кей жылдары бірнеше күнге созылған бұрқасынды
борандарда 500-1000 жылқышы табындар қатпаған, беті қармен жабылған
сортаңды көдерге түсіп кетіп, қырылғандары болған39.
Қазақ халқына 1876-80 жылдары болған жұт адам айтқысыз әсерін тигізді.
Мысалы Сырдария облысының 4 уезінде 56 пайыз қырылған. Ал 1891-92 жылғы жұт
та Қазалы уезінде көп малдың қырылуына алып келді 40. Ғасырлар бойы мал
шаруашылығымен шұғылданған қазақтар төрт түлік малдың сыр-сипаты мен жай-
күйіне қанық еді. Олар үнемі мал сойып отырғандықтан малдың барлық
денесінің автономиялық құрылымы жөнінде де мол білімге ие болды. Малдары
ауырған жағдайда емдеуге тырысты. Кейбір малшылар мал дәрігерлікті арнайы
кәсіп еттті. Оларға мал дәрігерлік атадан балаға мирас болып қалып отырды.
Қазақ мал дәрігерлері асқынған мал жараларын пышақпен сылып тастайды. Малды
емдеу арқылы мал ішінде кездесетін түрлі кеселдердің алдын алып, аман алып
қалып отырды. Еркек малдыа піштіруі кез-келген малшы өзі игереді 41.Ал
қатерлі індет алдын алу үшін, басқа малдарды аман алып қалу үшін өртеп
жібереді. Қысқы суықтан аман алып қалу үшін әлсіз қойлар мен боталарды
өздерімен бірге киіз үйде немесе жертөледе алып жатты. Бұл малды аман
сақтап қалдың тағы бір жолы болды 42.168.
Түркістан елді мекендерінде құдықта су 2-4 аршын тереңдіктен шығады. Ал,
Нұрата елді мекенінде жер қатты су 10-12 аршын тереңдіктен шықса да
жергілікті халық суландырудың осы жүйесін тиімді санады. Құдықтар бір-
бірінен 10 аршын қашықта орналасқан. Құдықтың жоғарғы ені 3 аршын, төменгі
ені 2 аршын, тереңдігі 8-12 сажын, орта құдықтар 3-6 сажын болды. Нұрата
елді мекенінде кәріз құрылысына артельдер құрап кіріскен. Артель 30 адамнан
тұрды, іс барысы бүкіл артельге хабарланып отырды. Егер құдықтар жыл сайын
ұқыпты тазаланып тұрса кәріздерді жүз жылға дейін пайдалануға болады.
ХХ ғасырдың бас кезінде Сырдария облысындағы мал шаруашылығында
айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Тұрғындардың басым көпшілігі жыл бойы
жайлймдарда ұстауын өзгертпеді. Алайда отырықшы орыс поселкелерінің маңында
орналасқан қазақтар қысқа мал азығы қорын жинауды қолға ала бастады. Сондай-
ақ қоныстанушы шаруалар өздерінен артылған жем-шөп қорын қазақтарға сата
бастады. Ол Әулиеата, Қазалы, Перовск әрі Қостанай уезіне қарай жылжыды
43.
Мақалада қазақтардың отырықшылануының басты бір себебі ретінде жұтты
атаса, екінші себебі ретінде жайылымның тұрақты жерлерін орыстар
қоныстанғандығын, жердің мемлекет қазынасына өткендігін жазды 55.37-39.
ХХ ғасырдың аяғында қазақтардың жаппай отырықшылыққа көше бастауына
1892, 1895, 1898 жылдары қыстың қатты болуы, жұт әсерінен малдың қырылуына
әсер етті. И.Корцовтың К вопросу о переходе туземцев из кочевого состояния
в оседла атты мақаласының негізгі өзегі отырықшылану мәселесі болды
Туркестанцев атты автордың Земледелие в Сырдарьинской области атты
мақаласында төмендегідей фактілер беріледі:
1909 жылы Ташкент уезінде 10181,2 пұт астық жинаған, 1 қала тұрғынына
18,39 пұт, қаладан тыс жерде тұратын тұрығынына 32,7 пұт астықтан келеді.
Шымкент уезінде 9886,8 пұт астық жинаған, жан басына -20,5 пұттан Қазалы
уезінде 3161,9 пұт астық жинаған, жан басына 17,3 пұттан келеді. Сондай
–ақ, автор Туркестанцев деген атпен Переселение и земледелие, Киргизское
землеустройство атты мақалалар жариялап, отырықшылық мәдениетімен
таныстырды 56.2-3.
ТВ газетінде қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығының ұйымдастырылуы мен
байырғы технологиясы жайлы баяндалмайды. Сонымен қазақтардың мал
шаруашылығының дамуына табиғат әсері, қоғамдық-әлеуметтік жіктелу
процестері мен өлкеде көп ұлтты халықтардың санының өсуі, жайылымдық жердің
азаю, жаңа әкімшілік саяси-саяси өзгертулер үлкен әсер етті.
2.3 Қазақ егіншілігі
ХІХ ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басында да Сырдария облысы қазақ
даласындағы егіншіліктің маңызды орталығы болып қала берді. Жері құнарлы,
суы мол бұл жерлер ерте заманнан-ақ егіншілікпен айналысуға қолайлы еді
44.1820ж. Қазақ даласында болған Е.Мейсидорф Жаңадария, Қуандария
өзендерінің, Қамыстыбас және Арал бойында егін шаруашылығының кең түрде
дамығандығын жазған. Сырдария өзенінің бойындағы шабындық жерлерді суараты
каналдар өзінің ұзындығымен, орналасуымен және тереңдігімен өте ерекше, -
деп жазды Левшин 3.
Араб географы Абульфед Ибн-Хаукол және Макдиси деректеріне негізделген
тұжырымдар Сырдарьинский бассейн и его будущее значения атты мақалада
жарияланған. ... Көшпелі қазақтардың отырықшылануы Сырдария және Амудария
бойы алқаптарында неғұрлым шапшаң жүрді. Тянь-Шаньнан басталатын екі өзен
Арал теңізіне дейінгі орасан зор алқапты суару жүйесін қамтамасыз етуде.
Ангрен, Шыршың, Арыс, Кафирниген, Сурхан, Ширабаддария өзендерінен басқа
көптеген арықтар қалалар экономикасы мен мәдениетінің өркендеуіне қызмет
етті. Орта ғасырда Амудария жағасында Балхы, Термез сияқты қалалар
өркендеген, Сырдария жағасында Жанкент, Жент, Яссы, Шам, Саурат, Отырар
сияқты қалалар өркендеді. Осы өңірлердегі халықтар отырықшылықты және
жартылай отырықшылықты егіншілік пен қала мәдениетін жақсы білді. Түркістан
өңірінің қалалары мен алқаптарының отырықшылықты егіншілікпен айналысатын,
этникалық жағынан араласып кеткен халықтары даланың мал өсіруші халқымен
тұрақты шаруашылық-мәдени өзара әркеттестік қарым-қатынас жағдайында өмір
сүрді,- дейді автор. Мақалада қалалар мен бекіністердің әртүрлі
шапқыншылықтар мен соғыстардан қирауы нәтижесінде тіршілік тоқтап, оларға
тартылған арықтардың пайдаланусыз қалғандығы айтылады. Арықтар орны
сақталғанымен су көтерілмейді, олар өзеннен 105 аршын биіктікте жатыр. Өзен
суы егістіктің көбеюіне байланысты 50 сажындай төмен түскен екен 45.201-
203.
Қытай саяхатшысының айтуы бойынша жазылған Туркестанский край в ХІІ
веке атты мақаласында В.В.Бартольд Х ғасырдағы араб географтарынан Орта
Азия туралы жалпы мәлімет аламыз, ал Түркістан өлкесі нақты дерек тек қана
Чан-Чунның жазбаларында, -дейді. ХІІ ғасырда Шу және Талас өңірлеріндегі
халықтар егіншілікпен, жібек шаруашылығымен, жүзім өсірумен шұғылданды.
Жүзімнің тек асханалық сорттары ғана емес, сонымен бірге шараптың сорттары
да өсірілді. Сайрамда Қытай саяхатшыларын жұқа шелпек нанмен қарсы алады,
сусын ретінде жүзім шарабын ұсынғанын жазып қалдырған 11.74.
Түркістан хабаршысы беттеріндегі қазақтың егіншілік кәсібіне қатысты
деректердің негізгі дені ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы ХХ ғасырдың басындағы
егіншіліктің дамуынан мәлімет береді. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында
Қазақстандағы егіншіліктің дамуы қазақ шаруашылығында оның алдындағы
уақытта болған ілгері басушылықтар арқылы әзірленген еді. Бұл кезеңде
егіншіліктің біршама кең өріс алған жері Сыдария ауданы болды. Егіншілік
бірте-бірте өндіріс саласына айнала бастаған. ХІХ ғасырдың орта шенінде
Янгрен, Арыс, Шыршық, Қараторғай, Шу, Талас, Іле, Жаңадария, Қуандария
өзендері алқаптары ірі егіншілік аудандарына айналды.
ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақтардың көрші отырықшы егінші
халықтармен және орыс қоныстанушыларымен мәдени-экономикалық
байланыстарының күшеюі, қазақ егіншілігінің дәрежесі мен аумағына,
көршілерден агрономиялық тәсілдерді үйренуіне, егіншілік дақылдарын
таңдауына, егіншілік өнімдерінің шаруашылық және басқа мақсаттарға орынды
пайдалануға айтарлықтай әсер етті. Өмір сүрулеріне қажетті тұтыну
жоқшылықтарының орнын толтыру үшін олар егіншілікпен айналысуға мәжбүр
болды. Мал апатына соқтыратын індеттің болуы да кейбір кедейлерді
егіншілікпен айналысуға мәжбүр етті. ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақтарда
егіншілік негізінен суармалы егіншілік болды 46.
Жер өңдеу жұмыстары күректермен, кетпендермен, соқалармен, орыс
соқасымен, ағаш тырмалармен, қол тырмалармен жүргізілді. Халықтың егіншілік
қажеттерін қанағаттандыруға Қазақстандағы Сырдария, Қуандария, Арыс,
Жаңадария, Сарысу, Келес, Талас, Шу сияқты ірі өзендердің суыжеткіліксіз
болды. Сол себепті халық өзендерден құрғақ далаға арықтар тартты. Арық
қазуға кейде бір рулыға толық кіріскен. Үлкен арықтар қазу бірнеше жылға
созылды. Верный уезінде егістік алқаптарға Іле, Күрті, Көксу өзендерінен
тартылған арық сулары пайдаланылады 47.1.
Сырдария қазақтарының егін шаруашылығы жайлы ХІХ ғасырдың ортасында
Орынбор көпесі Дмитрии Беловтың деректері өте қызықты мәлімет болып
табылады. Ол 10 жыл бойы Сырдария бойындағы қазақтардың арасында болып,
қазақтардың егін егу технологиясы, оның әдіс-тәсілдері жайлы жазып кеткен.
Қазақтар (кедей жатақтар немесе егінші) –дейді Дж. Белов, - сәуір айының
басында алдымен арпа егуге, содан соң бидай мен тары егуге кіріседі.
Егістік жерді олар күзде дайындап, көктемде күздегі су жерге сіңіп болған
соң, жер айдауға кіріседі. Тары егуден бұрын алдын ала арам шөптерін отап
болған соң, жер жыртады, тарыны шашып болған соң, тырмамен тырмалайды.
Жылқыны соқаға байлап екі адам жұмыс істейді. Жерді соқамен жыртып болған
соң, тырманың орнына бөрене ағаштарды байлап кесектерді майдалайды. Егу
науқаны қолмен жасалады. Егіншілер егін жинау науқанында орақпен орып
жинайды, тіпті орақ болмаған жағдайда қолмен жұлып жинаған. Жиналған
астықты, ағашпен ұрып дәндерін түсіріп, астықты жинап отырған. Оңтүстегі
егіншілік көбіне қолдап суландырылды, ал қазақтар қолдап суару,
ирригациялық жүйелерді ұлғайту және жерді суарудың неғұрлым жетілдірілген
тәсілдерін жетік білді. Бұл жөнінен әсіресе Қазалы, Шымкент және Перовск
уездері ерекше көзге түседі
Сырдария бассейінінен арықтар тартылған сайын егінші орыс поселкілері де
көбейе бастады. Генерал адъютант С.П.Кауфманның басшылығымен салынған
құрылымы 3 жылға созылған Сырдариядан тартылатын Паршақұрғап, Мырзабай
үлкен арықтары Шынақ, Жизақ округтеріндегі 200мың десятина жерді
суландырды. Генерал адъютант К.П.Кауфман Жаңадария мен Қуаңдария аралығында
30 мың десятина жерді суландыру проектісін құрды. Сауран мен Желөк
аралығындағы жерлер ХІХ ғасырдың екінші жартысында өңделмеген қуаңшылықта
болды. Су төменде 2 сажын құдықтардан шығарылды,-делінген. Сырдариинский
бассейн и его будущее значение атты редакциялық мақалада45.201-203.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазалы уезінде жергілікті халық Жанкент
сияқты қираған қалалар, ескі қоныстарға апаратын арықтарды тазалап, аршып
қалпына келтіру жұмыстарына кірісті. Істің барысы Н.Маевтың Ирригационая
работа в Казалинском уезде атты мақаласында баяндалды: Бер –Қазанды арығы
Қазалыдан 45 шақырым жердегі сырдарияның сол жағынан тартылды, ұзындығы 11
аршын, Сырдан басталатын көзінің ені 17 аршын, бара-бара 14 аршынға
қысқарды. Көлемі 50 шақырымдай арық Бірқазан көліне құяды. Арықты тазалау
жұмысы 1876 жылы басталды, 1878 жылы 10000 пұт астық егілді 48.86.
Осындай ескі арқытардың қалпына келтіріліп, ашып, су жүргізу ісі жөлек
елді мекенінде де қолға алынған. Бұл бастама А. Дятковтың Киргизские
нужды атты мақаласында қолдау тапты. Мақалада Өзек, Көккерім,Төменарық
арықтары мен Шиелі каналының қайта қалпына келірілгендігі және Жөлек
болыстығындағы егістік алқаптарындағы суландыру шараларының нәтижелері
айтылады.49.54.
Арықтарды қолдан қазу, ескі арқытарды қалпына келтіру ісі ХХ ғасырдың
бас кезінде де жалғасты. А. Тилло газет бетінде арықтар қазуға, көп күш,
қол қажет болғанымен, суландырудың бұл қарапайым жүйесіне мемлкет
қазынасынан қаржы аз жұмсалатындығын жазды 50 ал Н.С.Лыкошин Обширен но
неудобен атты мақаласында арықтар қазу көп уақыталады, оның үстіне
Қызылқұмның шөбі сирек, жері егін егуге қолайсыз, арық қазып әуре болмай-ақ
өзен бойында бумен қозғалатын су тартқыш қондырғы орнатылған арнайы
машинаны пайдаланайық, ол жағалауға қажетті мөлшерде, қажетті уақытта су
шығара алады,-деп айтады 51.604. Н.С. Лыкошиннің бұл ұсынысына А.Тилло
қарсы пікір білдірді. Арықтарды қайта қалпына келтіру мәселесін көтерген
Н.Гуднев, А.Тилло ұсыныстары П.Комаров қолдап мақала жариялады 50.
Арықтардағы судың егістікке жіберіуінің тәртібіне арық
ақсақалдары қарады. Оларды мураб деп атады. Арық ақсақалдары қызметі үшін
шапан, жылқы, егін жұмысы аяқталған уақытта 100-ден 200 пұтқа дейін астық
алды, хандық салықтан босатылды 53.453. Суландырудың қол еңбегіне
сүйенген, қарапайым түрі кәріздер қазу ісі Әулиеата, Түркістан, Сауран елді
мекендерінде дамыды. Кәріз -300-350 құдықтардың жер асты орны арқылы
жалғасатын сыртқы құрылысы шахмат бейнесін құрайтын суландыру жүйесі,
кәріздер жүйесі және оның жасалу жолдары жөнінде Г.Арандаренконың
Ирригайия Туркестанского края мақаласында айтылады. Түркістан елді
мекенінде құдықты су 2-4 аршын тереңдіктен шықсада жергілікті халық
суландырудың осы жүйесін тиімді санады. Құдықтар бір-бірінен 10 аршын
қашықта орналасты. Құдықтың эжоғарғы ені 3 аршын, төменгі ені 2 аршын,
тереңдігі 8-12 сажын, арта құдықтар 3-6 сажын болды. Нұрата елді мекенінде
кәріз құрылысына артельдер құрып кіріскен. Артель 30 адамнан тұрды, іс
барысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Археология және этнология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЭТНОГРАФИЯСЫ
(ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША)
Орындаған
4 курс студенті _________________________________Ес жанова Г.Б.
Ғылыми жетекші
т.ғ.к., доцент ________________________________ Қалшабаева Б.К.
Қорғауға жіберілді: __________________2008 ж.
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.д., профессор _____________________________ Төлеубаев Ә.Т.
(қолы, айы-күні)
АЛМАТЫ 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3-5
І. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК-
ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-11
1.1.Сырдария облысының әкімшілік-территориялық бөлінуі ... ... ... 6-8
1.2 .Облыстың этнодемографиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...8-11
ІI. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ЭТНОЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...12-25
2.1. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... 12-15
2.2 .Дәстүрлі мал шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15-17
2.3 .Қазақ егіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18- 22
2.4 .Қосалқы шаруашылық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22-25
ІІІ. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
МАТЕРИАЛДЫҚ МӘДЕНИЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-34
3.1. Қазақтың дәстүрлі тұрғын үйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-28
3.2.Тұрмыстық заттар мен бұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-30
3.3.Тағам және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-34
ІV. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ОТБАСЫ ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ... ... ... . 35-47
4.1. Қыз ұзату, келін түсіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35-38
4.2.Бала туу және тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-44
4.3.Марқұмды әрулеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44-47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48- 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... . 50-53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарих ғылымының даму барысында жеке аудандардың
мәселелерін дербес қараудың аса маңыздылығы бар. Жеке алынған өлкені
қарастыра отырып, біз жалпы Қазақстанға сипаты немесе ортақ мәселелердің де
мазмұнын ашуға мүмкіндік аламыз. Сол кездегі, әкімшілік жағынан
өзгешелігіне қарағанда Сырдария облысының Қазан төңкерісіне дейінгі
этнологиясының дамуы мен қазақстандық өлкелермен байланысты болып қоймай,
сонымен қатар қазіргі Өзбекстан дербес мемлекетінің бірқатар өңірлерімен
байланысты еді. Мысалы, 1867 жылы құрылған Түркіста генерал-
губернаторлығының құрамындағы Амудария бөлімі мен Ташкент уезінің
шаруашылық және мәдениет мәселелері осы облыстың құрамындағы қазақстандық
уездермен біте қайнасып кетті. Сырдария облысының жалпы тарихи даму
өзгешелігіне мән беру арқылы қазақтар арасындағы шаруашылық, өзара
қоғамдық, әрине демографиялық байланыстардың мазмұнын талдауға, баға беруге
мүмкіндік туады. Міне осы айтылған тұжырымдар жұмыс тақырыбың өзектілігін,
зерттеудің қажеттілігін дәлелдейді.
Өткен ғасырларда орыс басылымдарының дені патша өкіметінің отарлау
саясатының идеологиялық қаруы ретінде қызмет етіп отырғаны белгілі.
Түркістан генерал-губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 1870-1917ж
аралығында жарық көріп тұрған орыс басылымдарының бірі Түркістан
хабаршысы газеті. Бұл газетте Сырдария облысы қазақтарының экономикалық
шаруашылық жүйе, тіршілік цикліне қатысты мәселелер, қысқысы дәстүрлі
көшпелі социумге қатысты сан алуан тақырыптар мол қамтылды. Ондағы қаралған
мәселелер патша әкімшілігінің арнайы тапсырмасымен өлкені отарлау жөніндегі
жан-жақты жүйеленген жоспарларға сай идеологиялық нысаны айқын мақсатпен
жазылды. Мұндай тарихи тағылымы мол деректкрді ғылыми тұрғыдан игерудің
қазақ этнологиясы мен тарихнамасы үшін ғана емес, қазіргі кезеңде қайта
өрлеу, өркендеу үстіндегі мәдени дәстүріміздің тарихи тағдыр болашағына да
тигізер шапғаты айрықша зор. Өйткені онда тың деректер мен айғақтарды ғана
емес, отарлау ұыспағына түскен қазақ қауымының тағдыр талайына қатысты сан
алуан ғылыми пікірлер мен көзқарастар да мол кездеседі. Түркістан
хабаршысы газеті материалдарын тарихи-этнографиялық деректану тұрғысынан
саралау– ғылыми-танымдық жағынан болсын, мәдени практикалық қырынан болсын
маңызды шара.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның басқа да облыстарының тарихи
даму мәселелері сияқты Сырдария облысының аржақты бағыттарын зерттеу XIX
ғасырдың екінші жартысында басталады.
Сырдария өзенінің бойында қоныстанған қазақ ауылдарының өмірін,
шаруашылық дамуын, халқының саны мен құрамын сипаттаула алғашқылардың бірі
болып еңбегін арнаған А.Ф.Миддендорф 1. Миддендорфтың жоғарыда айталған
еңбегі негізінен алғанда царизмнің экономикалық түбегейлі мақсатын
ойластырған. Алайда қазақ ауылының, басқа да қоныстардың әсіресе шаруашылық
өмірін сипаттаудағы мәліметтер құндылығын жоғалтпаған.
Келесі баса айтылатын еңбек Н.П.Пузыревскийдің жазбалары 2. Бұл жұмыс
мазмұны жағынан жоғарыдағы зерттеуге біршама жақын. Осы зерттеуінде өзеннің
жағаларына жақын орналасқан халықтың өмірі және тұрмыс жағдайлары туралы
XIX ғасырдың екінші жартысын қамтитын статистикалық мәліметтер
жинастырылған .
А.И.Левшиннің 1832жылы жарық көрген Описание киргиз-казачьих или
киргиз-кайсакских орд и степей атты ғылыми еңбегі қазақ халқының тарихиы
мен этнографиясына арналған, бүгінгі таңда да маңызын жоғалтпаған құнды
дүние. Ол бұл еңбегінде Сыр бойы қазақтарының егіншілікпен айналысқанын
анықтайды 3.
Сырдария облысы туралы көңіл аудартатын белгілі орыс зерттеушісі
И.Аничковтың зерттеулері қазақ халқының әлеуметтік мәселелеріне тереңірек
үңілген арнайы зерттеуге жатқызған дұрыс. Осы аймақтағы халықтың шаруашылық
өмірін, қоғамдық даму жағдайын бірден-бір терең құрастырған И.Аничковтың
еңбегі Ресей үкіметінің экономикалық саясатын мақұлдауға арналған 4.
Тақырыпқа біртабан жақын зерттеулер қатарына М.Асылбековтың;
Г.К.Кронградтың, С.Мадуановтың қазақ-өзбек қатынастарының XIX-
XXғасырлар басындағы дамуына арналған монографиялық зерттеуі 5. Бұл кітап
Түркістан генерал-губернаторлығының құрамында қазақ-өзбектер тұрақтанып
қоныстанған өңірлер қамтылған.Сырдария облысының құрамында болған көпшілік
қоныстардағы қазақ-өзбек халықтарының сауда-экономикалық, мал шаруашылығы,
мәдени өмірі туралы мәліметтер көрсетіледі. Ал Г.К.Кронградтың 6
зертттеуіне көңіл бөлсек – монография солтүстік қырғыз ауданындағы
әлеуметтік – демографиялық мәселелерге арналғанмен жұмыстың екі тарауында
да Сырдария облысының қырғыз еліне жақын орналасқан уездері бойынша, қазақ
ауылдары бойынша демографиялық мәліметтер келтірілген.
Аталмыш тақырыптың кейбір мәселелері ішінара тарихи еңбектерде
қамтылғанмен, сан алуан этнографиялық мәселелер арнайы зерттеудің еншісіне
айналған жоқ. Осы мәселе төңірегіндегі ең қонымдысы А.Масановтың Очерки
истории этнографического изучение казахского народа в СССР атты еңбегінде
қазақ халқының тарихи-этнографиялық мәселелерінің зерттелу тарихы
қарастырылады 7.
1997 жылы М.Жақыповтың Туркестанские ведомости газетіндегі патшалық
Ресейдің Мырзашөлді отарлау саясатының жазылуы деген тақырыпта қорғалған
кандидаттық диссертациясы Сыр өңірінің Мырзашөл аймағын қамтыған, онда
тарихи-этнографиялық мәселелер қаралмады десе де болады 8.
Т.Қартаеваның Туркестанские ведоиости газетінің қазақтарға қатысты
тарихи-этнографиялық деректілігі атты кандидатттық диссертациясында
Сырдария облысының этнографиясы туралы мәліметтер алуға болады 9 .
Сонымен Сырдария облысының этнографиялық даму мәселелеріне қатысы бар
еңбектерге жалпы талдау жасай келе, төмендегідей қорытынды жасауға болар
еді.Сырдария облысының салалары біршама жақсы зерттелгенмен, арнайы тарихи-
этнографиялық толыққанды зерттеулерді қажет етеді.
Жұмыстың деректік негізі. Диплом жұмысының негізгі дерек көзі- газет
беттеріндегі тарихи-этнографиялық материалдар, түрлі хабарламалар. Газет
материалдары Қазақ Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін кітаптар мен
қолжазбалар бөлімінде шоғырланған. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Орталық мұрағатындағы мынадай қорлармен жұмыс істеп,
пайдаландым;
Ф.383 – Управление киргизами Сыр-Дарьинский линии (1853-1864 гг)
Ф.184 - Заведующий переселенческим делом в Ауле-Атинском уезде Сыр
–Дарьинский области (1907 -1918)
Сөйтіп жоғарыда талданған зерттеулер, деректерге сыни талдау, мәселенің
өзектілігін анықтау, мақсатты айқындау, міндеттерді жүйеге келтіру осы
тақырыптың негізгі бағыттарын ашуға мүмкіндік береді№
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
Сырдария облысының әкімшілік территориялық бөлінісі өлкенің экономикалық
шаруашылық жүйесі, құрылымы, мәдениетімен басты айқындаушы мәселелерін
анықтау. Осыған орай диплом жұмысында төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру
көзделді:
-Сырдария облысы қазақтарының этникалық тарихы мен этнодемографиялық
құрылымын ашып көрсету;
-Қазақтардың әлеуметтік – экономикалық құрылымы мен дәстүрлі шаруашылық
жүйесіне байланысты этнографиялық деректерді саралау;
-Қазақтың дәстүрлі мәдениетәне байланысты материалдарға талдау жасау;
-Сыр өңірі қазақтарының отбасы және отбасылық қатынастарын анықтау;
Хронологиялық шеңбері: Газеттің жарияланып тұрған 1870-1917 аралығын
қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, төрт тараудан,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК-
ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Сырдария облысының әкімшілік-территориялық бөлінуі
XIX ғасырдың 60-шы жылдарының ортасына қарай Ресей мемлекеті Қазақстан
территориясын өз құрамына қосып алуын аяқтады. Бұл кезенде патшалық Ресей
ендігінде Орта азияны өзіне қосып алу саясатын жүргізе бастады.
1865 жылы шілдеде патша әскерлері Ташкент қаласын басып алып,
нәтижесінде Оңтүстік өлкені басқару үшін патшаның уақытша нұсқауы бойынша
Түркістан облысы құрылды. Бұл облыс үш әскери бөлімге бөлініп Орынбор
генерал-губернаторлығына бағынды.
1867 жылы 17 шілдеде патша жарлығымен Түркістан облысына Семей облысының
оңтүстік бөлігі қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығы құрылды. Оның
құрамы Жетісу және Сырдария облыстары еніп, екі облыс аралығындағы Шекара
Қорағаты және Шу өзендері болып белгіленді. Бұл кездері Сырдария облысының
көлемі 8595 шаршы шақырымға жетті. Облыстың құрамына 6 уезд Қазалы,
Перовск, Шымкент, Әулиеата, Ходжент, Жизақ енді.10.116
Облыстың негізгі тұрғындары қазақпен қырғыз, қарақалпақ, орыстар,
тәжіктер және татар, еврей, сыған, үнді халықтары мекендеді.
1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару туралы Ереже бойынша, Сырдария
Облысы әкімшілік жағынан бес уезге Қазалы, Перовск, Шымкент, Әулиеата,
Ташкент және бір бөлімге Әмударияға бөлінді. 1886 жылы Ходжент және Жизақ
уездері Самарқанд облысына беріліп, Сырдария облысына Әмудария уезі қарады.
Әрбір уезд толық тұрғыдан емес, жер ыңғайына қарай болысқа жүз екі жүз
түтіннен құралған әкімшілік ауылдарға бөлінді. Болыста бір мыңнан екі мыңға
дейін, кейде үш мыңға дейін түтін болды. Сырдария облысының қыстақтарында
полициялық және жарлық ету билігін ақсақлдар атқарды. Оларды әскери
губернатор бекітті.
Қоныс аударушы орыс шаруалары 1870 жылдардан бастап негізінен Шымкент,
Ташкент, Әулие ата уездеріне орналаса бастады. 1874-1872 жылдары облыста
алты шаруа кешені құрылса, 1884-1890 жылдары он төрт, 1891-1892 жылдары
барлығы отыз жеті кешен орнады. 1903 жылы оныншы маусымда Сырдария,
Ферғана, Самарқанд облыстарындағы қазыналық жерлерге өз еркімен қоныстану
туралы ереже бекітілді. 1904-1905 жылдары патша үкіметі Қзақстанға қоныс
аударушыларды бес ауданға бөлді, соның бірі Сырдария облысы еді.
Столыпиннің аграрлық формасының күшейген кезінде Сырдария облысында
қазақтар туратын аудандарда бес мың десятинадай жер, соның ішінде Шымкент
уезінде жүз сексен бір мың жеті жүз тоқсан үш десятина, әулие ата жүз төрт
мың үш жүз тоқсан сегіз десятина жер таратылды.
Оның ішінде ең үлкен уезд Шымкент болды да, ол 100808 шаршы шақырым
жерді алып жатты. Ең кішкентай уезд Ташкент 4380 шаршы шақырым болды. 1886
жылы облыс көлемі 403253 шаршы шақырымға жетіп, яғни бүкіл Түркістан
өлкесінің 70 пайызын алып жатты, ал халқы 1219400 адам болды.11
Сырдария облысы Солтүстік батыста Торғай облысымен, оңтүстік-шығыста
Ферғана, батыста Орал, Шығыста Жетісу облысымен, Оңтүстікте Самарқанд,
Бұқара, Закаспий облыстармен шектесіп жатты.12.44
Өлке генерал-губернаторы шексіз билікке ие болды. Оған бүкіл басқарма
аппараты-канселерия, облыстың әскери губернаторы, облыстық басқарма
бағынышты болды.
2. Облыстың этнодемографиялық жағдайы
Қазақ елінің солтүстік, шығыс, оңтүстік, батыс шекараларын қаусыра
салынған бекіністер мен қамалдар патшалық отарлау жүйесінің мүлдем
орныққандығын айғақтағандай еді. Мемлекеттік меншік министрлігі, 1860
жылдан бастап құрылған облыстардағы статистикалық партия комитеттер, 1906
жылы құрылған Сырдария статистикалық партиясының атқаратын басты міндеттері
шаруалардың қоныстануына ыңғайлы, шұрайлы жерлерді іздестіру және
орналастыру болды.
Патшалық Ресейдің көші-қон саясатының барысы газет бетттерінде
жарияланып тұрды. Сырдария облысында алғаш орыс поселкесі 1867жылы Шыназда,
Әулиеатада алғаш орыс поселкесі 1874 жылы Қарабалтада құрылды. Қазақтардың
шұрайлы жерін тартып алу үрдісі қаншалықты ұқыптылықпен жүргізілсе, орыс
шаруаларын қоныстандыру ісі де соншалықты ұйымдастырылды.
1888 жылғы газеттің №27-31 сандарында М.Михайлов Әулиеата және Шымкент
уездерінде жүріп жатқан орыс шаруаларын қоныстандыру саясатының барысымен
таныстырды 13.118.
Е.Тейх 1904 жылғы газеттің №85 санында берілген мәліметтерінде жалпы
Түркістан өлкесіндегі қоныстану саясатының 1901 жылғы қорытындысымен
таныстырады. Сырдария облысындағы селениелер саны 58, ал орыс
шаруаларының саны 24377 болған. Автор сондай-ақ, 1000-нан аса орыс
шаруалары қоныстанған селениелерде яғни; Чалдоварда (Әулиеата уезі)–1577,
Қарабалтыда (Әулиеата уезі)–1541, Никольскоеде (Ташкент уезі)–1335,
Высокоеде (Шымкент уезі) – 1200, Дмитревкада (Әулиеата уезі) – 1146 орыс
шаруалары болда деген мәлімет келтіреді 14.339.
1935 жылғы газеттің №33 санында Сырдария облысында жүргізіліп жатқан
қоныстандыру саясатының 1914 жылғы қорытындысы жарияланды. Онда 1914 жылы
Перовск, Қазалы уездеріне 253 семья көшіріліп, 685 десятина жер
пайдаланылуға берілді. Әулиеата ауданына 897 семья көщіріліп, 2907 десятина
жер; Черняев ауданына 1057 семья көшіріліп, 3134 десятина жер орыс
шаруаларының үлесіне берілді, - деген мәліметтер келтірді 15.
1889 жылғы газеттің №5 санында жарияланған Қазалы әскери басқармасының
архивінде сақталған Орта Азияда дүниегеи келген алғаш орыс баласы жөніндегі
мәлімет орыстардың қоныстануы – сонау қырқыншы жылдардан-ақ тамыр жая
бастағанының айғағы. Орта Азияда тұңғыш орыс баласы 1849 жылы Райым
бекінісіндегі фельдшер Николаевтың семьясында дүниеге келген екен 16.191.
Статистикалық комитеттердің басты мақсаты тек қана көші-қон саясатына
негізделіп қойған жоқ, олар жалпы Түркістан өлкесіндегі халықтың құрамы,
табиғи өсімі, тығыздығы жайында да мәлімет беретін халықтың санақ
нәтижелерін газет бетінде жариялап отырды. 1870 жылғы газеттің №4 санында
жарияланған Население Туркестанского края атты мақалада Түркістан
өлкесінің кең алқабында мекендейтін халықтың табиғи өсімі беріледі.
Түркістан өлкесінің халқының тығыздығы 1 шаршы метрге 105 тұрғыннан келді,
яғни Европалық Ресейдегі халықтар тығыздығынан 6 есеге төмен болды. Әсіресе
Қазалыда (1шаршы метрге 38 адам) халық сирек орналасты.
Отырықшы халықтан көшпелілер саны басым болды. Көшпелілер саны 1 085 000
жетсе, отырықшылар саны 375 000-ға жеткен екен. Отырықшылардың ең көп
қоныстанған территориясы Ходжент, Жизақ болды. Сырдария облыстары,
Шымкент, Перовск, Қазалы уездеріндегі халықтардың басым көпшілігі
көшпелілерді құрады.
Сырдария облысының солтүстік уездеріндегі отырықшылар саны небары
35 000, яғни халықтың 6% құрады. Қазалы, Перовск уездеріндегі отырықшы
орыстар саны әскерді есепке алмағанда 1000-ға жетті. Ал Сырдария облысының
оңтүстік уездеріндегі көшпелілер саны халықтың 18 бөлігін құраса, отырықшы
халық 78 бөлігін құрады.
Осы мақаланың екінші бөлімінде халықтың жынысына қарай өнімі: Түркістан
өлкесінің халқының 54% ерлер, 18% әйелдер, 20 адамға 1 жаңа туған баладан,
21 адамға 1өлген адамнан келеді, яғни таюиғ өсімі 0,3. 1868 жылы 18 286
бала дүниеге келген, олардың 9616 ұл, 8670 қыз болған. Ерлер саны 222 845
(55%), әйелдер 184 763 (45%) болған,- деп көрсетеді. Сандық мәліметтер
әйелдерден ерлер санының басымдығын көрсетеді 17.22.
Ал Н.Маевтың Одвижении народонаселение Туркестанского края атты
мақаласында: 1870 жылы Қазалы уезінде 137 адам дүниеге келіп, 162 адам
қайтыс болды, яғни табиғи өсім 25 адамға кеміді, деп көрсетеді 18.146.
1870 жылғы Сырдария облысындағы мұсылман халықтарының демографиялық
сипаты төмендегі кестемен беріледі:
Уездер Туылғандар саны Өлгендер саны Айырмашылығы
Қазалы 4788 406 4382
Перовск Дерек жоқ
Шымкент дерек жоқ
Аулиеата 1936 765 1123
Құрама 2511 656
Жаркент 1700 1021 679
Жизақ 2331 1706 625
Ал осы демографиялық сипаттама бойынша халықтың өсімін төмендегі кесте
бейнелейді:
Уездер Ұл Қыз Табиғи өсім
Қазалы 2775 2096 Ұл+673
Ходжент 900 800 Ұл+100
Жизақ 1080 1174 Қыз+94
Құрама 1861 650 Ұл-1211
Шымкент 965 980 Қыз+15
Барлығы 7581 5700 Ұл+18881
Бұл кесте Сырдария облысының Шымкент, Жизақ уездерінде қыз балалардың
дүниеге көп келгендігін, қалған уездерде керісінше ұл балалардың өсімінің
көбейгендігін көрсетеді. Аталмыш материалдағы кесте адам санының табиғи
кемуін де көрсетті.
Жалпы 1897 жылы 28 қаңтардағы санақ бойынша Сырдария облысында 835 432
адам, оның ішінде қазақтар 741 811 (88,7%), орыстар – 11234 1,34%),
өзбектер – 29239(3,43%), украиндар – 9749(1,16%), татарлар – 2452(0,29%)
тұрды.
Жер көлемі мен халқы жөнінен Шымкент уезінде 285 059 адам, оның ішінде
қазақтар:-24 704(78,8%), өзбектер- 20709 (7,61%), украиндар- 4388(1,47%),
орыстар- 2236(0,76%) тұрды. Әулиеата уезінде халық тығыз орналасты. Жалпы
уезде халықтың саны 276 169адам болды.Оның ішінде қазақтар – 250 988 адам
(90,80%), өзбектер-8799 (3,06%), украиндар-5339(1,93%), орыстар-5129(1,85%)
болды. Сырдария өзенінің төменгі ағысын да Қазалы уезі орналасты, онда
140 541 адам тұрды, оның ішінде қазақтар-135 850 (96,6%), ер адам 2821 (2%)
болды.
1897 жылғы санақ бойынша Перовск уезінде 133 663 адам мекендеді.
Қазақтар-130 269 (97,4%) болса, басқа халықтардың келу көрсеткіші орыстар-
1048 адам (0,75%), украиндар -117 адам (0,008%) болды 17.718.
Бұған қарағанда Сырдария облысы көп ұлтты және ондағы халықтардың басым
көпшілігінің, яғни 95% жергілікті халықтар екенін көреміз.
1907-1908 жылдары Сырдария көш-қон басқармасы Шымкент уезінің 29526
қазақ шаруашылығын қамтитын 2125 ауылына халықтың санақ жұмыстарын
жүргізді. Нәтижесінде 19558 адам тіркеуге алынды ,оның 105542 ерлер, 89740
әйелдер болды. Орташа ауыл 18 шаруашылықтан немесе 92 адамнан тұрды. Шағын
ауылдар 15 шаруашылықты, үлкен ауылдар 50 шаруашылықты қамтыды. Санақ
мәлеметі бойынша Шымкент уезінде халықтың тығыздығы 1 кв м-ге 6,6 адамнан
келді. Сырдария және Шу өзені жағалауы Талас Алатауы сияқты суы мол , шөбі
құнарлы жерде халық тығыз орналасқан. 16-15 жас аралығындағы тіркеуге
алынған әйелдер саны 443082, 18-60 жас аралығындағы еркектер саны 96436
болды 19.3.
Ал, А. Романов берген мәліметтер бойынша Құрама уезінде 39393 түтін
немесе 275751 жанбасы тұрды. Олардың 20372 түтін немесе халықтың 52 %
қазақтар, 11 093 түтіні немесе 40 % тәжіктер, қалғандары қарақытай , ноғай
халықтары құрады 20.99.
Сырдария облысының ұлттық құрлымынан, олардың орналасуынан 1905 жылы
жүргізілген санақ нәтижелері төмендегідей аса құнды этнодемографилық
мәлімет береді. Жизақ уезінде -145 280 өзбек, 51511 қазақ , 16 962 сарт ,
4843 тәжік , 2091 түрік , 1163 орыс ; Ходжент уезінде – 94 309 тәжік,
61 622 өзбек, 14 405 түрік, 11 465 қазақ, 2422 орыс; Әулиеата уезінде –
250 988 қазақ, 10509 орыс, 8477 өзбек, 2313 түрік; Қазалы уезінде – 135 850
қазақ, 2916 орыс; Перовск уезінде – 130 269 қазақ, 1450 сарт, 1165 орыс;
Шымкент уезінде – 224 704 қазақ, 35043 сарт, 20709 өзбек, 6443 орыс. Бұл
мақалада саны аз ұлттар жөнінде мәлімет берілмейді17.870.
1882 жылғы газеттің № 38 санында жарық көрген Чалоказаки атты
этнографиялық очерк те қызықты мәлімет береді. Көшпелі шаруашылықтан,
отырықшылыққа көшу кезеңінде сарт қызына үйленген қазақтар көптеп кездесе
бастаған. Жергілікті халық бұл семьяны шалақазақ, шала көшпелі деп
бөліп отырды. Шалақазақтар жартылай көшпелі және отырықшылық шаруашылықпен
айналысты. Құрама уезінің Ақжар болыстығында 2 үй, Ниязбек болыстығында 2
үй, Али болыстығында 40 үй шалақазақтар тұрды. Әулиеата уезінде 180
шалақазақ семьясы болған, яғни Әулиеата қаласында 44, Жайылғанда 48,
Үшқорғанда 21, Меркеде 37, Тоқан болыстығында 24, Шымыр болыстығында 1,
Ақмола болыстығында 5 семья тұрды. Перовск уезінде 1 шалақазақ семьясы
жалдамалы шаруашылықпен 2 семьясы көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан
21.51.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер зтнодемография, статистика салалары
үшін құнды мәліметтер жинауға түрарлық дүние екендігі және оларды әлі
зерттеудің еншісі болуға лайық бұл іргелі мәселені зерделеу аталмыш
кезеңдегі Қазақстанның әлеуметттік және демогрфиялық болмыс-бітімін
айқындаудың кепілі.
ІI. ТҮРКІСТАН ХАБАРШЫСЫ ГАЗЕТІНДЕГІ МӘЛІМЕТТЕР
БОЙЫНША СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ
ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ЭТНОЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы
Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы билер, байлар, батырлар жататын
ауқаттылар тобына және көшпелі, жартылай көшпелі малшылар мен егіншілер
жататын категорияларға бөлінді. Қазақ қоғамында әлеуметтік аристократиялық
жоғарғы тобы хандар мен сұлтандар болды. Алғашқы қазақ хандары заманынан
бері қарай хандық биліктің мирасқорлық дәстүрі сақталып келді. Мұрагерлік
тәртібі жүрмеген жағдайда хандарды билер, батырлар мен сұлтандар арнайы
құрылтайда сайлады. Ханның өкілеттігі діни мәселелерден тыс азаматтық,
әкімшілік және әскери істермен шектелді. Ханның ақсүйектер өкілдерін қылмыс
жасағаны үшін соттауға және жазалауға құқы болды, алым-салық мөлшерін
белгіледі, әскери жасақтар құрды. Очерки истории киргизского народа атты
мақалада үстем топтар мен халық арасындағы әлеуметтік қатынасқа байланысты
мәселелер де қаралды. Көшпелі аристократияның жоғарғы тобы сұлтандар болды,
ханның өз үкімет билігін сұлтандармен бөлісуіне тура келді. Өз иелігіндегі
территориядағы әкімшілік және сот билігі сұлтандардың қолында болды. Олар
міндеткерлік атаулыдан босатылды. Хан сұлтандардың басшылығы мен
қажеттілігіне қарай әскери жасақ жинап отырды. Мақала түйіні қазақ
қоғамындағы ХІХ ғасырдың орта кезеңіндегі хандық биліктің жойылуын
негіздеуге келіп тірелді. Хандық билік ыдырағанмен сұлтандар билігі күшейе
түсті. Мақалада сұлтандарды жоғары әлеуметтік өкілдерге жатқызып,
ақсүйек деп атайды. Ал кедейлер төменгі топқа қарасүйек деген жалпы
атпен кіргендігін айтады63.13-14.
Қазақ қоғамында билер зор роль атқарған билердің ықпалы олар басқарған
рулардың көптігіне және күшеюіне, сондай-ақ олардың байырғы шыққан тегі мен
үлкендігіне қарап айқындалды. Қазылар мен билердің қоғамдағы әлеуметтік
орны, заң ережелерін кәсіби сақтаушы категория ретіндегі қызметтері жөнінде
Вич деген бүркеншек есімді автордың Народные суды Туркестана атты
көлемді мақаласынан едәуір мәлімет алуға болады 23.2.
Бай ұғымына бай, ауқатты адамдарға байланысты қолданылды. Байлар
қоғамда айтарлықтай орын алған. Барлық шаруашылық байдың қолында болды. Бай
шаруашылықты өз-өзінің мол тәжірибесіне сүйеніп, маңайындағы басқа ауыл
ақсақалдарымен кеңесе отырып жүргізді. Маңына сайлау кезінде көп дауыс алу
мақсатымен туған-туыстарын жинауға тырысқан. Ауылдағы шаруашылық байдың
билігінде болды. Байлардың ауқатты тұрмысының көріністері Н. деген автордың
Беки и баи, О.Шкапскийдің От Орска до Казалинска, Г.Загряжскидің Аш и
тризна по умершим, Гр. Андреевтің Киргизский той, Ш.Ибрагимовтың
Киргизы: этнографический очерк атты мақалаларында қарастырылады 24.2.
Е.Вич деген бүркеншік есімді автор жоғарғы тап өкілдеріне байланысты
жергілікті халық ішінде адамдар, ал кедейлерге бишара, байғұс деген
ұғымның қалыптасқанын айтады 25.8.
Ауқатты байлар малдарын бақтыру үшін қол астына малшылар ұстады. Қойшы
мен жылқышының жылдық табысы 10-13 сом, ал түйеші мен сиыршының жылдық
табысы 10-15 сом аралығында болды. Мал иесі малшы кедейге тағам мен киім
берді. Кедей малшының әйелі байдың үйінің шаруашылығына көмектесті. Бала-
шағасы қозы бағу сияқты жұмыстарға араласты.
Қазақ шаруаларының арасында егіншілер де болды, негізінен жер
жыртып, егін салатын шаруалар жатты. Малшы, егінші аймақтық байлары өз
шаруашылықтарын нарықтық қажеттеріне бейімдеп отырды, кейде қызметшілер
жалдап, мал өсірді 26.14.
Қазақ егіншілерінің ең кедей бөлігі үшін өз алдына жер жыртып өнім
өндіруді мүлдем қойып, бай шаруашылықтарға жалданып жұмыс істеуі кең
таралған жай болды. Мұндай жағдайларға олар өздерінің жер учаскелерін орыс
шаруаларына жалға беретін 27.3. Күйзеліске ұшыраған қазақ кедейлерінің
едәуір бөлігі орыс кулактарына жалданып жұмыс істеді. Ал кедейлердің едәуір
бөлігі сарттардың егін алқаптарында жұмыс істеді. Бірақ бұл жұмыс егістік
кезеңдерінде, яғни маусымдық сипатта болды. Орыс байлары жалдамашыларға
ақыны ақшалай, сарт байлары заттай төледі. Мүлік теңсіздігінің айқын болуы,
көшпелі және егінші көшпелілердің жаппай жерсіз қалуы, өндіріс құрал-
жабдықтарының ең аз мөлшерімен қамтамасыз етілмеуі оларды жоқшылыққа
ұшыратты, шаруашылықтың бұрынғы түрімен шұғылдана беру мүмкіндігін жойды.
Еңбекшілердің жоқшылыққа ұшырауы салдарынан олардың кәсіпшілерге және ең
алдымен ауыл шаруашылық жұмыстарға келуі, ХІХ ғасырдың аяғында күрделене
түсті 28.107.
Ең құқықсыз әлеуметтік топ құлдар болды: саны жағынан көп болғанымен
байлар шаруашылықтарында кездесті. Оларды сататын, қайта сатып алатын,
иелері бір-біріне уақытша пайдалануға беретін. Ә.Бөкейханов Бесправность
киргизских молодух атты мақаласында: Жаппас руының бір байы қызын
ұзатқанда жасауымен қоса, бірнеше құл мен күң қосып берген,- дейді
(Киргиз. Бесправность киргизских молодух 29.110.
Мүлік теңсіздігі, әлеуметік тәуелсіздік қазақ қоғамындағы таптық
күресті шиеленістіре түсті. Бұл күрес барымта, мүгедек қылу, кісі өліміне
дейін баратын қақтығыстарға ұласып отырды. Көшпелілердің еркін өмірі өзара
талас-тартыстары, кек алу, кешірім беру, бұл істерге билердің араласуы
сияқты мәселелер Н. атты бүркеншік есімді автордың О конокрадстве атты
мақаласында жазылды. Бұл мақалада малшылардың барымташылармен өзара
делдалдар арқылы тіл табысатындықтары, ұрланған жылқыларын құн төлеу арқылы
қайтарып алатындығы жөнінде айтылды. Жылқы иесі жайында үкімет орындарына
хабарлауға асықпайды, барымташының мекенін, жылқыларының жайын біліп алуға
тырысты. Өз күштерімен қайтарып ала алмаған жағдайда ғана уездік басқармаға
тергеу-қағаз деп аталатын уездік басшы атына қатынас қағазын толтырды.
Қожайынға жылқылары өз жылқысы екенін дәлелдей алғанда ғана қайтарылады.
Айыпкердің қолына мәсил-хат беріліп, онда жылқы басқа адамға не себепті
қайтарылғандығы жазылды 30.163.
Конокрадство среди киргиз, Шу и барымта т.б. мақалалар жоғарыда
берілген мақаланы толықтыра түседі. Барымташылықпен ауылдың сан білекті
жігіттері арпалысқан. Бұл – атадан балаға берілетін қасиет. Барымташылар
тек қана түнде жылқы ұрлады, сол себепті де малшылар түнде жылқыны қориды.
Барымта уақыты - жаз. Барымташы Жаудан қайтқанша, жаралы қайт- деп,
тарамыс жел дайындалып жорыққа аттанған. Тарамыс – қазақтардың сенімі
бойынша ұрыға күш береді, жолда қауіп-қатерден сақтайды-мыс 31.10.
Қазақ қоғамындағы әйелдер мен ерлердің әлеуметтік статусы мәселелері,
И.В.Аничков, Гр. Андреев, Ә. Бөкейханов, Ш. Ибрагимовтар сияқты авторлардың
мақалаларында қарастырылады.
Қоғамдық басқару құрылымдарына тек ер адамдар сайланды. Сонымен бірге
шаруашылық негізі – көшетін, қонатын жерді нұсқау, көш бастау, мал
жайылымын анықтау, егін салу, оны суару, жиналған жем-шөбіне қарау, оны
жинау ерлердің ісі болып саналды.
Ал әйелдердің қоғамдағы орны ерлерге қарағанда әлдеқайда кем саналды.
Оны әйелдердің қоғамдық мәселелерді шешуге араласпайтындығынан, сайлауға не
сайлануға құқысының жоқтығынан көруге болады. Ел арасындағы әртүрлі
мәселелер және отбасы дауы көбінесе әйелдердің араласуынсыз тек ерлер онда
да ақсақалдар мен билер арасында шешілетін. Ел арасындағы қоғамдық маңызы
бар мәселелерді шешуге әр тайпаның өзіндегі белді ақсақалдары өзара
ақылдасып, ұйғарып жасайтын болды 32.13.
Газет материалдары қазақ әйелдерінің негізгі теңсіздігі өз еркінен тыс
малға сатылғандығында екенін дәлелдейді. Әйелі өлген, не тоқал алғысы
келген 50-70 аралығындағы байлар малға жығып, кедейдің жас қызын
айттыруының өзі қазақ әйелдерінің жағдайын дәлелдейді. Әйелдің адамшылық
арына нұқ келтірген мұндай әрекеттерге мойынбай өз еркімен қалаған теңіне
қосылуды армандаған қазақ әйелдерінің шағымдануы жайлы мәліметтер де газет
беттерінде жетерлік 33.132.
Дегенмен, бұл айтылғандардан қазақ отбасында әйел еркіндігі болмады –
деген біржақты пікір тумауы керек. Народные суды Туркестана атты
мақалаларда әйел құқығының заң жүзінде қорғала бастауының алғышарттары
көрінді 34.95.
Егер әйел ақылды, сабырлы болса, ол тек еріне ғана емес, онымен бірге
бүкіл ауылға да өзінің ықпалын тигізгендігін, мұндай әйелдерге күйеулері
өздерінің өмірлік серігі ретінде қарайтын. Сонымен бірге, қазақ әйелінің
әлеуметтік еркіндігі де болды. Қазақ әйелдері ұзын жең, кең етекті киім
киіп, денелерін жасырғанмен, бет-жүзін ашық ұстаған, көрші өзбек, түрікмен
халықтары сияқты беттерін пәренжемен тұмшаламаған. Сол себепті де сарттар
қазақтарды нашар мұсылмандар деп атаған 35.104.
Жоғарыда қарастырылған мақалалар деректері қазақ қоғамының әлеуметтік
қатынастарын сипаттайтын құнды материалдар ретінде іргелі зерттеулерге
арқау болатындығына еш күмән тумаса керек.
2.2 Дәстүрлі мал шаруашылығы
Қазақстанның кең байтақ қазақ қоғамында мал шаруашылығының көшпенді,
жартылай көшпенді және отырықшылық түрі қалыптасты. Бұл шаруашылық түрлері
табиғат ауа-райы, әлеуметтік-экономикалық және тарихи факторлардың әсерімен
қалыптасты. Бұл кезеңді, Сырдария облысында, жайлаулы-жартылай қолда
ұстайтын, жатылай көшпенділік мал шаруашылығы дамыды. Облыс тұрғындары
негізінен жылқы, түйе, ірі қара мал және қой, ешкі өсірумен айналысты
36.22.
Сырдария облысындағы мал шаруашылығымен айналысуда және табын
құрылымының жеке түрлерінің дамуына, өлкенің табиғаты, ауа-райы және
халықтың көшпенді жартылай көшпенділікпен айналысуы үлкен әсерін тигізді.
Табында негізінен қойдың үлес салмағы жоғары болды 37.
О направлении летних кочевок киргиз казалинского уезда атты
редакциялық мақалада көшпелілердің көші-қон дәстүрлеріндегі көш жолының екі
бағытын көрсетеді: ... Бірінші бағыт Ырғыз және Ор өзенінен Орскіге дейін,
жалпы Қарақұмнан батысқа қарай, екінші бағыт батыстан кіші Борсыққа қарай
болды. 38.13.
Перовск уезінің орта жүз қазақтары Сырдария өзені жағалауындағы тоғайлы
қамысты жерлерде қоныстанды. Қойлары мен түйелері қыстың кей күндері
Қызылқұмға қарай айдады, өздері ауыз суға қар суын пайдаланды.
Ж.Головачев Сарышығанақ, Сарысу болыстығындағы қазақтар жайлауға, Ұлы
тау, Кіші тау етегіне және Сарысу төңірегіндегі Қаражар елді мекенде
қоныстанды. Сарышаған болыстығының түйелері өзендегі судың жылылығынан және
сонаның көптігіне байланысты, Сырдария жағалауына 15 тамыздан ерте келуге
болмайды,- дейді Г. Загряжский. Одан әрі автор: Көшпелілер қыстауға да
малға ыңғайлы таза, суға жақын жерді қарастырды. Кейбір жағдайда қыста да
Сыр жағалауынан ыққа, Ұлытау жаққа көшуге тура келеді. Қыстаудан кері
жайлауға көшу наурыздың басынан басталады, бұл кезде қойларды Қызылқұмнан
Сырдарияға қыр арқылы өткізуге болады. 25 наурызға қарай көшпелілер
Сарысуды жағалап жүріп отырды. Жөлек болыстығының көшпелілері Шу өзені
арқылы Половенческая жане Сарышаған болыстығының көшпелілері арқылы
көшеді. Ұлытау мен Кішітау жайлауларындағы қазақтар Сырдария жағалауына
қыркүйекте қайтып оралады,-деп жазды 10.116.
Көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы қазақтар жылқы, қой, ешкі,
мүйізді ірі қара, түйе өсірді. Кедей және орташа шаруалар ірі қара, түйе ,
қой өсірсе, ауқатты байлар көбіне жылқы ұстаған. Кедей шаруалардың азын-
аулақ малы күн көріс қамына жарады, ал бай үйлердің малы сауда-саттыққа
шығарылды.
Барлық мал, оның терісі, жүні, еті, сүті т.б. жәрмеңкеге шығарылып,
астық, халат шыт-сәтен тауарларына, ыдыс-аяқтарға т.б. айырбасталып отырды.
Қазақтардың мал шаруашылығының дамуына орасан зор апат әкелген –қыс, көктем
суығында малдардың жейтін шөбі болмай, қырылды. Яғни жұт үлкен әсерін
тигізді. Жұт негізінен қолайсыз ауа-райының әсерінен, яғни құрғақшылық,
қарлы қыс, боран, көктемде, жер көктегенде, қар ,бұршақ жауып малдардың
тебінге шыға алмауынан болды. Кей жылдары бірнеше күнге созылған бұрқасынды
борандарда 500-1000 жылқышы табындар қатпаған, беті қармен жабылған
сортаңды көдерге түсіп кетіп, қырылғандары болған39.
Қазақ халқына 1876-80 жылдары болған жұт адам айтқысыз әсерін тигізді.
Мысалы Сырдария облысының 4 уезінде 56 пайыз қырылған. Ал 1891-92 жылғы жұт
та Қазалы уезінде көп малдың қырылуына алып келді 40. Ғасырлар бойы мал
шаруашылығымен шұғылданған қазақтар төрт түлік малдың сыр-сипаты мен жай-
күйіне қанық еді. Олар үнемі мал сойып отырғандықтан малдың барлық
денесінің автономиялық құрылымы жөнінде де мол білімге ие болды. Малдары
ауырған жағдайда емдеуге тырысты. Кейбір малшылар мал дәрігерлікті арнайы
кәсіп еттті. Оларға мал дәрігерлік атадан балаға мирас болып қалып отырды.
Қазақ мал дәрігерлері асқынған мал жараларын пышақпен сылып тастайды. Малды
емдеу арқылы мал ішінде кездесетін түрлі кеселдердің алдын алып, аман алып
қалып отырды. Еркек малдыа піштіруі кез-келген малшы өзі игереді 41.Ал
қатерлі індет алдын алу үшін, басқа малдарды аман алып қалу үшін өртеп
жібереді. Қысқы суықтан аман алып қалу үшін әлсіз қойлар мен боталарды
өздерімен бірге киіз үйде немесе жертөледе алып жатты. Бұл малды аман
сақтап қалдың тағы бір жолы болды 42.168.
Түркістан елді мекендерінде құдықта су 2-4 аршын тереңдіктен шығады. Ал,
Нұрата елді мекенінде жер қатты су 10-12 аршын тереңдіктен шықса да
жергілікті халық суландырудың осы жүйесін тиімді санады. Құдықтар бір-
бірінен 10 аршын қашықта орналасқан. Құдықтың жоғарғы ені 3 аршын, төменгі
ені 2 аршын, тереңдігі 8-12 сажын, орта құдықтар 3-6 сажын болды. Нұрата
елді мекенінде кәріз құрылысына артельдер құрап кіріскен. Артель 30 адамнан
тұрды, іс барысы бүкіл артельге хабарланып отырды. Егер құдықтар жыл сайын
ұқыпты тазаланып тұрса кәріздерді жүз жылға дейін пайдалануға болады.
ХХ ғасырдың бас кезінде Сырдария облысындағы мал шаруашылығында
айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Тұрғындардың басым көпшілігі жыл бойы
жайлймдарда ұстауын өзгертпеді. Алайда отырықшы орыс поселкелерінің маңында
орналасқан қазақтар қысқа мал азығы қорын жинауды қолға ала бастады. Сондай-
ақ қоныстанушы шаруалар өздерінен артылған жем-шөп қорын қазақтарға сата
бастады. Ол Әулиеата, Қазалы, Перовск әрі Қостанай уезіне қарай жылжыды
43.
Мақалада қазақтардың отырықшылануының басты бір себебі ретінде жұтты
атаса, екінші себебі ретінде жайылымның тұрақты жерлерін орыстар
қоныстанғандығын, жердің мемлекет қазынасына өткендігін жазды 55.37-39.
ХХ ғасырдың аяғында қазақтардың жаппай отырықшылыққа көше бастауына
1892, 1895, 1898 жылдары қыстың қатты болуы, жұт әсерінен малдың қырылуына
әсер етті. И.Корцовтың К вопросу о переходе туземцев из кочевого состояния
в оседла атты мақаласының негізгі өзегі отырықшылану мәселесі болды
Туркестанцев атты автордың Земледелие в Сырдарьинской области атты
мақаласында төмендегідей фактілер беріледі:
1909 жылы Ташкент уезінде 10181,2 пұт астық жинаған, 1 қала тұрғынына
18,39 пұт, қаладан тыс жерде тұратын тұрығынына 32,7 пұт астықтан келеді.
Шымкент уезінде 9886,8 пұт астық жинаған, жан басына -20,5 пұттан Қазалы
уезінде 3161,9 пұт астық жинаған, жан басына 17,3 пұттан келеді. Сондай
–ақ, автор Туркестанцев деген атпен Переселение и земледелие, Киргизское
землеустройство атты мақалалар жариялап, отырықшылық мәдениетімен
таныстырды 56.2-3.
ТВ газетінде қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығының ұйымдастырылуы мен
байырғы технологиясы жайлы баяндалмайды. Сонымен қазақтардың мал
шаруашылығының дамуына табиғат әсері, қоғамдық-әлеуметтік жіктелу
процестері мен өлкеде көп ұлтты халықтардың санының өсуі, жайылымдық жердің
азаю, жаңа әкімшілік саяси-саяси өзгертулер үлкен әсер етті.
2.3 Қазақ егіншілігі
ХІХ ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басында да Сырдария облысы қазақ
даласындағы егіншіліктің маңызды орталығы болып қала берді. Жері құнарлы,
суы мол бұл жерлер ерте заманнан-ақ егіншілікпен айналысуға қолайлы еді
44.1820ж. Қазақ даласында болған Е.Мейсидорф Жаңадария, Қуандария
өзендерінің, Қамыстыбас және Арал бойында егін шаруашылығының кең түрде
дамығандығын жазған. Сырдария өзенінің бойындағы шабындық жерлерді суараты
каналдар өзінің ұзындығымен, орналасуымен және тереңдігімен өте ерекше, -
деп жазды Левшин 3.
Араб географы Абульфед Ибн-Хаукол және Макдиси деректеріне негізделген
тұжырымдар Сырдарьинский бассейн и его будущее значения атты мақалада
жарияланған. ... Көшпелі қазақтардың отырықшылануы Сырдария және Амудария
бойы алқаптарында неғұрлым шапшаң жүрді. Тянь-Шаньнан басталатын екі өзен
Арал теңізіне дейінгі орасан зор алқапты суару жүйесін қамтамасыз етуде.
Ангрен, Шыршың, Арыс, Кафирниген, Сурхан, Ширабаддария өзендерінен басқа
көптеген арықтар қалалар экономикасы мен мәдениетінің өркендеуіне қызмет
етті. Орта ғасырда Амудария жағасында Балхы, Термез сияқты қалалар
өркендеген, Сырдария жағасында Жанкент, Жент, Яссы, Шам, Саурат, Отырар
сияқты қалалар өркендеді. Осы өңірлердегі халықтар отырықшылықты және
жартылай отырықшылықты егіншілік пен қала мәдениетін жақсы білді. Түркістан
өңірінің қалалары мен алқаптарының отырықшылықты егіншілікпен айналысатын,
этникалық жағынан араласып кеткен халықтары даланың мал өсіруші халқымен
тұрақты шаруашылық-мәдени өзара әркеттестік қарым-қатынас жағдайында өмір
сүрді,- дейді автор. Мақалада қалалар мен бекіністердің әртүрлі
шапқыншылықтар мен соғыстардан қирауы нәтижесінде тіршілік тоқтап, оларға
тартылған арықтардың пайдаланусыз қалғандығы айтылады. Арықтар орны
сақталғанымен су көтерілмейді, олар өзеннен 105 аршын биіктікте жатыр. Өзен
суы егістіктің көбеюіне байланысты 50 сажындай төмен түскен екен 45.201-
203.
Қытай саяхатшысының айтуы бойынша жазылған Туркестанский край в ХІІ
веке атты мақаласында В.В.Бартольд Х ғасырдағы араб географтарынан Орта
Азия туралы жалпы мәлімет аламыз, ал Түркістан өлкесі нақты дерек тек қана
Чан-Чунның жазбаларында, -дейді. ХІІ ғасырда Шу және Талас өңірлеріндегі
халықтар егіншілікпен, жібек шаруашылығымен, жүзім өсірумен шұғылданды.
Жүзімнің тек асханалық сорттары ғана емес, сонымен бірге шараптың сорттары
да өсірілді. Сайрамда Қытай саяхатшыларын жұқа шелпек нанмен қарсы алады,
сусын ретінде жүзім шарабын ұсынғанын жазып қалдырған 11.74.
Түркістан хабаршысы беттеріндегі қазақтың егіншілік кәсібіне қатысты
деректердің негізгі дені ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы ХХ ғасырдың басындағы
егіншіліктің дамуынан мәлімет береді. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында
Қазақстандағы егіншіліктің дамуы қазақ шаруашылығында оның алдындағы
уақытта болған ілгері басушылықтар арқылы әзірленген еді. Бұл кезеңде
егіншіліктің біршама кең өріс алған жері Сыдария ауданы болды. Егіншілік
бірте-бірте өндіріс саласына айнала бастаған. ХІХ ғасырдың орта шенінде
Янгрен, Арыс, Шыршық, Қараторғай, Шу, Талас, Іле, Жаңадария, Қуандария
өзендері алқаптары ірі егіншілік аудандарына айналды.
ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақтардың көрші отырықшы егінші
халықтармен және орыс қоныстанушыларымен мәдени-экономикалық
байланыстарының күшеюі, қазақ егіншілігінің дәрежесі мен аумағына,
көршілерден агрономиялық тәсілдерді үйренуіне, егіншілік дақылдарын
таңдауына, егіншілік өнімдерінің шаруашылық және басқа мақсаттарға орынды
пайдалануға айтарлықтай әсер етті. Өмір сүрулеріне қажетті тұтыну
жоқшылықтарының орнын толтыру үшін олар егіншілікпен айналысуға мәжбүр
болды. Мал апатына соқтыратын індеттің болуы да кейбір кедейлерді
егіншілікпен айналысуға мәжбүр етті. ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақтарда
егіншілік негізінен суармалы егіншілік болды 46.
Жер өңдеу жұмыстары күректермен, кетпендермен, соқалармен, орыс
соқасымен, ағаш тырмалармен, қол тырмалармен жүргізілді. Халықтың егіншілік
қажеттерін қанағаттандыруға Қазақстандағы Сырдария, Қуандария, Арыс,
Жаңадария, Сарысу, Келес, Талас, Шу сияқты ірі өзендердің суыжеткіліксіз
болды. Сол себепті халық өзендерден құрғақ далаға арықтар тартты. Арық
қазуға кейде бір рулыға толық кіріскен. Үлкен арықтар қазу бірнеше жылға
созылды. Верный уезінде егістік алқаптарға Іле, Күрті, Көксу өзендерінен
тартылған арық сулары пайдаланылады 47.1.
Сырдария қазақтарының егін шаруашылығы жайлы ХІХ ғасырдың ортасында
Орынбор көпесі Дмитрии Беловтың деректері өте қызықты мәлімет болып
табылады. Ол 10 жыл бойы Сырдария бойындағы қазақтардың арасында болып,
қазақтардың егін егу технологиясы, оның әдіс-тәсілдері жайлы жазып кеткен.
Қазақтар (кедей жатақтар немесе егінші) –дейді Дж. Белов, - сәуір айының
басында алдымен арпа егуге, содан соң бидай мен тары егуге кіріседі.
Егістік жерді олар күзде дайындап, көктемде күздегі су жерге сіңіп болған
соң, жер айдауға кіріседі. Тары егуден бұрын алдын ала арам шөптерін отап
болған соң, жер жыртады, тарыны шашып болған соң, тырмамен тырмалайды.
Жылқыны соқаға байлап екі адам жұмыс істейді. Жерді соқамен жыртып болған
соң, тырманың орнына бөрене ағаштарды байлап кесектерді майдалайды. Егу
науқаны қолмен жасалады. Егіншілер егін жинау науқанында орақпен орып
жинайды, тіпті орақ болмаған жағдайда қолмен жұлып жинаған. Жиналған
астықты, ағашпен ұрып дәндерін түсіріп, астықты жинап отырған. Оңтүстегі
егіншілік көбіне қолдап суландырылды, ал қазақтар қолдап суару,
ирригациялық жүйелерді ұлғайту және жерді суарудың неғұрлым жетілдірілген
тәсілдерін жетік білді. Бұл жөнінен әсіресе Қазалы, Шымкент және Перовск
уездері ерекше көзге түседі
Сырдария бассейінінен арықтар тартылған сайын егінші орыс поселкілері де
көбейе бастады. Генерал адъютант С.П.Кауфманның басшылығымен салынған
құрылымы 3 жылға созылған Сырдариядан тартылатын Паршақұрғап, Мырзабай
үлкен арықтары Шынақ, Жизақ округтеріндегі 200мың десятина жерді
суландырды. Генерал адъютант К.П.Кауфман Жаңадария мен Қуаңдария аралығында
30 мың десятина жерді суландыру проектісін құрды. Сауран мен Желөк
аралығындағы жерлер ХІХ ғасырдың екінші жартысында өңделмеген қуаңшылықта
болды. Су төменде 2 сажын құдықтардан шығарылды,-делінген. Сырдариинский
бассейн и его будущее значение атты редакциялық мақалада45.201-203.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазалы уезінде жергілікті халық Жанкент
сияқты қираған қалалар, ескі қоныстарға апаратын арықтарды тазалап, аршып
қалпына келтіру жұмыстарына кірісті. Істің барысы Н.Маевтың Ирригационая
работа в Казалинском уезде атты мақаласында баяндалды: Бер –Қазанды арығы
Қазалыдан 45 шақырым жердегі сырдарияның сол жағынан тартылды, ұзындығы 11
аршын, Сырдан басталатын көзінің ені 17 аршын, бара-бара 14 аршынға
қысқарды. Көлемі 50 шақырымдай арық Бірқазан көліне құяды. Арықты тазалау
жұмысы 1876 жылы басталды, 1878 жылы 10000 пұт астық егілді 48.86.
Осындай ескі арқытардың қалпына келтіріліп, ашып, су жүргізу ісі жөлек
елді мекенінде де қолға алынған. Бұл бастама А. Дятковтың Киргизские
нужды атты мақаласында қолдау тапты. Мақалада Өзек, Көккерім,Төменарық
арықтары мен Шиелі каналының қайта қалпына келірілгендігі және Жөлек
болыстығындағы егістік алқаптарындағы суландыру шараларының нәтижелері
айтылады.49.54.
Арықтарды қолдан қазу, ескі арқытарды қалпына келтіру ісі ХХ ғасырдың
бас кезінде де жалғасты. А. Тилло газет бетінде арықтар қазуға, көп күш,
қол қажет болғанымен, суландырудың бұл қарапайым жүйесіне мемлкет
қазынасынан қаржы аз жұмсалатындығын жазды 50 ал Н.С.Лыкошин Обширен но
неудобен атты мақаласында арықтар қазу көп уақыталады, оның үстіне
Қызылқұмның шөбі сирек, жері егін егуге қолайсыз, арық қазып әуре болмай-ақ
өзен бойында бумен қозғалатын су тартқыш қондырғы орнатылған арнайы
машинаны пайдаланайық, ол жағалауға қажетті мөлшерде, қажетті уақытта су
шығара алады,-деп айтады 51.604. Н.С. Лыкошиннің бұл ұсынысына А.Тилло
қарсы пікір білдірді. Арықтарды қайта қалпына келтіру мәселесін көтерген
Н.Гуднев, А.Тилло ұсыныстары П.Комаров қолдап мақала жариялады 50.
Арықтардағы судың егістікке жіберіуінің тәртібіне арық
ақсақалдары қарады. Оларды мураб деп атады. Арық ақсақалдары қызметі үшін
шапан, жылқы, егін жұмысы аяқталған уақытта 100-ден 200 пұтқа дейін астық
алды, хандық салықтан босатылды 53.453. Суландырудың қол еңбегіне
сүйенген, қарапайым түрі кәріздер қазу ісі Әулиеата, Түркістан, Сауран елді
мекендерінде дамыды. Кәріз -300-350 құдықтардың жер асты орны арқылы
жалғасатын сыртқы құрылысы шахмат бейнесін құрайтын суландыру жүйесі,
кәріздер жүйесі және оның жасалу жолдары жөнінде Г.Арандаренконың
Ирригайия Туркестанского края мақаласында айтылады. Түркістан елді
мекенінде құдықты су 2-4 аршын тереңдіктен шықсада жергілікті халық
суландырудың осы жүйесін тиімді санады. Құдықтар бір-бірінен 10 аршын
қашықта орналасты. Құдықтың эжоғарғы ені 3 аршын, төменгі ені 2 аршын,
тереңдігі 8-12 сажын, арта құдықтар 3-6 сажын болды. Нұрата елді мекенінде
кәріз құрылысына артельдер құрып кіріскен. Артель 30 адамнан тұрды, іс
барысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz