Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес және мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру жолдарын ұсыну
Кіріспе 3
І. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 5
ІІ. Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес жүргізуді талдау 20
ІІІ. Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес және мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру жолдары 29
Қорытынды 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 37
І. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 5
ІІ. Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес жүргізуді талдау 20
ІІІ. Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес және мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру жолдары 29
Қорытынды 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 37
Қылмыстық құқық жеке құкық саласы ретінде мынадай өзіндік ерекшелік белгілерімен көрініс табады:
Қылмыстық кұқық пәні қылмыс істеуге байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастарды ретке келтіреді. Ал мүндай ретте қылмыстық кұқықтық қатынастардың субъектілері болып бір жағынан қылмыс істеген адам және қылмысы үшін соларға мемлекет атынан шара қолданатын мемлекеттік құқық колдану және құқық қорғау органдары болады.
Белгілі бір әрекетті немесе әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызып, оған жаза тағайындау, коғамда, жеке адамға және мемлекетке қарсы қылмыстық іс-әрекетке тыйым салып, оны бұзғаны үшін қылмыстық жауапқа және жазаға тартатын нормаларды белгілеу — мемлекеттін құзыреті. Осы тұрғыдағы қоғамдық қатынастарды ретке келтіру қылмыстық құқыққа ғана тән әдіс болып табылады.
Қылмыстық құкық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі, міндеттері, қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының түсінігі, қылмыстық заңнын кеңістіктегі және мезгілдегі күші, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаңың максаты және жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі. Көптеген зкономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың белгісі — оның заты болып табылады. Мысалы: жалған ақша немесе бағалы қағаз (206-бап); қымбат металдар мен табиғи асыл тастар немесе інжу-маржан (210-бап); тауарлық белгі (199-бап); оеы топқа жататын қылмыстардың объективтіқ жағы әрекет немесе әрекетсіздікпен сипатталады. Біршама экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың құрамының міндетті белгісі — қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді істеу тәсілі болып табылады. Мылсалы: экономикалық контрабандыны істеу тәсілдері (209-бап); салық төлеуден жалтару (221, 222-баптар); кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару тәсілдері (214-бап).
Қылмыстың тікелей объектісі кәсіпкерлік немесе басқа да коммерциялық әрекетті реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық жауаптылықтың басты ағарты —азаматтың, ұйымның немесе мемлекеттің құқықтары мен мүдделеріне зиян келтіру болып табылады. Объективтік жағынан осы бапта кврсетілген қылмыс құрамы: кәсіпкерлік немесе банктік қызметті.жүзеге асыру ниетінсіз, несие алу, салық төлеуден босатылу, өзге де мүліийк пайда алу немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсатымен заңда белгіленген зардапты келтiре отырып коммерциялық ұйым құру әрекеті арқылы сипатталады. Қылмыс тек әрекет арқылы жүзеге асырылады. Жалған кәсіпкер коммерциялық ұйым құру үшін оны тіркету және оған лицензия алу үшін заңпа көрсетілген барлық құжаттарды дайындайды. Құрылтайшылар жиналысын өткізеді, жарғы қабылдап, қажет болған ретте құрылтайшы шартын бекітеді. Осыдан кейін кәсіпкерлік немесе банктік қызмет заңды тіркеуден өткізіледі оған лицензия беріліп, банк операцияларын жүзеге асыру үшін алымдағы және есептесу счеттары белгіленеді. Осымен кәсіпкерлік ұйымның барлық заңды қызметі доғарылады жалған кәсіпкер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке зиян келтіруге бағытталған басқа әрекеттермен шұғылданады: несие алады, азаматтардан немесе ұйымдардан ақша қаражаттарын жинайды, сөйтіп тыйым салынған қызметпен айналыс; бастайды.
Қылмыстық кұқық пәні қылмыс істеуге байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастарды ретке келтіреді. Ал мүндай ретте қылмыстық кұқықтық қатынастардың субъектілері болып бір жағынан қылмыс істеген адам және қылмысы үшін соларға мемлекет атынан шара қолданатын мемлекеттік құқық колдану және құқық қорғау органдары болады.
Белгілі бір әрекетті немесе әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызып, оған жаза тағайындау, коғамда, жеке адамға және мемлекетке қарсы қылмыстық іс-әрекетке тыйым салып, оны бұзғаны үшін қылмыстық жауапқа және жазаға тартатын нормаларды белгілеу — мемлекеттін құзыреті. Осы тұрғыдағы қоғамдық қатынастарды ретке келтіру қылмыстық құқыққа ғана тән әдіс болып табылады.
Қылмыстық құкық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі, міндеттері, қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының түсінігі, қылмыстық заңнын кеңістіктегі және мезгілдегі күші, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаңың максаты және жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі. Көптеген зкономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың белгісі — оның заты болып табылады. Мысалы: жалған ақша немесе бағалы қағаз (206-бап); қымбат металдар мен табиғи асыл тастар немесе інжу-маржан (210-бап); тауарлық белгі (199-бап); оеы топқа жататын қылмыстардың объективтіқ жағы әрекет немесе әрекетсіздікпен сипатталады. Біршама экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың құрамының міндетті белгісі — қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді істеу тәсілі болып табылады. Мылсалы: экономикалық контрабандыны істеу тәсілдері (209-бап); салық төлеуден жалтару (221, 222-баптар); кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару тәсілдері (214-бап).
Қылмыстың тікелей объектісі кәсіпкерлік немесе басқа да коммерциялық әрекетті реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық жауаптылықтың басты ағарты —азаматтың, ұйымның немесе мемлекеттің құқықтары мен мүдделеріне зиян келтіру болып табылады. Объективтік жағынан осы бапта кврсетілген қылмыс құрамы: кәсіпкерлік немесе банктік қызметті.жүзеге асыру ниетінсіз, несие алу, салық төлеуден босатылу, өзге де мүліийк пайда алу немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсатымен заңда белгіленген зардапты келтiре отырып коммерциялық ұйым құру әрекеті арқылы сипатталады. Қылмыс тек әрекет арқылы жүзеге асырылады. Жалған кәсіпкер коммерциялық ұйым құру үшін оны тіркету және оған лицензия алу үшін заңпа көрсетілген барлық құжаттарды дайындайды. Құрылтайшылар жиналысын өткізеді, жарғы қабылдап, қажет болған ретте құрылтайшы шартын бекітеді. Осыдан кейін кәсіпкерлік немесе банктік қызмет заңды тіркеуден өткізіледі оған лицензия беріліп, банк операцияларын жүзеге асыру үшін алымдағы және есептесу счеттары белгіленеді. Осымен кәсіпкерлік ұйымның барлық заңды қызметі доғарылады жалған кәсіпкер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке зиян келтіруге бағытталған басқа әрекеттермен шұғылданады: несие алады, азаматтардан немесе ұйымдардан ақша қаражаттарын жинайды, сөйтіп тыйым салынған қызметпен айналыс; бастайды.
1. ҚР қылмыстық кодексі. “Жетi Жаргы” 1997
2. ҚР Азаматтық кодексі А. 2001
3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. А. 2001
4. Жоламан Қ. Д., Мұхтарова А. Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. –Алматы, ҚазМу баспа орталығы. 1999. 320б.
5. Булгакова Д.А. «Мемлекет және құқық теориясы». Оқу құралы. Алматы. «Заң әдебиеті» 2004ж. 106б.
6. Экономикалық және жемқорлық қылмыспен күрес жөніндегі ҚР Агенттігі мәліметтері
7. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
8. ҚР Жоғарғы сот мәліметтері. А. 2010
9. “ҚР сыбайлас-жемқорлықпен күрес туралы” Заңы
10. Амандықов С.К. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы». Оқу құралы. – Астана. 2009ж. 348б.
11. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы. 27б.
12. Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Оқулық. – Алматы: «Наз» баспа компаниясы, 2003. 328б.
13. Қазақстан Республикасының соттарының қысқаша тарихи кезеңдері. Зерттеу нәтижесі. //Тураби. 1/2001 10-11б.
14. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы. 574б.
15. Қазақстан Республикасының «Соттар және судьялардың құқықтық жағдайы туралы» Конституциялық Заңы. //Егемен Қазақстан. 2000ж. 28 желтоқсан. 3-4б.
16. Баскаруды жетілдірудің бастаулары // Егемен Қазақстан, 7.06.2006 ж.
17. Нүкенов А. Жергілікті баскаруды жетілдіру мәселелері // Саясат. -2003. №7.
2. ҚР Азаматтық кодексі А. 2001
3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. А. 2001
4. Жоламан Қ. Д., Мұхтарова А. Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. –Алматы, ҚазМу баспа орталығы. 1999. 320б.
5. Булгакова Д.А. «Мемлекет және құқық теориясы». Оқу құралы. Алматы. «Заң әдебиеті» 2004ж. 106б.
6. Экономикалық және жемқорлық қылмыспен күрес жөніндегі ҚР Агенттігі мәліметтері
7. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
8. ҚР Жоғарғы сот мәліметтері. А. 2010
9. “ҚР сыбайлас-жемқорлықпен күрес туралы” Заңы
10. Амандықов С.К. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы». Оқу құралы. – Астана. 2009ж. 348б.
11. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы. 27б.
12. Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Оқулық. – Алматы: «Наз» баспа компаниясы, 2003. 328б.
13. Қазақстан Республикасының соттарының қысқаша тарихи кезеңдері. Зерттеу нәтижесі. //Тураби. 1/2001 10-11б.
14. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы. 574б.
15. Қазақстан Республикасының «Соттар және судьялардың құқықтық жағдайы туралы» Конституциялық Заңы. //Егемен Қазақстан. 2000ж. 28 желтоқсан. 3-4б.
16. Баскаруды жетілдірудің бастаулары // Егемен Қазақстан, 7.06.2006 ж.
17. Нүкенов А. Жергілікті баскаруды жетілдіру мәселелері // Саясат. -2003. №7.
Мазмұны
Кіріспе 3
І. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 5
ІІ. Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес жүргізуді талдау 20
ІІІ. Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес және мемлекеттік
органдардың қызметін жетілдіру жолдары 29
Қорытынды 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 37
Кіріспе
Қылмыстық құқық жеке құкық саласы ретінде мынадай өзіндік ерекшелік
белгілерімен көрініс табады:
Қылмыстық кұқық пәні қылмыс істеуге байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды ретке келтіреді. Ал мүндай ретте қылмыстық кұқықтық
қатынастардың субъектілері болып бір жағынан қылмыс істеген адам және
қылмысы үшін соларға мемлекет атынан шара қолданатын мемлекеттік құқық
колдану және құқық қорғау органдары болады.
Белгілі бір әрекетті немесе әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызып,
оған жаза тағайындау, коғамда, жеке адамға және мемлекетке қарсы қылмыстық
іс-әрекетке тыйым салып, оны бұзғаны үшін қылмыстық жауапқа және жазаға
тартатын нормаларды белгілеу — мемлекеттін құзыреті. Осы тұрғыдағы қоғамдық
қатынастарды ретке келтіру қылмыстық құқыққа ғана тән әдіс болып табылады.
Қылмыстық құкық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі, міндеттері,
қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының түсінігі,
қылмыстық заңнын кеңістіктегі және мезгілдегі күші, іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу
сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаңың максаты және
жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі. Көптеген зкономикалық
қызмет саласындағы қылмыстардың белгісі — оның заты болып табылады. Мысалы:
жалған ақша немесе бағалы қағаз (206-бап); қымбат металдар мен табиғи асыл
тастар немесе інжу-маржан (210-бап); тауарлық белгі (199-бап); оеы топқа
жататын қылмыстардың объективтіқ жағы әрекет немесе әрекетсіздікпен
сипатталады. Біршама экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың құрамының
міндетті белгісі — қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді істеу тәсілі болып
табылады. Мылсалы: экономикалық контрабандыны істеу тәсілдері (209-бап);
салық төлеуден жалтару (221, 222-баптар); кеден төлемдері мен алымдарын
төлеуден жалтару тәсілдері (214-бап).
Қылмыстың тікелей объектісі кәсіпкерлік немесе басқа да коммерциялық
әрекетті реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық
жауаптылықтың басты ағарты —азаматтың, ұйымның немесе мемлекеттің құқықтары
мен мүдделеріне зиян келтіру болып табылады. Объективтік жағынан осы бапта
кврсетілген қылмыс құрамы: кәсіпкерлік немесе банктік қызметті.жүзеге асыру
ниетінсіз, несие алу, салық төлеуден босатылу, өзге де мүліийк пайда алу
немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсатымен заңда белгіленген зардапты
келтiре отырып коммерциялық ұйым құру әрекеті арқылы сипатталады. Қылмыс
тек әрекет арқылы жүзеге асырылады. Жалған кәсіпкер коммерциялық ұйым құру
үшін оны тіркету және оған лицензия алу үшін заңпа көрсетілген барлық
құжаттарды дайындайды. Құрылтайшылар жиналысын өткізеді, жарғы қабылдап,
қажет болған ретте құрылтайшы шартын бекітеді. Осыдан кейін кәсіпкерлік
немесе банктік қызмет заңды тіркеуден өткізіледі оған лицензия беріліп,
банк операцияларын жүзеге асыру үшін алымдағы және есептесу счеттары
белгіленеді. Осымен кәсіпкерлік ұйымның барлық заңды қызметі доғарылады
жалған кәсіпкер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке зиян келтіруге
бағытталған басқа әрекеттермен шұғылданады: несие алады, азаматтардан
немесе ұйымдардан ақша қаражаттарын жинайды, сөйтіп тыйым салынған
қызметпен айналыс; бастайды.
Курстық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес
және мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру жолдарын ұсыну болып
табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жалпы сипаттамасын
айқындау;
- Қазақстандағы экономкалық қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
жүргізудің барысын талдау;
- Мемлекеттік органдардың экономикалық қылмыспен күрес жұмысын
жетілдіру жолдарын көрсету.
Курстық жұмыстың құрылым кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Қылмыстық. кодекстің 7-тарауы "Экономиқалық қызмет саласындағы
қылмыстарға" арналған. Осы тарауға енген қылмыстардың топтық объектісі —
экономикалық қызмет саласын құқықтық жолмен реттейтін өзара біртектес
қоғамдық қатынастардың тобы болып табылады. Осы тарауға енген
қылмыстардың барлығы дерлік экономикалық қызметтін әртүрлі саласында
көрініс табады.
Қылмыстың тікелей объектісі — экономикалық қызмет саласын реттейтін
нақты қоғамдық қатынастар болады. Кейбір нақты қылмыстардың кұрамы қосымша
тікелей объектіге қол сұғуы мүмкін.
Көптеген зкономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың белгісі — оның
заты болып табылады. Мысалы: жалған ақша немесе бағалы қағаз (206-бап);
қымбат металдар мен табиғи асыл тастар немесе інжу-маржан (210-бап);
тауарлық белгі (199-бап); оеы топқа жататын қылмыстардың объективтіқ жағы
әрекет немесе әрекетсіздікпен сипатталады. Біршама экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстардың құрамының міндетті белгісі — қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді істеу тәсілі болып табылады. Мылсалы: экономикалық
контрабандыны істеу тәсілдері (209-бап); салық төлеуден жалтару (221, 222-
баптар); кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару тәсілдері (214-
бап)[1].
Көптеген қылмыстардың объективтік жағының белгісі — қоғамға қауіпті
зардаптың -зиян келтірудің орын алуы болып табылады. Зиян келтіру — едәуір,
ірі, аса ірі болуы мүмкін, бұларға тиісінше түсінік кейбір баптардың
ескертуінде берілген, (Мысалы 189, 190, 193-баптар).
Объективтік жағынан экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың
барлығы кінәнің қасақаналық түрімен жүзеге асырылады. Бұл түрғыдағы
қылмыстардың ішінде бірде-бір абайсыздықпен істелген қылмыс құрамы жоқ.
Бiрақта жеке-леген қылмыс түрлері кінәнің екі нысанымен жасалады (іс-
әрекетті қасақаналықпен, ал қоғамға қауіпті зардапты абайсыздықпен) (Мысалы
189-бап).
Қылмыстың субъектісі — жалпы, сондай-ақ. арнаулы субъ-екті болуы
мүмкін. Осы тараудағы барлық қылмыстар үшін субъектінің жауаптылығы 16-
жастан басталады.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың арнаулы субъектілері
болып қызмет бабын пайдаланып жасаған мемлекеттік органнын лауазымды
адамдары, сондай-ақ, коммерциялық немесе басқа ұйымдардың басқарушылары
немесе жеке кәсіпкерлер танылуы мүмкін.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың нақты түрлері
Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (189-баІп
Ұйымдық-құқықтық нысандарына немесе меншік нысандарына қарай жеке
кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін
шектеу, сондай-ақ жеке кәсіпкер мен коммерциялық ұйымның дербестігін шектеу
не оның қызметіне өзге де заңсыз араласу, егер осы әрекеттерді лауазымды
адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаса, сол сияқты заңды күшіне енген
сот актісін бүза отырып немесе үлкен залал келтіріп жасалса, заңды
кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау болып табылады (ҚК-тің 189-бабы).
Қазақстан Республикасының Конституциясы әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін
пайдалану құқығына кепілдік берген (Іб-баптын 4-тармағы). Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 10-бабына сәйкес кәсіпкерлік-меншік
түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа,
қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуға
бағытталған, жекеменшікке (жеке Ісәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіиорынды
таруашылық басқару кұқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы
қызметі. Кәсіпкерлік қызмегкәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және
мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады. Мемлекет көсіпкерлік қызмет
еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді.
Заңға сәйкес әрбір азамат лицензия берілетін қызмет түрлерінен бас-қа
кәсіпкерлік қызметті кімнің де болсын рұксатын алмай-ак, жеке кәсіпкер
ретінде мемлекеттік тіркеуден өткізген соң жүзеге асыруға кұқылы. Шаруа
(фермер) қожалығы да кәсіпкерлік қызметпен заңды тұлға болып табылмай-ақ,
шаруа (фермер) қожалығын мемлекеттік тіркеуден өткізген сон жүзеге асырады.
Заңды тұлғалар заңда белгіленген тәртіпке сәйкес Әділет министрлігі
органдарында мемлекеттік тіркеуден өтіп, кәсіпкерлік қызметпен айналысады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 сәуірдегі "Лицензиялау
туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес кейбір көсіпкерлік қызмет түрімен
айналысу үшін жеке немесе заңды тұлғалар (ұйымдық-құқықтық нысанына
қарамастан) арнаулы рұксат-лицензия алулары қажет. Лицензия — жеке немесе
заңды тұлғаларға белгілі бір мерзімге, қызметтін белгілі бір түрімен
айналысуға және оны жүзеге асыруды шарттарын белгілейтін ресми құжат болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар кәсіпкерлік
қызметпен айналысу үшін Қазақстан Республика-сының 1994 жылғы 27
желтоқсандағы "Шетелдік инвестициялар туралы" Заңына сәйкес тіркеуден
өтеді. Осы қылмыстың объектісі болып кәсіпкерлердің мүддесін қорғайтын
қоғамдық қатынастарға қол сұғу танылады. Ондай қоғамдық қатынастар тізбегі
Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлік туралы" 1997 жылғы 6 маусымдағы
арнайы Заңында көрсетілген.
Объективтік жағынан қылмыс мына төмендегі бірнеше балама әрекеттер
арқылпы сипатталады:
а) ұйымдық-құқықтық нысандарына немесе меншік нысан-дарына қарай жеке
кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мулделерін
шектеу; б) жеке кәсіпкер мен коммерциялық ұйымның дербестігін шектеу, не
оның қызметіне өзге де заңсыз араласу; в) сол сияқты заңды күшіне енген сот
актісін бұза отырып жасалған осы қылмыс; г) немесе үлкен залал келтіріле
отырылып жасалған осы әрекеттер;
Ұйымдық-кұқықтық нысандарына немесе меншік нысандарына қарай жеке
кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтры мен заңды мүдделерін
шектеуге — заңда белгіленген кәсіпкерлік қызметтің түрін тандап алуға
кедергі жасау; кәсіпкерлік қызметтің түрімен айналысуға субъектілердің тең
құқығын бұзу, жеке немесе крммерциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметін ашық
немёсе көмескі түрде тіркеуден жалтару, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға
лицензия беруден негізсіз бас тарту немесе лицензия беруден ашық жалтару;
жеке немесе коммерциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметін эко номиқалық,
ғылыми-техникалық немесе құқықтық жағынан негізсіз қолдамау, азаматтардың,
заңды тұлғалардың, мемле-кеттік басқару органдарының заңды кәсіпкерлік
қызметке кедергі жасауына байланысты әрекеттеріне сотқа шағымдану
мүмкіндігін шектеу немесе одан айыру т.б. әрекеттер жатады. Жеке кәсіпкер
мен коммерциялық ұйымның дербестітін шектеуге не оның қызметіне өзге де
заңсыз араласуға — өндірістік бағдарламаларды өз бетімен жасау
мүмкіндіктеріне кедергі қою; өз өнімдеріне тұтынушылар мен өткізушілерді
сұрыптап алуды, олардық бағасын дербес белгілеуді шектеу; жеке немесе заңды
тұлғалардың мүлкін, мүліктік құқығын, интеллектуалдық меншік объектілерін,
қаржысын келісім-шарт негізінде пайдалануға тартуды тежеу; сырткы
экономиқалық қызметті жүзеге асыруға негізсіз араласу әрекеттері жатады.
Заңды күшіне енген сот актісін бүза отырып заңды кәсіпкерлік қызметке
кедергі жасауға — жеке немесе коммерциялық ұйымдардың заңды кәсіпкерлік
қызметіне кедергі жасалуына байланысты (Мысалы, мемлекеттік тіркеуден
өткізбеу, заңсыз лицензия бермеу, әртүрлі кедергілер келтіру т.б.)
кәсіпкерлердiң сотқа шағымдануы непзінде анықталып, сот к.ұжатында
көрсетілген, заңды күшіне енген талаптарды бұзу әрекеттері жатады.
Ірі залал келтіріле отырылып жасалған заңды кәсіпкерлік қызметке
кедергі жасауға азаматқа айлықесептік көрсеткіштен жүз есе асатын сомада
келтірілген зиян, не ұйым мен мемлекетке қылмыс жасалған сәтке Қазақстан
Республикасының заң-дарыңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштен бес жүз
есе асатын сомада келтірілген зиян жатады (189-баптын ескертуі). Өзінің
заңдылық құрылысына қарай талдап отырылған қылмыс құрамы формальдық-
материалдық кұрамға Жатады. Қылмыс 189-баптың диспозициясында көрсетіл ген
балама әрекеттердің біреуі жасалса аяқталған деп саналады.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналық арқылы істеледі.
Кінәлі адам өзінің іс-әрекеті арқылы заңсыз кәсіпкерлік қызметке кедергі
жасағанын сезеді, біледі және сонытілейді.
Қылмыстың субъектісі—арнаулы субъект, кәсіпкерлік қызметті тіркейтін,
лицеңзия беретін мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары.
Заңсыз кәсіпкерлік (190-бап)
Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей не рұқсат (лицензия) алу
міндетті болған жағдайларда арнаулы рұксатсыз (лицензиясыз) немесе
лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, сондай-ақ кәсіпкерліктің тыйым
салынған түрлерімен шүғылдану, егер осы әрекеттер азаматқа, ұйымға тілемесе
мемлекетке ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумен байланысты
болса — іс-әрекет заңсыз кәсіпкерлік деп танылады (КК-тін; 190-бабы).
Азаматтардың кәсіпкерлік қызметін тіркеудің тәртібі Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 19-бабында көрсетілген. Осыған орай
азаматтар арнайы көзделген жағдайларды коспағанда заңды тұлға құрмай-ақ
мемлекеттік тіркеуге тұрған уақыттан бастап көсіпкерлік қызметпен
айналысуға құқылы. Сондай-ақ шаруа (фермер) кожалығы; мердігерлік шартжәне
өзгеде азаматтық-құқықтык шарттар негізінде бір жолын жұмыс атқаратындар;
көтерме және бөлшек сауда желісінен басқа өздеріне тиесілі мүлікті, сондай-
ақ өндірілген, өңделген, сатып алынған өнімдерді оған қоса импорттық
өнеркәсіптік және азық-түлік тауарларын сол үшін арнайы бөлінген жерлерде
немесе комиссиялық дүкендер арқылы сатумен айналысатын азаматтар; жұмыс
істеп, қызмет көрсетуден түскен түсімі жылына ең төменгі жиырма жалақы жиын-
тығынан аспайтын азаматтар мемлекеттік тіркеуден босатылады, бұлар заңды
тұлғалар құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырады (АК 19-баптың 4-
тармағы)[2].
Азаматтық кодекстін 42-бабына сәйкес заңды тұлғаларды мемлекеттік
тіркеудiң тәртібі көзделген. Осы және жеке кәсіпкерлік туралы 1997 жылғы 5
маусымдаға Заңға, "Лицензиялау туралы" заң күші бар жарлыққа сәйкес
кәсіпкерлік қыз-метті атқару арнаулы рұқсат лицензия болған жағдайда ғана
жүзеге асырылады. Осыған орай осы к.ылмыстың объектісі көсіпкерлік қызметті
жұзеге асырудың мемлекет белгілеген бірқалыпты дұрыс қызметін қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастар болып табылады. .
Қылмыс объективтік жағынан мынадай балама әрекеттерден қүралады: 1.
Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей не рұксат (лицензия), алу міндетті
болған жағдайларда арнаулы рұқсатсыз (лицензиясыз) немесе лицензия
шарттарын бүзып жүзеге асыру. Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей
жүзеге асыру заңда белгіленген тіркеу тәртібін бұзып, Бұл әрекетті жүзеге
асыру болып табылады. Рұксат (лицензия) алмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға — заңда белгіленген қайсыбір-кәсіпкерлік қызметті атқаруға арнаулы
рұқсат (лицензия) алу шарттарын бұзу жатады. Лицензия шарттарын бұзып
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға: лицензияда көрсетілмеген қызметті
жүргізу; немесе оның жүзеге асырылуы тәртібін бүзу, лицензияны бөтен адамға
беру; қолданылу, мерзімі өтіп кеткең лицензияны пайдалану және т.б.
2. Кәсіпкерліктің тыйым салынған түрлерімен шұғылдану. Заңда кейбір
қызметтің түрлерімен кәсіпкерлікпен шүғылдануға тыйым салынған. Осыған
қарамастан кәсіпкер заң нормасын бұзып, тыйым салынған кәсіппен
шүғылданады.
3. Жоғарыда көрсетілген әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке
ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумен байланысты болса.
Қылмыстық кодекстің осы бабының ескертуіне сәйкес заңсыз кәсіпкерлік
(190-бап) және заңсыз банктік қызмет (191 -бап) баптарында сомасы 500 жүз
айлық есептік көрсеткіштен асатын табыс — ірі мөлшердегі табыс деп, ал
сомасы 2000 айлық есептік көрсеткіштен асатын табыс — аса ірі мөлшердегі
табыс деп танылады.
Ірі зиянның түсінігі ҚК-*гің 189-бабының ескертуінде берілген — ол
азаматтар үшін айлық есептік көрсеткіштен 100 есе, ал ұйым мен мемлекетке
500 еседен асатын сомада болуы керек.
Заңсыз кәсіпкерлік қылмыс қүрамы жөнінен материалдык құрамға жатады.
Осыған орай қылмыс заңда көрсетілген ірі зиян келтірілумен немесе ірі
мөлшердегі табыс табумен байланысты аяқталғандеп танылады. Субъектйвтік
жағынан қылмыс қасақаналық нысаны арқылы жасалады. Қасақа-
налықтікелейнемесежанамаболуы мүмкін. Қылмыстың субъектісі жалпы немесе
арнаулы болуы мүмкін.
Қылмыстықкодекстің 190-бабының 2-тармақшада осы қыл-мыстың
ауырлататын: а) ұйымдасқан топ жасаған; б) аса ірі мөладердегі табыс
табумен ұштастырылған; в) заңсыз кәсіпкерлігі немесе заңсыз банктік қызметі
үшін бұрын сотталған адам жасаған түрлері көрсетілген. Ұйымдасқан топтың
түсінігі ҚК-тің 31-бабының 3-тармағында көрсетілген. Аса ірі мөлшердегі
табыстың түсінігі 190-баптың ескертуінде беріл-ген. Заңсыз кәсіпкерлігі
немесе заңсыз банктік қызметі үшін Қылмыстық кодекстің 190немесе 191-
баптары бойынша бұрын сотталған, бiрақ сотталғандық атағы заңда белгіленген
тәртіппен жойылмаған немесе алынбағандар танылады (ҚК-тің 69, 77-баптары).
Заңсыз банктік қызмет (191-бап)
Ақша-несие жүйесіндегі қылмыстылық экономиқа саласындағы қылмыстардың
ең қауіпті түрі болып отыр. Бұл қылмыс заңсыз кәсіпкерліктің ерекше бір
көрінісі болып табылады.
Қылмыстық заңда:"Банктік қызметті (банктік операцияларды) тіркеуден
өткізбей немесе рұксат (лицензия) алу міндетті болған жағдайларда арнаулы
рұқсатсыз (лицензиясыз) немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру,
егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, не
ірі мөлшерде табыс табумен ұштасқан іс-әрекеттер заңсыз банктік қызмет деп
белгіленген (ҚК-тің 191-бабы).
Қылмыстың объек-тісі акша-несие жүйесіндегі заңмен белгі-ленген
қоғамдық қатынастарға қол сұғу болып табылады.
Объективтік жағынан қылмыс құрамы мынадай бірнеше, жеке дара
әрекеттермен сипатталады: банктік қызметті (банктік операцияларды)
тіркеуден өткізбеу; міндетті рұқсат (лицензия) алуды сақтамау; банктік
қызметті лицензия шарттарын бұзып жүзеге асыру; көрсетілген әрекеттер
ұйымға, мемлекетке ірі зиян келтіру немесе ірі мөлшерде табыс алумен
байланысты болуы болып табылады.
Банктік қызметті (банктік операцияларды) лицензиясыз жүргізу,
тіркеуден өткіабеу заңсыз әрекет деп танылады. Міндетті лицензия алуды
сақтамау деп арнаулы заңда көрсетілген осы талаптарды сактамау саналады.
Лицензия шарттарын бұзуға осында рұқсат етілген банктік қызметті
(операцияларды) істемей басқа қызметпен шұғылдану әрекеттері танылады.
Көрсетілген іс-әрекеттер заңда көрсетілген ірі зиян келтірумен немесе ірі
мөлшерде табыс алумен ұштасуы қажет. Егер заңда көрсетілген қылмыстық
зардап орын алмаса, онда кінәлі адам әкімшілік жауапқа тартылуы мүмкін. Ірі
зиян немесе ірі мөлшердегі табыстың түсінігі Қылмыстық кодекстің 190, 191-
баптарында берілген. Қылмыстың субъектісі болып заңсыз банктік қызметпен
айналысқан Қазақстан Республикасының азаматы, шет елдік немесе азаматтығы
жоқ адамдар танылады,
Субъектавтік жағынан қылмыс кінәлінің қасақана нысаны арқылы жүзеге
асырылады. Бұл жерде қасақаналықтың тікелей немесе жаыама түрі де орын
алады.
Ұйымдасқан топ жасаған; аса ірі мөлшерде табыс табумен ұштасқан;
заңсыз банктік қызмет немесе заңсыз кәсіпкерлік үшін бұрын сотталған адам
жасаған әрекеттер заңсыз банктік қызмет жүргізу құрамының ауырлататын
түріне жатады (191-бап 2-тармағы). Бұл белгілердің түсінігі Қылмыстық
кодекстің 190-бабының 3-тармағында көрсетілген осындай белгілерге ұқсас
болып табылады.
Жалпы кәсіпкерлік (192-бап)
Қылмыстық кодекстің 192-бабында "Жалған кәсіпкерлік, яғни кәсіпкерлік
немесе банктік қызметті жүзеге асыру ниетінсіз несие алу, салық төлеуден
босатылу, өзге де мүліктік пайда алу немесе тыйым салынған қызметті жасыру
мақсаты бар азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген ком-
мерциялық ұйым кұру — жалған кәсіпкерлік" дегі белгіленген.
Қылмыстың тікелей объектісі кәсіпкерлік немесе басқа да коммерциялық
әрекетті реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық
жауаптылықтың басты ағарты —азаматтың, ұйымның немесе мемлекеттің құқықтары
мен мүдделеріне зиян келтіру болып табылады. Объективтік жағынан осы бапта
кврсетілген қылмыс құрамы: кәсіпкерлік немесе банктік қызметті.жүзеге асыру
ниетінсіз, несие алу, салық төлеуден босатылу, өзге де мүліийк пайда алу
немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсатымен заңда белгіленген зардапты
келтiре отырып коммерциялық ұйым құру әрекеті арқылы сипатталады. Қылмыс
тек әрекет арқылы жүзеге асырылады. Жалған кәсіпкер коммерциялық ұйым құру
үшін оны тіркету және оған лицензия алу үшін заңпа көрсетілген барлық
құжаттарды дайындайды. Құрылтайшылар жиналысын өткізеді, жарғы қабылдап,
қажет болған ретте құрылтайшы шартын бекітеді. Осыдан кейін кәсіпкерлік
немесе банктік қызмет заңды тіркеуден өткізіледі оған лицензия беріліп,
банк операцияларын жүзеге асыру үшін алымдағы және есептесу счеттары
белгіленеді. Осымен кәсіпкерлік ұйымның барлық заңды қызметі доғарылады
жалған кәсіпкер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке зиян келтіруге
бағытталған басқа әрекеттермен шұғылданады: несие алады, азаматтардан
немесе ұйымдардан ақша қаражаттарын жинайды, сөйтіп тыйым салынған
қызметпен айналыс; бастайды. Осындай өрекеттердің нәтижесінде қоғамға
қауіптi зардап — азаматқа, ұйымға қауіпті зардап немесе мемлекетк ірі зиян
келтіріледі. Осы уақыттан бастап қылмыс аяқталған деп танылады (Ірі зиянның
түсінігі ҚК-тін 189-бабының ескертуінде берілген). Қылмыстық кұрамы
заңдылық мән жөнінен материалдық құрамға жатады[3].
Субъективтік жағынан қылмыс қасақаналықпен (тікеле немесе жанама)
жүзеге асырылады.
Қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі—тыйым салынған қызметті
жасыіру, заңсыз несие алу, салық төлеуде босатылу немесе өзге де мүліктік
пайда табу мақсаты болады. Қылмыстың субъектісі — кез келген есі дұрыс, 16-
ға толға азамат болады.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті заңдастыру
(193-бап)
Қылмыстық кодекстін 193-бабында "Көпе-көрінеу заңды жолмен алынған
ақша қаражатымен гіемесе өзге де мүлікпе қаржылық операциялар немесе басқа
да мәмілелер жасау, сондай-ақ аталған қаражатты немесе өзге де мүлікті
кәсіпкерлiк немесе өзге де экономиқалық қызметті жүзеге асыру үшін
пайдалану қылмысының аныктамасы көрсетілген. Заңда мұндг әрекеттер заңсыз
жолмен алынған ақша қаражатын немесе өз мүлікті заңдастыру деп аталады.
Қылмыстың тікелей объектісі экономикалық қызмет аясындағы ақша қаражат
айналымын реттеудің қоғамдық қатынастары
Осы қылмыс кұрамының міндетті белгісі — оның заты болып табылады.
Қылмыстың затына ақша қаражаты немесе заңсыз жолмен алынған өзге мүліктер
жатады. Ақша қаражаты тенгелік немесе валюталық көріністе болады. Мүлік
қозғалатын немесе козғалмайған (ғимараттар, құрылыстар, кешендер), соңдай-
ақ меншікке немесе жалға алынған жер учаскелері бо-луы мүмкін. Қылмыстық
кодекстің 193-бабындағы көрсетіл-ген әрекеттер нысаны бойынша заңды мәнге
ие болған сиякты болып көрінеді, бiрақта мазмұны жөнінен алып қарағанда бұл
әрекеттердің бәрі қылмысты әрекетке жатады, өйткені қылмыстың заты — ақша
және мүлік заңсыз жолмен — талан-тараж, қызмет бабында пайдакүнемдікпен
;қиянат жасау, наркотикалық нәрселерді немесе қару-жарақты заңсыз сату,
заңсыз кәсіігісерлік немесе банктік қызмет, жалған кәсіпкерлік, салық-ты
төлеуден жалтару арқылы алынған.
Қылмыстың объективтік жағы — заңда белгіленген мынадай нысандар
арқылы: 1) ақша қаражатымен немесе өзге мүлікпен қаражылық операциялар
жасау; 2) басқа да мәмілелер жасау; 3) қаражатты немесе өзге де мүлікті
кәеіпкерлік немесе өзге де экономикалық қызметті жүзеге асыру үшің пай-
далану. Акша қаражатымен немесе өзге мүлікпен қаржылық операциялар жасау
деп заңсыз жолмен алынған акша қаражаттарын пайдаланып банктік есеп ашу
немесе жүргізуді, оны төлем қаражаты ретінде пайдалануды, осы қаражатқа
акция, вексель, облигция, басқадай бағалы қағаздарды алуды немесе оларды
басқадай айырбас құралы ретінде пайдалануды айтамыз.
Заңсыз жолмен алынған акша қаражатын немесе өзге де мүліктерді
пайдалану арқылы азаматтық кұкық және міндеттерді белгілейтін, өзгертетін
немесе жоятын өрекеттерді (сатып алу, сату, айырбастау, сыйға беру, т.б.)
істеуді басқа да мәмілелер жасау деп айтамыз.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе мүлікті кәсіпкерлік немесе
өзге де экономиқалық қызметті одан әрі дамьітуға жұмылдыру, жарғылық, қорға
айналдыру кәсіпкерлік немесе өзге де экономиқалық. қызметті заңсыз жүзеге
асыру үшін пайдалану деп танылады.
Қылмыс құрамы жағынан формальдық құрамға жатады. Қылмыс объективтік
жақтың осы белгілерінің біреуі жасалған уақыттан бастап аяқталған деп
табылады.
Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі
адам көрінеу заңсыз жолмен аталған ақша қаражатын немесе өзге де мүлікті
заңдастыруды ұғынады және соны тілейді. Қылмыстық ниет субъективтік жақтын
қажетті белгісі болып табылмағанымен, ол сөз жоқ соттың жаза тағайындау
барысында есепке алынады. Қылмыстың субъектісі — 16-ға толған есі дұрыс кез
келген адам.
Қылмыстық, кодекстің 193-бабының 2-тармағында мынадай ауырлататын
белгілер көрсетілген: а) адамдар тобының алдың ала сөз байласуы бойынша; 2)
әлденеше рет; 3) адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған әрекеттері
Егер заңсыз жолмен алынған акша қаражатын немесе өзге де мүлікті
заңдастыруды бірлесіп жасау туральі күні бұрын — қылмыс істелгенге дейін
уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобы алдың ала сөз байласып жасаған
қылмыс деп танылады. Талданып отырған қылмыстық объективтік жағынан
белгілерін екі немесе одан да көп жасау, егер адам бүрын жасалған қылмысы
үшін заңмен белгіленген тәртіппён қылмыстық жауаптылықтан босатылмаса, не
соттылығы жойылмаса немесе қылмыстық жауапқа тарту мерзімі өтпесе онда
қылмыс әлденеше рет істелген деп танылады. Осы бап брйынша қызмет бабын
пайдаланып жасаған әеркетке мемлекеттік органның, коммерциялық немесе өзге
де ұйымның заң бойынша лауазымды адамы деп танылғандардың қылмыстары
жатады. Қылмыстық кодекстің 193-бабының 3-тармағында осы қылмыстың өте
ауырлататын белгілері көрсетілген. Олар ұйымдасқан топ, қылмыстық
қоғамдастық (қылмысты ұйым) жасаған немесе ірі мөлшерде жасалған әрекеттер.
Ұйымдасқан топ пен қылмыстық қоғамдастықтың түсінігі ҚК-тің 31-бабының
тиісінше 3;4-баптарында берілген. Осы бап бойынша он мың айлық есептік
көрсеткіштен асатын сомаға жасалған мәмілелер немесе ақша қаражатын немесе
басқа мүлікті пайдалану ірі мөлшер деп танылады (ҚК-тің 193-бабының
ескертуі).
Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану (194-бап) Қылмыстық
кодекстің 194-бабында "Жеке кәсіпкердің немесе ұйымның шаруашылық жағдайы,
қаржылық. жай-күйі немесе кепілдік мүлкі туралы немесе несиенің, демеу
қаржының, несиелеудiң жеңілдікті шарттарын алуға арналған елеулі мәні бар
өзге де мән-жайлар туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерді банкке немесе
өзге де несие берушіге беру арқылы жеке кәсілкердің немесе ұйым
жетекшісінің несие, демеуқаржы не несиелеудiң жеңілдікті шарттарын алуы,
сондай-ақ несиелеуді, демеүқаржы беруді тоқтатуға, жеңілдіктерді жоюға не
бөлінген несие мен демеуқаржы мөлшерлерін шектеуге әісеп соғатын мән-
жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты банкке немесе өзге несие берушіге
хабарламау, егер осы әрекеттер ірі зиян келтірсе — несиені заңсыз алу" деп
табылады делінген.
Қылмыстың. тікелей объектісі банктік немесе басқадай несиелік
ұйымдардың несиелік шзметін реттейтін қоғамдық қатынастары.
Объективтік жағынан қылмыс іс-әрекеттен, қылмыстың зардабынан және
себеітті байланыстан тұрады.
Заң іс-әрекеттің мынадай нысандарын белгілеген: 1) несие алу, 2)
несиені жеңілдік Шарттармен алу. Бұл ретте жеке көсіпкер немесе ұйым
жетекшісі несие алуды немесе несиені жеңілдікпен алуды осы қылмыс құрамында
көрсетілген тәсілдерді — жеке көсіпкердің немесе ұйымның шаруашылық
жағдайы, қаржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкі туралы немесе несиенін,
демеу қаржының, несиелеудің жеңілдікті шарттарына арналған елеулі мөні бар
өзге де мән-жайлар туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерді банкке немесе
өзге де несие берушіге беру туралы, сол сиякты несиелеуді, демеу қаржы
беруді тоқтатуға, жеңілдіктерді жоюға не бөлінген несие мен деме уқаржы
мөлшерін шектеуге өкеп соғатын мөн-жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты
банкке, өзге несие берушіге хабарламау арқылы заңсыз түрде жүзеге
асырылады. Яғни бұл қылмыстың істелу тәсілі көрінеу жалған мәліметтер
енгізілген ресми құжаттарды пайдалану болып табылады. Мұндай құжаттарда
жеке кәсіпкердің немесе ұйым жетекшісінің қолы қойылып, белгіленген
төртідпен расталуы қажет.
Қылмыс заңда көрсетілген зардап — ірі зиян келтірілсе аяқ-талған деп
табылады. Зиян несие берушіге (банкке немесе өзге де несие берушіге)
келтіріледі. Ірі зиянның түсінігі Қылмыстық кодекстің 189-бабының
ескертуінде берілген.
Субъективтік жағынан қылмыс құрамы тікелей қасақаналықпен жүзеге
асырылады. Қылмыстың субъектісі—арнаулы субъект. Олар жеке кәсіпкер немесе
ұйым жетекшісі.
Мемлекеттік мақсатты несиені не мемлекет кепілдігімен -берілген
несиені тікелей мақсатқа пайдаланбау, егер осы іс-әреет азаматқа, ұйымға
немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, ол қылмыс кұрамының ауырлататын
белгісі болып табылады
(194-баптың 2-тармағы). Мемлекеттік мақсатты несие деп Қазақстан
Республикасы Үлттықбанкі арқылы белгілі бір мақсатқа пайдалануға (тұрғын үй
құрылысы, фермерлік шаруашылықты дамыту, өнеркәсіп объектілерін салу)
берілетін ақша қаражаттары болып табылады. Мемлекет кепілдігімен берілген
несиеге ешбір процентсіз несие алушыға банк жүйелері арқылы белгілі бір
мақсатқа пайдалану үшін ақша қаражатын белгілі бір мерзімге беру жатады.
Осы несиелерді тікелей мақсатқа пайдаланбау деп — мақсатты несиені не
мемлекет кепілдігімен берілген несиені мүлдем міндеттемеде көрсетілмеген
басқа мақсатқа пайдалануды айтамыз. Мысалы шаруа кожалығының жетекшісі
ауылшаруашылық техниқасын, тұкым сатып алу үшің мемлекеттен.мақсатты несие
ала отырып, бұл қаржыны басқа коммерциялық мақсатқа — кұрылыс
материалдарымен сауда-сатық жасауға жұмсайды. Несиені тікелей мақсатқа
пайдаланбаудың салдарынан азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян
келтірсе — осы қылмыс құрамының ауырлататын түріне жатады. Ірі зиянның
түсінігі ҚК-тің 189-бабында берілген.
Қылмыстық кодекстің 194-бабының 2-тармағында көрсетілген қьілмыс
құрамының субъектісі 16-ға толған, кез келген есі дұрыс адам, яғни жай
субъект.
Несиелік берешекті өтеуден адейі жалтару (195-бап) Қылмыстық кодекстін
195-бабына сәйкес ірі мөлшердегі несиелік берешекті өтеуден тиісті сот
актісі заңды күшіне енгеннен кейін ұйым жетекшісінің немесе азаматтың әдейі
жал-таруы — несйелік берешекті өтеуден әдейі жалтару деп саналады. .
Қылмыстың тікелей объектісі — несиелік шартқа қатысушының мүддесін
белгілейтін қоғамдық қатынастар. Мұндай кұкықтық қатынастар мәні немесе
мазмұнына сәйкес азаматтық құқық нормалары арқылы реттеледі.
Қылмыстың объективтік жағы әрекетсіздік арқылы ірі мөлшердегі несиелік
берешекті атаудан тиісті сот актісі заңды күшіне енгеннен кейін әдейі
жалтару бойынша жүзеғе асырылады. Мұндай әрекетсіздікті істеуден әдейі
жалтарған деп тануға — біріншіден несиелік берешекті өтеуден кінәлі адам
тиісті сот актісі заңды күшіне енгеннен кейін, екіншіден несиені өтеу-ден
жалтару әдейі, үшіншіден ірі мөлшердегі несиелік-берешекті өтеуден жалтару
арқылы істелетіндігі негіз болады. Қылмыс кұрамы жағынан формальдық болып
табылады, қылмыс заңда көрсетілген зардап ірі мөлшердегі несиені тиісті сот
актісі заңды күшіне енгеннен кейін өтеуден жалтарған уақыттан бастап
аяқталған деп саналады. Ірі мөлшердегі несиелік берешектін түсінігі осы
баптың ескертуінде көрсетілген.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі.
Қылмыстың субъектісі заңда тура көрсетілген. Ол несие алған ұйым
жетекшісі немесе жеке азамат.
Монополистік іс-әрекеттер және бәсекені әдейі шектеу (196-бап)
Қылмыстық кодекетің 196-бабында "Монополиялық жоғары немесе төмен
бағаны белгілеу мен ұстап тұру, сондай-ақ рынокты бөліп алу, рынокқа кіруді
шектеу, одан экономикалық қызметтің басқа да субъектілерін ығыстыру,
бірыңғай баға белгілеу немесе ұстап тұру арқылы бәсекені шектеу, егер бұл
әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе —
монополистік іс-әрекеттер және бәсекені әдейі шектеу үшін" қылмыстық
жауаптылық белгілеген.
Нарықтық экономиқаның басты белгілерінің бірі нарықтық заңдардың өзін-
өзі, яғни сұраныстың ұсынысты ретке келтіруі болып табылады. Осы жағдайға
байланысты нарықтың бірқалыттғы қызмет етуінің және дамуының басты
шарттарының бірі болып бәсекеге негізделген заңдардың жүзеге асырылуы болып
табылады. Бірақта нарықтың өзін-өзі ретке келтіру процесінде санқилы
бәсекені әдейі шектейтін нысандарды туындатады. Мұндай ретте мемлекет құқық
нормадарын ретке келтіру және корғау мақсатымен экономиқалық юязмет
субъектілерінің қызметіне араласуға міндетті. Экономика саласында
шаруашылық жүргізуші субъектілердің нарықтағы заңсыз үстемдікке жол бермеу,
әртүрлі киянаттарын тойтару мақсатымен мемлекет антимонополиялық реттеу
арқылы экономикаға мемлекеттік ыкпал етеді. Мемлекеттің монополиялық
(мемлекеттік және табиғи) реттеуінің кұқықтық базасы Қазақстан
Ресгтубликасының 1998 жылғы 9 шілдеде қабылданған "Табиғи монополиялар
туралы" заңы болып табылады. Осы түрғыдағы қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыс
ретінде қарастырылып, оның жауаптылығы ҚК-тің 195-бабында көрсетілген.
Қылмыстың тікелей объектісі — адал бәсекеге негізделіп, нарықта
үстемдік жағдайға ие болған шаруашылық субъектілерiнiң қызметін реттейтін
қоғамдық қатынастар.
Қылмыс объективтік жағынан мыяадай әрекеттерді істеу арқылы көрініс
табады:
1) монополиялық. жоғары немесе төмен бағаны белгілеу мен ұстап тұру;
2) бәсекені шектеу монополиялық іс-әрекеттер және бәсекені анықтау
заңдарына сәйкес монополистік іс-әрекеттер бәсекені шектеуге, тежеуге
немесе жоюға жол бермеуі қажет. Осыған байланысты монополиялық жоғары
немесе төмен бағаны белгілеу мен ұстап тұру заңға қайшы әрекет болып
табылады. Монополиялық жоғары баға белгілеу деп тауар нарығында үстемдік
жағдайға ие болған шаруашылық, субъектісінің, сапасы төмен тауарына
көтеріңкі, жоғары баға қоиып оған жұмсалған шығының өндіріп алумен бірге
одан пайда табуын айтамыз. . Монополиялық төмен бағаны белгілеуге нарыкта
үстемдік жағдайға ие болған шаруашылық субъектілерiнiң өзара келісіп
бәсекені шектеу мақсатымен, бәсекелесін нарықтан ығыстыру үшін сатылатын
тауарға көрінеу төмен баға белгілеп сатып алу, сөйтіп тауар өндірушіге зиян
келтіру, тауар сатушылардың есебінен қосымша пайда табу сияқты әрекеттер
жатады. Бәсекені шектеу — рынокты бөліп алу, рынокқа кіруді шектеу, одан
экономиқалық қызметтің басқа субъектілерін ығыстыру, бірыңғай баға белгілеу
немесе ұстап тұру әрекеттері арқылы көрініс табады.
Рынокты бөліп алу дегеніміз тауар өндірушілердің өзара келісіп сауда
алаңын өзара бөліске салып, басқа тауар өндірушілерді сол жерге кіргізбеу
амалын жасауы болып табылады. Немесе қаржысы көп кәсіпкер сауда орнындағы
барлық қоймаларды, тауар сататын, сақтайтын орындарды жалға алып, оны
мақсатты пайдаланбай, басқа субъектілердің рынокқа кіруіне . қолдан шектеу
жасайды. Кәсіпкерлер өзара келісіп басқа субъектілерді ығыстыру мақсатымен
тауарларға бірыңғай жоғары немесе төмен баға белгілеп белгілі бір уақытқа
үстап .түруы мүмкін, сөйтіп олар рыноқта өздерiнiң үстемдігін орнату арқы-
лы басқа кәсіпкерлерді сол орыннан ығыстырып шығарады. Осы көрсетілген
әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе қылмыс
құрамы аякталған деп танылады. Осы қылмыс кұрамы материалдық құрамға
жататындықтан қоғамға к.ауіпті іс-әрекет пен оның зардабының арасындағы
себепті байланысты анықтау қажет. Ірі зияннын түсінігі КК-тің 189-бабында
берілген[4].
Қылмыстық кодекстің 196-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын
белгілері көрсетілген: а) бірнеше рет; б) адамдар Тобының алдың ала сөз
байласуы бойынша; в) ұйымдасқан топ жасаған; г) адамның қызмет бабын
пайдалануымен жасалған әрекеттер.
Қылмыстық кодекстің 196-бабының 3-тармағында көрсетілген қылмысты
ерекше тәсілмен істеу арқылы монополиялық баға белгілеуге немесе бәсекені
шектеуге қол жеткені үшін жауаптылық белгіленген. Бұл күш қолданып немесе
күш қолданамын деп Корқытып, сол сияқтй бөтеннің мүлкін жойып не Бүлдіріп,
не оның мүлкін жоямын немесе Бүлдіремін деп қорқытып қасалған (қорқытып алу
белгісі жоқ) әрекеттер болып табылады.
Бұл жерде коркыту қылмыстың тәсілі ретінде қарастырылады. Осындай
қоркыту әрекеттері арқылы субъект монополиялық баға белгілеп бәсекені
шектеуге әрекет етеді немесе мақсатына жетеді. Мұндағы күш қолдана, күш
қолданамын деп қоркыту, мүлікті жою, Бүлдіру, немесе мүлікті БҮлдіремін,
жоя-мын деп қорқытудың түсінігі ҚК-тің 181-бабындағы осындай түсініктермен
бірдей. Егер кінәлінің іс-әрекеті жоғарыда көрсетілген әрекеттерді істеу
арқылы мүлікті немесе мүлікке, құқықты беруді талап етумен ұштасса, онда
оның әрекеті Қылмыстық кодекстің 181-бабымен сараланады.
Көпшілік сауда-саттықтар мен аукциондарды өткізудiң белгіленген
тәртібін әдейі бұзу (197 бап)
Қылмыстық кодекстің (197-бап) бойынша "Көпшілік сауда-саттықтар немесе
аукциондар өткізу тәртібін өрескел бұзу мүлік иесіне, сауда-саттықты немесе
аукциондарды ұйымдастырушыға, сатып алушыға немесе өзге шаруашылық.
жүргізуші субъектіге ірі зиян келтірсе"— қылмыстық жауаптылық белгіленген.
Қылмыстың объектісі болып көпшілік сауда-саттықтар мен аукциондарды
өткізудің заңда белгіленген тәртібіне байланысты қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың жәбірленушісі болып — мүлік иесі, сауда-саттықты,
аукциондарды ұйымдастырушылар, сатып алушылар мен өзге шаруашылық
субъектілері танылады.
Объективтік жағынан қылмыс кұрамы мына әрекеттерді істеу арқылы жүзеге
асырьшады:
1) көпшілік сауда-саттық немесе аукциондар өткізу тәртібін өрескел
бұзу;
2) осының салдарынан мүлік иесіне, сауда-саттықты немесе аукциондарды
ұйымдастырушыға, сатып алушыға немесе өзге шаруашылық жүргізуші субъектіге
ірі зиян келтірілсе;
3) қоғамға қауіпті іс-әрекет пен келтірілген зардаптың арасындағы
себепті байланыс.
Көпшілік сауда-саттық немесе аукциондар өткізу тәртібі арнаулы
нормативтік актілермен белгіленеді. Осы белгіленген ережелерді өрескел бүзу
осы көрсетілген қылмыстың объективтік жағының белгінi құрайды. Өрескел бұзу
деп сауда-саттық немесе аукцион өткізу тәртібін көрінеу бұзу, бұрмалау,
теріс қолдану болып табылады. Егер осы әрекеттен жәбірленушіге ірі зиян
келтірілсе қылмыс кұрамы аяқталған деп танылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет
пен келтірілген ірі зиянның арасын байланыстыратын себепті байланыс орын
алуы қажет. Себепті байланыс жоқ болса қылмыс құрамы да болмайды. Осыған
орай сауда-саттық немесе аукцион ережелерін өрескел бұзу заңда көрсетілген
зардапқа әкеп соқпаса, оңда кінәлінің іс-әрекеті қылмыс емес, басқа құқық
бұзушылық ретінде сараланады.
Қылмыс субъективтік жашнан тікелей және жанама қасақаналықпен
істеледі. Өйткені кінәлі адам көғалілік сауда-саттықтар мен аукциондарды
өткізудің белгіленген тәртібін әдейі бұзғанын біледі және соны бұзу арқылы
заңда көзделген зардаптардың орын алуын тілейді немесе соған саналы түрде
жол береді.
Қылмыстың субъектісі — сауда-саттық пен аукцион өткізуге , жауаһты
жасы 16-ға келген, есі дұрыс адам.
Көрінеу жалған жарнама беру (198-бап)
Жарнамада жарнама берушінің пайдакүнемдік ниетпен жасаған және ірі
зиян келтірген тауарларға, жұмыстарға немесе қызмет көрсетуге, сондай-ақ
оларды өндірушілерге, орындаушыларға немесе сатушыларға қатысты көрінеу
жалған ақпаратты пайдалануы — көрінеу жалған беру деп танылып, ол үшін
Қылмыстық кодекстің 198-бабында жауаптылық белгіленген.
Қылмыстың тікелей объектісі — экономиқалық қызмет субъектілерінің адал
бәсекелестігін реттейтін қоғамдық қатынастар.
Объективтік жағынан қылмыс кұрамы іс-әрекет пен заңда көрсетілген
зардаптын болуымен және іс-әрекет пен зардап арасындағы себепті байланыстың
болуы арқылы сипатталады.
Жарнама дегеніміз тауардың күны немесе басқа да қызмет көрсетудің,
оларға деген сұранысты туғызудың шарттары туралы акпарат болып табылады.
Бұл қылмыстың объективтік жағы — жарнамада жарнама берушінің пайдакүнемдік
ниетпен тауарлар, жұмыстар немесе қызмет көрсетулерге, сондай-ақ. оларды
өндірушілерге, орындаушыларға немесе сатушыларға қатысты жалған акпаратты
пайдалануы арқылы жасалады. Мысалы: тауардың сапасы туралы, жұмыс немесе
қызмет көрсету — олардың адамдар және жануарлар дүниесіне қауіпсіздігі,
тауардың дайындаушылары, жасалған орны, тауар беягісі туралы жалған
ақпараттар беру. Мұндай іс-әрекеттермен кұрес жүргізу тұтанушылар мұқығын
қорғау ассоциациясы арқылы жүзеге асырылады. Егер жоғарыда айтылған
ақпараттарда көрінеу жалған қылмыстар берілсе, онда оның таратылуы осы
қылмыстың объективтік жағының белгісін құрайды.
Көрінеу жалған жарнама беру үшін қылмыстық. Жауаптылық тек қана ірі
зиян келтірілген жағдайда орын алады. Құрылысы жағынан қылмыс құрамы
материалдық, Субъективтік жағынаң қылмыс тікелей қасақаналықпен және
пайдакүнемдік мақсатпен істеледі. Көрінеу жалған жарнама берген кінәлі адам
өзінің жарнамада тауарларға, жұмыстарға немесе қызмет көрсетуге байланысты,
сондай-ақ оларды өндірушілерге, орындау-шьіларға немесе сатушыларға қатысты
қөрінеу жалған акпарат пайдаланғанын сезеді және тұтынушыларға және
басқаларға ірі зиян келуі мүмкін екенін немесе мұндай зиян сөзсіз бола-
тының алдың ала болжайды, бірақ пайдакүнемдік мақсатпен соның болуын
тілейді. Мұндай жарнама беру аршлы кәсіпкер өз тауарын, жұмыс немесе қызмет
көрсету артықшылығын дәріптеп бәсекелесін рыноктан ығыстыруды ниеттейді.
Осыған орай жарнама бергенде көрінеу жалған мәлімет беруді аныктау қажет.
Егер мұндай жарнама абайсыздықлен таратылса, онда іс-әрекет қылмыс емес
болып табылып, жауаптылық азаматтык құқық нормасы арқылы реттеледі.
Қылмыстың субъектісі — кәсіпкер, жарнама қызметін жүзеге асыратын
жетекші немесе оны жүзеге асырущы.
Тауарлық белгіні заңсыз пайдалану (199-бап)
Тауарлық белгіні заңсыз пайдалану деген ұғым Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексiнiң 199-бабының 1 және 2-тармақтарында көрсетілген екі
бірдей жеке қылмыс құрамын қамтиды. Объектісі, субъектісі және субъективтік
жактары өзара ұксас бұл қылмыс құрамдары бір-бірінен объективтікі жағы және
қылмыстың заты бойынша ғана ажыратылады.
Тауар белгісін заңсыз пайдалану — бұл арам ниетті бәсекелестіктін бір
түрі. Арам ниетті бәсекелестік шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қолданылып жүрген заңдардың, нормативтік актілердің талаптарын қайшы әрекет
жасау арқылы кәсіпкерлік қызметтi артықшылықтар алуға, басқа кәсіпкерлердiң
іскерлік беделіне, мүлкіне зиян келтіру өрекеттерін айтамыз.
Қылмыстық-кодекстің 199-бабының 1-тармағында "Бөтеннің тауарлық
белгісін, қызмет көрсету белгісін, фирмалық атауын, тауардың шығатын
орнының атауын немесе олармен біртектес тауарларға немесе қызмет
көрсетулерге арналған ұқсас таңбаларды заңсыз пайдалану, егер бұл әрекет
бірнеше рет жасалса немесе ірі зиян келтірсе", ал осы баптың 2-тармағында
"Қазақстан Республикасында тіркелген тауарлық белгіге немесе тауарлардың
шІыққан орнының атауына қатысты ескерту таңбаларын заңсыз пайдалану, егер
бұл әрекет бірнеше рет жасалса немесе ірі зиян келтірсе — тауарлық белгіні
заңсыз пайдалану құрамы орын алады" деп белгіленген.
Қылмыстың объектісі адал бәсекелестікті және тауар белгілерін
пайдалану кұқығын реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Егер тауар тұтынушылардың заңды құкығы мен мүддесіне зиян келтірiлсе,
онда факультативті тікелей объектіге қол сұғылады.
Қылмыстың заты — тауарлық белгі, қызмет көрсету белгісі, фирмалық
атау, тауардың шығатын орнының атауы немесе олармен біртектес тауарларға
немесе қызмет көрсетулерге арналған ұқсас таңбалар. Бұл мәселелер Қазақстан
Республикасының 1993 жылғы 18 қаңтардағы "Тауар белгілері, қызмет көрсету
белгілері және тауардың шығатын орнының атауы туралы" арнаулы заңында
көрсетілген.
Тауар белгісі — тауардың немесе біртектес тауардың өзіндік сөзбен,
өрнекпен немесе басқадай шартты белгілері болып табылады. Тауар белгісін
пайдалану тауар өндірушінің субъективтік құқығы және ондай белгіні
пайдалануға тек қана патенттік ведомстводан тіркеуден өткен сон жол
беріледі.
Қызмет көрсету белгісі — ұйымдардың көрсететін қызметі мен атқаратын
жұмыстары туралві белгілері. Қызмет көрсету белгісі заңға сәйкес тауар
белгісіне теңестіріледі. Қызмет көрсету белгісі тиісті заңды ұйымдар арқылы
тіркеуден өтеді және оның иесіне тиісінше заңға негізделген куәлік
беріледі.
Фирманың атауы да өзіндік белгілермен өрнектеледі және ол да тиісті
заңды ұйымда тіркеуден өтеді.
Тауардың шығатын орны — тауар шығатын мемлекеттің, тұрғын елді
пункттің, географиялық объектінің атауы, ол тиісті заңмен белгіленген
тәртіппен тіркеуден Өтеді және ол жөнінде иеленушіге мерзімсіз
уақытқатауардың шығатын орнын көрсететін белгіні пайдалану құқығы беріледі.
Объективтік жағынан қылмыс әрекет арқылы — бөтеннің тауарлық белгісін
оның иесінің келісімінсіз пайдалану, тауарға бөтен белгіні қосып көрсету,
тауарды бөтеннің тауар белгісімен айналымға шығару, шындыққа сай келмейтін
фирмалық атаудьі, тауардың шығатын орнының атауын немесе олармен біртектес
тауарларға немесе қызмет көрсетулерге арналған ұқсас таңбаларды заңсыз
пайдалану арқылы істеледі. Қылмыс көрсетілген әрекеттерді әлденеше рет (екі
немесе одан да көп) көп істеген жағдайда (формальдық кұрам) немесе заңды
көрсетілген зардап — ірі зиян келтірілген уақыттан бастап (материалдық
құрам) аякталған деп танылады. Ірі зиянның түсінігі ҚК-тің 189-бабында
көрсетілген. Ірі зиян тауарлық белгінің заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жалпы сипаттамасы 5
ІІ. Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес жүргізуді талдау 20
ІІІ. Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес және мемлекеттік
органдардың қызметін жетілдіру жолдары 29
Қорытынды 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 37
Кіріспе
Қылмыстық құқық жеке құкық саласы ретінде мынадай өзіндік ерекшелік
белгілерімен көрініс табады:
Қылмыстық кұқық пәні қылмыс істеуге байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды ретке келтіреді. Ал мүндай ретте қылмыстық кұқықтық
қатынастардың субъектілері болып бір жағынан қылмыс істеген адам және
қылмысы үшін соларға мемлекет атынан шара қолданатын мемлекеттік құқық
колдану және құқық қорғау органдары болады.
Белгілі бір әрекетті немесе әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызып,
оған жаза тағайындау, коғамда, жеке адамға және мемлекетке қарсы қылмыстық
іс-әрекетке тыйым салып, оны бұзғаны үшін қылмыстық жауапқа және жазаға
тартатын нормаларды белгілеу — мемлекеттін құзыреті. Осы тұрғыдағы қоғамдық
қатынастарды ретке келтіру қылмыстық құқыққа ғана тән әдіс болып табылады.
Қылмыстық құкық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады
Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсінігі, міндеттері,
қылмыстық жауаптылықтың негізі және одан босату, қылмыс құрамының түсінігі,
қылмыстық заңнын кеңістіктегі және мезгілдегі күші, іс-әрекеттің қоғамға
қауіптілігін жоятын мән-жайлар туралы түсініктер, сондай-ақ қылмыс істеу
сатылары туралы ұғыммен, қылмысқа бірге қатысу, жазаңың максаты және
жүйелері, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі. Көптеген зкономикалық
қызмет саласындағы қылмыстардың белгісі — оның заты болып табылады. Мысалы:
жалған ақша немесе бағалы қағаз (206-бап); қымбат металдар мен табиғи асыл
тастар немесе інжу-маржан (210-бап); тауарлық белгі (199-бап); оеы топқа
жататын қылмыстардың объективтіқ жағы әрекет немесе әрекетсіздікпен
сипатталады. Біршама экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың құрамының
міндетті белгісі — қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді істеу тәсілі болып
табылады. Мылсалы: экономикалық контрабандыны істеу тәсілдері (209-бап);
салық төлеуден жалтару (221, 222-баптар); кеден төлемдері мен алымдарын
төлеуден жалтару тәсілдері (214-бап).
Қылмыстың тікелей объектісі кәсіпкерлік немесе басқа да коммерциялық
әрекетті реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық
жауаптылықтың басты ағарты —азаматтың, ұйымның немесе мемлекеттің құқықтары
мен мүдделеріне зиян келтіру болып табылады. Объективтік жағынан осы бапта
кврсетілген қылмыс құрамы: кәсіпкерлік немесе банктік қызметті.жүзеге асыру
ниетінсіз, несие алу, салық төлеуден босатылу, өзге де мүліийк пайда алу
немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсатымен заңда белгіленген зардапты
келтiре отырып коммерциялық ұйым құру әрекеті арқылы сипатталады. Қылмыс
тек әрекет арқылы жүзеге асырылады. Жалған кәсіпкер коммерциялық ұйым құру
үшін оны тіркету және оған лицензия алу үшін заңпа көрсетілген барлық
құжаттарды дайындайды. Құрылтайшылар жиналысын өткізеді, жарғы қабылдап,
қажет болған ретте құрылтайшы шартын бекітеді. Осыдан кейін кәсіпкерлік
немесе банктік қызмет заңды тіркеуден өткізіледі оған лицензия беріліп,
банк операцияларын жүзеге асыру үшін алымдағы және есептесу счеттары
белгіленеді. Осымен кәсіпкерлік ұйымның барлық заңды қызметі доғарылады
жалған кәсіпкер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке зиян келтіруге
бағытталған басқа әрекеттермен шұғылданады: несие алады, азаматтардан
немесе ұйымдардан ақша қаражаттарын жинайды, сөйтіп тыйым салынған
қызметпен айналыс; бастайды.
Курстық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы экономикалық қылмыспен күрес
және мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру жолдарын ұсыну болып
табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жалпы сипаттамасын
айқындау;
- Қазақстандағы экономкалық қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
жүргізудің барысын талдау;
- Мемлекеттік органдардың экономикалық қылмыспен күрес жұмысын
жетілдіру жолдарын көрсету.
Курстық жұмыстың құрылым кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
Қылмыстық. кодекстің 7-тарауы "Экономиқалық қызмет саласындағы
қылмыстарға" арналған. Осы тарауға енген қылмыстардың топтық объектісі —
экономикалық қызмет саласын құқықтық жолмен реттейтін өзара біртектес
қоғамдық қатынастардың тобы болып табылады. Осы тарауға енген
қылмыстардың барлығы дерлік экономикалық қызметтін әртүрлі саласында
көрініс табады.
Қылмыстың тікелей объектісі — экономикалық қызмет саласын реттейтін
нақты қоғамдық қатынастар болады. Кейбір нақты қылмыстардың кұрамы қосымша
тікелей объектіге қол сұғуы мүмкін.
Көптеген зкономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың белгісі — оның
заты болып табылады. Мысалы: жалған ақша немесе бағалы қағаз (206-бап);
қымбат металдар мен табиғи асыл тастар немесе інжу-маржан (210-бап);
тауарлық белгі (199-бап); оеы топқа жататын қылмыстардың объективтіқ жағы
әрекет немесе әрекетсіздікпен сипатталады. Біршама экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстардың құрамының міндетті белгісі — қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді істеу тәсілі болып табылады. Мылсалы: экономикалық
контрабандыны істеу тәсілдері (209-бап); салық төлеуден жалтару (221, 222-
баптар); кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару тәсілдері (214-
бап)[1].
Көптеген қылмыстардың объективтік жағының белгісі — қоғамға қауіпті
зардаптың -зиян келтірудің орын алуы болып табылады. Зиян келтіру — едәуір,
ірі, аса ірі болуы мүмкін, бұларға тиісінше түсінік кейбір баптардың
ескертуінде берілген, (Мысалы 189, 190, 193-баптар).
Объективтік жағынан экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың
барлығы кінәнің қасақаналық түрімен жүзеге асырылады. Бұл түрғыдағы
қылмыстардың ішінде бірде-бір абайсыздықпен істелген қылмыс құрамы жоқ.
Бiрақта жеке-леген қылмыс түрлері кінәнің екі нысанымен жасалады (іс-
әрекетті қасақаналықпен, ал қоғамға қауіпті зардапты абайсыздықпен) (Мысалы
189-бап).
Қылмыстың субъектісі — жалпы, сондай-ақ. арнаулы субъ-екті болуы
мүмкін. Осы тараудағы барлық қылмыстар үшін субъектінің жауаптылығы 16-
жастан басталады.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың арнаулы субъектілері
болып қызмет бабын пайдаланып жасаған мемлекеттік органнын лауазымды
адамдары, сондай-ақ, коммерциялық немесе басқа ұйымдардың басқарушылары
немесе жеке кәсіпкерлер танылуы мүмкін.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың нақты түрлері
Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (189-баІп
Ұйымдық-құқықтық нысандарына немесе меншік нысандарына қарай жеке
кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін
шектеу, сондай-ақ жеке кәсіпкер мен коммерциялық ұйымның дербестігін шектеу
не оның қызметіне өзге де заңсыз араласу, егер осы әрекеттерді лауазымды
адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаса, сол сияқты заңды күшіне енген
сот актісін бүза отырып немесе үлкен залал келтіріп жасалса, заңды
кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау болып табылады (ҚК-тің 189-бабы).
Қазақстан Республикасының Конституциясы әркімнің кәсіпкерлік қызмет
еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін
пайдалану құқығына кепілдік берген (Іб-баптын 4-тармағы). Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 10-бабына сәйкес кәсіпкерлік-меншік
түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа,
қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуға
бағытталған, жекеменшікке (жеке Ісәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіиорынды
таруашылық басқару кұқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы
қызметі. Кәсіпкерлік қызмегкәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және
мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады. Мемлекет көсіпкерлік қызмет
еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді.
Заңға сәйкес әрбір азамат лицензия берілетін қызмет түрлерінен бас-қа
кәсіпкерлік қызметті кімнің де болсын рұксатын алмай-ак, жеке кәсіпкер
ретінде мемлекеттік тіркеуден өткізген соң жүзеге асыруға кұқылы. Шаруа
(фермер) қожалығы да кәсіпкерлік қызметпен заңды тұлға болып табылмай-ақ,
шаруа (фермер) қожалығын мемлекеттік тіркеуден өткізген сон жүзеге асырады.
Заңды тұлғалар заңда белгіленген тәртіпке сәйкес Әділет министрлігі
органдарында мемлекеттік тіркеуден өтіп, кәсіпкерлік қызметпен айналысады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 сәуірдегі "Лицензиялау
туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес кейбір көсіпкерлік қызмет түрімен
айналысу үшін жеке немесе заңды тұлғалар (ұйымдық-құқықтық нысанына
қарамастан) арнаулы рұксат-лицензия алулары қажет. Лицензия — жеке немесе
заңды тұлғаларға белгілі бір мерзімге, қызметтін белгілі бір түрімен
айналысуға және оны жүзеге асыруды шарттарын белгілейтін ресми құжат болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар кәсіпкерлік
қызметпен айналысу үшін Қазақстан Республика-сының 1994 жылғы 27
желтоқсандағы "Шетелдік инвестициялар туралы" Заңына сәйкес тіркеуден
өтеді. Осы қылмыстың объектісі болып кәсіпкерлердің мүддесін қорғайтын
қоғамдық қатынастарға қол сұғу танылады. Ондай қоғамдық қатынастар тізбегі
Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлік туралы" 1997 жылғы 6 маусымдағы
арнайы Заңында көрсетілген.
Объективтік жағынан қылмыс мына төмендегі бірнеше балама әрекеттер
арқылпы сипатталады:
а) ұйымдық-құқықтық нысандарына немесе меншік нысан-дарына қарай жеке
кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мулделерін
шектеу; б) жеке кәсіпкер мен коммерциялық ұйымның дербестігін шектеу, не
оның қызметіне өзге де заңсыз араласу; в) сол сияқты заңды күшіне енген сот
актісін бұза отырып жасалған осы қылмыс; г) немесе үлкен залал келтіріле
отырылып жасалған осы әрекеттер;
Ұйымдық-кұқықтық нысандарына немесе меншік нысандарына қарай жеке
кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтры мен заңды мүдделерін
шектеуге — заңда белгіленген кәсіпкерлік қызметтің түрін тандап алуға
кедергі жасау; кәсіпкерлік қызметтің түрімен айналысуға субъектілердің тең
құқығын бұзу, жеке немесе крммерциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметін ашық
немёсе көмескі түрде тіркеуден жалтару, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға
лицензия беруден негізсіз бас тарту немесе лицензия беруден ашық жалтару;
жеке немесе коммерциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметін эко номиқалық,
ғылыми-техникалық немесе құқықтық жағынан негізсіз қолдамау, азаматтардың,
заңды тұлғалардың, мемле-кеттік басқару органдарының заңды кәсіпкерлік
қызметке кедергі жасауына байланысты әрекеттеріне сотқа шағымдану
мүмкіндігін шектеу немесе одан айыру т.б. әрекеттер жатады. Жеке кәсіпкер
мен коммерциялық ұйымның дербестітін шектеуге не оның қызметіне өзге де
заңсыз араласуға — өндірістік бағдарламаларды өз бетімен жасау
мүмкіндіктеріне кедергі қою; өз өнімдеріне тұтынушылар мен өткізушілерді
сұрыптап алуды, олардық бағасын дербес белгілеуді шектеу; жеке немесе заңды
тұлғалардың мүлкін, мүліктік құқығын, интеллектуалдық меншік объектілерін,
қаржысын келісім-шарт негізінде пайдалануға тартуды тежеу; сырткы
экономиқалық қызметті жүзеге асыруға негізсіз араласу әрекеттері жатады.
Заңды күшіне енген сот актісін бүза отырып заңды кәсіпкерлік қызметке
кедергі жасауға — жеке немесе коммерциялық ұйымдардың заңды кәсіпкерлік
қызметіне кедергі жасалуына байланысты (Мысалы, мемлекеттік тіркеуден
өткізбеу, заңсыз лицензия бермеу, әртүрлі кедергілер келтіру т.б.)
кәсіпкерлердiң сотқа шағымдануы непзінде анықталып, сот к.ұжатында
көрсетілген, заңды күшіне енген талаптарды бұзу әрекеттері жатады.
Ірі залал келтіріле отырылып жасалған заңды кәсіпкерлік қызметке
кедергі жасауға азаматқа айлықесептік көрсеткіштен жүз есе асатын сомада
келтірілген зиян, не ұйым мен мемлекетке қылмыс жасалған сәтке Қазақстан
Республикасының заң-дарыңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштен бес жүз
есе асатын сомада келтірілген зиян жатады (189-баптын ескертуі). Өзінің
заңдылық құрылысына қарай талдап отырылған қылмыс құрамы формальдық-
материалдық кұрамға Жатады. Қылмыс 189-баптың диспозициясында көрсетіл ген
балама әрекеттердің біреуі жасалса аяқталған деп саналады.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналық арқылы істеледі.
Кінәлі адам өзінің іс-әрекеті арқылы заңсыз кәсіпкерлік қызметке кедергі
жасағанын сезеді, біледі және сонытілейді.
Қылмыстың субъектісі—арнаулы субъект, кәсіпкерлік қызметті тіркейтін,
лицеңзия беретін мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары.
Заңсыз кәсіпкерлік (190-бап)
Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей не рұқсат (лицензия) алу
міндетті болған жағдайларда арнаулы рұксатсыз (лицензиясыз) немесе
лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, сондай-ақ кәсіпкерліктің тыйым
салынған түрлерімен шүғылдану, егер осы әрекеттер азаматқа, ұйымға тілемесе
мемлекетке ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумен байланысты
болса — іс-әрекет заңсыз кәсіпкерлік деп танылады (КК-тін; 190-бабы).
Азаматтардың кәсіпкерлік қызметін тіркеудің тәртібі Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 19-бабында көрсетілген. Осыған орай
азаматтар арнайы көзделген жағдайларды коспағанда заңды тұлға құрмай-ақ
мемлекеттік тіркеуге тұрған уақыттан бастап көсіпкерлік қызметпен
айналысуға құқылы. Сондай-ақ шаруа (фермер) кожалығы; мердігерлік шартжәне
өзгеде азаматтық-құқықтык шарттар негізінде бір жолын жұмыс атқаратындар;
көтерме және бөлшек сауда желісінен басқа өздеріне тиесілі мүлікті, сондай-
ақ өндірілген, өңделген, сатып алынған өнімдерді оған қоса импорттық
өнеркәсіптік және азық-түлік тауарларын сол үшін арнайы бөлінген жерлерде
немесе комиссиялық дүкендер арқылы сатумен айналысатын азаматтар; жұмыс
істеп, қызмет көрсетуден түскен түсімі жылына ең төменгі жиырма жалақы жиын-
тығынан аспайтын азаматтар мемлекеттік тіркеуден босатылады, бұлар заңды
тұлғалар құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырады (АК 19-баптың 4-
тармағы)[2].
Азаматтық кодекстін 42-бабына сәйкес заңды тұлғаларды мемлекеттік
тіркеудiң тәртібі көзделген. Осы және жеке кәсіпкерлік туралы 1997 жылғы 5
маусымдаға Заңға, "Лицензиялау туралы" заң күші бар жарлыққа сәйкес
кәсіпкерлік қыз-метті атқару арнаулы рұқсат лицензия болған жағдайда ғана
жүзеге асырылады. Осыған орай осы к.ылмыстың объектісі көсіпкерлік қызметті
жұзеге асырудың мемлекет белгілеген бірқалыпты дұрыс қызметін қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынастар болып табылады. .
Қылмыс объективтік жағынан мынадай балама әрекеттерден қүралады: 1.
Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей не рұксат (лицензия), алу міндетті
болған жағдайларда арнаулы рұқсатсыз (лицензиясыз) немесе лицензия
шарттарын бүзып жүзеге асыру. Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей
жүзеге асыру заңда белгіленген тіркеу тәртібін бұзып, Бұл әрекетті жүзеге
асыру болып табылады. Рұксат (лицензия) алмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға — заңда белгіленген қайсыбір-кәсіпкерлік қызметті атқаруға арнаулы
рұқсат (лицензия) алу шарттарын бұзу жатады. Лицензия шарттарын бұзып
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға: лицензияда көрсетілмеген қызметті
жүргізу; немесе оның жүзеге асырылуы тәртібін бүзу, лицензияны бөтен адамға
беру; қолданылу, мерзімі өтіп кеткең лицензияны пайдалану және т.б.
2. Кәсіпкерліктің тыйым салынған түрлерімен шұғылдану. Заңда кейбір
қызметтің түрлерімен кәсіпкерлікпен шүғылдануға тыйым салынған. Осыған
қарамастан кәсіпкер заң нормасын бұзып, тыйым салынған кәсіппен
шүғылданады.
3. Жоғарыда көрсетілген әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке
ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумен байланысты болса.
Қылмыстық кодекстің осы бабының ескертуіне сәйкес заңсыз кәсіпкерлік
(190-бап) және заңсыз банктік қызмет (191 -бап) баптарында сомасы 500 жүз
айлық есептік көрсеткіштен асатын табыс — ірі мөлшердегі табыс деп, ал
сомасы 2000 айлық есептік көрсеткіштен асатын табыс — аса ірі мөлшердегі
табыс деп танылады.
Ірі зиянның түсінігі ҚК-*гің 189-бабының ескертуінде берілген — ол
азаматтар үшін айлық есептік көрсеткіштен 100 есе, ал ұйым мен мемлекетке
500 еседен асатын сомада болуы керек.
Заңсыз кәсіпкерлік қылмыс қүрамы жөнінен материалдык құрамға жатады.
Осыған орай қылмыс заңда көрсетілген ірі зиян келтірілумен немесе ірі
мөлшердегі табыс табумен байланысты аяқталғандеп танылады. Субъектйвтік
жағынан қылмыс қасақаналық нысаны арқылы жасалады. Қасақа-
налықтікелейнемесежанамаболуы мүмкін. Қылмыстың субъектісі жалпы немесе
арнаулы болуы мүмкін.
Қылмыстықкодекстің 190-бабының 2-тармақшада осы қыл-мыстың
ауырлататын: а) ұйымдасқан топ жасаған; б) аса ірі мөладердегі табыс
табумен ұштастырылған; в) заңсыз кәсіпкерлігі немесе заңсыз банктік қызметі
үшін бұрын сотталған адам жасаған түрлері көрсетілген. Ұйымдасқан топтың
түсінігі ҚК-тің 31-бабының 3-тармағында көрсетілген. Аса ірі мөлшердегі
табыстың түсінігі 190-баптың ескертуінде беріл-ген. Заңсыз кәсіпкерлігі
немесе заңсыз банктік қызметі үшін Қылмыстық кодекстің 190немесе 191-
баптары бойынша бұрын сотталған, бiрақ сотталғандық атағы заңда белгіленген
тәртіппен жойылмаған немесе алынбағандар танылады (ҚК-тің 69, 77-баптары).
Заңсыз банктік қызмет (191-бап)
Ақша-несие жүйесіндегі қылмыстылық экономиқа саласындағы қылмыстардың
ең қауіпті түрі болып отыр. Бұл қылмыс заңсыз кәсіпкерліктің ерекше бір
көрінісі болып табылады.
Қылмыстық заңда:"Банктік қызметті (банктік операцияларды) тіркеуден
өткізбей немесе рұксат (лицензия) алу міндетті болған жағдайларда арнаулы
рұқсатсыз (лицензиясыз) немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру,
егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, не
ірі мөлшерде табыс табумен ұштасқан іс-әрекеттер заңсыз банктік қызмет деп
белгіленген (ҚК-тің 191-бабы).
Қылмыстың объек-тісі акша-несие жүйесіндегі заңмен белгі-ленген
қоғамдық қатынастарға қол сұғу болып табылады.
Объективтік жағынан қылмыс құрамы мынадай бірнеше, жеке дара
әрекеттермен сипатталады: банктік қызметті (банктік операцияларды)
тіркеуден өткізбеу; міндетті рұқсат (лицензия) алуды сақтамау; банктік
қызметті лицензия шарттарын бұзып жүзеге асыру; көрсетілген әрекеттер
ұйымға, мемлекетке ірі зиян келтіру немесе ірі мөлшерде табыс алумен
байланысты болуы болып табылады.
Банктік қызметті (банктік операцияларды) лицензиясыз жүргізу,
тіркеуден өткіабеу заңсыз әрекет деп танылады. Міндетті лицензия алуды
сақтамау деп арнаулы заңда көрсетілген осы талаптарды сактамау саналады.
Лицензия шарттарын бұзуға осында рұқсат етілген банктік қызметті
(операцияларды) істемей басқа қызметпен шұғылдану әрекеттері танылады.
Көрсетілген іс-әрекеттер заңда көрсетілген ірі зиян келтірумен немесе ірі
мөлшерде табыс алумен ұштасуы қажет. Егер заңда көрсетілген қылмыстық
зардап орын алмаса, онда кінәлі адам әкімшілік жауапқа тартылуы мүмкін. Ірі
зиян немесе ірі мөлшердегі табыстың түсінігі Қылмыстық кодекстің 190, 191-
баптарында берілген. Қылмыстың субъектісі болып заңсыз банктік қызметпен
айналысқан Қазақстан Республикасының азаматы, шет елдік немесе азаматтығы
жоқ адамдар танылады,
Субъектавтік жағынан қылмыс кінәлінің қасақана нысаны арқылы жүзеге
асырылады. Бұл жерде қасақаналықтың тікелей немесе жаыама түрі де орын
алады.
Ұйымдасқан топ жасаған; аса ірі мөлшерде табыс табумен ұштасқан;
заңсыз банктік қызмет немесе заңсыз кәсіпкерлік үшін бұрын сотталған адам
жасаған әрекеттер заңсыз банктік қызмет жүргізу құрамының ауырлататын
түріне жатады (191-бап 2-тармағы). Бұл белгілердің түсінігі Қылмыстық
кодекстің 190-бабының 3-тармағында көрсетілген осындай белгілерге ұқсас
болып табылады.
Жалпы кәсіпкерлік (192-бап)
Қылмыстық кодекстің 192-бабында "Жалған кәсіпкерлік, яғни кәсіпкерлік
немесе банктік қызметті жүзеге асыру ниетінсіз несие алу, салық төлеуден
босатылу, өзге де мүліктік пайда алу немесе тыйым салынған қызметті жасыру
мақсаты бар азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген ком-
мерциялық ұйым кұру — жалған кәсіпкерлік" дегі белгіленген.
Қылмыстың тікелей объектісі кәсіпкерлік немесе басқа да коммерциялық
әрекетті реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық
жауаптылықтың басты ағарты —азаматтың, ұйымның немесе мемлекеттің құқықтары
мен мүдделеріне зиян келтіру болып табылады. Объективтік жағынан осы бапта
кврсетілген қылмыс құрамы: кәсіпкерлік немесе банктік қызметті.жүзеге асыру
ниетінсіз, несие алу, салық төлеуден босатылу, өзге де мүліийк пайда алу
немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсатымен заңда белгіленген зардапты
келтiре отырып коммерциялық ұйым құру әрекеті арқылы сипатталады. Қылмыс
тек әрекет арқылы жүзеге асырылады. Жалған кәсіпкер коммерциялық ұйым құру
үшін оны тіркету және оған лицензия алу үшін заңпа көрсетілген барлық
құжаттарды дайындайды. Құрылтайшылар жиналысын өткізеді, жарғы қабылдап,
қажет болған ретте құрылтайшы шартын бекітеді. Осыдан кейін кәсіпкерлік
немесе банктік қызмет заңды тіркеуден өткізіледі оған лицензия беріліп,
банк операцияларын жүзеге асыру үшін алымдағы және есептесу счеттары
белгіленеді. Осымен кәсіпкерлік ұйымның барлық заңды қызметі доғарылады
жалған кәсіпкер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке зиян келтіруге
бағытталған басқа әрекеттермен шұғылданады: несие алады, азаматтардан
немесе ұйымдардан ақша қаражаттарын жинайды, сөйтіп тыйым салынған
қызметпен айналыс; бастайды. Осындай өрекеттердің нәтижесінде қоғамға
қауіптi зардап — азаматқа, ұйымға қауіпті зардап немесе мемлекетк ірі зиян
келтіріледі. Осы уақыттан бастап қылмыс аяқталған деп танылады (Ірі зиянның
түсінігі ҚК-тін 189-бабының ескертуінде берілген). Қылмыстық кұрамы
заңдылық мән жөнінен материалдық құрамға жатады[3].
Субъективтік жағынан қылмыс қасақаналықпен (тікеле немесе жанама)
жүзеге асырылады.
Қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі—тыйым салынған қызметті
жасыіру, заңсыз несие алу, салық төлеуде босатылу немесе өзге де мүліктік
пайда табу мақсаты болады. Қылмыстың субъектісі — кез келген есі дұрыс, 16-
ға толға азамат болады.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті заңдастыру
(193-бап)
Қылмыстық кодекстін 193-бабында "Көпе-көрінеу заңды жолмен алынған
ақша қаражатымен гіемесе өзге де мүлікпе қаржылық операциялар немесе басқа
да мәмілелер жасау, сондай-ақ аталған қаражатты немесе өзге де мүлікті
кәсіпкерлiк немесе өзге де экономиқалық қызметті жүзеге асыру үшін
пайдалану қылмысының аныктамасы көрсетілген. Заңда мұндг әрекеттер заңсыз
жолмен алынған ақша қаражатын немесе өз мүлікті заңдастыру деп аталады.
Қылмыстың тікелей объектісі экономикалық қызмет аясындағы ақша қаражат
айналымын реттеудің қоғамдық қатынастары
Осы қылмыс кұрамының міндетті белгісі — оның заты болып табылады.
Қылмыстың затына ақша қаражаты немесе заңсыз жолмен алынған өзге мүліктер
жатады. Ақша қаражаты тенгелік немесе валюталық көріністе болады. Мүлік
қозғалатын немесе козғалмайған (ғимараттар, құрылыстар, кешендер), соңдай-
ақ меншікке немесе жалға алынған жер учаскелері бо-луы мүмкін. Қылмыстық
кодекстің 193-бабындағы көрсетіл-ген әрекеттер нысаны бойынша заңды мәнге
ие болған сиякты болып көрінеді, бiрақта мазмұны жөнінен алып қарағанда бұл
әрекеттердің бәрі қылмысты әрекетке жатады, өйткені қылмыстың заты — ақша
және мүлік заңсыз жолмен — талан-тараж, қызмет бабында пайдакүнемдікпен
;қиянат жасау, наркотикалық нәрселерді немесе қару-жарақты заңсыз сату,
заңсыз кәсіігісерлік немесе банктік қызмет, жалған кәсіпкерлік, салық-ты
төлеуден жалтару арқылы алынған.
Қылмыстың объективтік жағы — заңда белгіленген мынадай нысандар
арқылы: 1) ақша қаражатымен немесе өзге мүлікпен қаражылық операциялар
жасау; 2) басқа да мәмілелер жасау; 3) қаражатты немесе өзге де мүлікті
кәеіпкерлік немесе өзге де экономикалық қызметті жүзеге асыру үшің пай-
далану. Акша қаражатымен немесе өзге мүлікпен қаржылық операциялар жасау
деп заңсыз жолмен алынған акша қаражаттарын пайдаланып банктік есеп ашу
немесе жүргізуді, оны төлем қаражаты ретінде пайдалануды, осы қаражатқа
акция, вексель, облигция, басқадай бағалы қағаздарды алуды немесе оларды
басқадай айырбас құралы ретінде пайдалануды айтамыз.
Заңсыз жолмен алынған акша қаражатын немесе өзге де мүліктерді
пайдалану арқылы азаматтық кұкық және міндеттерді белгілейтін, өзгертетін
немесе жоятын өрекеттерді (сатып алу, сату, айырбастау, сыйға беру, т.б.)
істеуді басқа да мәмілелер жасау деп айтамыз.
Заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе мүлікті кәсіпкерлік немесе
өзге де экономиқалық қызметті одан әрі дамьітуға жұмылдыру, жарғылық, қорға
айналдыру кәсіпкерлік немесе өзге де экономиқалық. қызметті заңсыз жүзеге
асыру үшін пайдалану деп танылады.
Қылмыс құрамы жағынан формальдық құрамға жатады. Қылмыс объективтік
жақтың осы белгілерінің біреуі жасалған уақыттан бастап аяқталған деп
табылады.
Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі
адам көрінеу заңсыз жолмен аталған ақша қаражатын немесе өзге де мүлікті
заңдастыруды ұғынады және соны тілейді. Қылмыстық ниет субъективтік жақтын
қажетті белгісі болып табылмағанымен, ол сөз жоқ соттың жаза тағайындау
барысында есепке алынады. Қылмыстың субъектісі — 16-ға толған есі дұрыс кез
келген адам.
Қылмыстық, кодекстің 193-бабының 2-тармағында мынадай ауырлататын
белгілер көрсетілген: а) адамдар тобының алдың ала сөз байласуы бойынша; 2)
әлденеше рет; 3) адам өзiнiң қызмет бабын пайдаланып жасаған әрекеттері
Егер заңсыз жолмен алынған акша қаражатын немесе өзге де мүлікті
заңдастыруды бірлесіп жасау туральі күні бұрын — қылмыс істелгенге дейін
уағдаласқан адамдар қатысса, ол адамдар тобы алдың ала сөз байласып жасаған
қылмыс деп танылады. Талданып отырған қылмыстық объективтік жағынан
белгілерін екі немесе одан да көп жасау, егер адам бүрын жасалған қылмысы
үшін заңмен белгіленген тәртіппён қылмыстық жауаптылықтан босатылмаса, не
соттылығы жойылмаса немесе қылмыстық жауапқа тарту мерзімі өтпесе онда
қылмыс әлденеше рет істелген деп танылады. Осы бап брйынша қызмет бабын
пайдаланып жасаған әеркетке мемлекеттік органның, коммерциялық немесе өзге
де ұйымның заң бойынша лауазымды адамы деп танылғандардың қылмыстары
жатады. Қылмыстық кодекстің 193-бабының 3-тармағында осы қылмыстың өте
ауырлататын белгілері көрсетілген. Олар ұйымдасқан топ, қылмыстық
қоғамдастық (қылмысты ұйым) жасаған немесе ірі мөлшерде жасалған әрекеттер.
Ұйымдасқан топ пен қылмыстық қоғамдастықтың түсінігі ҚК-тің 31-бабының
тиісінше 3;4-баптарында берілген. Осы бап бойынша он мың айлық есептік
көрсеткіштен асатын сомаға жасалған мәмілелер немесе ақша қаражатын немесе
басқа мүлікті пайдалану ірі мөлшер деп танылады (ҚК-тің 193-бабының
ескертуі).
Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану (194-бап) Қылмыстық
кодекстің 194-бабында "Жеке кәсіпкердің немесе ұйымның шаруашылық жағдайы,
қаржылық. жай-күйі немесе кепілдік мүлкі туралы немесе несиенің, демеу
қаржының, несиелеудiң жеңілдікті шарттарын алуға арналған елеулі мәні бар
өзге де мән-жайлар туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерді банкке немесе
өзге де несие берушіге беру арқылы жеке кәсілкердің немесе ұйым
жетекшісінің несие, демеуқаржы не несиелеудiң жеңілдікті шарттарын алуы,
сондай-ақ несиелеуді, демеүқаржы беруді тоқтатуға, жеңілдіктерді жоюға не
бөлінген несие мен демеуқаржы мөлшерлерін шектеуге әісеп соғатын мән-
жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты банкке немесе өзге несие берушіге
хабарламау, егер осы әрекеттер ірі зиян келтірсе — несиені заңсыз алу" деп
табылады делінген.
Қылмыстың. тікелей объектісі банктік немесе басқадай несиелік
ұйымдардың несиелік шзметін реттейтін қоғамдық қатынастары.
Объективтік жағынан қылмыс іс-әрекеттен, қылмыстың зардабынан және
себеітті байланыстан тұрады.
Заң іс-әрекеттің мынадай нысандарын белгілеген: 1) несие алу, 2)
несиені жеңілдік Шарттармен алу. Бұл ретте жеке көсіпкер немесе ұйым
жетекшісі несие алуды немесе несиені жеңілдікпен алуды осы қылмыс құрамында
көрсетілген тәсілдерді — жеке көсіпкердің немесе ұйымның шаруашылық
жағдайы, қаржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкі туралы немесе несиенін,
демеу қаржының, несиелеудің жеңілдікті шарттарына арналған елеулі мөні бар
өзге де мән-жайлар туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерді банкке немесе
өзге де несие берушіге беру туралы, сол сиякты несиелеуді, демеу қаржы
беруді тоқтатуға, жеңілдіктерді жоюға не бөлінген несие мен деме уқаржы
мөлшерін шектеуге өкеп соғатын мөн-жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты
банкке, өзге несие берушіге хабарламау арқылы заңсыз түрде жүзеге
асырылады. Яғни бұл қылмыстың істелу тәсілі көрінеу жалған мәліметтер
енгізілген ресми құжаттарды пайдалану болып табылады. Мұндай құжаттарда
жеке кәсіпкердің немесе ұйым жетекшісінің қолы қойылып, белгіленген
төртідпен расталуы қажет.
Қылмыс заңда көрсетілген зардап — ірі зиян келтірілсе аяқ-талған деп
табылады. Зиян несие берушіге (банкке немесе өзге де несие берушіге)
келтіріледі. Ірі зиянның түсінігі Қылмыстық кодекстің 189-бабының
ескертуінде берілген.
Субъективтік жағынан қылмыс құрамы тікелей қасақаналықпен жүзеге
асырылады. Қылмыстың субъектісі—арнаулы субъект. Олар жеке кәсіпкер немесе
ұйым жетекшісі.
Мемлекеттік мақсатты несиені не мемлекет кепілдігімен -берілген
несиені тікелей мақсатқа пайдаланбау, егер осы іс-әреет азаматқа, ұйымға
немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, ол қылмыс кұрамының ауырлататын
белгісі болып табылады
(194-баптың 2-тармағы). Мемлекеттік мақсатты несие деп Қазақстан
Республикасы Үлттықбанкі арқылы белгілі бір мақсатқа пайдалануға (тұрғын үй
құрылысы, фермерлік шаруашылықты дамыту, өнеркәсіп объектілерін салу)
берілетін ақша қаражаттары болып табылады. Мемлекет кепілдігімен берілген
несиеге ешбір процентсіз несие алушыға банк жүйелері арқылы белгілі бір
мақсатқа пайдалану үшін ақша қаражатын белгілі бір мерзімге беру жатады.
Осы несиелерді тікелей мақсатқа пайдаланбау деп — мақсатты несиені не
мемлекет кепілдігімен берілген несиені мүлдем міндеттемеде көрсетілмеген
басқа мақсатқа пайдалануды айтамыз. Мысалы шаруа кожалығының жетекшісі
ауылшаруашылық техниқасын, тұкым сатып алу үшің мемлекеттен.мақсатты несие
ала отырып, бұл қаржыны басқа коммерциялық мақсатқа — кұрылыс
материалдарымен сауда-сатық жасауға жұмсайды. Несиені тікелей мақсатқа
пайдаланбаудың салдарынан азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян
келтірсе — осы қылмыс құрамының ауырлататын түріне жатады. Ірі зиянның
түсінігі ҚК-тің 189-бабында берілген.
Қылмыстық кодекстің 194-бабының 2-тармағында көрсетілген қьілмыс
құрамының субъектісі 16-ға толған, кез келген есі дұрыс адам, яғни жай
субъект.
Несиелік берешекті өтеуден адейі жалтару (195-бап) Қылмыстық кодекстін
195-бабына сәйкес ірі мөлшердегі несиелік берешекті өтеуден тиісті сот
актісі заңды күшіне енгеннен кейін ұйым жетекшісінің немесе азаматтың әдейі
жал-таруы — несйелік берешекті өтеуден әдейі жалтару деп саналады. .
Қылмыстың тікелей объектісі — несиелік шартқа қатысушының мүддесін
белгілейтін қоғамдық қатынастар. Мұндай кұкықтық қатынастар мәні немесе
мазмұнына сәйкес азаматтық құқық нормалары арқылы реттеледі.
Қылмыстың объективтік жағы әрекетсіздік арқылы ірі мөлшердегі несиелік
берешекті атаудан тиісті сот актісі заңды күшіне енгеннен кейін әдейі
жалтару бойынша жүзеғе асырылады. Мұндай әрекетсіздікті істеуден әдейі
жалтарған деп тануға — біріншіден несиелік берешекті өтеуден кінәлі адам
тиісті сот актісі заңды күшіне енгеннен кейін, екіншіден несиені өтеу-ден
жалтару әдейі, үшіншіден ірі мөлшердегі несиелік-берешекті өтеуден жалтару
арқылы істелетіндігі негіз болады. Қылмыс кұрамы жағынан формальдық болып
табылады, қылмыс заңда көрсетілген зардап ірі мөлшердегі несиені тиісті сот
актісі заңды күшіне енгеннен кейін өтеуден жалтарған уақыттан бастап
аяқталған деп саналады. Ірі мөлшердегі несиелік берешектін түсінігі осы
баптың ескертуінде көрсетілген.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі.
Қылмыстың субъектісі заңда тура көрсетілген. Ол несие алған ұйым
жетекшісі немесе жеке азамат.
Монополистік іс-әрекеттер және бәсекені әдейі шектеу (196-бап)
Қылмыстық кодекетің 196-бабында "Монополиялық жоғары немесе төмен
бағаны белгілеу мен ұстап тұру, сондай-ақ рынокты бөліп алу, рынокқа кіруді
шектеу, одан экономикалық қызметтің басқа да субъектілерін ығыстыру,
бірыңғай баға белгілеу немесе ұстап тұру арқылы бәсекені шектеу, егер бұл
әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе —
монополистік іс-әрекеттер және бәсекені әдейі шектеу үшін" қылмыстық
жауаптылық белгілеген.
Нарықтық экономиқаның басты белгілерінің бірі нарықтық заңдардың өзін-
өзі, яғни сұраныстың ұсынысты ретке келтіруі болып табылады. Осы жағдайға
байланысты нарықтың бірқалыттғы қызмет етуінің және дамуының басты
шарттарының бірі болып бәсекеге негізделген заңдардың жүзеге асырылуы болып
табылады. Бірақта нарықтың өзін-өзі ретке келтіру процесінде санқилы
бәсекені әдейі шектейтін нысандарды туындатады. Мұндай ретте мемлекет құқық
нормадарын ретке келтіру және корғау мақсатымен экономиқалық юязмет
субъектілерінің қызметіне араласуға міндетті. Экономика саласында
шаруашылық жүргізуші субъектілердің нарықтағы заңсыз үстемдікке жол бермеу,
әртүрлі киянаттарын тойтару мақсатымен мемлекет антимонополиялық реттеу
арқылы экономикаға мемлекеттік ыкпал етеді. Мемлекеттің монополиялық
(мемлекеттік және табиғи) реттеуінің кұқықтық базасы Қазақстан
Ресгтубликасының 1998 жылғы 9 шілдеде қабылданған "Табиғи монополиялар
туралы" заңы болып табылады. Осы түрғыдағы қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыс
ретінде қарастырылып, оның жауаптылығы ҚК-тің 195-бабында көрсетілген.
Қылмыстың тікелей объектісі — адал бәсекеге негізделіп, нарықта
үстемдік жағдайға ие болған шаруашылық субъектілерiнiң қызметін реттейтін
қоғамдық қатынастар.
Қылмыс объективтік жағынан мыяадай әрекеттерді істеу арқылы көрініс
табады:
1) монополиялық. жоғары немесе төмен бағаны белгілеу мен ұстап тұру;
2) бәсекені шектеу монополиялық іс-әрекеттер және бәсекені анықтау
заңдарына сәйкес монополистік іс-әрекеттер бәсекені шектеуге, тежеуге
немесе жоюға жол бермеуі қажет. Осыған байланысты монополиялық жоғары
немесе төмен бағаны белгілеу мен ұстап тұру заңға қайшы әрекет болып
табылады. Монополиялық жоғары баға белгілеу деп тауар нарығында үстемдік
жағдайға ие болған шаруашылық, субъектісінің, сапасы төмен тауарына
көтеріңкі, жоғары баға қоиып оған жұмсалған шығының өндіріп алумен бірге
одан пайда табуын айтамыз. . Монополиялық төмен бағаны белгілеуге нарыкта
үстемдік жағдайға ие болған шаруашылық субъектілерiнiң өзара келісіп
бәсекені шектеу мақсатымен, бәсекелесін нарықтан ығыстыру үшін сатылатын
тауарға көрінеу төмен баға белгілеп сатып алу, сөйтіп тауар өндірушіге зиян
келтіру, тауар сатушылардың есебінен қосымша пайда табу сияқты әрекеттер
жатады. Бәсекені шектеу — рынокты бөліп алу, рынокқа кіруді шектеу, одан
экономиқалық қызметтің басқа субъектілерін ығыстыру, бірыңғай баға белгілеу
немесе ұстап тұру әрекеттері арқылы көрініс табады.
Рынокты бөліп алу дегеніміз тауар өндірушілердің өзара келісіп сауда
алаңын өзара бөліске салып, басқа тауар өндірушілерді сол жерге кіргізбеу
амалын жасауы болып табылады. Немесе қаржысы көп кәсіпкер сауда орнындағы
барлық қоймаларды, тауар сататын, сақтайтын орындарды жалға алып, оны
мақсатты пайдаланбай, басқа субъектілердің рынокқа кіруіне . қолдан шектеу
жасайды. Кәсіпкерлер өзара келісіп басқа субъектілерді ығыстыру мақсатымен
тауарларға бірыңғай жоғары немесе төмен баға белгілеп белгілі бір уақытқа
үстап .түруы мүмкін, сөйтіп олар рыноқта өздерiнiң үстемдігін орнату арқы-
лы басқа кәсіпкерлерді сол орыннан ығыстырып шығарады. Осы көрсетілген
әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе қылмыс
құрамы аякталған деп танылады. Осы қылмыс кұрамы материалдық құрамға
жататындықтан қоғамға к.ауіпті іс-әрекет пен оның зардабының арасындағы
себепті байланысты анықтау қажет. Ірі зияннын түсінігі КК-тің 189-бабында
берілген[4].
Қылмыстық кодекстің 196-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын
белгілері көрсетілген: а) бірнеше рет; б) адамдар Тобының алдың ала сөз
байласуы бойынша; в) ұйымдасқан топ жасаған; г) адамның қызмет бабын
пайдалануымен жасалған әрекеттер.
Қылмыстық кодекстің 196-бабының 3-тармағында көрсетілген қылмысты
ерекше тәсілмен істеу арқылы монополиялық баға белгілеуге немесе бәсекені
шектеуге қол жеткені үшін жауаптылық белгіленген. Бұл күш қолданып немесе
күш қолданамын деп Корқытып, сол сияқтй бөтеннің мүлкін жойып не Бүлдіріп,
не оның мүлкін жоямын немесе Бүлдіремін деп қорқытып қасалған (қорқытып алу
белгісі жоқ) әрекеттер болып табылады.
Бұл жерде коркыту қылмыстың тәсілі ретінде қарастырылады. Осындай
қоркыту әрекеттері арқылы субъект монополиялық баға белгілеп бәсекені
шектеуге әрекет етеді немесе мақсатына жетеді. Мұндағы күш қолдана, күш
қолданамын деп қоркыту, мүлікті жою, Бүлдіру, немесе мүлікті БҮлдіремін,
жоя-мын деп қорқытудың түсінігі ҚК-тің 181-бабындағы осындай түсініктермен
бірдей. Егер кінәлінің іс-әрекеті жоғарыда көрсетілген әрекеттерді істеу
арқылы мүлікті немесе мүлікке, құқықты беруді талап етумен ұштасса, онда
оның әрекеті Қылмыстық кодекстің 181-бабымен сараланады.
Көпшілік сауда-саттықтар мен аукциондарды өткізудiң белгіленген
тәртібін әдейі бұзу (197 бап)
Қылмыстық кодекстің (197-бап) бойынша "Көпшілік сауда-саттықтар немесе
аукциондар өткізу тәртібін өрескел бұзу мүлік иесіне, сауда-саттықты немесе
аукциондарды ұйымдастырушыға, сатып алушыға немесе өзге шаруашылық.
жүргізуші субъектіге ірі зиян келтірсе"— қылмыстық жауаптылық белгіленген.
Қылмыстың объектісі болып көпшілік сауда-саттықтар мен аукциондарды
өткізудің заңда белгіленген тәртібіне байланысты қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың жәбірленушісі болып — мүлік иесі, сауда-саттықты,
аукциондарды ұйымдастырушылар, сатып алушылар мен өзге шаруашылық
субъектілері танылады.
Объективтік жағынан қылмыс кұрамы мына әрекеттерді істеу арқылы жүзеге
асырьшады:
1) көпшілік сауда-саттық немесе аукциондар өткізу тәртібін өрескел
бұзу;
2) осының салдарынан мүлік иесіне, сауда-саттықты немесе аукциондарды
ұйымдастырушыға, сатып алушыға немесе өзге шаруашылық жүргізуші субъектіге
ірі зиян келтірілсе;
3) қоғамға қауіпті іс-әрекет пен келтірілген зардаптың арасындағы
себепті байланыс.
Көпшілік сауда-саттық немесе аукциондар өткізу тәртібі арнаулы
нормативтік актілермен белгіленеді. Осы белгіленген ережелерді өрескел бүзу
осы көрсетілген қылмыстың объективтік жағының белгінi құрайды. Өрескел бұзу
деп сауда-саттық немесе аукцион өткізу тәртібін көрінеу бұзу, бұрмалау,
теріс қолдану болып табылады. Егер осы әрекеттен жәбірленушіге ірі зиян
келтірілсе қылмыс кұрамы аяқталған деп танылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет
пен келтірілген ірі зиянның арасын байланыстыратын себепті байланыс орын
алуы қажет. Себепті байланыс жоқ болса қылмыс құрамы да болмайды. Осыған
орай сауда-саттық немесе аукцион ережелерін өрескел бұзу заңда көрсетілген
зардапқа әкеп соқпаса, оңда кінәлінің іс-әрекеті қылмыс емес, басқа құқық
бұзушылық ретінде сараланады.
Қылмыс субъективтік жашнан тікелей және жанама қасақаналықпен
істеледі. Өйткені кінәлі адам көғалілік сауда-саттықтар мен аукциондарды
өткізудің белгіленген тәртібін әдейі бұзғанын біледі және соны бұзу арқылы
заңда көзделген зардаптардың орын алуын тілейді немесе соған саналы түрде
жол береді.
Қылмыстың субъектісі — сауда-саттық пен аукцион өткізуге , жауаһты
жасы 16-ға келген, есі дұрыс адам.
Көрінеу жалған жарнама беру (198-бап)
Жарнамада жарнама берушінің пайдакүнемдік ниетпен жасаған және ірі
зиян келтірген тауарларға, жұмыстарға немесе қызмет көрсетуге, сондай-ақ
оларды өндірушілерге, орындаушыларға немесе сатушыларға қатысты көрінеу
жалған ақпаратты пайдалануы — көрінеу жалған беру деп танылып, ол үшін
Қылмыстық кодекстің 198-бабында жауаптылық белгіленген.
Қылмыстың тікелей объектісі — экономиқалық қызмет субъектілерінің адал
бәсекелестігін реттейтін қоғамдық қатынастар.
Объективтік жағынан қылмыс кұрамы іс-әрекет пен заңда көрсетілген
зардаптын болуымен және іс-әрекет пен зардап арасындағы себепті байланыстың
болуы арқылы сипатталады.
Жарнама дегеніміз тауардың күны немесе басқа да қызмет көрсетудің,
оларға деген сұранысты туғызудың шарттары туралы акпарат болып табылады.
Бұл қылмыстың объективтік жағы — жарнамада жарнама берушінің пайдакүнемдік
ниетпен тауарлар, жұмыстар немесе қызмет көрсетулерге, сондай-ақ. оларды
өндірушілерге, орындаушыларға немесе сатушыларға қатысты жалған акпаратты
пайдалануы арқылы жасалады. Мысалы: тауардың сапасы туралы, жұмыс немесе
қызмет көрсету — олардың адамдар және жануарлар дүниесіне қауіпсіздігі,
тауардың дайындаушылары, жасалған орны, тауар беягісі туралы жалған
ақпараттар беру. Мұндай іс-әрекеттермен кұрес жүргізу тұтанушылар мұқығын
қорғау ассоциациясы арқылы жүзеге асырылады. Егер жоғарыда айтылған
ақпараттарда көрінеу жалған қылмыстар берілсе, онда оның таратылуы осы
қылмыстың объективтік жағының белгісін құрайды.
Көрінеу жалған жарнама беру үшін қылмыстық. Жауаптылық тек қана ірі
зиян келтірілген жағдайда орын алады. Құрылысы жағынан қылмыс құрамы
материалдық, Субъективтік жағынаң қылмыс тікелей қасақаналықпен және
пайдакүнемдік мақсатпен істеледі. Көрінеу жалған жарнама берген кінәлі адам
өзінің жарнамада тауарларға, жұмыстарға немесе қызмет көрсетуге байланысты,
сондай-ақ оларды өндірушілерге, орындау-шьіларға немесе сатушыларға қатысты
қөрінеу жалған акпарат пайдаланғанын сезеді және тұтынушыларға және
басқаларға ірі зиян келуі мүмкін екенін немесе мұндай зиян сөзсіз бола-
тының алдың ала болжайды, бірақ пайдакүнемдік мақсатпен соның болуын
тілейді. Мұндай жарнама беру аршлы кәсіпкер өз тауарын, жұмыс немесе қызмет
көрсету артықшылығын дәріптеп бәсекелесін рыноктан ығыстыруды ниеттейді.
Осыған орай жарнама бергенде көрінеу жалған мәлімет беруді аныктау қажет.
Егер мұндай жарнама абайсыздықлен таратылса, онда іс-әрекет қылмыс емес
болып табылып, жауаптылық азаматтык құқық нормасы арқылы реттеледі.
Қылмыстың субъектісі — кәсіпкер, жарнама қызметін жүзеге асыратын
жетекші немесе оны жүзеге асырущы.
Тауарлық белгіні заңсыз пайдалану (199-бап)
Тауарлық белгіні заңсыз пайдалану деген ұғым Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексiнiң 199-бабының 1 және 2-тармақтарында көрсетілген екі
бірдей жеке қылмыс құрамын қамтиды. Объектісі, субъектісі және субъективтік
жактары өзара ұксас бұл қылмыс құрамдары бір-бірінен объективтікі жағы және
қылмыстың заты бойынша ғана ажыратылады.
Тауар белгісін заңсыз пайдалану — бұл арам ниетті бәсекелестіктін бір
түрі. Арам ниетті бәсекелестік шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қолданылып жүрген заңдардың, нормативтік актілердің талаптарын қайшы әрекет
жасау арқылы кәсіпкерлік қызметтi артықшылықтар алуға, басқа кәсіпкерлердiң
іскерлік беделіне, мүлкіне зиян келтіру өрекеттерін айтамыз.
Қылмыстық-кодекстің 199-бабының 1-тармағында "Бөтеннің тауарлық
белгісін, қызмет көрсету белгісін, фирмалық атауын, тауардың шығатын
орнының атауын немесе олармен біртектес тауарларға немесе қызмет
көрсетулерге арналған ұқсас таңбаларды заңсыз пайдалану, егер бұл әрекет
бірнеше рет жасалса немесе ірі зиян келтірсе", ал осы баптың 2-тармағында
"Қазақстан Республикасында тіркелген тауарлық белгіге немесе тауарлардың
шІыққан орнының атауына қатысты ескерту таңбаларын заңсыз пайдалану, егер
бұл әрекет бірнеше рет жасалса немесе ірі зиян келтірсе — тауарлық белгіні
заңсыз пайдалану құрамы орын алады" деп белгіленген.
Қылмыстың объектісі адал бәсекелестікті және тауар белгілерін
пайдалану кұқығын реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Егер тауар тұтынушылардың заңды құкығы мен мүддесіне зиян келтірiлсе,
онда факультативті тікелей объектіге қол сұғылады.
Қылмыстың заты — тауарлық белгі, қызмет көрсету белгісі, фирмалық
атау, тауардың шығатын орнының атауы немесе олармен біртектес тауарларға
немесе қызмет көрсетулерге арналған ұқсас таңбалар. Бұл мәселелер Қазақстан
Республикасының 1993 жылғы 18 қаңтардағы "Тауар белгілері, қызмет көрсету
белгілері және тауардың шығатын орнының атауы туралы" арнаулы заңында
көрсетілген.
Тауар белгісі — тауардың немесе біртектес тауардың өзіндік сөзбен,
өрнекпен немесе басқадай шартты белгілері болып табылады. Тауар белгісін
пайдалану тауар өндірушінің субъективтік құқығы және ондай белгіні
пайдалануға тек қана патенттік ведомстводан тіркеуден өткен сон жол
беріледі.
Қызмет көрсету белгісі — ұйымдардың көрсететін қызметі мен атқаратын
жұмыстары туралві белгілері. Қызмет көрсету белгісі заңға сәйкес тауар
белгісіне теңестіріледі. Қызмет көрсету белгісі тиісті заңды ұйымдар арқылы
тіркеуден өтеді және оның иесіне тиісінше заңға негізделген куәлік
беріледі.
Фирманың атауы да өзіндік белгілермен өрнектеледі және ол да тиісті
заңды ұйымда тіркеуден өтеді.
Тауардың шығатын орны — тауар шығатын мемлекеттің, тұрғын елді
пункттің, географиялық объектінің атауы, ол тиісті заңмен белгіленген
тәртіппен тіркеуден Өтеді және ол жөнінде иеленушіге мерзімсіз
уақытқатауардың шығатын орнын көрсететін белгіні пайдалану құқығы беріледі.
Объективтік жағынан қылмыс әрекет арқылы — бөтеннің тауарлық белгісін
оның иесінің келісімінсіз пайдалану, тауарға бөтен белгіні қосып көрсету,
тауарды бөтеннің тауар белгісімен айналымға шығару, шындыққа сай келмейтін
фирмалық атаудьі, тауардың шығатын орнының атауын немесе олармен біртектес
тауарларға немесе қызмет көрсетулерге арналған ұқсас таңбаларды заңсыз
пайдалану арқылы істеледі. Қылмыс көрсетілген әрекеттерді әлденеше рет (екі
немесе одан да көп) көп істеген жағдайда (формальдық кұрам) немесе заңды
көрсетілген зардап — ірі зиян келтірілген уақыттан бастап (материалдық
құрам) аякталған деп танылады. Ірі зиянның түсінігі ҚК-тің 189-бабында
көрсетілген. Ірі зиян тауарлық белгінің заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz