Су тасқынының зардабы
I. Су тасқынының пайда болу себептері
1. Теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері
2. Күртік қар, көшкін, дауылды жел және температураның кенет төмендеуі
3. Толассыз жауған жаңбыр, тауда еріген мұз суларынан
II. Су тасқынының зардабын азайту шаралары
1. Су тасқынына алдын ала дайындық
2. Су тасқыны кезіндегі әрекет ету шаралары
Қорытынды:
1. Теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері
2. Күртік қар, көшкін, дауылды жел және температураның кенет төмендеуі
3. Толассыз жауған жаңбыр, тауда еріген мұз суларынан
II. Су тасқынының зардабын азайту шаралары
1. Су тасқынына алдын ала дайындық
2. Су тасқыны кезіндегі әрекет ету шаралары
Қорытынды:
СУ ТАСҚЫНЫ - бұл қардың еруі, жауын-шашын, суды желмен айдаған және кептелу кезінде өзендердегі, көлдер мен теңіздердегі су деңгейінің көтерілуі нәтижесінде жерді айтарлықтай су басу. Өзендер арнасына суды желмен айдау арқылы болған су тасқыны ерекше түрге жатады. Су тасқыны көпірлер, жолдар, ғимараттар, құрылымдардың қирауына, елеулі материалдық шығынға, ал судың көп жиналуы (4 м/с астам) және су үлкен биіктікке көтерілсе (2 м көп) адамдар мен жануарлардың опат болуына әкеліп соқтырады.
Су тасқыны өмірдегі сұрапыл табиғи апаттардың қатарына кіреді. Су тасқыны табиғи апаттардың 19% алады.
Мұхиттар мен теңіздердің деңгейінің көтерілуі - әдетте бірнеше мың жылдықтар бойына жай жүрді. Бұндай өзгерістер климаттық факторлар әсерінен жүреді. Алайда, табиғатта мұхиттар мен теңіз деңгейінің қысқа уақыт ішінде көтерілуіне әсер ететін процестер бар.
Бұл Ай мен Күннің тартылыс күші сол сияқты, жер сілкіну мен вулкан атқылау әсерінен болатын толқынды желдер мен цунами толқындарының әсерінен болады.
Бірақ бұнымен бірге теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері де байқалады, олар жер осінің өзгеруі нәтижесінде құрлықтың массасының ығысуынан болады, нәтижесінде бір жерлерде мұхиттар мен теңіздердің деңгейі көтеріліп, яғни трансгрессия болса, екінші жерлерде оның төмендеуі, яғни регрессия байқалады.
Теңіз деңгейінің күрт көтерілуі көбіне құрлықты су алу құбылысына (стихиясына) әкеледі. Қара теңіздің соңғы 3000 жылда деңгейінің өзгеруін қарап отырсақ, оның ең төменгі деңгейі б.э.д. VІІІ ғасырмен ІV ғасыр аралығында болып, біздің эрамыздың басына қарай қазіргі деңгейінен 2 метр жоғары болған. Бұдан кейін оның деңгейі 1,2-2 метрге 3 рет төмендеп, 0,5 метрге 2 рет көтерілген.
Атақты гидробиолог б.ғ.д. В.В.Полещук: Қара теңіз деңгейінің ең төменгі кезінде б.э.д. VІІІ- VІІ ғасырда Солтүстік, Балтық және Ақ теңіздері тасып Қара теңізге құйған деп көрсетеді. Нәтижесінде Қара теңіздің деңгейі қазіргі деңгейінен 80 – 100 метрге көтерілген. Бұны В.В.Полещуктың пайымдауынша, су жануарлары дәлелдейді. Қара теңіздің суларында Балтық, Солтүстік, Ақ теңіздерде тіршілік ететін 200-ден аса түрлі организмдер табылған.
Су тасқыны өмірдегі сұрапыл табиғи апаттардың қатарына кіреді. Су тасқыны табиғи апаттардың 19% алады.
Мұхиттар мен теңіздердің деңгейінің көтерілуі - әдетте бірнеше мың жылдықтар бойына жай жүрді. Бұндай өзгерістер климаттық факторлар әсерінен жүреді. Алайда, табиғатта мұхиттар мен теңіз деңгейінің қысқа уақыт ішінде көтерілуіне әсер ететін процестер бар.
Бұл Ай мен Күннің тартылыс күші сол сияқты, жер сілкіну мен вулкан атқылау әсерінен болатын толқынды желдер мен цунами толқындарының әсерінен болады.
Бірақ бұнымен бірге теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері де байқалады, олар жер осінің өзгеруі нәтижесінде құрлықтың массасының ығысуынан болады, нәтижесінде бір жерлерде мұхиттар мен теңіздердің деңгейі көтеріліп, яғни трансгрессия болса, екінші жерлерде оның төмендеуі, яғни регрессия байқалады.
Теңіз деңгейінің күрт көтерілуі көбіне құрлықты су алу құбылысына (стихиясына) әкеледі. Қара теңіздің соңғы 3000 жылда деңгейінің өзгеруін қарап отырсақ, оның ең төменгі деңгейі б.э.д. VІІІ ғасырмен ІV ғасыр аралығында болып, біздің эрамыздың басына қарай қазіргі деңгейінен 2 метр жоғары болған. Бұдан кейін оның деңгейі 1,2-2 метрге 3 рет төмендеп, 0,5 метрге 2 рет көтерілген.
Атақты гидробиолог б.ғ.д. В.В.Полещук: Қара теңіз деңгейінің ең төменгі кезінде б.э.д. VІІІ- VІІ ғасырда Солтүстік, Балтық және Ақ теңіздері тасып Қара теңізге құйған деп көрсетеді. Нәтижесінде Қара теңіздің деңгейі қазіргі деңгейінен 80 – 100 метрге көтерілген. Бұны В.В.Полещуктың пайымдауынша, су жануарлары дәлелдейді. Қара теңіздің суларында Балтық, Солтүстік, Ақ теңіздерде тіршілік ететін 200-ден аса түрлі организмдер табылған.
1. Төтенше жағдайлар департаментінің ақпарат негіздері
2. Горелов А.А. Концепции современного естествознания. Москва: Центр, 1997, 208 б.
3. Концепции современного естествознания: Учебник для вузов, Под ред. проф. В.Н.Лавриненко, проф. П.Ратникова. –М.: Культура и спорт, ЮНЙТИ, 1997, -271 б.
4. Мукашев З.А. Концепции современного естествознания: курс лекций. Алматы: ВШП Әділет, 1998, 150 б.
5. Будыко М.И., Голицын Г.С., Израэль Ю.А. Глобальные климатические катастрофы.-М.: Гидрометеоиздат, 1986.
2. Горелов А.А. Концепции современного естествознания. Москва: Центр, 1997, 208 б.
3. Концепции современного естествознания: Учебник для вузов, Под ред. проф. В.Н.Лавриненко, проф. П.Ратникова. –М.: Культура и спорт, ЮНЙТИ, 1997, -271 б.
4. Мукашев З.А. Концепции современного естествознания: курс лекций. Алматы: ВШП Әділет, 1998, 150 б.
5. Будыко М.И., Голицын Г.С., Израэль Ю.А. Глобальные климатические катастрофы.-М.: Гидрометеоиздат, 1986.
Пән: ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности), Защита труда
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:
Жоспары:
I. Су тасқынының пайда болу себептері
1. Теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері
2. Күртік қар, көшкін, дауылды жел және температураның кенет төмендеуі
3. Толассыз жауған жаңбыр, тауда еріген мұз суларынан
II. Су тасқынының зардабын азайту шаралары
1. Су тасқынына алдын ала дайындық
2. Су тасқыны кезіндегі әрекет ету шаралары
Қорытынды:
I. Су тасқынының пайда болу себептері
` СУ ТАСҚЫНЫ - бұл қардың еруі, жауын-шашын, суды желмен айдаған және
кептелу кезінде өзендердегі, көлдер мен теңіздердегі су деңгейінің
көтерілуі нәтижесінде жерді айтарлықтай су басу. Өзендер арнасына суды
желмен айдау арқылы болған су тасқыны ерекше түрге жатады. Су тасқыны
көпірлер, жолдар, ғимараттар, құрылымдардың қирауына, елеулі материалдық
шығынға, ал судың көп жиналуы (4 мс астам) және су үлкен биіктікке
көтерілсе (2 м көп) адамдар мен жануарлардың опат болуына әкеліп соқтырады.
Су тасқыны өмірдегі сұрапыл табиғи апаттардың қатарына кіреді. Су
тасқыны табиғи апаттардың 19% алады.
Су тасқынының пайда болу себептері:
- Қар мұздықтарының еруі;
- Жауын-шашынның мол болуы;
- Өзендегі мұздың кептелуі;
- Үлкен көлдерде судың желмен көтерілуі;
- Табиғи және жасанды суаттардың жарылуы;
- нөсер жаңбырдың жиі жаууы;
- Ауа температурасының тез әрі ұзақ уақыт жылы болуының салдарынан таудағы
көлдердін суға толып, сел қаупі бар өзендердің тасуы;
- Көлдегі су деңгейінің тез төмендеуі немесе оның бетінде өзен дамбысын
бұзатын қуыстың (воронка) пайда болуы.
- Көл дамбысын бұзуға әкеліп соғатын жер сілкінуі
1. Теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері
Мұхиттар мен теңіздердің деңгейінің көтерілуі - әдетте бірнеше мың
жылдықтар бойына жай жүрді. Бұндай өзгерістер климаттық факторлар әсерінен
жүреді. Алайда, табиғатта мұхиттар мен теңіз деңгейінің қысқа уақыт ішінде
көтерілуіне әсер ететін процестер бар.
Бұл Ай мен Күннің тартылыс күші сол сияқты, жер сілкіну мен вулкан атқылау
әсерінен болатын толқынды желдер мен цунами толқындарының әсерінен болады.
Бірақ бұнымен бірге теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері де
байқалады, олар жер осінің өзгеруі нәтижесінде құрлықтың массасының
ығысуынан болады, нәтижесінде бір жерлерде мұхиттар мен теңіздердің деңгейі
көтеріліп, яғни трансгрессия болса, екінші жерлерде оның төмендеуі, яғни
регрессия байқалады.
Теңіз деңгейінің күрт көтерілуі көбіне құрлықты су алу құбылысына
(стихиясына) әкеледі. Қара теңіздің соңғы 3000 жылда деңгейінің өзгеруін
қарап отырсақ, оның ең төменгі деңгейі б.э.д. VІІІ ғасырмен ІV ғасыр
аралығында болып, біздің эрамыздың басына қарай қазіргі деңгейінен 2 метр
жоғары болған. Бұдан кейін оның деңгейі 1,2-2 метрге 3 рет төмендеп, 0,5
метрге 2 рет көтерілген.
Атақты гидробиолог б.ғ.д. В.В.Полещук: Қара теңіз деңгейінің ең
төменгі кезінде б.э.д. VІІІ- VІІ ғасырда Солтүстік, Балтық және Ақ
теңіздері тасып Қара теңізге құйған деп көрсетеді. Нәтижесінде Қара
теңіздің деңгейі қазіргі деңгейінен 80 – 100 метрге көтерілген. Бұны
В.В.Полещуктың пайымдауынша, су жануарлары дәлелдейді. Қара теңіздің
суларында Балтық, Солтүстік, Ақ теңіздерде тіршілік ететін 200-ден аса
түрлі организмдер табылған.
Болған катастрофалық су тасқыны туралы Солтүстік пен Оңтүстік халықтары-
эстон, фин, шведтерде көптеген мәліметтер бар.
В.В.Полищук су тасқыны Жердің айналу осінің өзгеруіне байланысты
болған деп жорамалдайды. Бұл кезде, жоғарыда айтып кеткендей, жер массалары
ығысады - бір жерлерде трансгрессия, басқа жерде - регрессия жүреді.
И.И.Гудземнің жүргізген есептеулері бойынша, Жердің айналу осі 54’4”-қе
бұрылғанда Батыс Сібір ойпатын, Евразияның біраз бөлігі мен Африканың
Солтүстік шығыс бөлігін су басады да, Орал таулары, Скандинавия түбегі,
Батыс Европа аралға айналады. Айналу осі 27‘2 “- қе өзгергенде, Батыс Сібір
ойпатының бір бөлігін су алып, Қара, Каспий, Арал теңіздері қосылып Жерорта
теңізі арқылы байланысқан бір бассейнге айналады. Жердің айналу осінің
ығысуын В.В.Полищук планетаның тектоникалық белсенділігінің артуынан деп
түсіндіреді. П.В.Василиктің пайымдауынша, бұндай құбылыстар Күнді Жер
орбитасына жақын орбита бойымен айналып жүрген астероид тәрізді космостық
дене әсерінен болады деп жорамалдайды. Құрылық пен теңіздің орын алмасу
құбылыстарына дәлел бола алатын Азия мен Солтүстік аралығындағы Берингия
деп аталатын көпірдің пайда болуы.
Б.э.д. VІІІ- VІІ ғасырда Солтүстік Америкадан Азияға Алеут аралдарына
эскимостардың қоныс аударғаны тарихта белгілі.
Сонымен, теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерулері теңіз, өзен, көл
биоталарына ғана емес, адамдардың қоныстануына да тікелей әсер етеді,
нәтижесінде кейбір аймақтар ұзақ уақытқа бос қалады.
2. Күртік қар, көшкін, дауылды жел және температураның кенет төмендеуі СУ
ТАСҚЫНА алып келеді
Гидрометеорология жөніндегі Оңтүстік Қазақстан облыстық орталығының
бақылауынша, қыс мезгілінде темір жол мен автожолдардың жекелеген
учаскелерін қар басып қалуы ықтимал. Қиын жағдай жердің төмен жақтарында
және таулы асуларда, сондай-ақ ауыл арасы жолдарымен байланысқан және олар
бойынша қозғалыс қарқыны төмен елді мекендерде орын алуы мүмкін.
Оңтүстік Қазақстан облысында автожолдар желісінің ұзындығы 5268,9 км
құрайды. Оның ішінде:
801 км – республикалық маңызы бар жолдар, оларда 118 көпір және 823 су
өткізгіш құбырлар орнатылған, Қазығұрт, Машат, Шақпақбаба асуларына
Қазақавтожол РМК Оңтүстік Қазақстан филиалы қызмет көрсетеді;
4467,9 км – жергілікті маңызы бар жолдар, оларда 378 көпір және 3699 су
өткізгіш құбырлар орнатылған, Одаман-Бұлак, Таскөмірсай асуларына
Оңтүстік жолдары РМК қызмет көрсетеді.
. Қираудың негізгі себептері ғимараттар мен құрылымдарға су массасының,
жоғары жылдамдықта жүзіп жүрген мұздардың, әртүрлі сынықтар мен жүзіп
жүрген заттардың, т.б гидравликалық соққысы болуы мүмкін. Су тасқыны
кенеттен пайда болып және бірнеше сағаттан 2-3 аптаға дейін созылуы мүмкін.
Су тасқындары
Сырдария, Келес, Бадам, Арыс, Бөген, Сайрамсу өзендері облыс аумағындағы
негізгі жер үсті су көздері болып табылады. Облыста ұзындығы 10-нан 200 км
құрайтын барлығы 118 кіші өзендер, 28 су қоймасы және 25 көл бар. Олар елді
мекендерді сумен жабдықтау көздерінің қызметін атқарады, жер суару үшін
пайдаланылады. Қарқынды шаруашылық қызметтің әсерінен су ресурстары белгілі
бір дәрежеде сапалық және сандық өзгерістерге ұшырады, елді мекендер мен
ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар маңындағы өзен сулары жайылған жерлердің
санитарлық ахуалы нашарлап кетті, ал күзгі-көктемгі тасқын кезінде бұл
өзендер бейбіт тұрғындар үшін қатер тудырады. Өйткені, барлық өзендер
таулы жерден бастау алады және олардың жылдамдығы жаңбыр немесе еріген қар
суы ағынымен толасқан кезде күшейе түсіп, жылдан жылға жол-жөнекей өзен
жағаларын шайып, үйлер мен өзге де нысандарды зақымдауда.
3. Толассыз жауған жаңбыр, тауда еріген мұз суларынан
Ганновер колледжінің жүргізген анализдері және қорытындылары арқасында
біз ЖАУЫН-ШАШЫН кездерінде су тасқындарының қандай мөлшерде, қай жерлерде
яғни материкте және қай айда және қанша уақытқа пайда болып созылатынын
біле аламыз. 1-ші және 2-ші суреттерде 1997-1999 ж.ж аралығында неше су
тасқыны және қанша уақытқа созылғаны көрсетіген.
1. Сурет ... 1997-1999 ж.ж су тасқынның айлық көрсеткіштері
2-сурет ... 1997-1999 ж.ж арасындағы су тасқындар күн тәртібі
ретінде
Жүргізілген анализдер су тасқындарының уақыт өткен сайын көп болып
жатқандығын көрсетеді. Оған тағы бір себеп өзен-көлдердің ағыстарының
жанында шаруа жұмыстарын ұйымдастыру. Бұндай іс-әрекеттер тек біздің ғана
мемлекетте емес дүниедегі көптеген елдерде істелінеді. Осындай жағдайлар су
тасқынының қайталануына,сонымен қатар айналаның бірнеше есе бұзылуына алып
келіп соғады.
Су тасқыны пайда болу себептеріне қарай 5-ке бөлінеді:
• Қардың еруі және су арналарынң шығуына байланысты -половодье
•Қатты нөсер жаңбырларға байланысты- паводок
• Үлкен мұздықтардың жиналуы өзен арналарын бөгеп тастайтындықтан
• Қатты желдің соғуына байланысты, бір бағытта соққандықтан, көп жағдайда
ағысқа қарсы
• Су қоймаларының және плотинаның жарылуынан
Көктемгі тасқын нәтижесінде Түлкібас, Төлеби, Сайрам, Арыс, Ордабасы,
Сарыағаш, Қазығұрт, Бәйдібек аудандары мен Түркістан қаласының аумағында
143,7 мың тұрғыны бар, көлемі 16,7 ш. км. құрайтын су басып қалатын
аймақтар пайда болуы мүмкін. Тасқын және су басып қалудың ең ықтимал кезені
20 наурыздан 20 маусымға дейінгі аралықты қамтиды.
Көктемгі тасқын ғимараттардың, жолдар мен көпірлердің қиратылып
зақымдануына, бірқатар аудандарды энергия қуатымен жабдықтаудың бұзылуына,
басқару байланысы мен хабарлау жүйелерінің ішінара істен шығуына әкеп
соқтыруы мүмкін.
Тасқын, су тасқындары мен су басып қалуға әкеп соқтыруға бейім өзендер мен
су қоймалары:
- Арыс өзені, Ақсу өзені, Келес өзені, Бадам өзені, Боралдай өзені,
Сайрамсу өзені, Сырдария өзені;
- Шардара су қоймасы, Бөген су қоймасы, Бадам су қоймасы, Косқорған су
қоймасы, Қапшағай су қоймасы.
Облыс аумағында 5 ірі сі қоймасы салынған:
Шардара су қоймасы. Су басып қалуы ықтимал көлемі 16000 ш. км. құрайды.
Бөгеттен су тасыған жағдайда облыстың үш ауданы Шардара, Арыс және Отырар
аудандарының 70973 тұрғыны бар елді мекендері апатты су басып қалу
аймағында қалып қояды.
Бөген су қоймасы. Су басып қалуы ықтимал көлемі 400 ш. км. құрайды. Су
басып қалу ықтимал аймақта 3,2 мың тұрғыны бар 5 елді мекен қалып қояды,
оның ішінде: Сайрам аудандарының Жұлдыз, Маятас, Бадам-2, Қарабастау
аудандары мен Шымкент қаласының бір бөлігі – Чапаевка поселкесі, ПК ЮПМ
АҚ, МЖК аумағының бөлігін су басады.
Қапшағай су қоймасы. Су басып қалуы ықтимал көлемі 400 ш. км. құрайды. Су
басып қалу ықтимал аймаққа Бәйдібек ауданының 1610 тұрғыны бар Қазата елді
мекені кіреді.
Косқорған су қоймасы. Су басып қалуы ықтимал көлемі 180 ш. км. құрайды. Су
басып қалу ықтимал аймаққа Түркістан қаласының 2,2 мың тұрғыны бар Оранғай
елді мекені кіреді.
Сырдария өзенінің тасу себебі – қыс мезгілінде температураның минус 20-30
градусқа дейін кенет төмендеп кетуінен өзен айдыны қалыңдығы 20-30 см дейін
мұз басып, қатып қалады. Су қоймасынан 800-900 м3сек. дейін су жіберу
қарқыны ұлғайтылған кезде су мұз үстінен ағып, жағалардың төмен жерлерінде
жаға бөгеттерінен асып кетеді. Сондай-ақ мұздың кептелуінің тағы бір себебі
– мұз басқан айдынның біркелкі емес күйде жарылып, соңынан қабыршақ
мұздардың пайда болуы. Олар өзен арнасының бағыты өзгерген кезде шиырланып,
көпір аралығында мұздың кептеліп қалуына әкеп соқтырады.
Мұндай жағдайларды жою үшін:
- қордаланған мұзды жару жұмыстарын жүргізу қажет, сондай-ақ соның
көмегімен уақытша пайда болған арнаның бұзылған жері арқылы жақын маңайдағы
екі іргелес жатқан мұздақтар бірігеді. Нәтижесінде кептелісте жинақталған
су ағыны бұрып жіберіледі;
- Сырдария өзені арнасының бойында орналасқан қорғау бөгеттерін қалпына
келтіру жұмысын жүргізу, су басып қалу қаупін жою үшін республикалық және
жергілікті бюджеттен қаражат бөлу қажет етіледі;
Арнаны түзеу және жағаны күшейту жұмыстарын кезекті күзгі-көктемгі су
тасқыны кезінде жүргізбестен, тасқын болатын кезеңге жыл сайын дайындалу
қажет. Өйткені, тасқын сулар жағаны шайып, автожолдарды басып, көпірлерді
зақымдап, жақын маңайда орналасқан тұрғын үйлерді басып қалу қаупін
төндіреді, сондай-ақ қомақты материалдық залалға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Су тасқынының пайда болу себептері
1. Теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері
2. Күртік қар, көшкін, дауылды жел және температураның кенет төмендеуі
3. Толассыз жауған жаңбыр, тауда еріген мұз суларынан
II. Су тасқынының зардабын азайту шаралары
1. Су тасқынына алдын ала дайындық
2. Су тасқыны кезіндегі әрекет ету шаралары
Қорытынды:
I. Су тасқынының пайда болу себептері
` СУ ТАСҚЫНЫ - бұл қардың еруі, жауын-шашын, суды желмен айдаған және
кептелу кезінде өзендердегі, көлдер мен теңіздердегі су деңгейінің
көтерілуі нәтижесінде жерді айтарлықтай су басу. Өзендер арнасына суды
желмен айдау арқылы болған су тасқыны ерекше түрге жатады. Су тасқыны
көпірлер, жолдар, ғимараттар, құрылымдардың қирауына, елеулі материалдық
шығынға, ал судың көп жиналуы (4 мс астам) және су үлкен биіктікке
көтерілсе (2 м көп) адамдар мен жануарлардың опат болуына әкеліп соқтырады.
Су тасқыны өмірдегі сұрапыл табиғи апаттардың қатарына кіреді. Су
тасқыны табиғи апаттардың 19% алады.
Су тасқынының пайда болу себептері:
- Қар мұздықтарының еруі;
- Жауын-шашынның мол болуы;
- Өзендегі мұздың кептелуі;
- Үлкен көлдерде судың желмен көтерілуі;
- Табиғи және жасанды суаттардың жарылуы;
- нөсер жаңбырдың жиі жаууы;
- Ауа температурасының тез әрі ұзақ уақыт жылы болуының салдарынан таудағы
көлдердін суға толып, сел қаупі бар өзендердің тасуы;
- Көлдегі су деңгейінің тез төмендеуі немесе оның бетінде өзен дамбысын
бұзатын қуыстың (воронка) пайда болуы.
- Көл дамбысын бұзуға әкеліп соғатын жер сілкінуі
1. Теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері
Мұхиттар мен теңіздердің деңгейінің көтерілуі - әдетте бірнеше мың
жылдықтар бойына жай жүрді. Бұндай өзгерістер климаттық факторлар әсерінен
жүреді. Алайда, табиғатта мұхиттар мен теңіз деңгейінің қысқа уақыт ішінде
көтерілуіне әсер ететін процестер бар.
Бұл Ай мен Күннің тартылыс күші сол сияқты, жер сілкіну мен вулкан атқылау
әсерінен болатын толқынды желдер мен цунами толқындарының әсерінен болады.
Бірақ бұнымен бірге теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерістері де
байқалады, олар жер осінің өзгеруі нәтижесінде құрлықтың массасының
ығысуынан болады, нәтижесінде бір жерлерде мұхиттар мен теңіздердің деңгейі
көтеріліп, яғни трансгрессия болса, екінші жерлерде оның төмендеуі, яғни
регрессия байқалады.
Теңіз деңгейінің күрт көтерілуі көбіне құрлықты су алу құбылысына
(стихиясына) әкеледі. Қара теңіздің соңғы 3000 жылда деңгейінің өзгеруін
қарап отырсақ, оның ең төменгі деңгейі б.э.д. VІІІ ғасырмен ІV ғасыр
аралығында болып, біздің эрамыздың басына қарай қазіргі деңгейінен 2 метр
жоғары болған. Бұдан кейін оның деңгейі 1,2-2 метрге 3 рет төмендеп, 0,5
метрге 2 рет көтерілген.
Атақты гидробиолог б.ғ.д. В.В.Полещук: Қара теңіз деңгейінің ең
төменгі кезінде б.э.д. VІІІ- VІІ ғасырда Солтүстік, Балтық және Ақ
теңіздері тасып Қара теңізге құйған деп көрсетеді. Нәтижесінде Қара
теңіздің деңгейі қазіргі деңгейінен 80 – 100 метрге көтерілген. Бұны
В.В.Полещуктың пайымдауынша, су жануарлары дәлелдейді. Қара теңіздің
суларында Балтық, Солтүстік, Ақ теңіздерде тіршілік ететін 200-ден аса
түрлі организмдер табылған.
Болған катастрофалық су тасқыны туралы Солтүстік пен Оңтүстік халықтары-
эстон, фин, шведтерде көптеген мәліметтер бар.
В.В.Полищук су тасқыны Жердің айналу осінің өзгеруіне байланысты
болған деп жорамалдайды. Бұл кезде, жоғарыда айтып кеткендей, жер массалары
ығысады - бір жерлерде трансгрессия, басқа жерде - регрессия жүреді.
И.И.Гудземнің жүргізген есептеулері бойынша, Жердің айналу осі 54’4”-қе
бұрылғанда Батыс Сібір ойпатын, Евразияның біраз бөлігі мен Африканың
Солтүстік шығыс бөлігін су басады да, Орал таулары, Скандинавия түбегі,
Батыс Европа аралға айналады. Айналу осі 27‘2 “- қе өзгергенде, Батыс Сібір
ойпатының бір бөлігін су алып, Қара, Каспий, Арал теңіздері қосылып Жерорта
теңізі арқылы байланысқан бір бассейнге айналады. Жердің айналу осінің
ығысуын В.В.Полищук планетаның тектоникалық белсенділігінің артуынан деп
түсіндіреді. П.В.Василиктің пайымдауынша, бұндай құбылыстар Күнді Жер
орбитасына жақын орбита бойымен айналып жүрген астероид тәрізді космостық
дене әсерінен болады деп жорамалдайды. Құрылық пен теңіздің орын алмасу
құбылыстарына дәлел бола алатын Азия мен Солтүстік аралығындағы Берингия
деп аталатын көпірдің пайда болуы.
Б.э.д. VІІІ- VІІ ғасырда Солтүстік Америкадан Азияға Алеут аралдарына
эскимостардың қоныс аударғаны тарихта белгілі.
Сонымен, теңіз деңгейінің катастрофалық өзгерулері теңіз, өзен, көл
биоталарына ғана емес, адамдардың қоныстануына да тікелей әсер етеді,
нәтижесінде кейбір аймақтар ұзақ уақытқа бос қалады.
2. Күртік қар, көшкін, дауылды жел және температураның кенет төмендеуі СУ
ТАСҚЫНА алып келеді
Гидрометеорология жөніндегі Оңтүстік Қазақстан облыстық орталығының
бақылауынша, қыс мезгілінде темір жол мен автожолдардың жекелеген
учаскелерін қар басып қалуы ықтимал. Қиын жағдай жердің төмен жақтарында
және таулы асуларда, сондай-ақ ауыл арасы жолдарымен байланысқан және олар
бойынша қозғалыс қарқыны төмен елді мекендерде орын алуы мүмкін.
Оңтүстік Қазақстан облысында автожолдар желісінің ұзындығы 5268,9 км
құрайды. Оның ішінде:
801 км – республикалық маңызы бар жолдар, оларда 118 көпір және 823 су
өткізгіш құбырлар орнатылған, Қазығұрт, Машат, Шақпақбаба асуларына
Қазақавтожол РМК Оңтүстік Қазақстан филиалы қызмет көрсетеді;
4467,9 км – жергілікті маңызы бар жолдар, оларда 378 көпір және 3699 су
өткізгіш құбырлар орнатылған, Одаман-Бұлак, Таскөмірсай асуларына
Оңтүстік жолдары РМК қызмет көрсетеді.
. Қираудың негізгі себептері ғимараттар мен құрылымдарға су массасының,
жоғары жылдамдықта жүзіп жүрген мұздардың, әртүрлі сынықтар мен жүзіп
жүрген заттардың, т.б гидравликалық соққысы болуы мүмкін. Су тасқыны
кенеттен пайда болып және бірнеше сағаттан 2-3 аптаға дейін созылуы мүмкін.
Су тасқындары
Сырдария, Келес, Бадам, Арыс, Бөген, Сайрамсу өзендері облыс аумағындағы
негізгі жер үсті су көздері болып табылады. Облыста ұзындығы 10-нан 200 км
құрайтын барлығы 118 кіші өзендер, 28 су қоймасы және 25 көл бар. Олар елді
мекендерді сумен жабдықтау көздерінің қызметін атқарады, жер суару үшін
пайдаланылады. Қарқынды шаруашылық қызметтің әсерінен су ресурстары белгілі
бір дәрежеде сапалық және сандық өзгерістерге ұшырады, елді мекендер мен
ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар маңындағы өзен сулары жайылған жерлердің
санитарлық ахуалы нашарлап кетті, ал күзгі-көктемгі тасқын кезінде бұл
өзендер бейбіт тұрғындар үшін қатер тудырады. Өйткені, барлық өзендер
таулы жерден бастау алады және олардың жылдамдығы жаңбыр немесе еріген қар
суы ағынымен толасқан кезде күшейе түсіп, жылдан жылға жол-жөнекей өзен
жағаларын шайып, үйлер мен өзге де нысандарды зақымдауда.
3. Толассыз жауған жаңбыр, тауда еріген мұз суларынан
Ганновер колледжінің жүргізген анализдері және қорытындылары арқасында
біз ЖАУЫН-ШАШЫН кездерінде су тасқындарының қандай мөлшерде, қай жерлерде
яғни материкте және қай айда және қанша уақытқа пайда болып созылатынын
біле аламыз. 1-ші және 2-ші суреттерде 1997-1999 ж.ж аралығында неше су
тасқыны және қанша уақытқа созылғаны көрсетіген.
1. Сурет ... 1997-1999 ж.ж су тасқынның айлық көрсеткіштері
2-сурет ... 1997-1999 ж.ж арасындағы су тасқындар күн тәртібі
ретінде
Жүргізілген анализдер су тасқындарының уақыт өткен сайын көп болып
жатқандығын көрсетеді. Оған тағы бір себеп өзен-көлдердің ағыстарының
жанында шаруа жұмыстарын ұйымдастыру. Бұндай іс-әрекеттер тек біздің ғана
мемлекетте емес дүниедегі көптеген елдерде істелінеді. Осындай жағдайлар су
тасқынының қайталануына,сонымен қатар айналаның бірнеше есе бұзылуына алып
келіп соғады.
Су тасқыны пайда болу себептеріне қарай 5-ке бөлінеді:
• Қардың еруі және су арналарынң шығуына байланысты -половодье
•Қатты нөсер жаңбырларға байланысты- паводок
• Үлкен мұздықтардың жиналуы өзен арналарын бөгеп тастайтындықтан
• Қатты желдің соғуына байланысты, бір бағытта соққандықтан, көп жағдайда
ағысқа қарсы
• Су қоймаларының және плотинаның жарылуынан
Көктемгі тасқын нәтижесінде Түлкібас, Төлеби, Сайрам, Арыс, Ордабасы,
Сарыағаш, Қазығұрт, Бәйдібек аудандары мен Түркістан қаласының аумағында
143,7 мың тұрғыны бар, көлемі 16,7 ш. км. құрайтын су басып қалатын
аймақтар пайда болуы мүмкін. Тасқын және су басып қалудың ең ықтимал кезені
20 наурыздан 20 маусымға дейінгі аралықты қамтиды.
Көктемгі тасқын ғимараттардың, жолдар мен көпірлердің қиратылып
зақымдануына, бірқатар аудандарды энергия қуатымен жабдықтаудың бұзылуына,
басқару байланысы мен хабарлау жүйелерінің ішінара істен шығуына әкеп
соқтыруы мүмкін.
Тасқын, су тасқындары мен су басып қалуға әкеп соқтыруға бейім өзендер мен
су қоймалары:
- Арыс өзені, Ақсу өзені, Келес өзені, Бадам өзені, Боралдай өзені,
Сайрамсу өзені, Сырдария өзені;
- Шардара су қоймасы, Бөген су қоймасы, Бадам су қоймасы, Косқорған су
қоймасы, Қапшағай су қоймасы.
Облыс аумағында 5 ірі сі қоймасы салынған:
Шардара су қоймасы. Су басып қалуы ықтимал көлемі 16000 ш. км. құрайды.
Бөгеттен су тасыған жағдайда облыстың үш ауданы Шардара, Арыс және Отырар
аудандарының 70973 тұрғыны бар елді мекендері апатты су басып қалу
аймағында қалып қояды.
Бөген су қоймасы. Су басып қалуы ықтимал көлемі 400 ш. км. құрайды. Су
басып қалу ықтимал аймақта 3,2 мың тұрғыны бар 5 елді мекен қалып қояды,
оның ішінде: Сайрам аудандарының Жұлдыз, Маятас, Бадам-2, Қарабастау
аудандары мен Шымкент қаласының бір бөлігі – Чапаевка поселкесі, ПК ЮПМ
АҚ, МЖК аумағының бөлігін су басады.
Қапшағай су қоймасы. Су басып қалуы ықтимал көлемі 400 ш. км. құрайды. Су
басып қалу ықтимал аймаққа Бәйдібек ауданының 1610 тұрғыны бар Қазата елді
мекені кіреді.
Косқорған су қоймасы. Су басып қалуы ықтимал көлемі 180 ш. км. құрайды. Су
басып қалу ықтимал аймаққа Түркістан қаласының 2,2 мың тұрғыны бар Оранғай
елді мекені кіреді.
Сырдария өзенінің тасу себебі – қыс мезгілінде температураның минус 20-30
градусқа дейін кенет төмендеп кетуінен өзен айдыны қалыңдығы 20-30 см дейін
мұз басып, қатып қалады. Су қоймасынан 800-900 м3сек. дейін су жіберу
қарқыны ұлғайтылған кезде су мұз үстінен ағып, жағалардың төмен жерлерінде
жаға бөгеттерінен асып кетеді. Сондай-ақ мұздың кептелуінің тағы бір себебі
– мұз басқан айдынның біркелкі емес күйде жарылып, соңынан қабыршақ
мұздардың пайда болуы. Олар өзен арнасының бағыты өзгерген кезде шиырланып,
көпір аралығында мұздың кептеліп қалуына әкеп соқтырады.
Мұндай жағдайларды жою үшін:
- қордаланған мұзды жару жұмыстарын жүргізу қажет, сондай-ақ соның
көмегімен уақытша пайда болған арнаның бұзылған жері арқылы жақын маңайдағы
екі іргелес жатқан мұздақтар бірігеді. Нәтижесінде кептелісте жинақталған
су ағыны бұрып жіберіледі;
- Сырдария өзені арнасының бойында орналасқан қорғау бөгеттерін қалпына
келтіру жұмысын жүргізу, су басып қалу қаупін жою үшін республикалық және
жергілікті бюджеттен қаражат бөлу қажет етіледі;
Арнаны түзеу және жағаны күшейту жұмыстарын кезекті күзгі-көктемгі су
тасқыны кезінде жүргізбестен, тасқын болатын кезеңге жыл сайын дайындалу
қажет. Өйткені, тасқын сулар жағаны шайып, автожолдарды басып, көпірлерді
зақымдап, жақын маңайда орналасқан тұрғын үйлерді басып қалу қаупін
төндіреді, сондай-ақ қомақты материалдық залалға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz