Психика туралы жалпы үғым

Психиканы материалистік және идеалистік тұргыдан түсіну.
Сонау ерте замандарда-ақ адам заттық (айнала қоршаған табиғат, адамдар, әр алуан заттар) және затсыз, дерексіз (әр түрлі адамдар мен заттардың бейнелері, оларды еске алу, көңіл күйі), түсініксіз тылсым құбылыстар болатындығына назар аударған. Бұл жұмбақ құбылыстарды дұрыс түсінуге, олардың табиғаты мен пайда болу себептерін ашуға мүмкіндігі болмаған соң, адамдар оларды қоршаған ақиқат дүниеге тәуелсіз, өз бетінше өмір сүреді деп санай бастады. Осылайша тән мен жан, материя мен психика болмыстарының бөлектігі жөніндегі топшылаулар пайда болды. Бұл топшылаулар принципті түрде кереғар, бірін-бірі жоққа шығаратын философиялық екі бағыт: материализм және идеализм болып қалыптасты.
Материализм мен идеализмнің арасында осыдан екі мың жылдан астам уақыт бұрын басталған тартыс қазір де жүріп жатыр. Бұл ретте мынаны естен шығармаған жөн, егер идеализмнің пайда болуын адамдардың білім дәрежесінің төмендігінен деп түсіндіруге болатын болса, ал оның күні бүгінге дейін сақталуы таптық қарама-қайшылықтардан, езуші таптың идеализмді өзінің билеп-төстеу жағдайын негіздеуге және нығайтуға пайдалану талпынысынан туады. Адамзат тарихынын бүкіл бойында идеализм кертартпалық, ескілік философиясы болып келеді және солай болып та отыр.
Психикалық құбылыстарды идеалисті тұрғыдан түсінудің мәні психиканың материадан тыс, өз бетінше өмір сүретін болмыс ретінде қаралатындығында болып табылады. Психика — тәнсіз, материалсыз негіздің — «абсолютті рухтың», «идеяның» көрініс беруі,— дейді идеалистер. Тарихи жағдайларға байланысты идеализм өз ұсқынын өзгертеді, бүркемелене түседі, бірақ мәні өзгермей сол күйінде қалады.
Психиканы материалистік тұрғыдан түсінудід идеализмге қарама-қарсылығын психиканың материядан шығатын екінші кезекті құбылыс, ал материяның бірінші кезекті, субстрат (негіз), психиканың иесі ретінде қаралатындығында.
Материяның бірінші және психиканың екінші кезекті екендігін психиканың материяның дамуының белгілі бір кезеңінде ғана пайда.болатындығымен нанымды дәлелдеуге болады. Жер бетінде психикаға ие тіршілік иелері пайда болғанға дейін жасы миллиардтаған.жылдармен есептелетін өлі табиғат болған. Алғашқы тірінілік иелерінің өзі бұдан бірнеше миллиондаған жылдар бұрың ғана пайда болған.
«Жер бетінде,— деп жазды В. И. Ленин,— ешқандай адам, жалпы айтқанда, тіпті, ешқандай жан иесі болмаған және болуы мүмкін де емес уақытта жердің осы қалпында бар болға-нын жаратылыс тану ғылымы батыл қуаттап отыр. Организмді материя кейін жаралған нәрсе, ұзақ уақыт дамудың жемісі... Материя — алғашқы нәрсе,— ой, сана, түсінік,— өте жоғары дәрежеде дамудың жемісі» .