Бағалы қағаздар жайлы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Бөлім. Бағалы қағаздар сипаттамасы.
1.1. Бағалы қағаздардың туралы түсінік.
Бағалы қағаздардың түрлері, олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бағалы қағаздар туралы
Қазақстан Республикасының қазіргі заңдары ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Жекеменшіктендіру . бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
II. Бөлім. Корпоративтік бағалы қағаздар
2.1 Корпоративтік бағалы қағаздар түрлері: ... ... ... ... ... ... ... ..16
а) Вексельдер.
б) Акциялар.
в) Облигациялар.
2.2. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Бағалы қағаз нарығының реттейтін жүйелер ... ... ... ... ... ... .36
III. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік бағалы қағаздардың дамуы.
3.0 Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары ... ... ... ... ...38
3.1 Қазақстан Республикасындағы акцияларды сату
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.2 Қазақстан Республикасындағы корпоративтік және муниципалды бағалы қағаздардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3. Бағалыдар нарығына қатысушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.4 Қор биржасы және оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.5 Биржалық операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
I. Бөлім. Бағалы қағаздар сипаттамасы.
1.1. Бағалы қағаздардың туралы түсінік.
Бағалы қағаздардың түрлері, олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Бағалы қағаздар туралы
Қазақстан Республикасының қазіргі заңдары ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Жекеменшіктендіру . бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
II. Бөлім. Корпоративтік бағалы қағаздар
2.1 Корпоративтік бағалы қағаздар түрлері: ... ... ... ... ... ... ... ..16
а) Вексельдер.
б) Акциялар.
в) Облигациялар.
2.2. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Бағалы қағаз нарығының реттейтін жүйелер ... ... ... ... ... ... .36
III. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік бағалы қағаздардың дамуы.
3.0 Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары ... ... ... ... ...38
3.1 Қазақстан Республикасындағы акцияларды сату
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.2 Қазақстан Республикасындағы корпоративтік және муниципалды бағалы қағаздардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3. Бағалыдар нарығына қатысушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.4 Қор биржасы және оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.5 Биржалық операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Бағалы қағаздар айналысын қамтамасыз ету және қор нарығын реттеу, дамыған мемлекеттердің нарықтық жүйесіндегі күрделі әлеуметтік – экономикалық проблемалардың бірі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының даму дәрежесі қоғамның тұрақтылығы мен макроэкономикалық даму индекаторының басты көрсеткіші болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қағаздар нарығының қалыптасуы, қаржы жүйесінің сауығуы мен өндірістің құлауын жеңу шешуші нәтиже болып табылатын, жалпы мемлекеттік инвестициялық саясатпен тығыз байланысты деп қарастырылады. Ол жай батыс нарықтарының көшірмесі және бір моменттік процесс болуы мүмкін емес.
Бұл қалыптасқан жағдайды зерттеуде, адекваттық нарықтық экономикаға бағалы қағаздар нарығының моделінің қалыптасуы және даму қажеттілігі шығады. Оның жалпы заңдылықтары және де өтпелі экономикадағы спецификалық ерекшеліктері болуы керек. Бірақ, берілген проблемаларды зерттеуде теориялық, тәжірибелік және реттеуші аспектілердің өзара байланыс және шарттастық сияқты тәжірибелік және теориялық жаңа әдістемелері, бағалы қағаздар нарығының толық функционалдануының басты шарты болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және даму проблемаларын, алыс және жақын шетел экономистері де зерттеген.
Орыс экономистері: Аликсеев М.Ю., Алехин Б.И., Бакушев Б.В., Машина М.В., Миркин П.М., Мусатов В.Т., Павлов С.В., Певзнер.П.А., Сизов Р.К., Трахтенберг И.А-дың еңбектері белгілі.
Қазақстан Республикасындағы қағаздар нарығының қалыптасуы, қаржы жүйесінің сауығуы мен өндірістің құлауын жеңу шешуші нәтиже болып табылатын, жалпы мемлекеттік инвестициялық саясатпен тығыз байланысты деп қарастырылады. Ол жай батыс нарықтарының көшірмесі және бір моменттік процесс болуы мүмкін емес.
Бұл қалыптасқан жағдайды зерттеуде, адекваттық нарықтық экономикаға бағалы қағаздар нарығының моделінің қалыптасуы және даму қажеттілігі шығады. Оның жалпы заңдылықтары және де өтпелі экономикадағы спецификалық ерекшеліктері болуы керек. Бірақ, берілген проблемаларды зерттеуде теориялық, тәжірибелік және реттеуші аспектілердің өзара байланыс және шарттастық сияқты тәжірибелік және теориялық жаңа әдістемелері, бағалы қағаздар нарығының толық функционалдануының басты шарты болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және даму проблемаларын, алыс және жақын шетел экономистері де зерттеген.
Орыс экономистері: Аликсеев М.Ю., Алехин Б.И., Бакушев Б.В., Машина М.В., Миркин П.М., Мусатов В.Т., Павлов С.В., Певзнер.П.А., Сизов Р.К., Трахтенберг И.А-дың еңбектері белгілі.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.
2. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаз туралы заңы»
3. Абдрахманова Г.Т. /«Ценные бумаги РК»/ Алматы 2002 г.
4. Абдрахманова.Г.Т. /«Проблемы функционирования
и перспективы развития рынка корпаративних ценных бумаг»/
5. Раланова В.А. /«Рынок ценных бумаг»/ Москва 1996 г.
6. Камаев В.Д. /«Экономика и бизнес»/
7. Кошенова /«Бағалы қағаздар нарығы»/ Алматы 1997 ж.
8. Сейтқасымов Г.С. /«Ақша. Несие. Банктер»/
9. Сейтқазина Р.С./«Банковское дело»/
10. Қазақстан Республикасының банктермен банк қызмет туралы заңдары 05.1995 ж.
11. Бағалы қағаздар нарығы. Б.А.Көшенова, Алматы, Экономика, 1999.
12. Банковское дело. Г.С.Сейткасымов, Алматы, Каржы-Каражат, 1998.
13. Бухгалтерский учет и отчетность в банках. Г.С.Сейткасымова, К.О.Шаяхметова, Г.ТАбдраимова, Алматы, Каржы-Каражат, 1998.
14. Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру. Н.А. Ғұмар, Р.Ж.Қалығұлова, Алматы, Арыс,2000.
15. "Банки Казахстана" журналы №5 2000ж.
2. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаз туралы заңы»
3. Абдрахманова Г.Т. /«Ценные бумаги РК»/ Алматы 2002 г.
4. Абдрахманова.Г.Т. /«Проблемы функционирования
и перспективы развития рынка корпаративних ценных бумаг»/
5. Раланова В.А. /«Рынок ценных бумаг»/ Москва 1996 г.
6. Камаев В.Д. /«Экономика и бизнес»/
7. Кошенова /«Бағалы қағаздар нарығы»/ Алматы 1997 ж.
8. Сейтқасымов Г.С. /«Ақша. Несие. Банктер»/
9. Сейтқазина Р.С./«Банковское дело»/
10. Қазақстан Республикасының банктермен банк қызмет туралы заңдары 05.1995 ж.
11. Бағалы қағаздар нарығы. Б.А.Көшенова, Алматы, Экономика, 1999.
12. Банковское дело. Г.С.Сейткасымов, Алматы, Каржы-Каражат, 1998.
13. Бухгалтерский учет и отчетность в банках. Г.С.Сейткасымова, К.О.Шаяхметова, Г.ТАбдраимова, Алматы, Каржы-Каражат, 1998.
14. Банктегі бухгалтерлік есеп және есеп беру. Н.А. Ғұмар, Р.Ж.Қалығұлова, Алматы, Арыс,2000.
15. "Банки Казахстана" журналы №5 2000ж.
Мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
I. Бөлім. Бағалы қағаздар сипаттамасы.
1.1. Бағалы қағаздардың туралы түсінік.
Бағалы қағаздардың түрлері, олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Бағалы қағаздар туралы
Қазақстан Республикасының қазіргі заңдары
... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Жекеменшіктендіру - бағалы қағаздар нарығын дамытудың
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...15
II. Бөлім. Корпоративтік бағалы қағаздар
2.1 Корпоративтік бағалы қағаздар
түрлері: ... ... ... ... ... ... ... ...16
а) Вексельдер.
б) Акциялар.
в) Облигациялар.
2.2. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
2.3 Бағалы қағаз нарығының реттейтін
жүйелер ... ... ... ... ... ... .36
III. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік бағалы
қағаздардың дамуы.
3.0 Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары ... ... ... ... ...38
3.1 Қазақстан Республикасындағы акцияларды сату
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42
3.2 Қазақстан Республикасындағы корпоративтік және
муниципалды бағалы қағаздардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...44
3.3. Бағалыдар нарығына
қатысушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.4 Қор биржасы және оның
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.5 Биржалық
операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...52
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Бағалы қағаздар айналысын қамтамасыз ету және қор нарығын реттеу,
дамыған мемлекеттердің нарықтық жүйесіндегі күрделі әлеуметтік –
экономикалық проблемалардың бірі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
даму дәрежесі қоғамның тұрақтылығы мен макроэкономикалық даму индекаторының
басты көрсеткіші болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қағаздар нарығының қалыптасуы, қаржы
жүйесінің сауығуы мен өндірістің құлауын жеңу шешуші нәтиже болып
табылатын, жалпы мемлекеттік инвестициялық саясатпен тығыз байланысты деп
қарастырылады. Ол жай батыс нарықтарының көшірмесі және бір моменттік
процесс болуы мүмкін емес.
Бұл қалыптасқан жағдайды зерттеуде, адекваттық нарықтық экономикаға
бағалы қағаздар нарығының моделінің қалыптасуы және даму қажеттілігі
шығады. Оның жалпы заңдылықтары және де өтпелі экономикадағы спецификалық
ерекшеліктері болуы керек. Бірақ, берілген проблемаларды зерттеуде
теориялық, тәжірибелік және реттеуші аспектілердің өзара байланыс және
шарттастық сияқты тәжірибелік және теориялық жаңа әдістемелері, бағалы
қағаздар нарығының толық функционалдануының басты шарты болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және даму проблемаларын, алыс және
жақын шетел экономистері де зерттеген.
Орыс экономистері: Аликсеев М.Ю., Алехин Б.И., Бакушев Б.В., Машина
М.В., Миркин П.М., Мусатов В.Т., Павлов С.В., Певзнер.П.А., Сизов Р.К.,
Трахтенберг И.А-дың еңбектері белгілі.
Батыс экономистерінің ішінде бағалы қағаздар нарығының функционалдану
проблемаларын зерттеген: П. Берже., Дж.М.Кейнс., Ш.Отто, Э.Роде, П. Роуз -
дың еңбектері белгілі.
Бұл проблеманың әртүрлі аспектілері мен жалпы нарықтық экономика
теориясымен байланысын Қазақстан ғалымдарының: Я.А.,Аубакиров Е.Б.
Жатқанбаев, Г.Д. Қарағусов, А.К. Қошанов, К.М. Нәрібаев, С.Н Нысанбаев,
У.К. Шеденов - тың еңбектерінде көрсетілген.
Реформа кезінде Қазақстанда іске асқан, институционалды қайта құрулар
- жекешелендіру, меншік формаларының өзгеруі, инвестициялық саясат, отандық
қор нарығын қалыптастыру мен дамуының негізі еді.
Қазақстанда қор нарығы, акционерлік қоғамдар құру нәтижесінде пайда
болды. Қор нарығының пайда болуы корпоративтік бағалы қағаздар айналысымен
шартталған. Акционерлік меншікті таратуда, бағалы қағаздардың ролі артады,
себебі, олар бос ақша қаражатын инвестициялық қорға рационалды түрде
айналуын қамтамасыз етеді. Сол себепті, мемлекет экономикасының даму
перспективалары, корпоративті бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру
ерекшеліктерімен анықталады.
Көптеген мекемелер қаржы ресурстарының назар аударарлық негізгі
құралдарын банкілік және комерциялық несиелерінен өздерінің акциясының
шығару мен айналу жолымен айналысатын жарғылық капиталдарынан көреді.
Мекемелердің облигация шығаруы, талап етілмей қалған инвестициялық ресурс
формасы. Облигацияның акциялардан айырмашылығы, айналыс мерзімі шектеулі.
Акционерлік қоғам сферасындағы инвестициялық дағдарыс және өндірістің
құлауын жеңу үшін, Қазақстанның корпоративті бағалы қағаздар нарығын
теориялық және тәжірибелік аспектілерін функционалдауға жаңа методологиялық
тәсілдеме қажет. Корпоративтік бағалы қағаздар нарығын оқытудың әлеуметтік
және макроэкономикалық аспектілері, нарықтың даму ерекшелікткрі мен мәніне
байланысты зерттеушілердің назарында қалып отыр.
1.1. Бағалы қағаздар туралы түсінік. Бағалы қағаздардың түрлері, олардың
жіктелуі.
Бағалы қағаз – бұл иесіне (ұстаушы) белгілі бір мөлшерде табыс алуға
құқық беретін, сондай-ақ оны шығарушылардың басқару шешімдеріне араласуға
құқық беретін куәлік немесе құжат.
Бағалы қағаз категория ретінде күрделі және динамикалық болып келеді.
Бұл әсіресе қор нарығының қалыптасу сферасында болып жатқан процестердің
қайшылығы мен интенсивтілігімен расталады. Бағалы қағаз жеке мазмұны мен
көрініс формасы бар, тарихи және спецификалық категория болып табылады.
Көптеген авторлар бағалы қағаздар түсінігін, тек оны иеленуші тұлға мен
айналысқа шығарушы тұлға арасындағы құқықтық қатынас ретінде қарастырады.
Ең алғаш рет бағалы қағаз түсінігін 1882 жылы Брунер ұсынған. Ол
бағалы қағаздарды жеке құқық туралы құжат ретінде анықтады.
Осы күнгі әдебиеттерде бағалы қағаздарға басқа да түсініктер берілген.
Общая экономическая теория (политэкономия) оқулығында, бағалы қағазға
келесідей анықтама берілген: бағалы қағаз – қандай да бір мүлікке
иеленушінің меншік құқығын куәландыратын және дивидент немесе пайыз түрінде
берілген қарыздық капитал құжаты.
Мельников В.Д. мен Ильясов К.К.: бағалы қағаз – мүліктік құқықты
куәландыратын немесе осындай құжат шығарушы мекеме мен иеленуші арасындағы
қарыздық қатынасты көрсететін ақша құжаты деп анықтама берген.
Бірнеше ғалымдар тобы (Кашаев В.Д., Булатов А.С.) : бағалы қағаз –
қандай да бір мүлікке иеленушінің беретін меншік құқығы немесе ақша алуға
мүмкіндік беретін қаржы құжаты деп санайды.
Клещев Н.Т., Федулов А.А. бағалы қағазды азаматтық құқық объектісі
ретінде қарастырады.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде бағалы қағаздарға
келесідей анықтама берілген : белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді
сақтай отырып, жүзеге асырулы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын
мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады. Бағалы
қағаздың берілуі оған деген құқықтың өтуімен сипатталады, ол оны жоғалтқан
жағдайда толық құжаттан айырылғандығын көрсетеді. Бағалы қағаздың келесідей
негізгі белгілері бар:
- бұл құжат
- құжат арнайы форма мен міндетті реквизмттерді сақтаумен құрылады.
- мүліктік құқықтарды айғақтайды
- мүліктік құқықтар оны көрсеткен немесе біреуге берген жағдайда,
бағалы қағазды алғаннан кейін құқықтары қолына өтеді.
Бағалы қағаз келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі.
1. Экономикалық жаратылысына қарай:
- Үлестік, яғни жарғылық капиталға үлес қосқандығын куәландыратын
бағалы қағаз.
- Қарыздық, яғни эмитеттің қарыздық міндеттемесін сипаттайтын бағалы
қағаз .
- Туынды, яғни белгілі бір тауарларды немесе валюталарды сатып алу,
сатуға құқық беретін екінші ретті бағалы қағаздар.
2.Эмитеттеріне байланысты:
- Мемлекет
- Акционерлік қоғам
- Комерциялық банк
- Ұлттық банк
- Инвестициялық қорлар
- Жеке зейнетақы қорлары
- Қор биржалары
- Брокерлік фирмалар
- Сауда ұйымдары
3.Айналыс мерзіміне байланысты:
- Мерзімді
- Мерзімсіз
4.Шығару нысанына (формасына) байланысты:
- Құжатты
- Құжатталмаған
5.Табыс төлеу тәсіліне қарай:
- Дивидентті акция
- Пайыз
- Купондық облигация
6.Айналыс аумағына қарай:
- Аймақтық
- Ұлттық
- Халықаралық
Мемлекеттің бағалы қағаздары – мемлекеттік бюджет тапшылығын
қаржыландыру үшін пайдаланылатын мемлекеттік органдар тарапынан шығарылатын
бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар келесідей түрлерге бөлінеді:
1. Шығару формасына қарай:
- құжатты
- құжатсыз
2.Нарыққа айналуына қарай:
- айналыста болатын – нарықты
- айналыста болмайтын – нарықсыз
3.Иелену тәсілдеріне қарай:
- атаулы
- мәлімдеуші
4.Мерзімдеріне қарай:
- қысқа
- орта
- ұзақ
5.Табыстылығына қарай:
- дисконттық
- купондық
- аралас
6.Эмитенттеріне қарай:
- Үкіметтік
- Ұлттық банктік
- Жергілікті билік органдар
Бағалы қағаздарға: облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар жатады.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін.
Атаулы қағазбен куәландырылған құқықтар, онда аталған адамға тиесілі
болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды
ұсынушыға тиесілі болады.
Ордерлік бағалы қағаздармен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға
тиесілі болады, ал ол бұл құқықтарды көзделген тәртіп бойынша берген
жағдайда басқа құқықты адамға тиесілі болады.
Жоғалған бағалы қағаз бойынша және де ордкрлік бағалы қағаз бойынша
ұсынушы құқығын қалпына келтіруді, із жүргізу заңдарында көзделген
тәртіппен сот жүргізеді.
Бағалы қағаздардың жіктелуі.
1.2. Бағалы қағаздар туралы Қазақстан Республикасының қазіргі заңдары.
Қазіргі заңдар Республика Конституциясына негізделген. Олар мемлекеттік
және жеке меншікті мойындап, оларды бірдей қорғауға кепіл болады.Сонымен
қатар, заңдар кәсіпшіліктің еркіндігін қамтамасыз етумен қатар бәсекенің
адалдығын қорғайды. Осы негізгі бастамаларды біріктіретін Республиканың
Азаматтық кодексінің (1994 жылы желтоқсанның 27-де қабылданған) жалпы
бөлімінде бағалы қағаздар мүліктік игіліктің бір түрі ретінде азаматтық
құқықтық объектісі болып еркін айналымға арналғаны танылған. Азаматтық
кодекстің 3 бөлімінің 2 бабында бағалы қағаздардың мазмұны көрсетіліп ,
олардың түрлері анықталып, бағалы қағаздарды шығарудың және оларды беруге
берудің негізгі ережелері мен талаптары бекітілген.
Азаматтық кодекстің нормаларына сәйкес мемлекет басшысы заң күші бар
жарлықтар шығарды. Олар Азаматтық кодекспен бірге бағалы қағаздар нарығын
дамытудың заңды негіздерін құрайды:
1. 1995 жылдың 21 сәуіріндегі Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы
№ 2227 Проезиденттің заң күші бар жарлығы. Жарлықтың әрекеті мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуге қойылатын талаптарға, оларды
орналастыру ережесі мен мезгіліне , акционерлерді тіркеуді жүргізетін
негізгі жағдайларға бағытталған. Атап өтетін басты жағдай, онда Ұлттық
комиссияның статусы анықталған: бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби істердің
түрі, оны лицензиялаудың жағдайы және бағалы қағаздармен жүргізілген
мәселені тіркеу тәртібі бекітілген;сонымен бірге жарлықта қор биржасын құру
және оның қызметін ұйымдастыру туралы ереже орын алған, бағалы қағаздар
нарығына кәсіби қатысушылардың құқы бекітілген.
Аталған жарлыққа Президенттің 1995 жылдың 5 желтоқсандағы №2672 және
1995 жылдың 23 желтоқсандағы №2720 жарлықтарымен өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді.
2. 1995 жылдың 2 мамырдағы шаруашылық серіктестіктері туралы №2255
Президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықта шаруашылықсубъектілерінің
бизнес құрып және оның дамуы үшін акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып, акция қаражатын тарту механизмінің құқықтық
мүмкіншілігі бекітілген. Акцияларды тек акционерлік қоғамдар шығарса,
облигацияларды акционерлік қоғамдар және жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер шығаруына болады.
Аталғана жарлыққа Президенттің 1995 жылдың 31 тамызындағы №2447
жарлығымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
3. 1995 жылдың 30 наурызындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы №2155 Президенттің заң күші бар жарлығы. Онда Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі мемлекеттік бағалы қағаздар шығаруға құқылы
және ол туралы жауапты( делінген. Аталған жарлыққа Президенттің 1995 жылдың
20 шілдесіндегі №2370, 1995 жылдың 2 тамызындағы №2396, 19955 жылдың 12
желтоқсанындағы №2672, 1996 жылдың 27 қаңтарындағы №2830 жарлықтарымен және
1996 жылдың 3 шілдесіндегі Қазақстан заңымен түзетулер енгізілді.
4. 1995 жылдың 31 тамызындағы Қазақстан Республикасының банктер және
банк ісі туралы №2444 Президенттің заң күші бар жарлығы екінші деңгейдегі
банктерге акция эмиссиялауға құқық берген. Банктік
операцияларға:құқықтықесептеу, бағалы қағаздарды сақтау, акциядан басқа
бағалы қағаздарды (облигациялар, депозиттік сертификаттар, вексильдер)
эмиссиялау, лицензиясы болған жағдайда бағалы қағаздар нарығындағы
делдалдық опнрациялар жатады.
Аталғана жарлыққа Президенттің 1996 жылдың 27 қаңтарындағы №2830
жарлығымен және 1996 жылдың 27қыркүйектегі Қазақстан заңымен өзгерістер
және толықтырулар енгізілді.
5. 1995 жылдың 24 сәуіріндегі Салықтар және басқа бюджетке т өленетін
міндеттемелер туралы №2235 Президенттің заң күші бар жарлығы. Осы
жарлықтың біраз тармақтары бағалы қағаздармен жүргізілетін
операциялардансалық төлеу сұрақтарына арналған. Бұл жарлыққа да бірнеше
өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
6. 1995 жылдың 23 желтоқсандағы жеке меншіктендіру туралы №2721
Президенттің заң күші бар жарлығы мемлекет меншігіндегі акционерлік
қоғамдардың акциялары жекемкеншіктендіру объектісі екенін, акциялардың
мемлекеттік думаларын жекемкеншіктендіру жағдайларын және тәртібін
көрсеткен.
7. 1995 жылдың 17 сәуіріндегі Лицензиялау туралы №2200 Президенттің
заң күші бар жарлығы бағалы қағаз нарығындағы кәсіби қызметті және қор
биржасының қызметін міндетті түрде лицензиялау керектігі көрсетілген. Бұл
жарлыққа да бірнеше дүркін өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
8. 1998 жылдың 10 шілдесіндегі Акционерлікқоғамдар туралы №2811
Қазақстан Республикасыныңзаңы. Осы заң акционерлік қоғамның құқықтық
жағдайын, оны құру, капиталдандыру, қайта құру және тарату тәртібін,
акционерлер мен үшінші тұлғалардың құқықтарын, міндеттерін, олардың
құқықтары мен мүддлелерін қорғау жағдайларын, қоғамның органдары мен
лауазымды адамдардың өкілеттілігі мен жауапкершілігін айқындайды.
9. Басқа заңдар және нормативті-құқықтық актілер. Оған бағалы
қағаздарды шығару және айналымға түсіру мәселелерін, Ұлттық комиссия
өкілдігін реттейтін Президенттің заң күші бар жарлықтары жатады. Мысалы,
Валютаны реттеу туралы қаң бойынша Ұлттық комиссия валюта қатынастарын,
соның ішінде, ішкі нарыққа шетел бағалы қағаздарын түсірудің тәртібін
реттейтін орган болып тағайындалады.
Басқа нормативті-құқықтық актілердің ішінде төмендегілерді атап айтуға
болады:
• Бағалы қағаздар нарығының кейбір мәселелерін реттейтін ережелері
бекіткен Қазақстан мемлекетінің қаулылары. Мысалы, Ұлттық комисси
туралы ережені бекіту – 1996 жылдың 28 наурызындағы №370 қаулы,
Бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасын бекіту туралы - 1996
жылдың 15 мамырындағы №608 қаулы, Орталық дипозиттері туралы ережені
бекіту, бағалы қағаз ұстаушыларының риестерін енгізу туралы,
кастодиалдық әс туралы - 1996 жылдың 29 шілдесіндегі қаулы. Осы
ережелер Ұлттық Комиссияның бағалы қағаздар жөніндегі орталық атқару
орган ретінде өкілеттігін және құрылымын анықтайды, ол үкіметке
кірмейді, орталык депозиттерді құру мен оның жұмысы жөніндегі
мәселелерді реттейді; бағалы қағаздар ұстаушылардың және кастодиалдық
істің (бағалы қағаздар сақтау және есептеу ітері) жағдайларын
анықтайды.
• бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның актілері - бағалы
қағаздар нарығы қызметін реттейтін ережелер. Соның ішінде, акциялар
мен облигациялардың мемлекеттік тіркеуін реттейтін, эмиссияларды
(мемлекеттік) орналастырады, брокерлер, диллерлер және тіркеушілерді
лицензиялауды, қор биржасының қызметін реттейтін ережелерді бекіткен
Ұлттық комиссияның қаулылары.
Басқа орталық атқару органдарының бағалы қағаздар айналымына байланысты
актілері. Мысалы, мемлекеттік меншікті басқару және жекешелендіру жөніндегі
Мемлекеттік Комитеттің актілері, Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру жөніндегі актілері.
Жоғарыда айтылған құқықтық негіздерге сай қазіргі кезде Қазақстанда
бірсыпыра қор биржалары құрылды, брокерлік және диллерлік кеңселер ашылып,
олар акциялардың мемлекеттік бағалы қағаздар түрлеріменмәмлелерге
қатысты.Сонымен қатар, Қазақстандағы акйионерлік қоғамдардың эмиссиясын
мемлекеттік тіркеуден өткізу іске асырылып, көптеген азаматтар бағалы
қағаздар нарығ,ында қызмет істеуге мамандандыру куәлігін алады. Алғашқы
тіркеуші компаниялар пайда бола бастады. Бағалы қағаздар нарығын дамыту
барысында алғашқы даулар да (оның ішінде сотқа талап қою! Кездесе бастады.
Қорыта айтқанда, қазіргі уақытта бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар
жетілген және бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздерін қалыптастыру
процесі аяқталды деуге болмайды. Нарықтық инфрақұрылым да қалыптасу
жолында. Дегенмен бүгігі күні айтылған заңдарды пайдаланудың нәтижесінде
республикадағы бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз етудің
жетістіктері мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіндік бар.
1.3 Жекеменшіктендіру - бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар ақша қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық
қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан
қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей
байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаға
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі - жекеменшік чектерін
(купондар) өмірге келтіреді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір бөлігін
қайтарымсыз пайдалануына құқық береді. Жекешелендіру чектеріне кез келген
жекеменшіктендірілген кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал
жекеменшіктендірілген кәсіпорын ұжымы мүшелері өз кәсіпорынның акциясын
жеңілдікпен сатып алуға құқы бар. Ондай сатып алуды да жекеменшіктендіру
чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға
айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукциондар да жүргізіледі.
Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен
бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың акциясын
сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып,
оған басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады, Инвестициялық
қорлардың акциясын сатып алушы сол қорлардың иемденушісінің біреуі болып
есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық
қорлар - жеке мекеме. Мемлекеттік инвестициялардың қорлаға салған чектерге
кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға,
сыйлық ретінде беруге де болады. Біздің елімізде жекеменшіктендіру 1994-
1995 жылдары өтті. Ол кездерде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық
ол қорларға чектерін тапсырғаны мен олардың орнына акция алғандары аз.
Жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа түрі —
жекеменшіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорындардың жаңа
ұйымдастыру құқықтың формасы — акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепті болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшіктендіру —
бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.
2.1.Корпоративтік бағалы қағаздар түсінігі.
Корпоративті бағалы қағаздар дегеніміз – акционерлік қоғамдардың соның
ішінде компаниялардың, фирмалардың,банктердің, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің айналысқа шығарған бағалы қағаздарды білдіреді.
Корпоративті бағалы қағаздар мынандай түрлерге бөлінеді : қарыздық,үлестік
және туынды бағалы қағаздар.
Қарыздық бағалы қағаздар – несиелік қатынастарды негіздейді. Егер ақша
құралдары белгілі мерзімге қолданылуға берілсе, оны басында белгіленген
процентпен қайтарады. Корпоративті бағалы қағаздардың бұл түріне
облигациялар, вексильдер, депозиттер, банктік қор сертификаттары жатады.
Үлестік бағалы қағазды иемденгеннен кейін оның иесі үлестік жеке меншік
иесі болады. Бұл бағалы қағаз акция ұстаушының Акциядағы жеке меншік
үлесін құқықтық түрде негіздейді.
Акциялар мен облигациялардан тұратын инвестиция портфелін толықтыратын
туынды бағалы қағаздар: окциондар, варранттар, фьюгерлік келісімдер. Туынды
бағалы қағаздар мемлекеттің бғалы қағаздар нарығына қызмет етеді.
Корпоративтік бағалы қағаздар мына жағдайда шығарылады:
• АҚ мекемелері және акцияларды құрылтайшылар арасында орналастыру;
• Қоғамның жарғылық капитал мөлшерінен көтерілуі;
• Қарыздық капиталды облигация шығыару жолымен тарту;
Дұрыс жұмыс істеп тұрған қор нарығы, екі негізгі нарықтан тұрады:
корпоративтік бағалы қағаздар нарығы (мекемелер мен банктердің акциялары)
және мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы.
а) Вексельдер
Өндірістегі жұмыстың айналымдылы, яғни өнімді өндіру, оны сату және
басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде көбіне қаржы қорының жетіспеуі
сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді сатып алушы
жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім несиеге
сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі – вексиль
пайда болады.
Вексиль – қарызды өтеуге заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі. Ол
бағалы қағаз. Вексильді борышкер яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексильді иемденишіге береді. Вексильдің мәні
– несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексиль берушінің) сатушыға (вексиль
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексиль шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие – қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып табылады. Себебі,
вексильдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен қатар,
саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы – ресурстардың айналымын жеделдету.
Сондықтан вексиль иемденуші төлемнің түсімін күтпей-ақ вексиль сатып
алушыны немесе оны тауар сатып алу үшін төлем қаржысы ретінде қолданушыны
іздестіреді. Әлбетте, вексильді банк сатып алады.
Вексиль – тауар-ақша қатынастарын және комерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан ең бір басты қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған
елдердің ақша айналымында вексиль елеулі орын алады. Қазіргі кезде
электронды несие жүйесінің кез-келген операцияны бар болғаны 1 сағаттың
ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы: Германияда вексиль ақша
айналымының 20-25 %).
Егер кәсіпорын өз иесін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым
қаржысының уақытша жетіспестігін вексильмен толтыру онша қиын емес. Ол үшін
саудадағы сенімді серігіне тауарды вексильге айырбастап берсе тауар-ақша
айналымын жеделдетеді. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың
қалыптасу кезінде төлем құралдарының жетіспеушілігі, өндірістің құлдырауы,
шаруашылық байланыстарының үзіліп және үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер
жиналу жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретінде вексильге деген ынта аса
түсуде. Сондықтан вексиль шаруашылық өмірге кең көлемде енуде. Қазірдің
өзінде вексиль айналымын реттейтін бірсыпыра ереже-құжаттар пайда болды.
Вексиль төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін
жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және
халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді. Вексиль айналымы экономикалық
қатынастардың сан-алуан жүйесін қамти алады.
Вексиль нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексиль айналымының негізі – серіктердің бірін-бірі еркін
таңдаумен және бірін-бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім.Вексильді
шығару және оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның маңызы зор.
Вексиль несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексиль
берушіге шамалы болса да, сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады.
Егер вексиль беруші тауардың сапасын,құнын, уақытында жіберілуін және
басқа да жағдайларын бақыласа, ол вексиль иемденуші серіктестің тек вексиль
алған уақытындағы төлем қабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, ол өте
маңызды , оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы
мүмкіншілігін де бақылайды. Вексиль келісіміне қатысушылардың бірін-бірі
бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған
міндеттемені нақты орындауға ұмтылу, нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға
жол ашады.
Басқа қарыз міндеттемелерін вексиль үш түрлі айырмашылығы бар:
➢ Біріншіден, вексильдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайда, не
мақсатқа алғандығы көрсетіліді;
➢ Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайда алғандығына
қарамыстан міндетті түрде өтеу керек;
➢ Үшіншіден, вексильдің айырмашылығы, яғни вексиль иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексильді айналыс қаржысы
ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол
себепті вексильді сауда ақшасы деп те атайды.
Қолдану өрісіне қарай вексиль жай және аудармалы вексиль, немесе тратта
болып екіге бөлінеді. Жай вексильді төлеуші, яғни вексиль беруші жазады.
Онда вексильді жазған жер, берген уақыт, қандай сомаға толтырылды, қай
уақытта және қай жерде өтеу керектігі көрсетіліп, вексиль иемденушіге
береді. Сонымен бірге, вексиль берушінің аты жөні жазылып, қолы қойылады.
Жай вексильдің айналысы
1. Вексельді сатып алушы сатушыға береді (векскель беруші – вексиль
иеленушіге);
2. Сатушы тауарды тиеп кояды, немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді
(векскль берушіге);
3. Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады;
4. Сатып алушы көрсетілген қызметке алынған тауарға ақы төлейді.
Жай вексельді пайдаланғанда тек екі жақ өзара әрекет жасайды, яғни
вексель беруші өзі делдалды қатыстырмай-ақ белгіленген уақытта вексель
иемденушіге қарызын өтейді. Егер аудармалы вексель пайдаланылса, онда
вексель айналысында бірнеше заңды немесе жеке тұлғалар қатысады - әдетте
үш, төрт және одан да көп контрагенттер қатысуы мүмкін.
Аудармалы вексель деп несие берушінің қарыз алушыға вексельді
көрсетілген соманы үшінші кісіге (реминетке) төлеу жөніндегі берген
жазбаша үкімін айтады. Трассат тратты бойынша акцепт берген жағдайда ғана
қарыздар болып есептеледі.
Акцепт дегеніміз – есеп айырбастауда төлеушінің (акцептанттың) өз
қарызын төлеуге жазбаша берген келісімі. Демек, акцепт есеп айырысудың бір
түрі.
Аудармалы вексельдің айналысы
1. Вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа), яғни қағаздарға
тауарды және траттаны (аудармалы вексельді) береді;
2. Төлеуші (трассат) вексель бойынша акцепт беріп, оны вексель берушіге
(трассатқа) қайтарады;
3. Вексель беруші (трассант) акцептелген вексельді ремитентке –
аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жіберіледі;
4. Ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемді өтеуге жібереді;
5. Трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге
вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды;
6. Ремитент вексельді несие берушіге жібереді;
7. Несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың
банкісіне жібереді;
8. Ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі
ә). АКЦИЯЛАР
Акция акционерлік қоғамның капиталына қаражат қосқандығын
куәландыратын жазбаша куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаз.
Акция өз кезегінде оның иесіне тиісті акция соммасына сәйкес салынған
капиталына белгілі бір дивидент алуға құқық береді. Акцияны иеленуші –
акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен
айырмашылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына қатынасады,
ал өнеркәсіптік облигацияны сатып алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты
пайыз төлеуге келісім шарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер
ақшаның несие берушісі болып саналмайды және сондықтанда ол қоғамнан өз
акциясына тұрақты девидент төлеуді және акция бағасы түскен жағдайда оны
сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық табысының
шамасы баланста көрсетілетін бағаға тәуелді. Акционерлердің жалпы
жиналысында бұл пайданы пайдалану, сондай-ақ дивидент нысанында пайданың
үлесін анықтау және төлеу сұрақтары шешіледі.
Егер акционерлік қоғам тиімді жұмыс істеп отырса онда акционерлік
капиталды ұлғайту үшін мүмкіндік жасалады. Бірақ акция иелері акционерлер
санын ұлғайтуға ұмтылмайды, себебі әр акционердің жаңадан шығарылатын
акцияларды сатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционер өзінде бар ескі
акциялар шамасына тең мөлшерде жаңа акциялар сатып ала алады.
Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор биржасында бір
кәсіпорынның акциялары бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында
ешқандайда өзгеріссіз қалуына қарамайақ әртүрлі бағаға ие болуы мүмкін.
Акционерлік қоғамның пайдасы келесідей түрге бөлінеді: оның бір бөлігі
акционерлер арасында бөлінеді; екіншісі – акционерлік компанияның резервіне
бағытталып және оның капиталын ұлғайту үшін немесе өндіріс құлдырауға не
дағдарысқа ұшыраған кезде девидент төлеуге қызмет етеді.
Әдетте АҚ-ның резервтері немесе заемдық резервтер деп аталатын
қорды құру саясатын жүргізеді. Сөйтіп, жинақталған қор таусылғанда ғана
акционерлік компания дивиденттерді қысқартады. Бұл АҚ-ның жақын арадағы
құлдырауы туралы белгісін білдіреді. Акцияны иеленушілер болса, аз дивидент
әкелетін акциялардан құтылуға тырысады. Сөйтіп, барлығының сол қоғамның
акцияларына құтылуға тырысуы, акция бағамының төмендеуіне жол береді. Егер
АҚ қызметін толық тоқтатса, акция иелері АҚ-ға қосқан қаражаттарын
толығымен жоғалтып, акция ешкімге қажетсіз жай қағазға айналады.
АҚ-ның бір қалыпты жұмыс жасау барысында акцияның иелері өздерінің
акцияларына тиісті дивиденттер алады. Акцияның номиналдық бағасы бойынша АҚ-
ның қалыптасуы негізінде сатылып, кейіннен олар біршама жоғары бағамен
сатылады. Бұл жағдайда табыстың нақты деңгейі рендит мына формула бойынша
есептеледі:
Егер де 50 теңгелік номиналдық құны бар акция 250 теңге бағасы бойынша
сатып алынса және ол бойынша 10 теңге дивидент төленетін болса, онда жылдық
табыс көрсеткіші келесідей болады:
Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп айту
қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін тосу бұл маңызды, себебі ондай акцияны
сату, ол акция бойынша біршама табысты (пайданы) қамтамасыз етуі мүмкін.
Демек, екінші бір сәт – бұл акция бағасының өсуін тосу, салымшыға ең күшті
ықпал етеді.
Қор биржасындағы және банктердегі акцияның бағымы деп аталады. Ол
негізінен екі факторға: дивидент мөлшеріне және қарыздық пайыз деңгейіне
байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент қаншалықты жоғары болса,
соғұрлым акция қымбат немесе оның бағасы жоғары келеді.
Акцияны сатып ала отырып, қаражат иесі одан алатын дивидент бойынша
табысты, өз капиталын банк немесе өнеркәсіп компаниясының тұрақты табысы
кепілдендірілген облигацияны сатып алу барысымен салыстырады. Банктегі
пайыз деңгейі – акция бағасының жоғарлауы немесе төменденуіне ықпал ететін
фактор болып табылады. Банктік пайыз жоғары болса, қор биржасындағы
акцияның бағасы төмен болады немесе керісінше. Айталық 100 теңгелік
номиналдық құны бар акция жыл сайын 12 теңге мөлшерінде дивидент алып
келіп отырсын делік, ал қарыздықпайыз деңгейі – 4% - болсын. Онда бұл
акцияның биржадағы бағасы 300 теңге, себебі осындай соманы банкіге 4%
жылдық мөлшерде салатын болсақ, одан 12 теңге сомасында табыс аламыз.
Демек акция бағасының формуласын төмендегідей формула көмегімен
анықтайды:
Бұл шамалар мәнінде акция бағалы сұраныс пен ұсыныс арасындағы шекті
қатынасты өзгерістерге байланысты бірқалыпты ауытқып отырады. Мұндай
ауытқулар әсіресе өндіріс құлдырауы мен дағдарыс кезінде қатты байқалуы
мүмкін. Дағдарыс кезінде дивиденттердің мөлшерінің азайған кезінде қарыздық
пайыз мөлшері өзінің жоғары шегіне жетіп акция бағамы күрт төмендейді.
Осындай ауытқулар механизмін биржалық мәмілелер процесінде өндіріс
активтерін иеленушілер кеңінен қолданады.
Акция бағалы әр түрлі бағыттардан туындайтын көптеген факторлардың
әсер етуінен құралады. Бір жағынан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуелді,
себебіакционерлік қоғамның акциясын сатып алуға жұмсалатын қаражаттың
несиеге берілетін ақшалай қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтанда пайыз
нысанындағы сыйақы экономикалықнегізделген болып саналады. Екінші жағынан,
дивидент шамасына, сол акционерлік қоғамның кәсіпкерлік қызметінің
жетістіктері де ықпал етеді. Мұндай жағдайда дивидент акционерлік қоғамда
түзілетік пайда сомасына тікелей тәуелді. Аталған акция бағамының шамасына
әр түрлі бағытта әсер етеді.
Акция бағасына ықпал етуші факторлардың ішінде, ақшаны ұстаушылардың
арасында бөлінетін пайда шамасын және сол акционерлік қоғамға жататын
кәсіпорындардың әр түрлі қорларын құруға бағытталған өаражат ретінде,
акционерлік қоғамда қалатын пайданы бөліп қарауаға болады.
Акция бағамының деңгейіне, сондай-ақ бағалы қағаздарға сұраныс пен
ұсыныс сияқты факторлар да ықпал етеді. Мұнда дүрбеленді сұраныс және
сұраныс пен ұсынысқа басқа түрлі ықпалдардың болуы мүмкін. Бұл жақтардың
әрқайсысының артында тиісті қаржылай ой-пікірлерді қамтыған қоғам
мүшелерінің көптеген тиімді және пайдалы іс-әрекеттері тұрады.
Қазіргі тәжірбиеде акцияның бастапқы құнын анықтау барысы есептелетін
барлық таза пайда, оған бөлінген пайданы қосқандағы шамасына да сүйенеді.
Акцияның нарықтық құны мұндай жағдайда мынадай формуламен анықталады: акция
бағамы тең бір акцияға есептелетін таза пайда шамасы, көбейтілген бағам
бөлінген акцияға келетін таза пайданың орташа қатынасына.
Акционерлік қоғам акционерлерге түрлі артықшылықтар беретін акцияларды
айналысқа шығарады. Акцияның мәлімдеуші және атаулы түрлері болады.
Мәлімдеуші акция – бұл оның иесіне компанияның акционері екендігін заңды
түрде куәландыруды білдіреді. Атаулы акцияларды шығару барысында
акционерлік қоғамды иеленушілер ретінде компанияның акционерлік кітабына
еңген акцияны ұстаушылар бола алады. Әрбір елде акционерлік қоғамның
қызметін реттеп отыратын әр алуан құқықтық актілер қызмет етеді.
Мәлімдеуші акциялар біршама қарапайым және сауда операцияларына өте
қолайлы.Мұндай жағдайда компания оларды иеленушілердің аттарын білмейді.
Бұл кезде ондай акцияны сату және сатып алу фирманың акционерлері, оның
ішінде акционерлік қоғам құрылтайшылары үшін көзге көрінбейтін зардаптар
мен әр түрлі қолайсыздықтарға әкелуі мүмкін.
Сондай-ақ, акциялар жай және артықшылығы бар акцияларға бөлінеді. Жай
акциялар оны иелендірушілерге қарастырылған акционерлік құқық негізінде
акционерлік қоғамның табысына сәйкес дивидент алып отыруға құқық береді.
Артыөшылығы бар акциялар жай акциялармен салыстырғанда оның иеленушілері
үшін әр түрлі нысанда болатын белгілі бір артықшыларды қарастырады. Олардың
біріне артықшылығы бар акциялар бойынша кепілдеген түрде белгілі бір табыс
нормасы, яғни акционерлік қоғамның барлық акцияларына келетін табыс шамасы
белгілі болғанға дейін төленеді.
Өз кезегінде артықшылығы бар акциялар екі түрге бөлінеді. Біріншісіне,
Акционерлік қоғамның қызметінің нәтижесіне байланыссыз алдын ала жоспарлы
табыс төленетін тіркелген дивидент акциялар жатады. Артықшылығы бар
акцияның бұл нысанының өзінің мәні жағынан облигациядан айырмашылығы жоқ.
Мұндай акциялар біршама сенімді, сондай-ақ олар дивиденттін ң өсуіне жол
бермейді. Артықшылығы бар акциялар кейінде, яғни тұрақты табысты басқа да
шектеулі мөлшерде қосымша табысәкелетін түрі де бар.
б) Облигациялар
Облигация – бұл оның иесінің облигация шығарушы компания немесе фирмаға
қаражат салғандығын куәландыратын, сонымен қатар оның шығарушысы
белгіленген мерзімде облигация номиналдық құнымен оған есептелген пайыз
қайтаруға байланысты міндеттемесін куәландыратын бағалы қағаздар.
Облигацияның түрі мен тұрпаты
- Өтеу мерзімі бойынша:
қысқа мерзімді. Өтеу мерзімі – 5 айға дейін;
орта мерзімді. Өтеу мерзімі – 5 - 10 айға дейін;
ұзақ мерзімді.Өтеу мерзімі – 10 айдан аса;
- Қамсыздандыру түрі бойынша;
- арнайы қамсыздандыруы жоқ облигациялар, олар бағалы қағаздар
шығарушыға сенім негізінде шығарылады. Ешбір арнайы активтер қарыз
міндеттемесін қамтамасыз ете алмайды. Егер осы облигация түрінің ұстаушысы
эмитенттің ортақ кредиторы болса, онда ол төлемдік қабілетінен айырылды
деген сөз. Бұл облигацияның көбісінің рейтингісі ААА. Ол – Central motors
Acceptans Corp, AT&T, IBM - облигацияларының эмитенттері.
- шығарушы қорын құру шартымен шығарылған облигациялар, басқа
категорияны құрмайды. Бұл облигациялар өтеп алу қоры мен облигацияны
өтеумен айналысатын ұйымдардың облигацияны шығару қабілеттілігі мен
сенімділігі арттырады.
- жылжымайтын мүлік ретінде қамтамасыз етілген облигациялар. Осындай
облигацияларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
I. Бөлім. Бағалы қағаздар сипаттамасы.
1.1. Бағалы қағаздардың туралы түсінік.
Бағалы қағаздардың түрлері, олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Бағалы қағаздар туралы
Қазақстан Республикасының қазіргі заңдары
... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Жекеменшіктендіру - бағалы қағаздар нарығын дамытудың
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...15
II. Бөлім. Корпоративтік бағалы қағаздар
2.1 Корпоративтік бағалы қағаздар
түрлері: ... ... ... ... ... ... ... ...16
а) Вексельдер.
б) Акциялар.
в) Облигациялар.
2.2. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
2.3 Бағалы қағаз нарығының реттейтін
жүйелер ... ... ... ... ... ... .36
III. Бөлім. Қазақстан Республикасындағы корпоративтік бағалы
қағаздардың дамуы.
3.0 Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары ... ... ... ... ...38
3.1 Қазақстан Республикасындағы акцияларды сату
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42
3.2 Қазақстан Республикасындағы корпоративтік және
муниципалды бағалы қағаздардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...44
3.3. Бағалыдар нарығына
қатысушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.4 Қор биржасы және оның
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.5 Биржалық
операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...52
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Бағалы қағаздар айналысын қамтамасыз ету және қор нарығын реттеу,
дамыған мемлекеттердің нарықтық жүйесіндегі күрделі әлеуметтік –
экономикалық проблемалардың бірі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
даму дәрежесі қоғамның тұрақтылығы мен макроэкономикалық даму индекаторының
басты көрсеткіші болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қағаздар нарығының қалыптасуы, қаржы
жүйесінің сауығуы мен өндірістің құлауын жеңу шешуші нәтиже болып
табылатын, жалпы мемлекеттік инвестициялық саясатпен тығыз байланысты деп
қарастырылады. Ол жай батыс нарықтарының көшірмесі және бір моменттік
процесс болуы мүмкін емес.
Бұл қалыптасқан жағдайды зерттеуде, адекваттық нарықтық экономикаға
бағалы қағаздар нарығының моделінің қалыптасуы және даму қажеттілігі
шығады. Оның жалпы заңдылықтары және де өтпелі экономикадағы спецификалық
ерекшеліктері болуы керек. Бірақ, берілген проблемаларды зерттеуде
теориялық, тәжірибелік және реттеуші аспектілердің өзара байланыс және
шарттастық сияқты тәжірибелік және теориялық жаңа әдістемелері, бағалы
қағаздар нарығының толық функционалдануының басты шарты болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және даму проблемаларын, алыс және
жақын шетел экономистері де зерттеген.
Орыс экономистері: Аликсеев М.Ю., Алехин Б.И., Бакушев Б.В., Машина
М.В., Миркин П.М., Мусатов В.Т., Павлов С.В., Певзнер.П.А., Сизов Р.К.,
Трахтенберг И.А-дың еңбектері белгілі.
Батыс экономистерінің ішінде бағалы қағаздар нарығының функционалдану
проблемаларын зерттеген: П. Берже., Дж.М.Кейнс., Ш.Отто, Э.Роде, П. Роуз -
дың еңбектері белгілі.
Бұл проблеманың әртүрлі аспектілері мен жалпы нарықтық экономика
теориясымен байланысын Қазақстан ғалымдарының: Я.А.,Аубакиров Е.Б.
Жатқанбаев, Г.Д. Қарағусов, А.К. Қошанов, К.М. Нәрібаев, С.Н Нысанбаев,
У.К. Шеденов - тың еңбектерінде көрсетілген.
Реформа кезінде Қазақстанда іске асқан, институционалды қайта құрулар
- жекешелендіру, меншік формаларының өзгеруі, инвестициялық саясат, отандық
қор нарығын қалыптастыру мен дамуының негізі еді.
Қазақстанда қор нарығы, акционерлік қоғамдар құру нәтижесінде пайда
болды. Қор нарығының пайда болуы корпоративтік бағалы қағаздар айналысымен
шартталған. Акционерлік меншікті таратуда, бағалы қағаздардың ролі артады,
себебі, олар бос ақша қаражатын инвестициялық қорға рационалды түрде
айналуын қамтамасыз етеді. Сол себепті, мемлекет экономикасының даму
перспективалары, корпоративті бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру
ерекшеліктерімен анықталады.
Көптеген мекемелер қаржы ресурстарының назар аударарлық негізгі
құралдарын банкілік және комерциялық несиелерінен өздерінің акциясының
шығару мен айналу жолымен айналысатын жарғылық капиталдарынан көреді.
Мекемелердің облигация шығаруы, талап етілмей қалған инвестициялық ресурс
формасы. Облигацияның акциялардан айырмашылығы, айналыс мерзімі шектеулі.
Акционерлік қоғам сферасындағы инвестициялық дағдарыс және өндірістің
құлауын жеңу үшін, Қазақстанның корпоративті бағалы қағаздар нарығын
теориялық және тәжірибелік аспектілерін функционалдауға жаңа методологиялық
тәсілдеме қажет. Корпоративтік бағалы қағаздар нарығын оқытудың әлеуметтік
және макроэкономикалық аспектілері, нарықтың даму ерекшелікткрі мен мәніне
байланысты зерттеушілердің назарында қалып отыр.
1.1. Бағалы қағаздар туралы түсінік. Бағалы қағаздардың түрлері, олардың
жіктелуі.
Бағалы қағаз – бұл иесіне (ұстаушы) белгілі бір мөлшерде табыс алуға
құқық беретін, сондай-ақ оны шығарушылардың басқару шешімдеріне араласуға
құқық беретін куәлік немесе құжат.
Бағалы қағаз категория ретінде күрделі және динамикалық болып келеді.
Бұл әсіресе қор нарығының қалыптасу сферасында болып жатқан процестердің
қайшылығы мен интенсивтілігімен расталады. Бағалы қағаз жеке мазмұны мен
көрініс формасы бар, тарихи және спецификалық категория болып табылады.
Көптеген авторлар бағалы қағаздар түсінігін, тек оны иеленуші тұлға мен
айналысқа шығарушы тұлға арасындағы құқықтық қатынас ретінде қарастырады.
Ең алғаш рет бағалы қағаз түсінігін 1882 жылы Брунер ұсынған. Ол
бағалы қағаздарды жеке құқық туралы құжат ретінде анықтады.
Осы күнгі әдебиеттерде бағалы қағаздарға басқа да түсініктер берілген.
Общая экономическая теория (политэкономия) оқулығында, бағалы қағазға
келесідей анықтама берілген: бағалы қағаз – қандай да бір мүлікке
иеленушінің меншік құқығын куәландыратын және дивидент немесе пайыз түрінде
берілген қарыздық капитал құжаты.
Мельников В.Д. мен Ильясов К.К.: бағалы қағаз – мүліктік құқықты
куәландыратын немесе осындай құжат шығарушы мекеме мен иеленуші арасындағы
қарыздық қатынасты көрсететін ақша құжаты деп анықтама берген.
Бірнеше ғалымдар тобы (Кашаев В.Д., Булатов А.С.) : бағалы қағаз –
қандай да бір мүлікке иеленушінің беретін меншік құқығы немесе ақша алуға
мүмкіндік беретін қаржы құжаты деп санайды.
Клещев Н.Т., Федулов А.А. бағалы қағазды азаматтық құқық объектісі
ретінде қарастырады.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінде бағалы қағаздарға
келесідей анықтама берілген : белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді
сақтай отырып, жүзеге асырулы тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын
мүліктік құқықтарды куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады. Бағалы
қағаздың берілуі оған деген құқықтың өтуімен сипатталады, ол оны жоғалтқан
жағдайда толық құжаттан айырылғандығын көрсетеді. Бағалы қағаздың келесідей
негізгі белгілері бар:
- бұл құжат
- құжат арнайы форма мен міндетті реквизмттерді сақтаумен құрылады.
- мүліктік құқықтарды айғақтайды
- мүліктік құқықтар оны көрсеткен немесе біреуге берген жағдайда,
бағалы қағазды алғаннан кейін құқықтары қолына өтеді.
Бағалы қағаз келесідей белгілеріне байланысты жіктеледі.
1. Экономикалық жаратылысына қарай:
- Үлестік, яғни жарғылық капиталға үлес қосқандығын куәландыратын
бағалы қағаз.
- Қарыздық, яғни эмитеттің қарыздық міндеттемесін сипаттайтын бағалы
қағаз .
- Туынды, яғни белгілі бір тауарларды немесе валюталарды сатып алу,
сатуға құқық беретін екінші ретті бағалы қағаздар.
2.Эмитеттеріне байланысты:
- Мемлекет
- Акционерлік қоғам
- Комерциялық банк
- Ұлттық банк
- Инвестициялық қорлар
- Жеке зейнетақы қорлары
- Қор биржалары
- Брокерлік фирмалар
- Сауда ұйымдары
3.Айналыс мерзіміне байланысты:
- Мерзімді
- Мерзімсіз
4.Шығару нысанына (формасына) байланысты:
- Құжатты
- Құжатталмаған
5.Табыс төлеу тәсіліне қарай:
- Дивидентті акция
- Пайыз
- Купондық облигация
6.Айналыс аумағына қарай:
- Аймақтық
- Ұлттық
- Халықаралық
Мемлекеттің бағалы қағаздары – мемлекеттік бюджет тапшылығын
қаржыландыру үшін пайдаланылатын мемлекеттік органдар тарапынан шығарылатын
бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздар келесідей түрлерге бөлінеді:
1. Шығару формасына қарай:
- құжатты
- құжатсыз
2.Нарыққа айналуына қарай:
- айналыста болатын – нарықты
- айналыста болмайтын – нарықсыз
3.Иелену тәсілдеріне қарай:
- атаулы
- мәлімдеуші
4.Мерзімдеріне қарай:
- қысқа
- орта
- ұзақ
5.Табыстылығына қарай:
- дисконттық
- купондық
- аралас
6.Эмитенттеріне қарай:
- Үкіметтік
- Ұлттық банктік
- Жергілікті билік органдар
Бағалы қағаздарға: облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар жатады.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін.
Атаулы қағазбен куәландырылған құқықтар, онда аталған адамға тиесілі
болады.
Ұсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды
ұсынушыға тиесілі болады.
Ордерлік бағалы қағаздармен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға
тиесілі болады, ал ол бұл құқықтарды көзделген тәртіп бойынша берген
жағдайда басқа құқықты адамға тиесілі болады.
Жоғалған бағалы қағаз бойынша және де ордкрлік бағалы қағаз бойынша
ұсынушы құқығын қалпына келтіруді, із жүргізу заңдарында көзделген
тәртіппен сот жүргізеді.
Бағалы қағаздардың жіктелуі.
1.2. Бағалы қағаздар туралы Қазақстан Республикасының қазіргі заңдары.
Қазіргі заңдар Республика Конституциясына негізделген. Олар мемлекеттік
және жеке меншікті мойындап, оларды бірдей қорғауға кепіл болады.Сонымен
қатар, заңдар кәсіпшіліктің еркіндігін қамтамасыз етумен қатар бәсекенің
адалдығын қорғайды. Осы негізгі бастамаларды біріктіретін Республиканың
Азаматтық кодексінің (1994 жылы желтоқсанның 27-де қабылданған) жалпы
бөлімінде бағалы қағаздар мүліктік игіліктің бір түрі ретінде азаматтық
құқықтық объектісі болып еркін айналымға арналғаны танылған. Азаматтық
кодекстің 3 бөлімінің 2 бабында бағалы қағаздардың мазмұны көрсетіліп ,
олардың түрлері анықталып, бағалы қағаздарды шығарудың және оларды беруге
берудің негізгі ережелері мен талаптары бекітілген.
Азаматтық кодекстің нормаларына сәйкес мемлекет басшысы заң күші бар
жарлықтар шығарды. Олар Азаматтық кодекспен бірге бағалы қағаздар нарығын
дамытудың заңды негіздерін құрайды:
1. 1995 жылдың 21 сәуіріндегі Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы
№ 2227 Проезиденттің заң күші бар жарлығы. Жарлықтың әрекеті мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуге қойылатын талаптарға, оларды
орналастыру ережесі мен мезгіліне , акционерлерді тіркеуді жүргізетін
негізгі жағдайларға бағытталған. Атап өтетін басты жағдай, онда Ұлттық
комиссияның статусы анықталған: бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби істердің
түрі, оны лицензиялаудың жағдайы және бағалы қағаздармен жүргізілген
мәселені тіркеу тәртібі бекітілген;сонымен бірге жарлықта қор биржасын құру
және оның қызметін ұйымдастыру туралы ереже орын алған, бағалы қағаздар
нарығына кәсіби қатысушылардың құқы бекітілген.
Аталған жарлыққа Президенттің 1995 жылдың 5 желтоқсандағы №2672 және
1995 жылдың 23 желтоқсандағы №2720 жарлықтарымен өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді.
2. 1995 жылдың 2 мамырдағы шаруашылық серіктестіктері туралы №2255
Президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықта шаруашылықсубъектілерінің
бизнес құрып және оның дамуы үшін акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып, акция қаражатын тарту механизмінің құқықтық
мүмкіншілігі бекітілген. Акцияларды тек акционерлік қоғамдар шығарса,
облигацияларды акционерлік қоғамдар және жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер шығаруына болады.
Аталғана жарлыққа Президенттің 1995 жылдың 31 тамызындағы №2447
жарлығымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
3. 1995 жылдың 30 наурызындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы №2155 Президенттің заң күші бар жарлығы. Онда Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі мемлекеттік бағалы қағаздар шығаруға құқылы
және ол туралы жауапты( делінген. Аталған жарлыққа Президенттің 1995 жылдың
20 шілдесіндегі №2370, 1995 жылдың 2 тамызындағы №2396, 19955 жылдың 12
желтоқсанындағы №2672, 1996 жылдың 27 қаңтарындағы №2830 жарлықтарымен және
1996 жылдың 3 шілдесіндегі Қазақстан заңымен түзетулер енгізілді.
4. 1995 жылдың 31 тамызындағы Қазақстан Республикасының банктер және
банк ісі туралы №2444 Президенттің заң күші бар жарлығы екінші деңгейдегі
банктерге акция эмиссиялауға құқық берген. Банктік
операцияларға:құқықтықесептеу, бағалы қағаздарды сақтау, акциядан басқа
бағалы қағаздарды (облигациялар, депозиттік сертификаттар, вексильдер)
эмиссиялау, лицензиясы болған жағдайда бағалы қағаздар нарығындағы
делдалдық опнрациялар жатады.
Аталғана жарлыққа Президенттің 1996 жылдың 27 қаңтарындағы №2830
жарлығымен және 1996 жылдың 27қыркүйектегі Қазақстан заңымен өзгерістер
және толықтырулар енгізілді.
5. 1995 жылдың 24 сәуіріндегі Салықтар және басқа бюджетке т өленетін
міндеттемелер туралы №2235 Президенттің заң күші бар жарлығы. Осы
жарлықтың біраз тармақтары бағалы қағаздармен жүргізілетін
операциялардансалық төлеу сұрақтарына арналған. Бұл жарлыққа да бірнеше
өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
6. 1995 жылдың 23 желтоқсандағы жеке меншіктендіру туралы №2721
Президенттің заң күші бар жарлығы мемлекет меншігіндегі акционерлік
қоғамдардың акциялары жекемкеншіктендіру объектісі екенін, акциялардың
мемлекеттік думаларын жекемкеншіктендіру жағдайларын және тәртібін
көрсеткен.
7. 1995 жылдың 17 сәуіріндегі Лицензиялау туралы №2200 Президенттің
заң күші бар жарлығы бағалы қағаз нарығындағы кәсіби қызметті және қор
биржасының қызметін міндетті түрде лицензиялау керектігі көрсетілген. Бұл
жарлыққа да бірнеше дүркін өзгерістер мен толықтырулар енгізілген.
8. 1998 жылдың 10 шілдесіндегі Акционерлікқоғамдар туралы №2811
Қазақстан Республикасыныңзаңы. Осы заң акционерлік қоғамның құқықтық
жағдайын, оны құру, капиталдандыру, қайта құру және тарату тәртібін,
акционерлер мен үшінші тұлғалардың құқықтарын, міндеттерін, олардың
құқықтары мен мүддлелерін қорғау жағдайларын, қоғамның органдары мен
лауазымды адамдардың өкілеттілігі мен жауапкершілігін айқындайды.
9. Басқа заңдар және нормативті-құқықтық актілер. Оған бағалы
қағаздарды шығару және айналымға түсіру мәселелерін, Ұлттық комиссия
өкілдігін реттейтін Президенттің заң күші бар жарлықтары жатады. Мысалы,
Валютаны реттеу туралы қаң бойынша Ұлттық комиссия валюта қатынастарын,
соның ішінде, ішкі нарыққа шетел бағалы қағаздарын түсірудің тәртібін
реттейтін орган болып тағайындалады.
Басқа нормативті-құқықтық актілердің ішінде төмендегілерді атап айтуға
болады:
• Бағалы қағаздар нарығының кейбір мәселелерін реттейтін ережелері
бекіткен Қазақстан мемлекетінің қаулылары. Мысалы, Ұлттық комисси
туралы ережені бекіту – 1996 жылдың 28 наурызындағы №370 қаулы,
Бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасын бекіту туралы - 1996
жылдың 15 мамырындағы №608 қаулы, Орталық дипозиттері туралы ережені
бекіту, бағалы қағаз ұстаушыларының риестерін енгізу туралы,
кастодиалдық әс туралы - 1996 жылдың 29 шілдесіндегі қаулы. Осы
ережелер Ұлттық Комиссияның бағалы қағаздар жөніндегі орталық атқару
орган ретінде өкілеттігін және құрылымын анықтайды, ол үкіметке
кірмейді, орталык депозиттерді құру мен оның жұмысы жөніндегі
мәселелерді реттейді; бағалы қағаздар ұстаушылардың және кастодиалдық
істің (бағалы қағаздар сақтау және есептеу ітері) жағдайларын
анықтайды.
• бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның актілері - бағалы
қағаздар нарығы қызметін реттейтін ережелер. Соның ішінде, акциялар
мен облигациялардың мемлекеттік тіркеуін реттейтін, эмиссияларды
(мемлекеттік) орналастырады, брокерлер, диллерлер және тіркеушілерді
лицензиялауды, қор биржасының қызметін реттейтін ережелерді бекіткен
Ұлттық комиссияның қаулылары.
Басқа орталық атқару органдарының бағалы қағаздар айналымына байланысты
актілері. Мысалы, мемлекеттік меншікті басқару және жекешелендіру жөніндегі
Мемлекеттік Комитеттің актілері, Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру жөніндегі актілері.
Жоғарыда айтылған құқықтық негіздерге сай қазіргі кезде Қазақстанда
бірсыпыра қор биржалары құрылды, брокерлік және диллерлік кеңселер ашылып,
олар акциялардың мемлекеттік бағалы қағаздар түрлеріменмәмлелерге
қатысты.Сонымен қатар, Қазақстандағы акйионерлік қоғамдардың эмиссиясын
мемлекеттік тіркеуден өткізу іске асырылып, көптеген азаматтар бағалы
қағаздар нарығ,ында қызмет істеуге мамандандыру куәлігін алады. Алғашқы
тіркеуші компаниялар пайда бола бастады. Бағалы қағаздар нарығын дамыту
барысында алғашқы даулар да (оның ішінде сотқа талап қою! Кездесе бастады.
Қорыта айтқанда, қазіргі уақытта бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар
жетілген және бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздерін қалыптастыру
процесі аяқталды деуге болмайды. Нарықтық инфрақұрылым да қалыптасу
жолында. Дегенмен бүгігі күні айтылған заңдарды пайдаланудың нәтижесінде
республикадағы бағалы қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз етудің
жетістіктері мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіндік бар.
1.3 Жекеменшіктендіру - бағалы қағаздар нарығын дамытудың негізі
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар ақша қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық
қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан
қалыптасып келе жатқан жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей
байланысты. Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халық та осындай жаға
құбылыстар арқылы нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі - жекеменшік чектерін
(купондар) өмірге келтіреді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз иесіне
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір бөлігін
қайтарымсыз пайдалануына құқық береді. Жекешелендіру чектеріне кез келген
жекеменшіктендірілген кәсіпорынның акциясын сатып алуға болады. Ал
жекеменшіктендірілген кәсіпорын ұжымы мүшелері өз кәсіпорынның акциясын
жеңілдікпен сатып алуға құқы бар. Ондай сатып алуды да жекеменшіктендіру
чегімен төлеуге болады. Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға
айналған кәсіпорындардың акциясын сатып алу аукциондар да жүргізіледі.
Аукцион өтетіні туралы алдын ала ақпарат құралдарында жарияланады. Сонымен
бірге жекеменшіктендіру чегіне арнаулы инвестициялық қорлардың акциясын
сатып алуға болады. Ондай қорлар чектерді өздерінде көптеп шоғырландырып,
оған басқа акционерлік қоғамдардың акциясын сатып алады, Инвестициялық
қорлардың акциясын сатып алушы сол қорлардың иемденушісінің біреуі болып
есептеледі. Қор оған өз пайдасының бір бөлігін төлейді. Инвестициялық
қорлар - жеке мекеме. Мемлекеттік инвестициялардың қорлаға салған чектерге
кепілдік бермейді.
Осы айтылғандардан басқа жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға,
сыйлық ретінде беруге де болады. Біздің елімізде жекеменшіктендіру 1994-
1995 жылдары өтті. Ол кездерде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық
ол қорларға чектерін тапсырғаны мен олардың орнына акция алғандары аз.
Жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа түрі —
жекеменшіктендіру чегін нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорындардың жаңа
ұйымдастыру құқықтың формасы — акционерлік қоғамдардың көптеп құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепті болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшіктендіру —
бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.
2.1.Корпоративтік бағалы қағаздар түсінігі.
Корпоративті бағалы қағаздар дегеніміз – акционерлік қоғамдардың соның
ішінде компаниялардың, фирмалардың,банктердің, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктердің айналысқа шығарған бағалы қағаздарды білдіреді.
Корпоративті бағалы қағаздар мынандай түрлерге бөлінеді : қарыздық,үлестік
және туынды бағалы қағаздар.
Қарыздық бағалы қағаздар – несиелік қатынастарды негіздейді. Егер ақша
құралдары белгілі мерзімге қолданылуға берілсе, оны басында белгіленген
процентпен қайтарады. Корпоративті бағалы қағаздардың бұл түріне
облигациялар, вексильдер, депозиттер, банктік қор сертификаттары жатады.
Үлестік бағалы қағазды иемденгеннен кейін оның иесі үлестік жеке меншік
иесі болады. Бұл бағалы қағаз акция ұстаушының Акциядағы жеке меншік
үлесін құқықтық түрде негіздейді.
Акциялар мен облигациялардан тұратын инвестиция портфелін толықтыратын
туынды бағалы қағаздар: окциондар, варранттар, фьюгерлік келісімдер. Туынды
бағалы қағаздар мемлекеттің бғалы қағаздар нарығына қызмет етеді.
Корпоративтік бағалы қағаздар мына жағдайда шығарылады:
• АҚ мекемелері және акцияларды құрылтайшылар арасында орналастыру;
• Қоғамның жарғылық капитал мөлшерінен көтерілуі;
• Қарыздық капиталды облигация шығыару жолымен тарту;
Дұрыс жұмыс істеп тұрған қор нарығы, екі негізгі нарықтан тұрады:
корпоративтік бағалы қағаздар нарығы (мекемелер мен банктердің акциялары)
және мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы.
а) Вексельдер
Өндірістегі жұмыстың айналымдылы, яғни өнімді өндіру, оны сату және
басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде көбіне қаржы қорының жетіспеуі
сияқты жағдайларға душар болады. Сол кезде өнімді сатып алушы
жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім несиеге
сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі – вексиль
пайда болады.
Вексиль – қарызды өтеуге заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі. Ол
бағалы қағаз. Вексильді борышкер яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға, яғни вексильді иемденишіге береді. Вексильдің мәні
– несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының (вексиль берушінің) сатушыға (вексиль
иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.
Вексиль шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие – қаржы
қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып табылады. Себебі,
вексильдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен қатар,
саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем
міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы – ресурстардың айналымын жеделдету.
Сондықтан вексиль иемденуші төлемнің түсімін күтпей-ақ вексиль сатып
алушыны немесе оны тауар сатып алу үшін төлем қаржысы ретінде қолданушыны
іздестіреді. Әлбетте, вексильді банк сатып алады.
Вексиль – тауар-ақша қатынастарын және комерциялық несиені дамытуда
ертеден келе жатқан ең бір басты қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған
елдердің ақша айналымында вексиль елеулі орын алады. Қазіргі кезде
электронды несие жүйесінің кез-келген операцияны бар болғаны 1 сағаттың
ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы: Германияда вексиль ақша
айналымының 20-25 %).
Егер кәсіпорын өз иесін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым
қаржысының уақытша жетіспестігін вексильмен толтыру онша қиын емес. Ол үшін
саудадағы сенімді серігіне тауарды вексильге айырбастап берсе тауар-ақша
айналымын жеделдетеді. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың
қалыптасу кезінде төлем құралдарының жетіспеушілігі, өндірістің құлдырауы,
шаруашылық байланыстарының үзіліп және үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер
жиналу жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретінде вексильге деген ынта аса
түсуде. Сондықтан вексиль шаруашылық өмірге кең көлемде енуде. Қазірдің
өзінде вексиль айналымын реттейтін бірсыпыра ереже-құжаттар пайда болды.
Вексиль төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін
жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және
халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді. Вексиль айналымы экономикалық
қатынастардың сан-алуан жүйесін қамти алады.
Вексиль нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексиль айналымының негізі – серіктердің бірін-бірі еркін
таңдаумен және бірін-бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім.Вексильді
шығару және оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның маңызы зор.
Вексиль несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексиль
берушіге шамалы болса да, сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады.
Егер вексиль беруші тауардың сапасын,құнын, уақытында жіберілуін және
басқа да жағдайларын бақыласа, ол вексиль иемденуші серіктестің тек вексиль
алған уақытындағы төлем қабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, ол өте
маңызды , оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы
мүмкіншілігін де бақылайды. Вексиль келісіміне қатысушылардың бірін-бірі
бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған
міндеттемені нақты орындауға ұмтылу, нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға
жол ашады.
Басқа қарыз міндеттемелерін вексиль үш түрлі айырмашылығы бар:
➢ Біріншіден, вексильдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайда, не
мақсатқа алғандығы көрсетіліді;
➢ Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайда алғандығына
қарамыстан міндетті түрде өтеу керек;
➢ Үшіншіден, вексильдің айырмашылығы, яғни вексиль иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексильді айналыс қаржысы
ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол
себепті вексильді сауда ақшасы деп те атайды.
Қолдану өрісіне қарай вексиль жай және аудармалы вексиль, немесе тратта
болып екіге бөлінеді. Жай вексильді төлеуші, яғни вексиль беруші жазады.
Онда вексильді жазған жер, берген уақыт, қандай сомаға толтырылды, қай
уақытта және қай жерде өтеу керектігі көрсетіліп, вексиль иемденушіге
береді. Сонымен бірге, вексиль берушінің аты жөні жазылып, қолы қойылады.
Жай вексильдің айналысы
1. Вексельді сатып алушы сатушыға береді (векскель беруші – вексиль
иеленушіге);
2. Сатушы тауарды тиеп кояды, немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді
(векскль берушіге);
3. Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады;
4. Сатып алушы көрсетілген қызметке алынған тауарға ақы төлейді.
Жай вексельді пайдаланғанда тек екі жақ өзара әрекет жасайды, яғни
вексель беруші өзі делдалды қатыстырмай-ақ белгіленген уақытта вексель
иемденушіге қарызын өтейді. Егер аудармалы вексель пайдаланылса, онда
вексель айналысында бірнеше заңды немесе жеке тұлғалар қатысады - әдетте
үш, төрт және одан да көп контрагенттер қатысуы мүмкін.
Аудармалы вексель деп несие берушінің қарыз алушыға вексельді
көрсетілген соманы үшінші кісіге (реминетке) төлеу жөніндегі берген
жазбаша үкімін айтады. Трассат тратты бойынша акцепт берген жағдайда ғана
қарыздар болып есептеледі.
Акцепт дегеніміз – есеп айырбастауда төлеушінің (акцептанттың) өз
қарызын төлеуге жазбаша берген келісімі. Демек, акцепт есеп айырысудың бір
түрі.
Аудармалы вексельдің айналысы
1. Вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа), яғни қағаздарға
тауарды және траттаны (аудармалы вексельді) береді;
2. Төлеуші (трассат) вексель бойынша акцепт беріп, оны вексель берушіге
(трассатқа) қайтарады;
3. Вексель беруші (трассант) акцептелген вексельді ремитентке –
аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жіберіледі;
4. Ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемді өтеуге жібереді;
5. Трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге
вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды;
6. Ремитент вексельді несие берушіге жібереді;
7. Несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың
банкісіне жібереді;
8. Ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі
ә). АКЦИЯЛАР
Акция акционерлік қоғамның капиталына қаражат қосқандығын
куәландыратын жазбаша куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаз.
Акция өз кезегінде оның иесіне тиісті акция соммасына сәйкес салынған
капиталына белгілі бір дивидент алуға құқық береді. Акцияны иеленуші –
акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен
айырмашылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына қатынасады,
ал өнеркәсіптік облигацияны сатып алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты
пайыз төлеуге келісім шарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер
ақшаның несие берушісі болып саналмайды және сондықтанда ол қоғамнан өз
акциясына тұрақты девидент төлеуді және акция бағасы түскен жағдайда оны
сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық табысының
шамасы баланста көрсетілетін бағаға тәуелді. Акционерлердің жалпы
жиналысында бұл пайданы пайдалану, сондай-ақ дивидент нысанында пайданың
үлесін анықтау және төлеу сұрақтары шешіледі.
Егер акционерлік қоғам тиімді жұмыс істеп отырса онда акционерлік
капиталды ұлғайту үшін мүмкіндік жасалады. Бірақ акция иелері акционерлер
санын ұлғайтуға ұмтылмайды, себебі әр акционердің жаңадан шығарылатын
акцияларды сатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционер өзінде бар ескі
акциялар шамасына тең мөлшерде жаңа акциялар сатып ала алады.
Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор биржасында бір
кәсіпорынның акциялары бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында
ешқандайда өзгеріссіз қалуына қарамайақ әртүрлі бағаға ие болуы мүмкін.
Акционерлік қоғамның пайдасы келесідей түрге бөлінеді: оның бір бөлігі
акционерлер арасында бөлінеді; екіншісі – акционерлік компанияның резервіне
бағытталып және оның капиталын ұлғайту үшін немесе өндіріс құлдырауға не
дағдарысқа ұшыраған кезде девидент төлеуге қызмет етеді.
Әдетте АҚ-ның резервтері немесе заемдық резервтер деп аталатын
қорды құру саясатын жүргізеді. Сөйтіп, жинақталған қор таусылғанда ғана
акционерлік компания дивиденттерді қысқартады. Бұл АҚ-ның жақын арадағы
құлдырауы туралы белгісін білдіреді. Акцияны иеленушілер болса, аз дивидент
әкелетін акциялардан құтылуға тырысады. Сөйтіп, барлығының сол қоғамның
акцияларына құтылуға тырысуы, акция бағамының төмендеуіне жол береді. Егер
АҚ қызметін толық тоқтатса, акция иелері АҚ-ға қосқан қаражаттарын
толығымен жоғалтып, акция ешкімге қажетсіз жай қағазға айналады.
АҚ-ның бір қалыпты жұмыс жасау барысында акцияның иелері өздерінің
акцияларына тиісті дивиденттер алады. Акцияның номиналдық бағасы бойынша АҚ-
ның қалыптасуы негізінде сатылып, кейіннен олар біршама жоғары бағамен
сатылады. Бұл жағдайда табыстың нақты деңгейі рендит мына формула бойынша
есептеледі:
Егер де 50 теңгелік номиналдық құны бар акция 250 теңге бағасы бойынша
сатып алынса және ол бойынша 10 теңге дивидент төленетін болса, онда жылдық
табыс көрсеткіші келесідей болады:
Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп айту
қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін тосу бұл маңызды, себебі ондай акцияны
сату, ол акция бойынша біршама табысты (пайданы) қамтамасыз етуі мүмкін.
Демек, екінші бір сәт – бұл акция бағасының өсуін тосу, салымшыға ең күшті
ықпал етеді.
Қор биржасындағы және банктердегі акцияның бағымы деп аталады. Ол
негізінен екі факторға: дивидент мөлшеріне және қарыздық пайыз деңгейіне
байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент қаншалықты жоғары болса,
соғұрлым акция қымбат немесе оның бағасы жоғары келеді.
Акцияны сатып ала отырып, қаражат иесі одан алатын дивидент бойынша
табысты, өз капиталын банк немесе өнеркәсіп компаниясының тұрақты табысы
кепілдендірілген облигацияны сатып алу барысымен салыстырады. Банктегі
пайыз деңгейі – акция бағасының жоғарлауы немесе төменденуіне ықпал ететін
фактор болып табылады. Банктік пайыз жоғары болса, қор биржасындағы
акцияның бағасы төмен болады немесе керісінше. Айталық 100 теңгелік
номиналдық құны бар акция жыл сайын 12 теңге мөлшерінде дивидент алып
келіп отырсын делік, ал қарыздықпайыз деңгейі – 4% - болсын. Онда бұл
акцияның биржадағы бағасы 300 теңге, себебі осындай соманы банкіге 4%
жылдық мөлшерде салатын болсақ, одан 12 теңге сомасында табыс аламыз.
Демек акция бағасының формуласын төмендегідей формула көмегімен
анықтайды:
Бұл шамалар мәнінде акция бағалы сұраныс пен ұсыныс арасындағы шекті
қатынасты өзгерістерге байланысты бірқалыпты ауытқып отырады. Мұндай
ауытқулар әсіресе өндіріс құлдырауы мен дағдарыс кезінде қатты байқалуы
мүмкін. Дағдарыс кезінде дивиденттердің мөлшерінің азайған кезінде қарыздық
пайыз мөлшері өзінің жоғары шегіне жетіп акция бағамы күрт төмендейді.
Осындай ауытқулар механизмін биржалық мәмілелер процесінде өндіріс
активтерін иеленушілер кеңінен қолданады.
Акция бағалы әр түрлі бағыттардан туындайтын көптеген факторлардың
әсер етуінен құралады. Бір жағынан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуелді,
себебіакционерлік қоғамның акциясын сатып алуға жұмсалатын қаражаттың
несиеге берілетін ақшалай қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтанда пайыз
нысанындағы сыйақы экономикалықнегізделген болып саналады. Екінші жағынан,
дивидент шамасына, сол акционерлік қоғамның кәсіпкерлік қызметінің
жетістіктері де ықпал етеді. Мұндай жағдайда дивидент акционерлік қоғамда
түзілетік пайда сомасына тікелей тәуелді. Аталған акция бағамының шамасына
әр түрлі бағытта әсер етеді.
Акция бағасына ықпал етуші факторлардың ішінде, ақшаны ұстаушылардың
арасында бөлінетін пайда шамасын және сол акционерлік қоғамға жататын
кәсіпорындардың әр түрлі қорларын құруға бағытталған өаражат ретінде,
акционерлік қоғамда қалатын пайданы бөліп қарауаға болады.
Акция бағамының деңгейіне, сондай-ақ бағалы қағаздарға сұраныс пен
ұсыныс сияқты факторлар да ықпал етеді. Мұнда дүрбеленді сұраныс және
сұраныс пен ұсынысқа басқа түрлі ықпалдардың болуы мүмкін. Бұл жақтардың
әрқайсысының артында тиісті қаржылай ой-пікірлерді қамтыған қоғам
мүшелерінің көптеген тиімді және пайдалы іс-әрекеттері тұрады.
Қазіргі тәжірбиеде акцияның бастапқы құнын анықтау барысы есептелетін
барлық таза пайда, оған бөлінген пайданы қосқандағы шамасына да сүйенеді.
Акцияның нарықтық құны мұндай жағдайда мынадай формуламен анықталады: акция
бағамы тең бір акцияға есептелетін таза пайда шамасы, көбейтілген бағам
бөлінген акцияға келетін таза пайданың орташа қатынасына.
Акционерлік қоғам акционерлерге түрлі артықшылықтар беретін акцияларды
айналысқа шығарады. Акцияның мәлімдеуші және атаулы түрлері болады.
Мәлімдеуші акция – бұл оның иесіне компанияның акционері екендігін заңды
түрде куәландыруды білдіреді. Атаулы акцияларды шығару барысында
акционерлік қоғамды иеленушілер ретінде компанияның акционерлік кітабына
еңген акцияны ұстаушылар бола алады. Әрбір елде акционерлік қоғамның
қызметін реттеп отыратын әр алуан құқықтық актілер қызмет етеді.
Мәлімдеуші акциялар біршама қарапайым және сауда операцияларына өте
қолайлы.Мұндай жағдайда компания оларды иеленушілердің аттарын білмейді.
Бұл кезде ондай акцияны сату және сатып алу фирманың акционерлері, оның
ішінде акционерлік қоғам құрылтайшылары үшін көзге көрінбейтін зардаптар
мен әр түрлі қолайсыздықтарға әкелуі мүмкін.
Сондай-ақ, акциялар жай және артықшылығы бар акцияларға бөлінеді. Жай
акциялар оны иелендірушілерге қарастырылған акционерлік құқық негізінде
акционерлік қоғамның табысына сәйкес дивидент алып отыруға құқық береді.
Артыөшылығы бар акциялар жай акциялармен салыстырғанда оның иеленушілері
үшін әр түрлі нысанда болатын белгілі бір артықшыларды қарастырады. Олардың
біріне артықшылығы бар акциялар бойынша кепілдеген түрде белгілі бір табыс
нормасы, яғни акционерлік қоғамның барлық акцияларына келетін табыс шамасы
белгілі болғанға дейін төленеді.
Өз кезегінде артықшылығы бар акциялар екі түрге бөлінеді. Біріншісіне,
Акционерлік қоғамның қызметінің нәтижесіне байланыссыз алдын ала жоспарлы
табыс төленетін тіркелген дивидент акциялар жатады. Артықшылығы бар
акцияның бұл нысанының өзінің мәні жағынан облигациядан айырмашылығы жоқ.
Мұндай акциялар біршама сенімді, сондай-ақ олар дивиденттін ң өсуіне жол
бермейді. Артықшылығы бар акциялар кейінде, яғни тұрақты табысты басқа да
шектеулі мөлшерде қосымша табысәкелетін түрі де бар.
б) Облигациялар
Облигация – бұл оның иесінің облигация шығарушы компания немесе фирмаға
қаражат салғандығын куәландыратын, сонымен қатар оның шығарушысы
белгіленген мерзімде облигация номиналдық құнымен оған есептелген пайыз
қайтаруға байланысты міндеттемесін куәландыратын бағалы қағаздар.
Облигацияның түрі мен тұрпаты
- Өтеу мерзімі бойынша:
қысқа мерзімді. Өтеу мерзімі – 5 айға дейін;
орта мерзімді. Өтеу мерзімі – 5 - 10 айға дейін;
ұзақ мерзімді.Өтеу мерзімі – 10 айдан аса;
- Қамсыздандыру түрі бойынша;
- арнайы қамсыздандыруы жоқ облигациялар, олар бағалы қағаздар
шығарушыға сенім негізінде шығарылады. Ешбір арнайы активтер қарыз
міндеттемесін қамтамасыз ете алмайды. Егер осы облигация түрінің ұстаушысы
эмитенттің ортақ кредиторы болса, онда ол төлемдік қабілетінен айырылды
деген сөз. Бұл облигацияның көбісінің рейтингісі ААА. Ол – Central motors
Acceptans Corp, AT&T, IBM - облигацияларының эмитенттері.
- шығарушы қорын құру шартымен шығарылған облигациялар, басқа
категорияны құрмайды. Бұл облигациялар өтеп алу қоры мен облигацияны
өтеумен айналысатын ұйымдардың облигацияны шығару қабілеттілігі мен
сенімділігі арттырады.
- жылжымайтын мүлік ретінде қамтамасыз етілген облигациялар. Осындай
облигацияларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz