Сақтандыру шарты жайлы мәлімет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың шартының түсінігі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Сақтандыру ісінің мазмұны мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ...13
1.2 Сақтандыру шартының ерекшеліктері мен жарамсыздығы ... ... ...21
2 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру шартының нысаны мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Сақтандыру қызметінің нарықтық қатынас жағдайындағы қалыптасуы мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.2 Қазақстан Республикасында сақтандыру рыногының даму мәселелері мен оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың шартының түсінігі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Сақтандыру ісінің мазмұны мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ...13
1.2 Сақтандыру шартының ерекшеліктері мен жарамсыздығы ... ... ...21
2 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру шартының нысаны мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Сақтандыру қызметінің нарықтық қатынас жағдайындағы қалыптасуы мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.2 Қазақстан Республикасында сақтандыру рыногының даму мәселелері мен оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Сақтандыру - ісі кең мағынада бір нәрсенің жағымсыз салдарынан қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада сақтандыру қоғаммен яғни, мемлектпен бірге пайда болып, оның табиғаттың ажырамас бір элементі болып табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр. Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты қатынастар кешені болып табылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандырудың пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып табылатын материалдық құндылықтар.
Ал, Сақтандыру құқығының пәні болып:
Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның орнын толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының немесе оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар ұйымдастыру қажет.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр. Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты қатынастар кешені болып табылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандырудың пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып табылатын материалдық құндылықтар.
Ал, Сақтандыру құқығының пәні болып:
Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның орнын толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының немесе оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар ұйымдастыру қажет.
1.Страховое дело. Учебник : под редакцией Л.И. Рейтмана. М.1992 с.91-92
2.Гвозденко А.А. Основы страхования. М-1998
3.Жуйриков К., Назарчук В., Жуйриков Р. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт. Алматы, 2000, с. 313-318.
4.Федорова Т. А Страхование в улсловиях рыночной эканомики: принципи, парктика. СПб. 1995, с.70.
5.Тагиев Г.М. Развитие государственного сртахования в СССР.М:1978, С.6 –8.
6.Шахов. В.В Страхование М, ЮНИТИ, 1997, С.65.
7.Арзакова Т. Услуги по страхованию пр перевозках (внешняя торговля) 1992 с. 11-12.
8.Брюзгалов М. Страхование грузов. \Закон 1994 с.5.
9.Брагинский М. И. Договор старования, - Статут 2000ж.
10.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 2 сәуірдегі Қаулысымен бекітілген “ауыл шаруашылығы өндірісін міндетті сақтандыруды жүргізудің тәртібі мен шарттары туралы” Ереженің 2 – тарауының, 11- тармағы.
11.Қазақстан Республиксаының Азаматтық Кодексі 826 бап.
12.Қазақстан Республикасының Президентінің 2001 жылғы 11 шілдедегі “Қаржы рыногын мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы” Жарлығына сәйкес аталмыш мемлекеттік орган Ұлттық Банктің құрылымдық бөлімшесіне, яғни “Бағалы қағаздар рыногының департементіне” айналды.
13.Қазақстан Республикасының “Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы” Заңы, 93- 95 баптар.
14.Қазақстан Республикасының “Сауда мақсатында жүзу туралы” Заңының 7, 92, 100, 102 баптары.
15.Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 18 желтоқсандағы “ Сақтандыру қызметі туралы” Заңының 6- бабының 6- тармағы.
16.Қазақстан Республикасының Президентінің 2006 жылғы 1 наурызындағы “Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы” Қазақстан халқына Жолдауы.
17. тиімді ұлттық сақтандыру индустриясын қалыптастыру және оның басым бағыттарын одан әрі қамтамасыз ету мақсатында Қ Р Президентінің 2000 жылғы 27 қарашадағы Жарлығымен бекітілген. “Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы”.
18.2000 жылғы 27 қарашадағы Қ Р Президентінің Жарлығымен бекітілген “ Қ Р сақтандыруды дамытудың2000 – 2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы”.
19.Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж.
20.Қ Р Өкіметінің “судьяларды және олардың мүлкін міндетті мемлекеттік сақтандырудың тәртібі және шарттары, лицензиялық қызмет көрсету және санаториялық – курорттық ем туралы” 19 наурыз 1997 жылғы Қаулысымен бекітілген Ереже.
21.Қ Р Өкіметінің “Тасымалдаушының жолаушылары алдындағы азаматты” жауаптылығын міндетті сақтандыру туралы” 14 қазан 1996 жылғы Қаулысымен бекітілген Ереже.
22.Қ Р Өкіметінің “Ауылшаруашылығы өндірісін міндетті сақтандыру жүргізудің тәртібін және шарттары туралы” 2 сәуір 1997 жылғы Қаулысымен бекітілген Ереже.
23.Қ Р Өкіметінің Банкісінің Директорлар кеңесінің Қаулысымен 4 желтоқсан 1998 жылы бекітілген. “ Қ Р Ұлттық банкісінің сақтандыруды қадағалау департаменті туралы” Ережесі.
24.Кандидаттық диссертация.Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы сақтандыру құқықтық қатынастарын мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыру. Б.Ө. Сман 2001 ж 14 наурыз. ҚазҰУ.
25.Қазақстан Республикасының Президентінің 2006 жылғы 30 наурыздағы № 80 жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы. Егемен Қазақстан газеті. 1 сәуір 2006 ж.
26. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы 2008 жыл 12 сәуір «Ана мен баланың өмірін сақтандыру»
27.Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы Қазақстан аумағында құрылыс саласында сақтандыру 2009 ж.20 ақпан.
28. Жарылқапова Г.П. Хабаршы ҚазҰУ-нің ізденушісі
2.Гвозденко А.А. Основы страхования. М-1998
3.Жуйриков К., Назарчук В., Жуйриков Р. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт. Алматы, 2000, с. 313-318.
4.Федорова Т. А Страхование в улсловиях рыночной эканомики: принципи, парктика. СПб. 1995, с.70.
5.Тагиев Г.М. Развитие государственного сртахования в СССР.М:1978, С.6 –8.
6.Шахов. В.В Страхование М, ЮНИТИ, 1997, С.65.
7.Арзакова Т. Услуги по страхованию пр перевозках (внешняя торговля) 1992 с. 11-12.
8.Брюзгалов М. Страхование грузов. \Закон 1994 с.5.
9.Брагинский М. И. Договор старования, - Статут 2000ж.
10.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 2 сәуірдегі Қаулысымен бекітілген “ауыл шаруашылығы өндірісін міндетті сақтандыруды жүргізудің тәртібі мен шарттары туралы” Ереженің 2 – тарауының, 11- тармағы.
11.Қазақстан Республиксаының Азаматтық Кодексі 826 бап.
12.Қазақстан Республикасының Президентінің 2001 жылғы 11 шілдедегі “Қаржы рыногын мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы” Жарлығына сәйкес аталмыш мемлекеттік орган Ұлттық Банктің құрылымдық бөлімшесіне, яғни “Бағалы қағаздар рыногының департементіне” айналды.
13.Қазақстан Республикасының “Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы” Заңы, 93- 95 баптар.
14.Қазақстан Республикасының “Сауда мақсатында жүзу туралы” Заңының 7, 92, 100, 102 баптары.
15.Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 18 желтоқсандағы “ Сақтандыру қызметі туралы” Заңының 6- бабының 6- тармағы.
16.Қазақстан Республикасының Президентінің 2006 жылғы 1 наурызындағы “Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы” Қазақстан халқына Жолдауы.
17. тиімді ұлттық сақтандыру индустриясын қалыптастыру және оның басым бағыттарын одан әрі қамтамасыз ету мақсатында Қ Р Президентінің 2000 жылғы 27 қарашадағы Жарлығымен бекітілген. “Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы”.
18.2000 жылғы 27 қарашадағы Қ Р Президентінің Жарлығымен бекітілген “ Қ Р сақтандыруды дамытудың2000 – 2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы”.
19.Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж.
20.Қ Р Өкіметінің “судьяларды және олардың мүлкін міндетті мемлекеттік сақтандырудың тәртібі және шарттары, лицензиялық қызмет көрсету және санаториялық – курорттық ем туралы” 19 наурыз 1997 жылғы Қаулысымен бекітілген Ереже.
21.Қ Р Өкіметінің “Тасымалдаушының жолаушылары алдындағы азаматты” жауаптылығын міндетті сақтандыру туралы” 14 қазан 1996 жылғы Қаулысымен бекітілген Ереже.
22.Қ Р Өкіметінің “Ауылшаруашылығы өндірісін міндетті сақтандыру жүргізудің тәртібін және шарттары туралы” 2 сәуір 1997 жылғы Қаулысымен бекітілген Ереже.
23.Қ Р Өкіметінің Банкісінің Директорлар кеңесінің Қаулысымен 4 желтоқсан 1998 жылы бекітілген. “ Қ Р Ұлттық банкісінің сақтандыруды қадағалау департаменті туралы” Ережесі.
24.Кандидаттық диссертация.Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы сақтандыру құқықтық қатынастарын мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыру. Б.Ө. Сман 2001 ж 14 наурыз. ҚазҰУ.
25.Қазақстан Республикасының Президентінің 2006 жылғы 30 наурыздағы № 80 жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы. Егемен Қазақстан газеті. 1 сәуір 2006 ж.
26. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы 2008 жыл 12 сәуір «Ана мен баланың өмірін сақтандыру»
27.Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы Қазақстан аумағында құрылыс саласында сақтандыру 2009 ж.20 ақпан.
28. Жарылқапова Г.П. Хабаршы ҚазҰУ-нің ізденушісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың шартының түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Сақтандыру ісінің мазмұны мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ...1 3
1.2 Сақтандыру шартының ерекшеліктері мен жарамсыздығы ... ... ...21
2 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру шартының нысаны мен мақсаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Сақтандыру қызметінің нарықтық қатынас жағдайындағы қалыптасуы мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 46
2.2 Қазақстан Республикасында сақтандыру рыногының даму мәселелері мен оны
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Сақтандыру - ісі кең мағынада бір нәрсенің жағымсыз салдарынан
қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада сақтандыру қоғаммен яғни,
мемлектпен бірге пайда болып, оның табиғаттың ажырамас бір элементі болып
табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы
салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен
ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр.
Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері
есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында
белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде
жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты
қатынастар кешені болып табылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы)
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген
сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандырудың пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып
табылатын материалдық құндылықтар.
Ал, Сақтандыру құқығының пәні болып:
▪ Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
▪ Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни
сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру
жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның
орнын толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни
сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының
немесе оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар
ұйымдастыру қажет.
Азаматтық құқықтың интеллектуалдық меншік құқығын, оның ішінде
авторлық құқық, сабақтас құқықтар, өнер табысқа, пайдалы модельге,
өнеркәсіптік үлгіге құқық, селекциялық жетістіктерге құқық, интегралды
микротәсілдер технологиясына құқықтар, ашылмаған ақпаратты заңсыз
пайдаланудан қорғау құқығы, азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет
көрсетуге қатысушылардың даралану құралдары, оның ішінде фирмалық атауға
құқық, тауар белгісін пайдалану құқығы, тауар шығарылатын жердің атауын
пайдалану құқығы; мұрагерлік құқықты, оның ішінде өсиет бойынша
мұрагерлік, заңды мұрагерлік; мүліктік емес өзіндік құқықтар, оның ішінде
жеке бастың құпиясын сақтау құқығы, өз бейнесіне құқық, тұрғын үйге қол
сұғылмау құқығы; меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтар; міндеттемелік
құқық және т.б. қамтитынын білеміз. Сақтандырк құқықтық қатынастары
тараптардың өзара міндеттемелері сипатында болғандықтан оларды
міндеттемелік құқыққа жатқызуға болады. Азаматтық кодекстің 268- бабында
міндеттемеге сәйкес бір адам борышқор басқа адамның (несие берушінің)
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі
бір әрекеттер жасауға, не белгілі бір әрекеттерді жасаудан тартынуға
міндетті, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерінің орындалуын талап
етуге құқылы. Осы міндеттемелер Азаматтық кодекстің 7 – бабында
көрсетілген шарттан, зиян келтіруден немесе өзге де негіздерден пайда
болады деп 7 – бапқа сілтеме жасалынған (271 бап). 7- бапта
азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындау негіздері толық ашылып
көрсетілген. Әрине, оның ішінде бізге қатысты 1 және 8 тармақтары болып
табылғанымен, сонда да болса толығымен мазмұндап өтейік. Азаматтық
құқықтар мен міндеттер:
1. заңдарда көзделген шарттар мен өзге де мәмлелерден;
2. заңдарға сәйкес азаматтық құқықтық жағдайларды туғызатын
әкімшілік құжаттардан;
3. азаматтық құқықтар мен міндеттер белгіленген сот шешімінен;
4. заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде;
5. өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер
шығармаларын және интеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелерін жасау
нәтижесінде;
6. басқа жаққа зиян келтіру салдарынан, сол сияқты басқа жақ
есебінен мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан;
7. азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
8. заңдар азаматтық құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады.
Осы міндеттердің сақтандыру шараларының негізінде туындайтынын
білуіміз керек. Мәселен, сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы)
сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға, немесе оның пайдасына
шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың
сақтандыру сомасының шегінде сақтандыру төлемдерін төлеуге міндеттенеді.
(803 – баптың 1- тармағы).
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың шартының түсінігі
мен түрлері
Сақтандыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындауы
кезінде заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау үшін
сақтандыру жарналары мен сыйлықақылары есебінен мақсатты ақшалай қорларды
қалыптастыру және оларды пайдалануға байланысты экономикалық категория
және бір жағынан алғанда мемлекеттің қаржы жүйесінің элементі болып
саналады. Ал басқа жағынан қарастырсақ сақтандыру сол қаржы жүйесінің
мына келесідей әрбір элементімен өзара қатынаста болады: мемлекеттік
қаржылар; жергілікті мемлекеттік басқару органдардың қаржылары;
кәсіпорындардың қаржылары; және тағы басқа жекеше қаржылар. Сақтандыру
саласындағы қатынастар негізінде, сақтандыру ұйымдары мен азаматтардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, басқа да сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының арасында пайда болады.
Сақтандыру екі нысанда жүзеге асырылады-ерікті және міндетті. Ерікті
сақтандыру екі тараптың құқықтық тенділігі ескеріліп және белгілі бір
мүдделері көзделініп, сақтандырушы мен сақтанушының арасындағы келісімге-
шартқа орай жүзеге асырылады. Ерікті сақтандыруға байланысты айта кететін
жайт, егер екі тарапдың-бұл жерде сақтандырушы мен сақтанушының өздеріне
тән көзделген мүдделерін ескерсек, онда осы сақтандыру түрі кәсіпкерлік
қызмет сипатында болады және туындайтын қатынастар объектілі түрде
баламалы (эквиваленті) қатынастар сипатында көрініс табады. Алайда, осы
баламалы қатынастар азаматтық құқықтық нормаларымен реттелетін тауарлы-
ақшалай қатынастарға жақын болғанымен, дәл солардың қатарына жатқыза
алмаймыз. Себебі, бұлар қоғамдық қатынастардың аса айырықшаланған түрі
болады. Ал міндетті сақтандыру Қазақстан Республикасының;
Конституциясымен немесе тиісті заңдарымен кепілдендірілген құқықтарға
сәйкес жүзеге асырылады. Мәселен, өте маңызды міндетті сақтандыру
түрлеріне жатады.
1.автокөлік құралдары иелерінің жауапкершіліктерін міндетті
сақтандыру;
2.тасмалдаушының жолаушылар алдындағы жауапкершіліктерін
міндетті сақтандыру;
3.әскери қызметкерлерді міндетті мемлекеттік сақтандыру;
4.мемлекеттік қызметкерлерді міндетті мемлекеттік сақтандыру;
5. мемлекеттік мүлікті міндетті мемлекеттік сақтандыру;
6. ауылшаруашылығы өнімдерін міндетті сақтандыру;
7.қызметтерді, жұмыстарды, өнімдерді өндірушілердің, жұмыс
берушілердің жекелеген санаттарының жауапкершіліктерін міндетті
сақтандыру;
8.мемлекеттік қызметкерлердің белгілі бір санаттарының өмірін,
денсаулығын және мүліктерін міндетті сақтандыру;
9.мемлекет пен азаматтардың әлеуметтік мүдделерін қамтамасыз ету
мақсатында тиісті заңдармен белгіленеді.[1]
Сол міндет сақтандыру сақтанушы ретінде сақтандыру тарапы болып
табылатын тиісті атқарушы билік органы бюджеттен бөлінетін қаражаттар
есебінен жүзеге асырылады. Осы міндетті сақтандырулардың негіздеріне
құқықтық актілер немесе болмаса сол нормативтік құқықтық актілерге сәйкес
сақтандырушы мен сақтанушының арасында жасалынған сақтандыру шарттары
жатады. Сақтандыру объектілер ретінде мына келесідей мүліктік мүдделер
көрініс табады:
• сақтанушының немесе сақтандырылушының өміріне, денсаулығына,
еңбекке қабілеттілігіне және зейнетақымен қамтамасыз етілуіне байланысты
жеке сақтандыру;
• мүлікке ие болуға, пайдалануға және жұмсауға байланысты мүліктік
сақтандыру;
• сақтанушының, яғни адамның жеке басына немесе жеке тұлғаның
мүлкіне келтірілген зиянның орнын толтыруға байланысты, сондай-ақ заңды
тұлға шеккен зиянның орнын толтыруға байланысты жауапкершілігін
сақтандыру.
Сақтандыру қатынастарының қатысушылары сақтанушылар ме
сақтандырушылар болып табылады. Сақтанушылар дегеніміз, сақтандырушымен
сақтандыру шартын жасасқан не болмаса мемлекеттің тиісті заңына сәйкес
сақтанушы болып есептелетін заңды және жеке тұлғалар. Сақтанушылар
сақтандырушылармен үшінші тұлғаның пайдасына сатандыру шартын жасай
алады. Сонымен бірге, олар сақтандыру шартын жасау кезінде пайданы
алушыны-бенефициарды тағайындай алады немесе сақтандыру жағдайы туындамай
тұрғанда оларды өз ұйғарымы бойынша ауыстырып жібереді.
Сақтандырушылар-белгілі бір мемлекет аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға құқық беретін лицензия алған, қажетті деңгейдегі арнаулы
(кэсіби) мамандықтары бар сақтандыру ұйымдары болып табылады. Олар
қызметтерін тек лицензияда белгіленген бағытта ғана атқара алады. Басқа
қызмет түрлерімен тікелей айналысуға рүқсат етілмейді. Мысалы, банктік,
өндірістік қызметпен және саудамен сақтанушылар қызметтерін сақтандыру
агенттері мен брокерлері арқылы да жүзеге асырылады. Сақтандыру
агенттеріне өзіне сақтандырушы берген өкілеттіліктерге сәйкес сол
сақтандырушының атынан және оның тапсыруымен іс-қимылын жүзеге асырылатын
заңды немесе жеке тұлғалар жатады.
Сақтандыру брокерлері кәсіпкерлер ретінде тіркелген заңды немесе жеке
тұлғалар болып табылады. Осы брокерлер сақтандырушының не болмаса
сақтандырушының тапсырмасы негізінде сақтандыру бойынша делдалдық
қызметті өзінің атынан жүзеге асырылады.
Сақтандыру сақтандыру тәуекелінің туындау жағдайына орай жүргізіледі.
Сақтандыру тәуекелі дегеніміз, туындауы әбден мүмкін және кездейсоқ,
күтпеген, зардапты жағдайлармен белгіленетін оқиға болып саналады. Ал
сақтандыру оқиғасы (жағдайы деп те атауға болады) деп, заңдарда тура
көзделген немесе сақтандыру шартында белгіленген, сондай-ақ туындауы орын
алған жағдайды айтамыз. Сақтандыру оқиғасының туындауына орай
сақтандырушы сатанушыға, сақтандырылушыға және пайданыалушыға сақтандыру
өтемін төлеуге міндетті болады. Мүліктерге байланысты сақтандыру
оқиғаларының туындауы кезінде сақтанушыға сақтандыру өтемі төленеді. Ал
сақтанушының немесе үшінші тұлғаның жеке басына орай төлемдер сақтандыру
қамсыздандыруы түрінде төленеді. [2]
Сақтандыру айрықша қоғамдық қатынастары аясындағы сақтандыру қызметі
екі бағытта жүзеге асады: кәсіпкерлік қызметтің бір түрі ретінде және
қаржылық (бұл жерде мемлекеттің қызметі) қызметтің бір түрі ретінде.
Жалпы алғанда сақтандыру қызметі деп, лицензия негізінде жүзеге асатын
келешекте сақтандыру өтемдерін төлеуге қажетті сақтандыру ақшалай
қорларын-сақтандыру резервтерін қалыптастыруға байланысты сақтандыру
ұйымдарының іс-қимылдарын айтамыз. Сақтандыру қызметі мынадай түрлерге
бөлінеді:жеке сақтандыру, мүліктік сақтандыру, жауапкершілікті
сақтандыру, қайта сақтандыру.
Әдетте, сақтандыру саласында мемлекет тарапынан жүзеге асатын қызмет
қаржылық-сақтандыру қызметі деп аталады және ол мына келесідей іс-
қимылдарды атқарудан түрады:
1. мемлекеттік және жеке меншік сақтандыру түрлерін реттеу;
2. мемлекет аумағындағы сақтандыру ұйымдарының түрлерін айқындау;
3. сақтандыру ұйымдарының қызмет атқару жағдайлары мен құқықтық
мәртебелерін белгілеу;
4. сақтандыру ұйымдарын тіркеуді жүргізу тәртібін белгілеу;
5. сақтандыру қызметін лицензиялау;
6. сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығын қамтамасыз ету
(сақтандыру капиталы мен жекеше қаражаттарының ең аз мөлшерін белгілеу
және сақтандыру резервтерін тиімді орналастыру арқылы);
7. тыйым салу, шектеу және тағы басқа тәсілдерді қолдану арқылы
сақтандыру жүйесін және сақтандыру рыногын қалыптастыру процестерін
басқаруды жүзеге асыру;
8. мемлекеттік сақтандыру қадағалауын ұйымдастыру және жүзеге асыру.
Сонымен, сақтандыру қызметі күрделі құрылымдығы, белгілі бір талаптар
мен бағыттарды ұстана отырып жеке меншік және мемлекеттік қаржы-
қаражаттарға негізделіп, қаржылық, азаматтық және тағы басқа құқық
салаларының құқықтық нормаларына сүйене отырып мемлекеттің қаржылық
қызметтің бір түрі ретінде және кәсіпкерлік қызмет ретінде сақтандыру
ісін жүзеге асыруға байланысты сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
қымылдары мен әрекеттері болып табылады. Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 4-бапының 2- тармағында заң шығарушы:
Сақтандыру қызметі-сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік
органдарының лицензиясы негізінде жүзеге асатын қызметі деп көрсеткен.
Әрине, осы берілген ұғымның нақтыландырылмағаны, айқындалмағаны
байқалады. Мәселен, көзделген басты мақсаты мен атқаратын негізгі
функциясы төтенше қатерлі жағдайлардың туындауына орай орын алған алатын
зардаптар мен зиянның орнын толтыру, қалпына келтіру т.б. Сонымен бірге,
алдын алу шаралары да қарастырылады. Міне, осы жәйттерге байланысты
мемлекеттік сақтандыру ұйымдары мен жеке меншік сақтандыру
компанияларының бірінші кезектегі міндеттері арнаулы мақсаттағы ақша
қорларын құру болып саналады.
Сондықтан, сақтандыру қызметінің мына келесідей түсінігін беруге
болады: Сақтандыру қызметі деп, сақтанушылармен жасалған шарттардың
негізінде, олар төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының және басқа
тартылатын қаражаттар есебінен мақсатты сақтандыру қорын құру арқылы сол
шарттарда көзделген сақтандыру оқиғаларының болуы салларынан заңды және
жеке тұлғаға келтірілген зиянның орын толтыру және алдын-алу, қалпына
келтіру шараларын жүргізу жөніндегі өкілеттіліктері бар сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының іс-әрекеттерін айтамыз.
Коммерциялық тұрпаттағы, жеке меншік қаражаттары негізінде сақтандыру
қызметін жүзеге асыратын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
әрекеттері кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады. Сақтандыру
ұйымы сақтандыру қызметінен басқа мына келесідей іс-қимылдарды жүзеге
асыра алады:
1.сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық
қызмет көрсету;
2. сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы қызметін атқару;
3. уәкілетіті мемлекеттік органының нормативтік құқықтық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті жүргізу;
4.жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу саласы шегінде
өз сақтанушыларына қарыз беру;
5.сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру
үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз ету құралдарын сату;
6.сақтандыру ұйымдарының мұқтаждықтары үшін кезінде сатып алған
немесе олардың қарамағына сақтандыру шарттарын жасауға байланысты келіп
түскен мүлікті сату немесе жалға беру;
7.сақтандыру саласындағы мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында
оларды оқытуды ұйымдастыру және жүргізу;
8. консорциум емес жай серіктестік құруға қатысу.
Бұлардан басқа ескеретін бір жайт, егер сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдары таратылған жағдайларда сақтанушылардың (сақтандырылушылардың,
пайда алушының) материалдық мүделерін қамтамасыз етуге кепілдік беретін
ақша қорларын құруға хақылары бар.
Мемлекеттік уәкілетті орган, яғни Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк
сақтандыруды қадағалау департаментінің лицензиялау жөніндегі басқармасы
беретін лицензиясы жоқ тұлға өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға, негізгі немесе қосымша қызмет түрінде
сақтандыру брокерінің, уәкілетіті аудитордың, актуарийдің қызметін
атқаруға құқығы жоқ тұлға болып есептеледі. Осы аталған лицензияның
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының тиісі бабында
белгіленген тәртіп негізінде берілетінін естен шығаруға болмайды.
Мемлекеттік уәкілетті орган сақтандыру ұйымына сақтандыру қызметін жүзеге
асатын құқығына лицензия беруден мынадай жағдайда бас тартуы эбден
ықтимал:
1.егер сақтандыру, қайта сақтандыру ұйымы мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап алты ай ішінде лицензия алу үшін уәкілетіті мемлекеттік
органға өтініш жасамаса;
2. егер сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына
сақтандырудың қосымша сыныбын енгізу барысында:
• өтініш берген күнге дейінгі соңғы алты ай ішінде сақтандыру ісі
және сақтандыру қызметі туралы заңдардың талаптарвн сақтамаса;
• сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына лицензияның қолданылуы
тоқтатыла тұрған болса;
• сақтандыру қызметін жүзеге асатын қүқығына берілген лицензияға
сақтандыру қосымша сыныптарына енгізу уәкілетіті мемлекеттік органының
нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен жүзеге асырылмаса.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық
ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома
(сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларда сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін тұтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия (рұқсат)
бермеудің негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырушымен сақтандырудың әр
түрі үшін бөлек дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі үшін
лицензияны (рұқсатты) беру құқығы өкілеті мемлекеттік органымен келісуге
жатқызылады. Шартта қарастырылмаған жағдайларда байланысты даулар пайда
болса, онда басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру қатынастарының қатысушылары сақтанушылар ме сақтандырушылар
болып табылады. Сақтанушылар дегеніміз, сақтандырушымен сақтандыру шартын
жасаскан не болмаса мемлекеттің тиісті заңына сэйкес сақтанушы болып
есептелетін заңды және жеке тұлғалар. Сақтанушылар сақтандырушылармен
үшінші түлғаның пайдасына сатандыру шартын жасай алады. Сонымен бірге, олар
сактандыру шартын жасау ^кезінде пайданы алушыны-бенефициарды тагайыидан
алады немесе сақтандыру жағдайы туындамай түрғанда оларды өз ұйғарымы
бойынша ауыстырып жібереді. [3]
Сақтандырушылар-белгілі бір мемлекет аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға қүқық беретін лицензия алған, қажетті деңгейдегі арнаулы
(кэсіби) мамандықтары бар сақтандыру үйымдары болып табылады. Олар
қызметтерін тек лицензияда белгіленген бағытта ғана атқара алады. Басқа
қызмет түрлерімен тікелей айналысуға рүқсат етілмейді. Мысалы, банктік,
өндірістік қызметпен жэне саудамен сақтанушылар қызметтерін сактандыру
агенттері мен брокерлері арқылы да жүзеге асырылады. Сақтандыру агенттеріне
өзіне сақтандырушы берген өкілеттіліктерге сәйкес сол сақтандырушының
атынан және оның тапсыруымен іс-қимылын жүзеге асырылатын заңды немесе жеке
тұлғалар жатады.
Сақтандыру брокерлері кәсіпкерлер ретінде тіркелген занды немесе жеке
тұлғалар болып табылады. Осы брокерлер сактандырушының ме болмаса
сақтандырушының тапсырмасы негізінде сактандыру бойынша делдалдық қызметті
озінің атынан жүзеге асырылады.
Сақтандыру сақтандыру тәуекелінің туындау жағдайына орай жүргізіледі.
Сақтандыру тәуекелі дегеніміз, туындауы әбден мүмкін жэне кездейсок,
күтпеген, зардапты жағдайлармен белгіленетін окиға болып саналады. Ал
сақтандыру оқиғасы (жағдайы деп те атауға болады) деп, заңдарда тура коз
дел ген немесе сақтандыру шартында белгіленген, сондай-ақ,
туындауы орын алған жағдайды айтамыз. Сақтандыру окиғасының туындауына орай
сактандырушы сатанушыға, сақтандырылушыға және пайданыалушыга сақтандыру
өтемін төлеуге міндетті болады. Мүліктерге байланысты сактандыру
оқиғаларының туындауы кезінде сактанушыға сақтандыру өтемі төленеді. Ал
сақтанушының немесе үшінші тұлғаның жеке басына орай төлемдер сақтандыру
қамсыздандыруы түрінде төленеді.
Сақтандыру айрықша қоғамдық қатынастары аясындағы сақтандыру қызметі
екі бағытта жүзеге асады: кэсіпкерлік қызметтің бір түрі ретінде және
қаржылық (бұл жерде мемлекеттің қызметі) қызметтің бір түрі ретінде. Жалпы
алғанда сақтандыру қызметі деп, лицензия негізінде жүзеге асатын келешекте
сақтандыру өтемдерін төлеуге қажетті сактандыру ақшалай қорларын-сақтандыру
резервтерін қалыптастыруга байланысты сақтандыру үйымдарының іс-қимылдарын
айтамыз. Сақтандыру қызметі мынадай түрлерге бөлінеді:жеке сақтандыру,
мүліктік сақтандыру, жауапкершілікті сақтандыру, қайта сақтандыру.
Әдетте, сақтандыру саласында мемлекет тарапынан жүзеге асатын қызмет
қаржылық-сақтандыру қызметі деп аталады жәие ол мына келесідей іс-
қимылдарды атқарудан түрады:
1. мемлекеттік және жеке меншік сақтандыру түрлерін реттеу;
2. мемлекет аумағындагы сақтандыру үйымдарының түрлерін айқындау;
3. сақтандыру ұйымдарының қызмет атқару жағдайлары мен құқыктык
мәртебелерін белгілеу;
4. ( сактандыру үйымдарын тіркеуді жүргізу тәртібін белгілеу;
5. сактандыру қызметін лицензиялау;
6. сақтандыру үйымдарының қаржылык орнықтылығын қамтамасыз ету (сақтандыру
капиталы мен жекеше қаражаттарының ең аз мөлшерін белгілеу және сақтандыру
резервтерін тиімді орналастыру арқылы);
7. тыйым салу, шектеу және тағы басқа тәсілдерді қолдану арқылы сақтандыру
жүйесін жэне сақтандыру рыногын қалыптастыру процестерін басқаруды жүзеге
асыру;
8. мемлекеттік сақтандыру қадағалауын ұйымдастыру және жүзеге
асыру..
Сонымен, сақтандыру кызметі күрделі қүрылымдығы, белгілі бір талаптар
мен бағыттарды ұстана отырып жеке меншік жэне мемлекеттік қаржы-
қаражаттарға негізделіп, қаржылық, азаматтық және тағы басқа құқық
салаларының құқықтық нормаларына сүйене отырып мемлекеттің қаржылық
қызметтің бір түрі ретінде және кәсіпкерлік қызмет ретінде сақтандыру ісін
жүзеге асыруға байланысты сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
қымылдары мен әрекеттері болып табылады. Сақтандыру кызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 4-бапының 2- тармағында заң шығарушы:
Сақтандыру қызметі-сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасы заңдарының талаптарына сэйкес уәкілетті мемлекеттік
органдарының лицензиясы негізінде жүзеге асатьга қызметі деп көрсеткен.
Әрине, осы берілген үғымның нақтыландырылмағаны, айқындалмағаны
байқалады. Мәселен, көзделген басты мақсаты мен атқаратын негізгі функциясы
төтенше қатерлі жағдайлардың туындауына орай орын алған алатын зардаптар
мен зиянның орнын толтыру, калпына келтіру т.б. Сонымен бірге, алдын алу
шаралары да қарастырылады. Міне, осы жәйттерге байланысты мемлекеттік
сақтандыру үйымдары мен жеке меншік сактандыру компанияларының бірінші
кезектегі міндеттері арнаулы мақсаттағы ақша қорларын қүру болып саналады.
Сондықтан, сақтандыру қызметінің мына келесідей түсінігін беруге
болады: Сақтандыру қызметі деп, сақтанушылармен жасалған шарттардың
негізінде, олар төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының және басқа тартылатын
қаражаттар есебінен мақсатты сақтандыру корын қүру арқылы сол шарттарда
көзделген сақтандыру оқиғаларының болуы салларынан заңды және жеке түлғаға
келтірілген зиянның орын толтыру жэне алдын-алу, қалпына келтіру шараларын
жүргізу жөніндегі өкілеттіліктері бар сақтандыру (қайта сақтандыру)
үйымдарының іс-әрекеттерін айтамыз.
Коммерциялық тұрпаттағы, жеке меншік қаражаттары негізінде сақтандыру
қызметін жүзеге асыратын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
эрекеттері кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады. Сақтандыру
ұйымы сақтандыру қызметінен басқа мына келесідей іс-қимылдарды жүзеге асыра
а лады:
І.сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер
бойынша
консультациялық қызмет көрсету; і
2. сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы қызметін атқару;
3. уәкілетіті мемлекеттік органының нормативтік құқыктық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті жүргізу;
4.жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу саласы шегінде өз
сақтанушыларына қарыз беру;
5.сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының кызметін автоматтандыру
үшіы пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз ету құралдарын сату;
б.сақтандыру үйымдарының мұқтаждықтары үшін кезінде сатып алған немесе
олардың қарамағына сақтандыру шарттарын жасауға байланысты келіп түскен
мүлікті сату немесе жалға беру;
7.сақтандыру саласындағы мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында
оларды оқытуды ұйымдастыру жэне жүргізу;
8. консорциум емес жай серіктестік құруға қатысу.
Бүлардан басқа ескеретін бір жайт, егер сақтандыру (қайта сақтандыру)
үйымдары таратылған жағдайларда сақтанушылардың
(сақтандырылушылардың, пайда алушының) материал дық мүделерін қамтамасыз
етуге кепілдік беретін ақша қорларын қүруға хакылары бар.
Мемлекеттік уәкілетті орган, яғни Қазақстан Республикасы ¥лттық Банк
сақтандыруды қадағалау департаментінің лицензиялау жөніндегі басқармасы
беретін лицензиясы жоқ тұлға өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру
жоніндегі қызметті жүзеге асыруға, негізгі немесе қосымша қызмет түрінде
сақтандыру брокерінің, уәкілетіті аудитордың, актуарийдің
қызметін атқаруға құқығы жоқ тұлга болып есептеледі. Осы аталған
лицензияның Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының
тиісі бабында белгіленген тэртіп негізінде берілетінін естен шығаруға
болмайды. Мемлекеттік уәкілетті орган сақтандыру үйымына сақтандыру
қызметін жүзеге асатын құқығына лицензия беруден мынадай жағдайда бас
тартуы эбден ықтимал:
І.егер сақтандыру, қайта сақтандыру ұйымы мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап алты ай ішінде лицензия алу үшін уэкілетІті мемлекеттік
органға өтініш жасамаса;
2. егер сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына
сақтандырудың қосымша сыныбын енгізу барысында:
• өтініш берген күнге дейінгі соңғы алты ай ішіиде сақтандыру ісі жэне
сақтандыру қызметі туралы заңдардың талаптарвн сақтамаса;
сақтандыру қызметін жүзеге асатын қүқыгына
лицензияның қолданылуы тоқтатыла түрған болса;
• сактандыру қызметін жүзеге асатын қүқығына берілген лицензияға
сақтандыру қосымша сыныптарына енгізу уэкілетіті мемлекеттік органының
нормативтік қүқықтық актілерінде көзделген тәртіппен жүзеге асырылмаса.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық ақысын
төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы
басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома (сақтандыру
сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға)
сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларда сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін түтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бүзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сактандыру кызметін
жүргізуге лицензия (рүқсат) бермеудің негізі болып есептеледі.
1.1 Сақтандыру ісінің мазмұны мен сипаттамасы
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырушымен сақтандырудың эр
түрі үшін бөлек дайындалады жэне сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі үшін
лицензияны (рұқсатты) беру кұқығы өкілеті мемлекеттік органымен келісуге
жатқызылады. Шартта қарастырылмаған жағдайларда байланысгы даулар пайда
болса, онда басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1. сактандыру объектілерінің тізімін;
2. сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3. сақтандыру тәуекелдерді;
4. сақтандыру жагдайларының қатарынан алып тастаулар жэне
сақтандыруға шек қоюлар;
5.сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын; б.сақтандыру шартын
жасаудың тәртібін;
7. тараптардың қүқықтары мен міндеттері;
8.сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс әрекеттерді;
9. сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын қүжаттар тізімін;
10. еақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайлары мен тәртібін;
11. сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөнінде шешім
қабылдау мерзімін;
12. сактандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
13. дауларды шешудің тэртібін;
14. сақтандыру тарифтерін жэне оларды экономикалық негіздеу;
15. ерекше жағдайлар.
Заңнамадағы анықтамасына сәйкес сактандыру шарты консенсуалды болып
қаралады. Бірақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 827-бабына
сәйкес, сақтандыру шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлегеи кезден
бастап, ал оны бөліп-бөліп төлеу қарастырылса, бірінші сақтандыру жарнасы
төленген кезден бастап күшіне енеді жэне тараптар үшін міндетті болады.
Осыны ескерсек іс жузінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды
болып келетіні түсінікті. Сақтандыру шартына консенсуалдық мінез
тараптардың келісімімен немесе жеке заң актілерімен берілуі мүмкін. [4]
Сақтаыдыру шарты - ақылы шарт, тараптардың эрқайсысы берілгеннің орнына
мүліктік қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сактандыру сыйлық ақылары
түрінде мүліктік қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе пайда
табушы сақтандыру төлемін алған ретте мүліктік қанағаттандыруға қол
жеткізеді. Сактандыру шартының ақылыға сактандыру төлемі барлық жагдайларда
жасалмайтыньша қарамастан сақтала береді. Оның орнатылуы мен алынуы
сақтандыру шартын жасау кезінде тараптардың ниетімен қамтылады.
Сақтандыру шарты жағдайларына қарамастан жазбаша нысанда жасалуы керек.
Сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау оның сактандыру шартын
рэсімдейтін қүжаттар арасында таңдауға мүмкіншілік береді. Тараптар шарттың
барлық жағдайлары көрсетілетін бір құжатты жасап оған қолдарын қоя алады.
Мүндай шартты жасау жеке келісілген жағдайларға, бір-біріне сай келмейтін
тәуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда қолданымдырақ болып келеді.
Міндетті сақтандыру аясы мынадай қағидалар пайдаланады:
1. заңда көзделуі, болмаса шарт негізінде болуы;
2. норматнвтегі жэне жоспардағы;
3. үзақ мерзімдегі жэне жалғаса беруі;
4. объектісінің толық қамтылуы және үзілмей сақтау;
5. сактандыру өтемі, сақтандыру жарнасын төлеу міндеттілігі.
Сақтандыру шартының тараптары сақтандырушы мен сақтанушы болып
табылады. Сактандырушы сақтандыруды жүзеге асыратын, яғни сактандыру
жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге
түлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған сомапың (сақтандыру сомасының)
шегінде сақтандыру төлемін жүргізуге міндетті тұлға.
Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген лоне сақтандыру қызметін жүзеге
асыруға берілген лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының үйымдық-құқықтық нысаны
акционерлік қоғам болып табылады. Жаңадан қүрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының үйымдық-құқықтық нысаны жабық акционерлік қоғам болуға
тиіс.
Жабық акционерлік қоғамның үйымдық-қүқықтық нысанында құрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына соңғы толық қаржы жылы ішінде үнемі
залалсыз жүмыс істеген лоне осы кезеңде өкілетті мемлекеттік орган
белгілеген пруденциялық нормативтерді жэне өзге де сақталуға міндетті
нормалар мен лимиттерді сақтаған жағдайда мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап кемінде бір жыл өткеннен кейін ашық акционерлік қоғам болып
'қапта құрылуына жол беріледі.
Шетелдік қатысушылар мен заңды тұлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтаыдыру) ұйымдарының қатысушылары бола
алады. Резидент емес сақтандыру үйымдарының кызметі шектеледі. Қазақстан
Республикасының аймағында орналасқан заңды түлғалардың мүліктік мүддесін
сақтандыру немесе оның леке бөлімшелерін лоне Қазақстан Республикасының
резиденті болып саналатын жеке тұлғаның мүліктік мүддесін сақтандыру, тек
қана Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын сақтандыру
ұйымымен жүргізіледі.
Сақтандыру объектісі жеке лоне заңды тұлғалардың мүддесі болып
есептеледі. Сақтанушының қүқыққа қайшы мүдделері сақтандыру объектісі бола
алмайды, оларды сақтандыру артынан сақтандыру шартын жарамсыз екендігіне
әкеп соғады. Сақтандыруға жататын мүдделер, мүлІктің жойылуылың немесе
басқа да жоғалуының, кәсіпкерлік қызметтен күткен пайданы алмаудың
азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тартылудың өмірге немесе денсаулыққа
зиян келтірудің салдарынан болатын және тағы басқаларға байланысты
қолайсыз мүліктік зардаптардан қүтылу немесе оларды азайтуға
бағытталған сақтанушы (сақтандырылған адам) субъектісінің ықыласымен
байланысты. Яғни, сақтаидыру объектісін олар жөнінде басқа да абсолютті
жэне арақатыстық мүліктік және мүліктік емес кұқықтык объектілерінІң
өздерімен теңестіруге болмайды.
Сақтаыдыру шартының заңды объектісі болып (қызмет көрсетудің өзге
түрлерінея ерекше болып келетін) қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін
сақтандырушыыың жүріс түрысы есептеледі.
Сақтакдыру шарты көбіне нақты (реалды) шарт болғандықтан, оның мазмұныь
талдауды сактанушының міндетінен және оған қарама карсы болы, келетін
сақтандырушының қудығынан бастау керек. Ең басында (бірінші кезекте)
сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру сыйакысын төлеуге міндетт. Сақтанушы
осы өзінің міндетін сақтандырылған адамға да, пайда алушыға да жүктей
алмайды. Мұндай міндет оларға заңды актілерімен де жүктелмейді.
Сақтандыру сыйақыларының мөлшерлері шартпен белгілі ақша сомасы ретінде
қарастырылады. Сақтанушы шартпен сәйкес, сақтандыру объектісі мер
сақтаидыру тэуекелінің сипатын ескере отырьш, сактандыру сомасының
колемінде (мөлшеріне) қарап есептелетін сақтандыру сыйлык ақысының мелшерін
белгілейтін сақтандырушы эзірлеген сақтандыру тарифіне байланысты
сактандыру сыйлық ақыларын төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру сыйлық ақыларын төлеудің тәртібі мен мерзімдері шартпен
белгіленеді. Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша олар заңдармен
белгілену; мүмкін. [5]
Шартқа сәйкес сақтанушы сақтандырылатын тұлға болмаса, онда аталған
міндет сақтандырылған түлғаның өзінде болып келеді. Егер өзін сақтандыру
шарты жасалса және сактандыру жағдайы болып сақтандырылғанның өлімі келсе,
онда сақтандырушыға сақтандыру жагдайы болғаны туралы сақтанушы хабарлайды,
ал егер ол біруактылы сактандырылған болса бүл міндет пайда алушыға
жүктеледі. Осындай сактандыру шарттарында хабарлау мерзімі отыз күннен кем
болмауы тиіс.
Мерзімнің мұндай ұзақтығы жақын адамның дүниеден өтуінің жақындарына ауыр
болатынына байланысты. Сонымен бірге бұл кездерде сақтандыру жағдайының
фактілері айқын болатынын да ескерген. Пайда алушы сақтанушымен және
сақтандырылушымен бірге сақтанатын жағдай туралы сақтандырушыға хабарлауға
эрқашан құқылы болып келедІ. Оның бүл күкығғлна ескертуді сақтандырушыға
сақтанушы немесе сактандырылған жасағаны эсер етпейді. Сақтаыдырушыға
сақтандырылатын жағдай болғаны туралы тиісті мерзімде ескертілмегені
расталса, оыда сақтандырушының сақтандыру төлемін жасаудан бас тарту құқығы
пайда болады. Бұған сактандырушы сақтандыру жағдайы туралы өзі білген
немесе ескерту жасалу (жасалмауы) оның міндетіне эсер етпейтін реттер
кірмейді. Біз бүл жерде сақтандырушының ескертілмеуі сақтандыру жағдайы
болғанда оның мүліктік мудделеріне ешқалай эсер етпейтін реттер туралы
айтып отырмыз. Мысалы: өлім табигн себеппен болса (аурудан) және бұл
сақтандыратын жағдай болып қаралса.
Сақтаыушы сақтандырылатын жағдайдан болатын шығындарды азайтуға ықпал
салуы керек. Сақтанушының өзінің осы міндетіы орындау қалыптасқан жағдайда
шығынның алдын-алу мақсатында қажетті қисынды жэне қолайлы шаралар жасалуын
талап етеді. Олардың қатарына сақтандырылған мүлікті қүтқаруға жэне
сақтауға бағытталған шаралар да кіреді. Мұндай шараларды жүзеге асыра келе
сақтанушы, сақтандырушының ыүсқауын қадағалау керек, егер оған бүл туралы
алдыы-ала ескертілсе.
Сақтаыдыру шартыыың кейбір ерекшеліктері сол сақтандыру шартының ерекше
с;рналуына байланысты болады. Бүл мысалы, шарт бойынша азаматтық-к^үқықтық
жауапкершілікті сақтандыру шарттарына катысты. Осындай кездерде сақтандыру
олар арқылы шарттық жэне деликтілік жауапкершілік жүзеге асатын тетіктерге
қосымша болып келеді. Сонымен қатар қүқық бүзушылық іс-эрекетіне байланысты
сақтандыру тәлемді жасауды қарасыратын нормалар жэне құқық бүзушының
жауапкершілігін тікелей аыықтайтын нормалар арасында белгілі бір қатынастар
анықталады.
Мұндай сақтандыруды қолданудың саласы сол сияқты онымен белгілі
дэрежеде камтамасыз етілетін шарттық немесе деликтілік жауапкершіліктің
ерекшеліктері азаматық-қүқықтық жауапкершілікті сақтандырудың бір немесе
өзге шарттары бойынша кім пайда алушы болып келетініне тікелей эсер етеді.
Егер болуы мүмкін деликті жауапкершілік сақтандырылса, онда пайда алушы
болып кез келген зиян шегуші субъект болып табылады.
Шартты жауапкершілікті сақтандыруда пайда алушының тұлғасы нақты
анықталатынына эсерін тигізеді. Бұл қасиетте әрқашан жауапкершілігі
сақтандырылған тұлғаның шарт бойынша әріптесі болып келеді. Егер заңмен
немесС шартпен осығаи жол берілсе, тұлғада шарт бойынша бірнеше
контрагенті(әріптесі) болғанда, түлға бір немесе кейбір контрагенті
алдындағы жауапкершілігін сақтандыра алады. Жауапкершілікке қатысты
сақтандыру тетігі тек көмектес болатыны сақтандырушының пайда табушы
алдындағы міндеті тек нақты нүқсан мөлшерімен шектелетініне әкеледі.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың арналуының ерекшелігі
тағы да мынада, сақтандырылушы т.үлғанын іс-әрекетінің заңсыздыгы, оның
кінэлілігі сақтандырушыны сақтандыру төлемақысын өтеуден босатпайды,
керісінше, оны толеудің негізгі шарты болып табылады. Сақтандырудың
дәстүрлі түрлерінде осындай жағдайлардың салдарынан сақтандырушы озінің
міндетінен босатылады.
Сақтандыру нормалары мен жауапкершілік нормалары арасындағы
үйлесімділік сақтандырушының қолына жәбірленушінің зиян келтірушіге
талабының белгілі бөлігі жэбірленушіге жасалған сақтандыру толемінің
колеміне сәйкес өтетінімен қамтамасыз етіледі.
Сақтандыру объектісі бір шарт бойынша бірнеше сактандырушымен
сақтандырылуы мүмкін. Мүндай сақтандыру - ортақ сақтандыру деп аталады.
Ортақ сақтандыру шартында келісілген үлесте әр сақтандырушыиың жеке міндеті
мен қүқығы белгіленеді. Егер эрбір сақтандырушының міндеті мен құқы
белгіленіп көрсетілмесе, онда олар сақтанушы (пайда алушы) алдында
сақтандыру төлемі бойынша ортақтаскан борышкерлер болады.
Ортақ сақтандыру ірі және өте ірі тәуекелділікті сақтандыру кажеті
пайда болғанда қолданылуы мүмкін. Ортақ сақтандыру үшін сақтанушылар
бірлескен қызмет туралы негізінде жай серіктестіктерді құра алады, олар
сақтандыру пүлдары деп аталады. Жоғарыда аталғандардан басқа ортақ
сақтандыру шартының шеңберіндегі өзара қарым-қатынасының ерекшелІгі орын
алагын өкілдіктің ерекше қатынасынан көрініс табады. Бүл ортақ
сақтандырушылар арасындағы келісіммен қамтылса, онда сақтанушымен қатынасқа
олардың барлығының атаынан бір ғана ортақ сақтандырушы кіруі мүмкін, осымен
бірге әрбір ортақ сақтандырушы тек өзінің үлесінде ғана жауапты болып
келеді.
Сақтандыру шарттарының тағы бір ерекше түрі-қайта сактандыру. [6]
Қайта сактандыру жағдайлары қайта сақтандырушы және қайта сақтанушы
жасасқан шартқа сәйкес анықталады. Қайта сақтандыру қатынастары бүдан бұрын
қалыптасқан сақтандыру қатынастарынан туынды болып келеді, сондықтші
сақтандырудың тікелей объектісі болып азаматтық қатынастар барлық
субъектілерінің қүқыктары меп заң.меп корғалатын мүдделері емес, тек
алгашқы сақтандыру шартын жасасқан сақтандыру үйымының мүдделері келеді.
Бірақ сақтандыру жанама түрде сақтандырушыыың (пайда алушының) да мүліктік
мүдделерін де камтамасыз ететіні сөзсіз. Сондықтан қайта сақтандыру
шартынын болмысы алгашқы жасалған сақтандыру шартының күшінде болуына
тэуелді болып келеді. Қайта сақтандыру шартының мазмүны да сақтаыдыру
шарттарына қойылатын талаптарға сэйкес болуы керек. Субъектілердің
қү.қықтық жағдайының ерекшелігі бар. Сақтандыру шарты бомынша сактандырушы
қайта сақтандыру шартында сақтанушының қүқықтары мен міндеттеріне ие
болады.
Қайта сактандыру шарты да қайта сақтандырушылар таралынан
катысушылардың көптілігіне де жол береді. Тиісті қайта сақтандыру жүзеге
асыру үшін олар бірлескен қызмет туралы шарттар негізінде жәй
серіктестіктерге (қайта сақтандыру пүлдарына) бірге алады.
Сақтандыру міндеттемелерінің орындалу кепілдігі ізінше екі немесе
бірнеше кайта сақтандыру шарттарын жасау арқылы шейтілуі мүмкін. Осы орыы
алса қайта сақтандыруға қос (екі рет) сақтандыруға қолданымды ережелер
қолданылады.
Жоғарыда айтылгандай сақтандырү шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық
ақысын төлегеннен кейін екі жақ үшін де міндетті болып күшіне еыеді.
Сонымен бірге жалпы ереже бойынша сақтандыру шарты сақтандырушы біріншІ
сақтандыру жағдайы бойынша сактандыру төлемін төлегеннен кейін егер заңнама
немесе сактандыру шарты өзгешені қарастырмаса өзінің қолданылуын тоқтатады.
Сақтандыру арқылы қорғаудың мерзімі шарт күшінде болатын мерзімге сәйкес
келеді. Сақтандыру шарттарымен немесе сақтандыру қатынастарын реттейін заң
актілерімен шарт тоқтатылуының өзге жағдайлары да қарастырылуы мүмкін.
Сақтандыру шарты мерзімінен бүрыы мына жағдайларда тоқтатылуы мүмкін:
1. егер сақтандыру объектісі өзінің болмысын токтатса;
2. оны ауыстыру орын алмаған кезде сақтанушы болып келмсйтін
сақтандырылушы сақтанушы болып келмейтін сақтандырылған тұлғаның
өлімі жалпы ереже бойынша шарт міндеттері мен құқықтарының пайда
алушылардан басқа түлғаларға ауысуына экелмейді.
Егер сақтандырылушымен бірге шартта түлғалардың аталған санаты
қатыспаса, онда сақтандырылушылардың (сақтандырылған тұлғалардың) өлімі
бірдең шарттың тоқтатылуына экеледі;
3. сақтанушының сақтандырылған мүлкін алу, егер сактандырушы
сақтанушының ауысуына қарсы болса, ал заң актілерінде немесе сақтандыру
шартында осыған қатысты өзге ереже қарастырылмаса. Бұл жағдайда сөз
ішінара қүқықтық мирасқорлық мүмкіндігі туралы болып отыр. Сактандыру
шартында оның арнайы ережелері қолданылады. Оған
қатысты сақтандырушы борышкер болып келетін сақтанушыны ауыстыру
4. 'тек борышкер-сақтандырушының келісімімен рүксат етіледі, себебі
сақтандырушы әрқашан өзінің тәуекелінің дәрежесін бағалауга күкьтгын
сақтап қалады;
5. ез кәсіпкерлік немесе азаматтық-қүқьіқтық жауапкершілігін
сақтандырган сақтанушы кэсіпкерлік қызметін бекітілген тәртіпте тоқтатса.
Бүл сақтандыру класы бір тараптан кәсіпксрлік кызмет субъектісінің
қатысуыы болжайды және сақтанушы тарапынан құқықтық мирасқорлыққа
жол бермейді, өйткені Қазақстан Республикасының кодексінің 810,812-
бабына сәйкес кәсіпкерлік тәуекелдерді шарт бойынша немесе азаматтық-
қүқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде сақтанушы мен
сақтандырылушы бір түлга болуы керек;
б.сақтандырылатын жағдай туындау мүмкіндігі жойылса жэне сақтандыру
тэуекелдігі сақтандыратын жағдайдан басқа негізден өз болмысын жоғалтса.
Сақтандыру шартын тоқтатудың бүл негізі жинақты сақтандыру шартына
тарамайды, өйткені бұл шарт бойынша сақтандру төлеміи жасау міндеті
сақтандыратын жағдайға тэуелсіз орын алады.
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда, сақтандыру шарты тоқтатылады деп
сақтандыру шарты тоқтатылуының бір негізі орын алса да шарт тоқтатылады деп
есептеледі.
Шарітың тоқтатылуында тарап бүл туралы екінші тарапқа кейінге қалдырмай
хабарлауы керек. Сақтанушы бұл жағдайда сақтандыру шартынан кез келген
уақытта, бас тарту себебіне қарамастан, бас тарта алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 842-бабында сақтандьі})у
шартын мерзімінен бү.рын тоқтатудың салдары қарастырылган. Сақтандыру
шартын ертерек жоғарыда аталған иегіздердін біреуі бойынша тоқтатқанда,
егер сақтандырушыда сақтандыру шартын тоқтатуға мүддесі болмаса, бірақ
сақтандыру шартының сақталуын мүмкін емес қылатын объективті жағдайлар
қалыптасса, болмаса онын сактандырушыға тиімсіз
жақтары ашылса, онда ол сақтандыру күшіне болған уакытка қарай белгілі бір
үлесте сақтандыру сыйлық ақысын алу құқығына ие болады.
Егер сақтанушы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексІнің 811-
бабының 1 -тармағында қаралғаннан басқа себептермен шарттан бас тартса,
онда сақтандырушыға төленген сақтандыру сыйлық акылар сақтанушыға қа
йтарылмай ды.
Сақтаыдыру мен қамтылған қоғамдық қатынастар ерекшелігі сақтандырудың
жарамсыздығы қосымша реттелуін талап етеді. Бұның нақты себебі бар.
Сақтандыру қатынастарының субъектілері, әсіресе, егер бүл сақтанушы
(сақтандырылушы, пайда табушы) тарабы болса, көптеген жағдайларга мүлік
пайдасын заңсыз алуға тырысады, кейде олар сомасы бойынша өте елеулі болып
келетін сақтандыру төлемдерін талап ету қүқығына негізсіз иеленеді. Қосымша
ескерілу керек, сақтандыру сыйлык ақысын төлегеннен кейін сақтандыру шарты
сақтанушының елеулі міндеттерін қарастырмапды жэне осы жағдайда сақтаыушы
сақтандырушыға қатысты бір жақты құқыққа иемденген тұлға болып келеді.
Сондықтан сақтандыру төлемдерді жасау негіздерінің шынайы өлшемдерін
анықтамаса, онда сақт андырушы сақтанушының негізсіз талаптарынан қорғана
алмай қалуы мүмкін.
Сақтандыру шарттарының жарамсыздығын карастыратын болсак, онда
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 843-бабымен қарастырылған
сақтандыру шарттарын жарамсыз деп танудың барлық негіздері, мәмілелерді
олардың мазмүны, ондағы субъектілердің еркінің, нысанының ақаулықтарына
байланысты жарамсыз деп танудын пегіздерімен байланысты екені, олардың жеке
көрінісі болып келетіні көрінеді. Сонымен қатар, Ьақтандыру шарттары
жарамсыз болып табылады, егер сақтандыру кез келген жағдаймен байланысты
болса, егер ондай жағдайда мәміленің субъектілік күрамының мазмүнының
нысанының, ондагы еріктің ақауы болса, басқаша айтқанда, сақтандыру
шартына азамаітық қүқықтағы мәміленің жарамсыздығы туралы жалпы
ережелер бүтіидей жэне толығымен тартылады.
Сақтандыру шарттарыыың заңнамада арнайы бөлініліп шығарылатын
негіздеріне мыналар жатады:
1. шартты жасау сэтінде сақтандыру объектісінің болмауы;
2. сақтандыру объектілері ретінде құқыққа қайшы мүдделердің карастырылуы;
3. сақтандыру объектісі болып заңды күшіне енген сот шешіміне сәйкес
тәркілеыуге жататын мүлік, немесе қылмыстық жолмен табылған, әлде қылмыс
құралы болған мүлік келсе;
4. сақтандырылатын жағдай ретінде пайда болуының ықтималдық және
кездейсоктық сипаты жоқ, шарттың күшінде болу кезеңінде ол болмай қоймаитын
объективтік оқиға қарастырылса жэне бұл туралы тараптар немесе ең
болмағанда сақтандырушы алдын ала білсе;
5.сақтанушы шартты жасағанда заңсыз пайда табу мақсатын көздесе, сол
сияқты сақтандыру шартын сақтандыратын жағдай орын алған соң жасалса;
б.кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты сақтандырушыдан өзге түлғаның
мүддесінде немесе пайдасына жасалса;
7.шарт бойынша жауапкершілікті сақтандыруда сақтандырушының белек,
басқа түлғаның жауапкершілігінің тэуекелдігі сақтандырылса;
8.сақтандырылушының келісімін алу міндетті болып табылған кезде оның
қелісімінің болмағаны;
9. шарттың жазбаша нысанын сақтамау.
Сақтандыру шартының жарамсыздығының құқықтық салдары екі жақты, бір
жақты реституциямен немесе реституцияға жол бермеумен байланысты. Жалпы
ереже бойынша сақтандыру шарты жарамсыз деп танылса сақтандырушы
сақтанушыға одан алынған сақтандыру сыйлық ақыларын қайтаруға, ал сақтанушы
сақтандырушыға алынған сақтандыру төлемдерін қайтаруға міндетті. [7]
Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың шартының түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Сақтандыру ісінің мазмұны мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ...1 3
1.2 Сақтандыру шартының ерекшеліктері мен жарамсыздығы ... ... ...21
2 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру шартының нысаны мен мақсаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Сақтандыру қызметінің нарықтық қатынас жағдайындағы қалыптасуы мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 46
2.2 Қазақстан Республикасында сақтандыру рыногының даму мәселелері мен оны
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Сақтандыру - ісі кең мағынада бір нәрсенің жағымсыз салдарынан
қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада сақтандыру қоғаммен яғни,
мемлектпен бірге пайда болып, оның табиғаттың ажырамас бір элементі болып
табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы
салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен
ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр.
Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері
есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында
белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде
жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты
қатынастар кешені болып табылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы)
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген
сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандырудың пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып
табылатын материалдық құндылықтар.
Ал, Сақтандыру құқығының пәні болып:
▪ Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
▪ Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни
сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру
жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның
орнын толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни
сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының
немесе оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар
ұйымдастыру қажет.
Азаматтық құқықтың интеллектуалдық меншік құқығын, оның ішінде
авторлық құқық, сабақтас құқықтар, өнер табысқа, пайдалы модельге,
өнеркәсіптік үлгіге құқық, селекциялық жетістіктерге құқық, интегралды
микротәсілдер технологиясына құқықтар, ашылмаған ақпаратты заңсыз
пайдаланудан қорғау құқығы, азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет
көрсетуге қатысушылардың даралану құралдары, оның ішінде фирмалық атауға
құқық, тауар белгісін пайдалану құқығы, тауар шығарылатын жердің атауын
пайдалану құқығы; мұрагерлік құқықты, оның ішінде өсиет бойынша
мұрагерлік, заңды мұрагерлік; мүліктік емес өзіндік құқықтар, оның ішінде
жеке бастың құпиясын сақтау құқығы, өз бейнесіне құқық, тұрғын үйге қол
сұғылмау құқығы; меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтар; міндеттемелік
құқық және т.б. қамтитынын білеміз. Сақтандырк құқықтық қатынастары
тараптардың өзара міндеттемелері сипатында болғандықтан оларды
міндеттемелік құқыққа жатқызуға болады. Азаматтық кодекстің 268- бабында
міндеттемеге сәйкес бір адам борышқор басқа адамның (несие берушінің)
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі
бір әрекеттер жасауға, не белгілі бір әрекеттерді жасаудан тартынуға
міндетті, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерінің орындалуын талап
етуге құқылы. Осы міндеттемелер Азаматтық кодекстің 7 – бабында
көрсетілген шарттан, зиян келтіруден немесе өзге де негіздерден пайда
болады деп 7 – бапқа сілтеме жасалынған (271 бап). 7- бапта
азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындау негіздері толық ашылып
көрсетілген. Әрине, оның ішінде бізге қатысты 1 және 8 тармақтары болып
табылғанымен, сонда да болса толығымен мазмұндап өтейік. Азаматтық
құқықтар мен міндеттер:
1. заңдарда көзделген шарттар мен өзге де мәмлелерден;
2. заңдарға сәйкес азаматтық құқықтық жағдайларды туғызатын
әкімшілік құжаттардан;
3. азаматтық құқықтар мен міндеттер белгіленген сот шешімінен;
4. заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде;
5. өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер
шығармаларын және интеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелерін жасау
нәтижесінде;
6. басқа жаққа зиян келтіру салдарынан, сол сияқты басқа жақ
есебінен мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан;
7. азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
8. заңдар азаматтық құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады.
Осы міндеттердің сақтандыру шараларының негізінде туындайтынын
білуіміз керек. Мәселен, сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы)
сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға, немесе оның пайдасына
шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың
сақтандыру сомасының шегінде сақтандыру төлемдерін төлеуге міндеттенеді.
(803 – баптың 1- тармағы).
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың шартының түсінігі
мен түрлері
Сақтандыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындауы
кезінде заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау үшін
сақтандыру жарналары мен сыйлықақылары есебінен мақсатты ақшалай қорларды
қалыптастыру және оларды пайдалануға байланысты экономикалық категория
және бір жағынан алғанда мемлекеттің қаржы жүйесінің элементі болып
саналады. Ал басқа жағынан қарастырсақ сақтандыру сол қаржы жүйесінің
мына келесідей әрбір элементімен өзара қатынаста болады: мемлекеттік
қаржылар; жергілікті мемлекеттік басқару органдардың қаржылары;
кәсіпорындардың қаржылары; және тағы басқа жекеше қаржылар. Сақтандыру
саласындағы қатынастар негізінде, сақтандыру ұйымдары мен азаматтардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, басқа да сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының арасында пайда болады.
Сақтандыру екі нысанда жүзеге асырылады-ерікті және міндетті. Ерікті
сақтандыру екі тараптың құқықтық тенділігі ескеріліп және белгілі бір
мүдделері көзделініп, сақтандырушы мен сақтанушының арасындағы келісімге-
шартқа орай жүзеге асырылады. Ерікті сақтандыруға байланысты айта кететін
жайт, егер екі тарапдың-бұл жерде сақтандырушы мен сақтанушының өздеріне
тән көзделген мүдделерін ескерсек, онда осы сақтандыру түрі кәсіпкерлік
қызмет сипатында болады және туындайтын қатынастар объектілі түрде
баламалы (эквиваленті) қатынастар сипатында көрініс табады. Алайда, осы
баламалы қатынастар азаматтық құқықтық нормаларымен реттелетін тауарлы-
ақшалай қатынастарға жақын болғанымен, дәл солардың қатарына жатқыза
алмаймыз. Себебі, бұлар қоғамдық қатынастардың аса айырықшаланған түрі
болады. Ал міндетті сақтандыру Қазақстан Республикасының;
Конституциясымен немесе тиісті заңдарымен кепілдендірілген құқықтарға
сәйкес жүзеге асырылады. Мәселен, өте маңызды міндетті сақтандыру
түрлеріне жатады.
1.автокөлік құралдары иелерінің жауапкершіліктерін міндетті
сақтандыру;
2.тасмалдаушының жолаушылар алдындағы жауапкершіліктерін
міндетті сақтандыру;
3.әскери қызметкерлерді міндетті мемлекеттік сақтандыру;
4.мемлекеттік қызметкерлерді міндетті мемлекеттік сақтандыру;
5. мемлекеттік мүлікті міндетті мемлекеттік сақтандыру;
6. ауылшаруашылығы өнімдерін міндетті сақтандыру;
7.қызметтерді, жұмыстарды, өнімдерді өндірушілердің, жұмыс
берушілердің жекелеген санаттарының жауапкершіліктерін міндетті
сақтандыру;
8.мемлекеттік қызметкерлердің белгілі бір санаттарының өмірін,
денсаулығын және мүліктерін міндетті сақтандыру;
9.мемлекет пен азаматтардың әлеуметтік мүдделерін қамтамасыз ету
мақсатында тиісті заңдармен белгіленеді.[1]
Сол міндет сақтандыру сақтанушы ретінде сақтандыру тарапы болып
табылатын тиісті атқарушы билік органы бюджеттен бөлінетін қаражаттар
есебінен жүзеге асырылады. Осы міндетті сақтандырулардың негіздеріне
құқықтық актілер немесе болмаса сол нормативтік құқықтық актілерге сәйкес
сақтандырушы мен сақтанушының арасында жасалынған сақтандыру шарттары
жатады. Сақтандыру объектілер ретінде мына келесідей мүліктік мүдделер
көрініс табады:
• сақтанушының немесе сақтандырылушының өміріне, денсаулығына,
еңбекке қабілеттілігіне және зейнетақымен қамтамасыз етілуіне байланысты
жеке сақтандыру;
• мүлікке ие болуға, пайдалануға және жұмсауға байланысты мүліктік
сақтандыру;
• сақтанушының, яғни адамның жеке басына немесе жеке тұлғаның
мүлкіне келтірілген зиянның орнын толтыруға байланысты, сондай-ақ заңды
тұлға шеккен зиянның орнын толтыруға байланысты жауапкершілігін
сақтандыру.
Сақтандыру қатынастарының қатысушылары сақтанушылар ме
сақтандырушылар болып табылады. Сақтанушылар дегеніміз, сақтандырушымен
сақтандыру шартын жасасқан не болмаса мемлекеттің тиісті заңына сәйкес
сақтанушы болып есептелетін заңды және жеке тұлғалар. Сақтанушылар
сақтандырушылармен үшінші тұлғаның пайдасына сатандыру шартын жасай
алады. Сонымен бірге, олар сақтандыру шартын жасау кезінде пайданы
алушыны-бенефициарды тағайындай алады немесе сақтандыру жағдайы туындамай
тұрғанда оларды өз ұйғарымы бойынша ауыстырып жібереді.
Сақтандырушылар-белгілі бір мемлекет аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға құқық беретін лицензия алған, қажетті деңгейдегі арнаулы
(кэсіби) мамандықтары бар сақтандыру ұйымдары болып табылады. Олар
қызметтерін тек лицензияда белгіленген бағытта ғана атқара алады. Басқа
қызмет түрлерімен тікелей айналысуға рүқсат етілмейді. Мысалы, банктік,
өндірістік қызметпен және саудамен сақтанушылар қызметтерін сақтандыру
агенттері мен брокерлері арқылы да жүзеге асырылады. Сақтандыру
агенттеріне өзіне сақтандырушы берген өкілеттіліктерге сәйкес сол
сақтандырушының атынан және оның тапсыруымен іс-қимылын жүзеге асырылатын
заңды немесе жеке тұлғалар жатады.
Сақтандыру брокерлері кәсіпкерлер ретінде тіркелген заңды немесе жеке
тұлғалар болып табылады. Осы брокерлер сақтандырушының не болмаса
сақтандырушының тапсырмасы негізінде сақтандыру бойынша делдалдық
қызметті өзінің атынан жүзеге асырылады.
Сақтандыру сақтандыру тәуекелінің туындау жағдайына орай жүргізіледі.
Сақтандыру тәуекелі дегеніміз, туындауы әбден мүмкін және кездейсоқ,
күтпеген, зардапты жағдайлармен белгіленетін оқиға болып саналады. Ал
сақтандыру оқиғасы (жағдайы деп те атауға болады) деп, заңдарда тура
көзделген немесе сақтандыру шартында белгіленген, сондай-ақ туындауы орын
алған жағдайды айтамыз. Сақтандыру оқиғасының туындауына орай
сақтандырушы сатанушыға, сақтандырылушыға және пайданыалушыға сақтандыру
өтемін төлеуге міндетті болады. Мүліктерге байланысты сақтандыру
оқиғаларының туындауы кезінде сақтанушыға сақтандыру өтемі төленеді. Ал
сақтанушының немесе үшінші тұлғаның жеке басына орай төлемдер сақтандыру
қамсыздандыруы түрінде төленеді. [2]
Сақтандыру айрықша қоғамдық қатынастары аясындағы сақтандыру қызметі
екі бағытта жүзеге асады: кәсіпкерлік қызметтің бір түрі ретінде және
қаржылық (бұл жерде мемлекеттің қызметі) қызметтің бір түрі ретінде.
Жалпы алғанда сақтандыру қызметі деп, лицензия негізінде жүзеге асатын
келешекте сақтандыру өтемдерін төлеуге қажетті сақтандыру ақшалай
қорларын-сақтандыру резервтерін қалыптастыруға байланысты сақтандыру
ұйымдарының іс-қимылдарын айтамыз. Сақтандыру қызметі мынадай түрлерге
бөлінеді:жеке сақтандыру, мүліктік сақтандыру, жауапкершілікті
сақтандыру, қайта сақтандыру.
Әдетте, сақтандыру саласында мемлекет тарапынан жүзеге асатын қызмет
қаржылық-сақтандыру қызметі деп аталады және ол мына келесідей іс-
қимылдарды атқарудан түрады:
1. мемлекеттік және жеке меншік сақтандыру түрлерін реттеу;
2. мемлекет аумағындағы сақтандыру ұйымдарының түрлерін айқындау;
3. сақтандыру ұйымдарының қызмет атқару жағдайлары мен құқықтық
мәртебелерін белгілеу;
4. сақтандыру ұйымдарын тіркеуді жүргізу тәртібін белгілеу;
5. сақтандыру қызметін лицензиялау;
6. сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығын қамтамасыз ету
(сақтандыру капиталы мен жекеше қаражаттарының ең аз мөлшерін белгілеу
және сақтандыру резервтерін тиімді орналастыру арқылы);
7. тыйым салу, шектеу және тағы басқа тәсілдерді қолдану арқылы
сақтандыру жүйесін және сақтандыру рыногын қалыптастыру процестерін
басқаруды жүзеге асыру;
8. мемлекеттік сақтандыру қадағалауын ұйымдастыру және жүзеге асыру.
Сонымен, сақтандыру қызметі күрделі құрылымдығы, белгілі бір талаптар
мен бағыттарды ұстана отырып жеке меншік және мемлекеттік қаржы-
қаражаттарға негізделіп, қаржылық, азаматтық және тағы басқа құқық
салаларының құқықтық нормаларына сүйене отырып мемлекеттің қаржылық
қызметтің бір түрі ретінде және кәсіпкерлік қызмет ретінде сақтандыру
ісін жүзеге асыруға байланысты сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
қымылдары мен әрекеттері болып табылады. Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 4-бапының 2- тармағында заң шығарушы:
Сақтандыру қызметі-сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік
органдарының лицензиясы негізінде жүзеге асатын қызметі деп көрсеткен.
Әрине, осы берілген ұғымның нақтыландырылмағаны, айқындалмағаны
байқалады. Мәселен, көзделген басты мақсаты мен атқаратын негізгі
функциясы төтенше қатерлі жағдайлардың туындауына орай орын алған алатын
зардаптар мен зиянның орнын толтыру, қалпына келтіру т.б. Сонымен бірге,
алдын алу шаралары да қарастырылады. Міне, осы жәйттерге байланысты
мемлекеттік сақтандыру ұйымдары мен жеке меншік сақтандыру
компанияларының бірінші кезектегі міндеттері арнаулы мақсаттағы ақша
қорларын құру болып саналады.
Сондықтан, сақтандыру қызметінің мына келесідей түсінігін беруге
болады: Сақтандыру қызметі деп, сақтанушылармен жасалған шарттардың
негізінде, олар төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының және басқа
тартылатын қаражаттар есебінен мақсатты сақтандыру қорын құру арқылы сол
шарттарда көзделген сақтандыру оқиғаларының болуы салларынан заңды және
жеке тұлғаға келтірілген зиянның орын толтыру және алдын-алу, қалпына
келтіру шараларын жүргізу жөніндегі өкілеттіліктері бар сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының іс-әрекеттерін айтамыз.
Коммерциялық тұрпаттағы, жеке меншік қаражаттары негізінде сақтандыру
қызметін жүзеге асыратын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
әрекеттері кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады. Сақтандыру
ұйымы сақтандыру қызметінен басқа мына келесідей іс-қимылдарды жүзеге
асыра алады:
1.сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық
қызмет көрсету;
2. сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы қызметін атқару;
3. уәкілетіті мемлекеттік органының нормативтік құқықтық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті жүргізу;
4.жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу саласы шегінде
өз сақтанушыларына қарыз беру;
5.сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру
үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз ету құралдарын сату;
6.сақтандыру ұйымдарының мұқтаждықтары үшін кезінде сатып алған
немесе олардың қарамағына сақтандыру шарттарын жасауға байланысты келіп
түскен мүлікті сату немесе жалға беру;
7.сақтандыру саласындағы мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында
оларды оқытуды ұйымдастыру және жүргізу;
8. консорциум емес жай серіктестік құруға қатысу.
Бұлардан басқа ескеретін бір жайт, егер сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдары таратылған жағдайларда сақтанушылардың (сақтандырылушылардың,
пайда алушының) материалдық мүделерін қамтамасыз етуге кепілдік беретін
ақша қорларын құруға хақылары бар.
Мемлекеттік уәкілетті орган, яғни Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк
сақтандыруды қадағалау департаментінің лицензиялау жөніндегі басқармасы
беретін лицензиясы жоқ тұлға өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға, негізгі немесе қосымша қызмет түрінде
сақтандыру брокерінің, уәкілетіті аудитордың, актуарийдің қызметін
атқаруға құқығы жоқ тұлға болып есептеледі. Осы аталған лицензияның
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының тиісі бабында
белгіленген тәртіп негізінде берілетінін естен шығаруға болмайды.
Мемлекеттік уәкілетті орган сақтандыру ұйымына сақтандыру қызметін жүзеге
асатын құқығына лицензия беруден мынадай жағдайда бас тартуы эбден
ықтимал:
1.егер сақтандыру, қайта сақтандыру ұйымы мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап алты ай ішінде лицензия алу үшін уәкілетіті мемлекеттік
органға өтініш жасамаса;
2. егер сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына
сақтандырудың қосымша сыныбын енгізу барысында:
• өтініш берген күнге дейінгі соңғы алты ай ішінде сақтандыру ісі
және сақтандыру қызметі туралы заңдардың талаптарвн сақтамаса;
• сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына лицензияның қолданылуы
тоқтатыла тұрған болса;
• сақтандыру қызметін жүзеге асатын қүқығына берілген лицензияға
сақтандыру қосымша сыныптарына енгізу уәкілетіті мемлекеттік органының
нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен жүзеге асырылмаса.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық
ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома
(сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларда сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін тұтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия (рұқсат)
бермеудің негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырушымен сақтандырудың әр
түрі үшін бөлек дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі үшін
лицензияны (рұқсатты) беру құқығы өкілеті мемлекеттік органымен келісуге
жатқызылады. Шартта қарастырылмаған жағдайларда байланысты даулар пайда
болса, онда басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру қатынастарының қатысушылары сақтанушылар ме сақтандырушылар
болып табылады. Сақтанушылар дегеніміз, сақтандырушымен сақтандыру шартын
жасаскан не болмаса мемлекеттің тиісті заңына сэйкес сақтанушы болып
есептелетін заңды және жеке тұлғалар. Сақтанушылар сақтандырушылармен
үшінші түлғаның пайдасына сатандыру шартын жасай алады. Сонымен бірге, олар
сактандыру шартын жасау ^кезінде пайданы алушыны-бенефициарды тагайыидан
алады немесе сақтандыру жағдайы туындамай түрғанда оларды өз ұйғарымы
бойынша ауыстырып жібереді. [3]
Сақтандырушылар-белгілі бір мемлекет аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға қүқық беретін лицензия алған, қажетті деңгейдегі арнаулы
(кэсіби) мамандықтары бар сақтандыру үйымдары болып табылады. Олар
қызметтерін тек лицензияда белгіленген бағытта ғана атқара алады. Басқа
қызмет түрлерімен тікелей айналысуға рүқсат етілмейді. Мысалы, банктік,
өндірістік қызметпен жэне саудамен сақтанушылар қызметтерін сактандыру
агенттері мен брокерлері арқылы да жүзеге асырылады. Сақтандыру агенттеріне
өзіне сақтандырушы берген өкілеттіліктерге сәйкес сол сақтандырушының
атынан және оның тапсыруымен іс-қимылын жүзеге асырылатын заңды немесе жеке
тұлғалар жатады.
Сақтандыру брокерлері кәсіпкерлер ретінде тіркелген занды немесе жеке
тұлғалар болып табылады. Осы брокерлер сактандырушының ме болмаса
сақтандырушының тапсырмасы негізінде сактандыру бойынша делдалдық қызметті
озінің атынан жүзеге асырылады.
Сақтандыру сақтандыру тәуекелінің туындау жағдайына орай жүргізіледі.
Сақтандыру тәуекелі дегеніміз, туындауы әбден мүмкін жэне кездейсок,
күтпеген, зардапты жағдайлармен белгіленетін окиға болып саналады. Ал
сақтандыру оқиғасы (жағдайы деп те атауға болады) деп, заңдарда тура коз
дел ген немесе сақтандыру шартында белгіленген, сондай-ақ,
туындауы орын алған жағдайды айтамыз. Сақтандыру окиғасының туындауына орай
сактандырушы сатанушыға, сақтандырылушыға және пайданыалушыга сақтандыру
өтемін төлеуге міндетті болады. Мүліктерге байланысты сактандыру
оқиғаларының туындауы кезінде сактанушыға сақтандыру өтемі төленеді. Ал
сақтанушының немесе үшінші тұлғаның жеке басына орай төлемдер сақтандыру
қамсыздандыруы түрінде төленеді.
Сақтандыру айрықша қоғамдық қатынастары аясындағы сақтандыру қызметі
екі бағытта жүзеге асады: кэсіпкерлік қызметтің бір түрі ретінде және
қаржылық (бұл жерде мемлекеттің қызметі) қызметтің бір түрі ретінде. Жалпы
алғанда сақтандыру қызметі деп, лицензия негізінде жүзеге асатын келешекте
сақтандыру өтемдерін төлеуге қажетті сактандыру ақшалай қорларын-сақтандыру
резервтерін қалыптастыруга байланысты сақтандыру үйымдарының іс-қимылдарын
айтамыз. Сақтандыру қызметі мынадай түрлерге бөлінеді:жеке сақтандыру,
мүліктік сақтандыру, жауапкершілікті сақтандыру, қайта сақтандыру.
Әдетте, сақтандыру саласында мемлекет тарапынан жүзеге асатын қызмет
қаржылық-сақтандыру қызметі деп аталады жәие ол мына келесідей іс-
қимылдарды атқарудан түрады:
1. мемлекеттік және жеке меншік сақтандыру түрлерін реттеу;
2. мемлекет аумағындагы сақтандыру үйымдарының түрлерін айқындау;
3. сақтандыру ұйымдарының қызмет атқару жағдайлары мен құқыктык
мәртебелерін белгілеу;
4. ( сактандыру үйымдарын тіркеуді жүргізу тәртібін белгілеу;
5. сактандыру қызметін лицензиялау;
6. сақтандыру үйымдарының қаржылык орнықтылығын қамтамасыз ету (сақтандыру
капиталы мен жекеше қаражаттарының ең аз мөлшерін белгілеу және сақтандыру
резервтерін тиімді орналастыру арқылы);
7. тыйым салу, шектеу және тағы басқа тәсілдерді қолдану арқылы сақтандыру
жүйесін жэне сақтандыру рыногын қалыптастыру процестерін басқаруды жүзеге
асыру;
8. мемлекеттік сақтандыру қадағалауын ұйымдастыру және жүзеге
асыру..
Сонымен, сақтандыру кызметі күрделі қүрылымдығы, белгілі бір талаптар
мен бағыттарды ұстана отырып жеке меншік жэне мемлекеттік қаржы-
қаражаттарға негізделіп, қаржылық, азаматтық және тағы басқа құқық
салаларының құқықтық нормаларына сүйене отырып мемлекеттің қаржылық
қызметтің бір түрі ретінде және кәсіпкерлік қызмет ретінде сақтандыру ісін
жүзеге асыруға байланысты сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
қымылдары мен әрекеттері болып табылады. Сақтандыру кызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 4-бапының 2- тармағында заң шығарушы:
Сақтандыру қызметі-сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасы заңдарының талаптарына сэйкес уәкілетті мемлекеттік
органдарының лицензиясы негізінде жүзеге асатьга қызметі деп көрсеткен.
Әрине, осы берілген үғымның нақтыландырылмағаны, айқындалмағаны
байқалады. Мәселен, көзделген басты мақсаты мен атқаратын негізгі функциясы
төтенше қатерлі жағдайлардың туындауына орай орын алған алатын зардаптар
мен зиянның орнын толтыру, калпына келтіру т.б. Сонымен бірге, алдын алу
шаралары да қарастырылады. Міне, осы жәйттерге байланысты мемлекеттік
сақтандыру үйымдары мен жеке меншік сактандыру компанияларының бірінші
кезектегі міндеттері арнаулы мақсаттағы ақша қорларын қүру болып саналады.
Сондықтан, сақтандыру қызметінің мына келесідей түсінігін беруге
болады: Сақтандыру қызметі деп, сақтанушылармен жасалған шарттардың
негізінде, олар төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының және басқа тартылатын
қаражаттар есебінен мақсатты сақтандыру корын қүру арқылы сол шарттарда
көзделген сақтандыру оқиғаларының болуы салларынан заңды және жеке түлғаға
келтірілген зиянның орын толтыру жэне алдын-алу, қалпына келтіру шараларын
жүргізу жөніндегі өкілеттіліктері бар сақтандыру (қайта сақтандыру)
үйымдарының іс-әрекеттерін айтамыз.
Коммерциялық тұрпаттағы, жеке меншік қаражаттары негізінде сақтандыру
қызметін жүзеге асыратын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
эрекеттері кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады. Сақтандыру
ұйымы сақтандыру қызметінен басқа мына келесідей іс-қимылдарды жүзеге асыра
а лады:
І.сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер
бойынша
консультациялық қызмет көрсету; і
2. сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы қызметін атқару;
3. уәкілетіті мемлекеттік органының нормативтік құқыктық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті жүргізу;
4.жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу саласы шегінде өз
сақтанушыларына қарыз беру;
5.сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының кызметін автоматтандыру
үшіы пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз ету құралдарын сату;
б.сақтандыру үйымдарының мұқтаждықтары үшін кезінде сатып алған немесе
олардың қарамағына сақтандыру шарттарын жасауға байланысты келіп түскен
мүлікті сату немесе жалға беру;
7.сақтандыру саласындағы мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында
оларды оқытуды ұйымдастыру жэне жүргізу;
8. консорциум емес жай серіктестік құруға қатысу.
Бүлардан басқа ескеретін бір жайт, егер сақтандыру (қайта сақтандыру)
үйымдары таратылған жағдайларда сақтанушылардың
(сақтандырылушылардың, пайда алушының) материал дық мүделерін қамтамасыз
етуге кепілдік беретін ақша қорларын қүруға хакылары бар.
Мемлекеттік уәкілетті орган, яғни Қазақстан Республикасы ¥лттық Банк
сақтандыруды қадағалау департаментінің лицензиялау жөніндегі басқармасы
беретін лицензиясы жоқ тұлға өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру
жоніндегі қызметті жүзеге асыруға, негізгі немесе қосымша қызмет түрінде
сақтандыру брокерінің, уәкілетіті аудитордың, актуарийдің
қызметін атқаруға құқығы жоқ тұлга болып есептеледі. Осы аталған
лицензияның Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының
тиісі бабында белгіленген тэртіп негізінде берілетінін естен шығаруға
болмайды. Мемлекеттік уәкілетті орган сақтандыру үйымына сақтандыру
қызметін жүзеге асатын құқығына лицензия беруден мынадай жағдайда бас
тартуы эбден ықтимал:
І.егер сақтандыру, қайта сақтандыру ұйымы мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап алты ай ішінде лицензия алу үшін уэкілетІті мемлекеттік
органға өтініш жасамаса;
2. егер сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына
сақтандырудың қосымша сыныбын енгізу барысында:
• өтініш берген күнге дейінгі соңғы алты ай ішіиде сақтандыру ісі жэне
сақтандыру қызметі туралы заңдардың талаптарвн сақтамаса;
сақтандыру қызметін жүзеге асатын қүқыгына
лицензияның қолданылуы тоқтатыла түрған болса;
• сактандыру қызметін жүзеге асатын қүқығына берілген лицензияға
сақтандыру қосымша сыныптарына енгізу уэкілетіті мемлекеттік органының
нормативтік қүқықтық актілерінде көзделген тәртіппен жүзеге асырылмаса.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық ақысын
төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы
басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома (сақтандыру
сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға)
сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларда сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін түтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бүзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сактандыру кызметін
жүргізуге лицензия (рүқсат) бермеудің негізі болып есептеледі.
1.1 Сақтандыру ісінің мазмұны мен сипаттамасы
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырушымен сақтандырудың эр
түрі үшін бөлек дайындалады жэне сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі үшін
лицензияны (рұқсатты) беру кұқығы өкілеті мемлекеттік органымен келісуге
жатқызылады. Шартта қарастырылмаған жағдайларда байланысгы даулар пайда
болса, онда басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1. сактандыру объектілерінің тізімін;
2. сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3. сақтандыру тәуекелдерді;
4. сақтандыру жагдайларының қатарынан алып тастаулар жэне
сақтандыруға шек қоюлар;
5.сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын; б.сақтандыру шартын
жасаудың тәртібін;
7. тараптардың қүқықтары мен міндеттері;
8.сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс әрекеттерді;
9. сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын қүжаттар тізімін;
10. еақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайлары мен тәртібін;
11. сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөнінде шешім
қабылдау мерзімін;
12. сактандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
13. дауларды шешудің тэртібін;
14. сақтандыру тарифтерін жэне оларды экономикалық негіздеу;
15. ерекше жағдайлар.
Заңнамадағы анықтамасына сәйкес сактандыру шарты консенсуалды болып
қаралады. Бірақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 827-бабына
сәйкес, сақтандыру шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлегеи кезден
бастап, ал оны бөліп-бөліп төлеу қарастырылса, бірінші сақтандыру жарнасы
төленген кезден бастап күшіне енеді жэне тараптар үшін міндетті болады.
Осыны ескерсек іс жузінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды
болып келетіні түсінікті. Сақтандыру шартына консенсуалдық мінез
тараптардың келісімімен немесе жеке заң актілерімен берілуі мүмкін. [4]
Сақтаыдыру шарты - ақылы шарт, тараптардың эрқайсысы берілгеннің орнына
мүліктік қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сактандыру сыйлық ақылары
түрінде мүліктік қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе пайда
табушы сақтандыру төлемін алған ретте мүліктік қанағаттандыруға қол
жеткізеді. Сактандыру шартының ақылыға сактандыру төлемі барлық жагдайларда
жасалмайтыньша қарамастан сақтала береді. Оның орнатылуы мен алынуы
сақтандыру шартын жасау кезінде тараптардың ниетімен қамтылады.
Сақтандыру шарты жағдайларына қарамастан жазбаша нысанда жасалуы керек.
Сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау оның сактандыру шартын
рэсімдейтін қүжаттар арасында таңдауға мүмкіншілік береді. Тараптар шарттың
барлық жағдайлары көрсетілетін бір құжатты жасап оған қолдарын қоя алады.
Мүндай шартты жасау жеке келісілген жағдайларға, бір-біріне сай келмейтін
тәуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда қолданымдырақ болып келеді.
Міндетті сақтандыру аясы мынадай қағидалар пайдаланады:
1. заңда көзделуі, болмаса шарт негізінде болуы;
2. норматнвтегі жэне жоспардағы;
3. үзақ мерзімдегі жэне жалғаса беруі;
4. объектісінің толық қамтылуы және үзілмей сақтау;
5. сактандыру өтемі, сақтандыру жарнасын төлеу міндеттілігі.
Сақтандыру шартының тараптары сақтандырушы мен сақтанушы болып
табылады. Сактандырушы сақтандыруды жүзеге асыратын, яғни сактандыру
жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге
түлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған сомапың (сақтандыру сомасының)
шегінде сақтандыру төлемін жүргізуге міндетті тұлға.
Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген лоне сақтандыру қызметін жүзеге
асыруға берілген лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының үйымдық-құқықтық нысаны
акционерлік қоғам болып табылады. Жаңадан қүрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының үйымдық-құқықтық нысаны жабық акционерлік қоғам болуға
тиіс.
Жабық акционерлік қоғамның үйымдық-қүқықтық нысанында құрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына соңғы толық қаржы жылы ішінде үнемі
залалсыз жүмыс істеген лоне осы кезеңде өкілетті мемлекеттік орган
белгілеген пруденциялық нормативтерді жэне өзге де сақталуға міндетті
нормалар мен лимиттерді сақтаған жағдайда мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап кемінде бір жыл өткеннен кейін ашық акционерлік қоғам болып
'қапта құрылуына жол беріледі.
Шетелдік қатысушылар мен заңды тұлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтаыдыру) ұйымдарының қатысушылары бола
алады. Резидент емес сақтандыру үйымдарының кызметі шектеледі. Қазақстан
Республикасының аймағында орналасқан заңды түлғалардың мүліктік мүддесін
сақтандыру немесе оның леке бөлімшелерін лоне Қазақстан Республикасының
резиденті болып саналатын жеке тұлғаның мүліктік мүддесін сақтандыру, тек
қана Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын сақтандыру
ұйымымен жүргізіледі.
Сақтандыру объектісі жеке лоне заңды тұлғалардың мүддесі болып
есептеледі. Сақтанушының қүқыққа қайшы мүдделері сақтандыру объектісі бола
алмайды, оларды сақтандыру артынан сақтандыру шартын жарамсыз екендігіне
әкеп соғады. Сақтандыруға жататын мүдделер, мүлІктің жойылуылың немесе
басқа да жоғалуының, кәсіпкерлік қызметтен күткен пайданы алмаудың
азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тартылудың өмірге немесе денсаулыққа
зиян келтірудің салдарынан болатын және тағы басқаларға байланысты
қолайсыз мүліктік зардаптардан қүтылу немесе оларды азайтуға
бағытталған сақтанушы (сақтандырылған адам) субъектісінің ықыласымен
байланысты. Яғни, сақтаидыру объектісін олар жөнінде басқа да абсолютті
жэне арақатыстық мүліктік және мүліктік емес кұқықтык объектілерінІң
өздерімен теңестіруге болмайды.
Сақтаыдыру шартының заңды объектісі болып (қызмет көрсетудің өзге
түрлерінея ерекше болып келетін) қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін
сақтандырушыыың жүріс түрысы есептеледі.
Сақтакдыру шарты көбіне нақты (реалды) шарт болғандықтан, оның мазмұныь
талдауды сактанушының міндетінен және оған қарама карсы болы, келетін
сақтандырушының қудығынан бастау керек. Ең басында (бірінші кезекте)
сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру сыйакысын төлеуге міндетт. Сақтанушы
осы өзінің міндетін сақтандырылған адамға да, пайда алушыға да жүктей
алмайды. Мұндай міндет оларға заңды актілерімен де жүктелмейді.
Сақтандыру сыйақыларының мөлшерлері шартпен белгілі ақша сомасы ретінде
қарастырылады. Сақтанушы шартпен сәйкес, сақтандыру объектісі мер
сақтаидыру тэуекелінің сипатын ескере отырьш, сактандыру сомасының
колемінде (мөлшеріне) қарап есептелетін сақтандыру сыйлык ақысының мелшерін
белгілейтін сақтандырушы эзірлеген сақтандыру тарифіне байланысты
сактандыру сыйлық ақыларын төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру сыйлық ақыларын төлеудің тәртібі мен мерзімдері шартпен
белгіленеді. Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша олар заңдармен
белгілену; мүмкін. [5]
Шартқа сәйкес сақтанушы сақтандырылатын тұлға болмаса, онда аталған
міндет сақтандырылған түлғаның өзінде болып келеді. Егер өзін сақтандыру
шарты жасалса және сактандыру жағдайы болып сақтандырылғанның өлімі келсе,
онда сақтандырушыға сақтандыру жагдайы болғаны туралы сақтанушы хабарлайды,
ал егер ол біруактылы сактандырылған болса бүл міндет пайда алушыға
жүктеледі. Осындай сактандыру шарттарында хабарлау мерзімі отыз күннен кем
болмауы тиіс.
Мерзімнің мұндай ұзақтығы жақын адамның дүниеден өтуінің жақындарына ауыр
болатынына байланысты. Сонымен бірге бұл кездерде сақтандыру жағдайының
фактілері айқын болатынын да ескерген. Пайда алушы сақтанушымен және
сақтандырылушымен бірге сақтанатын жағдай туралы сақтандырушыға хабарлауға
эрқашан құқылы болып келедІ. Оның бүл күкығғлна ескертуді сақтандырушыға
сақтанушы немесе сактандырылған жасағаны эсер етпейді. Сақтаыдырушыға
сақтандырылатын жағдай болғаны туралы тиісті мерзімде ескертілмегені
расталса, оыда сақтандырушының сақтандыру төлемін жасаудан бас тарту құқығы
пайда болады. Бұған сактандырушы сақтандыру жағдайы туралы өзі білген
немесе ескерту жасалу (жасалмауы) оның міндетіне эсер етпейтін реттер
кірмейді. Біз бүл жерде сақтандырушының ескертілмеуі сақтандыру жағдайы
болғанда оның мүліктік мудделеріне ешқалай эсер етпейтін реттер туралы
айтып отырмыз. Мысалы: өлім табигн себеппен болса (аурудан) және бұл
сақтандыратын жағдай болып қаралса.
Сақтаыушы сақтандырылатын жағдайдан болатын шығындарды азайтуға ықпал
салуы керек. Сақтанушының өзінің осы міндетіы орындау қалыптасқан жағдайда
шығынның алдын-алу мақсатында қажетті қисынды жэне қолайлы шаралар жасалуын
талап етеді. Олардың қатарына сақтандырылған мүлікті қүтқаруға жэне
сақтауға бағытталған шаралар да кіреді. Мұндай шараларды жүзеге асыра келе
сақтанушы, сақтандырушының ыүсқауын қадағалау керек, егер оған бүл туралы
алдыы-ала ескертілсе.
Сақтаыдыру шартыыың кейбір ерекшеліктері сол сақтандыру шартының ерекше
с;рналуына байланысты болады. Бүл мысалы, шарт бойынша азаматтық-к^үқықтық
жауапкершілікті сақтандыру шарттарына катысты. Осындай кездерде сақтандыру
олар арқылы шарттық жэне деликтілік жауапкершілік жүзеге асатын тетіктерге
қосымша болып келеді. Сонымен қатар қүқық бүзушылық іс-эрекетіне байланысты
сақтандыру тәлемді жасауды қарасыратын нормалар жэне құқық бүзушының
жауапкершілігін тікелей аыықтайтын нормалар арасында белгілі бір қатынастар
анықталады.
Мұндай сақтандыруды қолданудың саласы сол сияқты онымен белгілі
дэрежеде камтамасыз етілетін шарттық немесе деликтілік жауапкершіліктің
ерекшеліктері азаматық-қүқықтық жауапкершілікті сақтандырудың бір немесе
өзге шарттары бойынша кім пайда алушы болып келетініне тікелей эсер етеді.
Егер болуы мүмкін деликті жауапкершілік сақтандырылса, онда пайда алушы
болып кез келген зиян шегуші субъект болып табылады.
Шартты жауапкершілікті сақтандыруда пайда алушының тұлғасы нақты
анықталатынына эсерін тигізеді. Бұл қасиетте әрқашан жауапкершілігі
сақтандырылған тұлғаның шарт бойынша әріптесі болып келеді. Егер заңмен
немесС шартпен осығаи жол берілсе, тұлғада шарт бойынша бірнеше
контрагенті(әріптесі) болғанда, түлға бір немесе кейбір контрагенті
алдындағы жауапкершілігін сақтандыра алады. Жауапкершілікке қатысты
сақтандыру тетігі тек көмектес болатыны сақтандырушының пайда табушы
алдындағы міндеті тек нақты нүқсан мөлшерімен шектелетініне әкеледі.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың арналуының ерекшелігі
тағы да мынада, сақтандырылушы т.үлғанын іс-әрекетінің заңсыздыгы, оның
кінэлілігі сақтандырушыны сақтандыру төлемақысын өтеуден босатпайды,
керісінше, оны толеудің негізгі шарты болып табылады. Сақтандырудың
дәстүрлі түрлерінде осындай жағдайлардың салдарынан сақтандырушы озінің
міндетінен босатылады.
Сақтандыру нормалары мен жауапкершілік нормалары арасындағы
үйлесімділік сақтандырушының қолына жәбірленушінің зиян келтірушіге
талабының белгілі бөлігі жэбірленушіге жасалған сақтандыру толемінің
колеміне сәйкес өтетінімен қамтамасыз етіледі.
Сақтандыру объектісі бір шарт бойынша бірнеше сактандырушымен
сақтандырылуы мүмкін. Мүндай сақтандыру - ортақ сақтандыру деп аталады.
Ортақ сақтандыру шартында келісілген үлесте әр сақтандырушыиың жеке міндеті
мен қүқығы белгіленеді. Егер эрбір сақтандырушының міндеті мен құқы
белгіленіп көрсетілмесе, онда олар сақтанушы (пайда алушы) алдында
сақтандыру төлемі бойынша ортақтаскан борышкерлер болады.
Ортақ сақтандыру ірі және өте ірі тәуекелділікті сақтандыру кажеті
пайда болғанда қолданылуы мүмкін. Ортақ сақтандыру үшін сақтанушылар
бірлескен қызмет туралы негізінде жай серіктестіктерді құра алады, олар
сақтандыру пүлдары деп аталады. Жоғарыда аталғандардан басқа ортақ
сақтандыру шартының шеңберіндегі өзара қарым-қатынасының ерекшелІгі орын
алагын өкілдіктің ерекше қатынасынан көрініс табады. Бүл ортақ
сақтандырушылар арасындағы келісіммен қамтылса, онда сақтанушымен қатынасқа
олардың барлығының атаынан бір ғана ортақ сақтандырушы кіруі мүмкін, осымен
бірге әрбір ортақ сақтандырушы тек өзінің үлесінде ғана жауапты болып
келеді.
Сақтандыру шарттарының тағы бір ерекше түрі-қайта сактандыру. [6]
Қайта сактандыру жағдайлары қайта сақтандырушы және қайта сақтанушы
жасасқан шартқа сәйкес анықталады. Қайта сақтандыру қатынастары бүдан бұрын
қалыптасқан сақтандыру қатынастарынан туынды болып келеді, сондықтші
сақтандырудың тікелей объектісі болып азаматтық қатынастар барлық
субъектілерінің қүқыктары меп заң.меп корғалатын мүдделері емес, тек
алгашқы сақтандыру шартын жасасқан сақтандыру үйымының мүдделері келеді.
Бірақ сақтандыру жанама түрде сақтандырушыыың (пайда алушының) да мүліктік
мүдделерін де камтамасыз ететіні сөзсіз. Сондықтан қайта сақтандыру
шартынын болмысы алгашқы жасалған сақтандыру шартының күшінде болуына
тэуелді болып келеді. Қайта сақтандыру шартының мазмүны да сақтаыдыру
шарттарына қойылатын талаптарға сэйкес болуы керек. Субъектілердің
қү.қықтық жағдайының ерекшелігі бар. Сақтандыру шарты бомынша сактандырушы
қайта сақтандыру шартында сақтанушының қүқықтары мен міндеттеріне ие
болады.
Қайта сактандыру шарты да қайта сақтандырушылар таралынан
катысушылардың көптілігіне де жол береді. Тиісті қайта сақтандыру жүзеге
асыру үшін олар бірлескен қызмет туралы шарттар негізінде жәй
серіктестіктерге (қайта сақтандыру пүлдарына) бірге алады.
Сақтандыру міндеттемелерінің орындалу кепілдігі ізінше екі немесе
бірнеше кайта сақтандыру шарттарын жасау арқылы шейтілуі мүмкін. Осы орыы
алса қайта сақтандыруға қос (екі рет) сақтандыруға қолданымды ережелер
қолданылады.
Жоғарыда айтылгандай сақтандырү шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық
ақысын төлегеннен кейін екі жақ үшін де міндетті болып күшіне еыеді.
Сонымен бірге жалпы ереже бойынша сақтандыру шарты сақтандырушы біріншІ
сақтандыру жағдайы бойынша сактандыру төлемін төлегеннен кейін егер заңнама
немесе сактандыру шарты өзгешені қарастырмаса өзінің қолданылуын тоқтатады.
Сақтандыру арқылы қорғаудың мерзімі шарт күшінде болатын мерзімге сәйкес
келеді. Сақтандыру шарттарымен немесе сақтандыру қатынастарын реттейін заң
актілерімен шарт тоқтатылуының өзге жағдайлары да қарастырылуы мүмкін.
Сақтандыру шарты мерзімінен бүрыы мына жағдайларда тоқтатылуы мүмкін:
1. егер сақтандыру объектісі өзінің болмысын токтатса;
2. оны ауыстыру орын алмаған кезде сақтанушы болып келмсйтін
сақтандырылушы сақтанушы болып келмейтін сақтандырылған тұлғаның
өлімі жалпы ереже бойынша шарт міндеттері мен құқықтарының пайда
алушылардан басқа түлғаларға ауысуына экелмейді.
Егер сақтандырылушымен бірге шартта түлғалардың аталған санаты
қатыспаса, онда сақтандырылушылардың (сақтандырылған тұлғалардың) өлімі
бірдең шарттың тоқтатылуына экеледі;
3. сақтанушының сақтандырылған мүлкін алу, егер сактандырушы
сақтанушының ауысуына қарсы болса, ал заң актілерінде немесе сақтандыру
шартында осыған қатысты өзге ереже қарастырылмаса. Бұл жағдайда сөз
ішінара қүқықтық мирасқорлық мүмкіндігі туралы болып отыр. Сактандыру
шартында оның арнайы ережелері қолданылады. Оған
қатысты сақтандырушы борышкер болып келетін сақтанушыны ауыстыру
4. 'тек борышкер-сақтандырушының келісімімен рүксат етіледі, себебі
сақтандырушы әрқашан өзінің тәуекелінің дәрежесін бағалауга күкьтгын
сақтап қалады;
5. ез кәсіпкерлік немесе азаматтық-қүқьіқтық жауапкершілігін
сақтандырган сақтанушы кэсіпкерлік қызметін бекітілген тәртіпте тоқтатса.
Бүл сақтандыру класы бір тараптан кәсіпксрлік кызмет субъектісінің
қатысуыы болжайды және сақтанушы тарапынан құқықтық мирасқорлыққа
жол бермейді, өйткені Қазақстан Республикасының кодексінің 810,812-
бабына сәйкес кәсіпкерлік тәуекелдерді шарт бойынша немесе азаматтық-
қүқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде сақтанушы мен
сақтандырылушы бір түлга болуы керек;
б.сақтандырылатын жағдай туындау мүмкіндігі жойылса жэне сақтандыру
тэуекелдігі сақтандыратын жағдайдан басқа негізден өз болмысын жоғалтса.
Сақтандыру шартын тоқтатудың бүл негізі жинақты сақтандыру шартына
тарамайды, өйткені бұл шарт бойынша сақтандру төлеміи жасау міндеті
сақтандыратын жағдайға тэуелсіз орын алады.
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда, сақтандыру шарты тоқтатылады деп
сақтандыру шарты тоқтатылуының бір негізі орын алса да шарт тоқтатылады деп
есептеледі.
Шарітың тоқтатылуында тарап бүл туралы екінші тарапқа кейінге қалдырмай
хабарлауы керек. Сақтанушы бұл жағдайда сақтандыру шартынан кез келген
уақытта, бас тарту себебіне қарамастан, бас тарта алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 842-бабында сақтандьі})у
шартын мерзімінен бү.рын тоқтатудың салдары қарастырылган. Сақтандыру
шартын ертерек жоғарыда аталған иегіздердін біреуі бойынша тоқтатқанда,
егер сақтандырушыда сақтандыру шартын тоқтатуға мүддесі болмаса, бірақ
сақтандыру шартының сақталуын мүмкін емес қылатын объективті жағдайлар
қалыптасса, болмаса онын сактандырушыға тиімсіз
жақтары ашылса, онда ол сақтандыру күшіне болған уакытка қарай белгілі бір
үлесте сақтандыру сыйлық ақысын алу құқығына ие болады.
Егер сақтанушы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексІнің 811-
бабының 1 -тармағында қаралғаннан басқа себептермен шарттан бас тартса,
онда сақтандырушыға төленген сақтандыру сыйлық акылар сақтанушыға қа
йтарылмай ды.
Сақтаыдыру мен қамтылған қоғамдық қатынастар ерекшелігі сақтандырудың
жарамсыздығы қосымша реттелуін талап етеді. Бұның нақты себебі бар.
Сақтандыру қатынастарының субъектілері, әсіресе, егер бүл сақтанушы
(сақтандырылушы, пайда табушы) тарабы болса, көптеген жағдайларга мүлік
пайдасын заңсыз алуға тырысады, кейде олар сомасы бойынша өте елеулі болып
келетін сақтандыру төлемдерін талап ету қүқығына негізсіз иеленеді. Қосымша
ескерілу керек, сақтандыру сыйлык ақысын төлегеннен кейін сақтандыру шарты
сақтанушының елеулі міндеттерін қарастырмапды жэне осы жағдайда сақтаыушы
сақтандырушыға қатысты бір жақты құқыққа иемденген тұлға болып келеді.
Сондықтан сақтандыру төлемдерді жасау негіздерінің шынайы өлшемдерін
анықтамаса, онда сақт андырушы сақтанушының негізсіз талаптарынан қорғана
алмай қалуы мүмкін.
Сақтандыру шарттарының жарамсыздығын карастыратын болсак, онда
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 843-бабымен қарастырылған
сақтандыру шарттарын жарамсыз деп танудың барлық негіздері, мәмілелерді
олардың мазмүны, ондағы субъектілердің еркінің, нысанының ақаулықтарына
байланысты жарамсыз деп танудын пегіздерімен байланысты екені, олардың жеке
көрінісі болып келетіні көрінеді. Сонымен қатар, Ьақтандыру шарттары
жарамсыз болып табылады, егер сақтандыру кез келген жағдаймен байланысты
болса, егер ондай жағдайда мәміленің субъектілік күрамының мазмүнының
нысанының, ондагы еріктің ақауы болса, басқаша айтқанда, сақтандыру
шартына азамаітық қүқықтағы мәміленің жарамсыздығы туралы жалпы
ережелер бүтіидей жэне толығымен тартылады.
Сақтандыру шарттарыыың заңнамада арнайы бөлініліп шығарылатын
негіздеріне мыналар жатады:
1. шартты жасау сэтінде сақтандыру объектісінің болмауы;
2. сақтандыру объектілері ретінде құқыққа қайшы мүдделердің карастырылуы;
3. сақтандыру объектісі болып заңды күшіне енген сот шешіміне сәйкес
тәркілеыуге жататын мүлік, немесе қылмыстық жолмен табылған, әлде қылмыс
құралы болған мүлік келсе;
4. сақтандырылатын жағдай ретінде пайда болуының ықтималдық және
кездейсоктық сипаты жоқ, шарттың күшінде болу кезеңінде ол болмай қоймаитын
объективтік оқиға қарастырылса жэне бұл туралы тараптар немесе ең
болмағанда сақтандырушы алдын ала білсе;
5.сақтанушы шартты жасағанда заңсыз пайда табу мақсатын көздесе, сол
сияқты сақтандыру шартын сақтандыратын жағдай орын алған соң жасалса;
б.кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты сақтандырушыдан өзге түлғаның
мүддесінде немесе пайдасына жасалса;
7.шарт бойынша жауапкершілікті сақтандыруда сақтандырушының белек,
басқа түлғаның жауапкершілігінің тэуекелдігі сақтандырылса;
8.сақтандырылушының келісімін алу міндетті болып табылған кезде оның
қелісімінің болмағаны;
9. шарттың жазбаша нысанын сақтамау.
Сақтандыру шартының жарамсыздығының құқықтық салдары екі жақты, бір
жақты реституциямен немесе реституцияға жол бермеумен байланысты. Жалпы
ереже бойынша сақтандыру шарты жарамсыз деп танылса сақтандырушы
сақтанушыға одан алынған сақтандыру сыйлық ақыларын қайтаруға, ал сақтанушы
сақтандырушыға алынған сақтандыру төлемдерін қайтаруға міндетті. [7]
Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz