Пайда мен өндіріс шығындар теориялары

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ 3
1. ӨНДІРІС ШЫҒЫНЫ ТЕОРИЯЛАРЫ 4
2. ПАЙДА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ 9
3. САЛА АРАЛЫҚ БӘСЕКЕ ТЕОРИЯСЫ, ОРТАША ПАЙДАНЫҢ ЖӘНЕ ӨНДІРІС БАҒАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ 15
4. БӘСЕКЕЛЕСТІК КҮРЕС СИПАТЫ 17
ҚОРЫТЫНДЫ 19
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 20

Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К. Маркс, А. Маршалл, Д. Милль, Д. Робинсон) шығындарды зерттеуге комакты ү.іес қосты. Шығынның маркстік тужырымдамасы екі мацызды нәрседен басталады: өндіріс шығыны және айналым шығыны.
Өнліріс шығыны өзіне шикізат, материал, жанармай, электроэнергия, туракты капиталдың өткізілген авлігі (амортизациялық) мен жұмыс күшін сатып алуға кететін шығындарды енгізеді. Тауарды дайындауға кәсіпорының жұмсаған шығындары тұрақты және өзгермелі капитал сомасына (c+v) тең. Айналым шығындар категориясы тауарды өткізу және сатып алумен байланысты. Бұл жағдайда К. Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесінен қараған. Ол өз ойын мынаған негіздеді: тауар бірлігінің құнын-өндіріс шығыны мен айналым шығыны кұрайды. Айналым шығындары өндіріс процесініц айналым саласында жалғасатыңдығын көрсетеді, сөйтіп тауардың өлшем-орауын, сортгауын, тасымалдануын және сақталуын еңгізеді.
Батыс елдері ғалым-экономистерінің жасаған өндіріс шығындарының қазіргі тужырымдамасы бұл үғымды тіпті басқаша .түсіндіреді. Олар экономикалык ресурстардьщ барлық түрлерінің шектеулігімен және оларды баламалы қолдану мүмкіндіктерін ескереді.
«Мәселе мынада: барлық керекті тұтыныстарды қанағатгандыру үшін ресурстар ешқашан жеткілікті болған емес. Осы жағдайға қатысты өндіріс туралы мәселені қайсы бір шешу кейбір затгардан бас тарту кажеггілігін туғызады. Сондықтанда барлық шығындар балама шығындарды құрайды. Балама ендіріс шығындары басты кедергі болып табылады және олармен фирма өткеру процесінде өзінің пайдасын көбейту мүмкіндігінде ұшырайды».1
Батыс мектебі екілдерінің есептеуінше , өндіріс шығындар екіге бөлінеді: тұрақты және өзгермелі.
Түрақты шығындар (ТҒС) — бұл сыртқы өндіріс факторын тікелей колданумен байланысты шығындар. Бұған жалгерлік ақы, жабдыктар үшін шығын, қызметкер жалақысы, салықтөлеу, амортизациялык төлемдер, займ бойынша пайыз және т.б. жатады. Тұракты шығындар өндіріс көлеміне байланысты емес.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ПАЙДА МЕН ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАР ТЕОРИЯЛАРЫ

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3
1. ӨНДІРІС ШЫҒЫНЫ ТЕОРИЯЛАРЫ 4
2. ПАЙДА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ 9
3. САЛА АРАЛЫҚ БӘСЕКЕ ТЕОРИЯСЫ, ОРТАША ПАЙДАНЫҢ ЖӘНЕ ӨНДІРІС БАҒАСЫНЫҢ
ҚҰРЫЛУЫ 15
4. БӘСЕКЕЛЕСТІК КҮРЕС СИПАТЫ 17
ҚОРЫТЫНДЫ 19
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 20

1. ӨНДІРІС ШЫҒЫНЫ ТЕОРИЯЛАРЫ

Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К. Маркс, А.
Маршалл, Д. Милль, Д. Робинсон) шығындарды зерттеуге комакты ү.іес қосты.
Шығынның маркстік тужырымдамасы екі мацызды нәрседен басталады: өндіріс
шығыны және айналым шығыны.
Өнліріс шығыны өзіне шикізат, материал, жанармай, электроэнергия,
туракты капиталдың өткізілген авлігі (амортизациялық) мен жұмыс күшін сатып
алуға кететін шығындарды енгізеді. Тауарды дайындауға кәсіпорының жұмсаған
шығындары тұрақты және өзгермелі капитал сомасына (c+v) тең. Айналым
шығындар категориясы тауарды өткізу және сатып алумен байланысты. Бұл
жағдайда К. Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесінен қараған. Ол өз ойын
мынаған негіздеді: тауар бірлігінің құнын-өндіріс шығыны мен айналым шығыны
кұрайды. Айналым шығындары өндіріс процесініц айналым саласында
жалғасатыңдығын көрсетеді, сөйтіп тауардың өлшем-орауын, сортгауын,
тасымалдануын және сақталуын еңгізеді.
Батыс елдері ғалым-экономистерінің жасаған өндіріс шығындарының
қазіргі тужырымдамасы бұл үғымды тіпті басқаша .түсіндіреді. Олар
экономикалык ресурстардьщ барлық түрлерінің шектеулігімен және оларды
баламалы қолдану мүмкіндіктерін ескереді.
Мәселе мынада: барлық керекті тұтыныстарды қанағатгандыру үшін
ресурстар ешқашан жеткілікті болған емес. Осы жағдайға қатысты өндіріс
туралы мәселені қайсы бір шешу кейбір затгардан бас тарту кажеггілігін
туғызады. Сондықтанда барлық шығындар балама шығындарды құрайды. Балама
ендіріс шығындары басты кедергі болып табылады және олармен фирма өткеру
процесінде өзінің пайдасын көбейту мүмкіндігінде ұшырайды.1[1]
Батыс мектебі екілдерінің есептеуінше , өндіріс шығындар екіге
бөлінеді: тұрақты және өзгермелі.
Түрақты шығындар (ТҒС) — бұл сыртқы өндіріс факторын тікелей
колданумен байланысты шығындар. Бұған жалгерлік ақы, жабдыктар үшін шығын,
қызметкер жалақысы, салықтөлеу, амортизациялык төлемдер, займ бойынша пайыз
және т.б. жатады. Тұракты шығындар өндіріс көлеміне байланысты емес.
Өзгермелі шығындар (TVC) - бұл ішкі ресурстарды колданумен байланысты
шығындар. Олар шикізатгы, материал мен жұмыс күшін және т.б. сатып алуға
кеткен шығындардан тұрады. Өзгермелі шығындар өндіріс мөлшеріне тікелей
байланыста өзгереді.
Тұракты және өзгермелі шығындар сомасы өндірістін жалпы шығынын
күрайды (ТС).
ТС = ТҒС + TVC
Жалпы шығыңцар тауар санымен (Q) орташа шығындардын (AC)
көбейтіндісіне тең
ТС = Q х AC
Тұрақты және өзгермелі шығындардың өндірісті ұлғайтқандағы ара-
қатынасы фафикалық түрде 8-1 суретге бьшай бейнеленеді.
Сурет 1. Шығындардың арақатынасы.

Өнімнің бірлігіне қарай шығындары өлшеу үшін орташа шығындар
қолданылады. Ол жиышық (жалпы) шығындарды (ТС) енімнің көлеміне бөлумен
анықгалады:

Орташа өндіріс шығындары қисығы 8-2 суретте бейнеленген.
A
AC - орташа шығындар AVC-орташа өзгермелі шығыңцар

АҒС-орташа түрақгы шығындар
Өндіріс өнімі Сурет 8-2. Шығындар кисығы.
Сондай-ақ орташа түрақты (АҒС) және орташа өзгермелі (AVC) шығындар
анықталады.

АҒС =ТҒС
Q
TVL AVC = —
Q
Орташа шығындар ұғымы К.Маркстың Капиталында баяндалған. Маркс
шығыңдар түрінің негізінде капиталға келетін өндіріс бағасы мен пайданың
орташа мөлшері тұжырымдамасын касаған.
Пайданы көп алу үшін өндіріс келемін есептеу қажет, ол өз кезегінде
шекті шығындарды анықтау қажеттілігін тудырады. Шекті шығындар әрбір
өндіріс бірлігін қосымша өндіру үшін қосымша шығындарды жүмсауды көрсетеді.
Шекті шығындар өндіріс шығындарын п бірлігімен (ТСп) және өндіріс шығыңдар
п-1 бірлігі (ТСп-1) арасыңдағы айырмамен анықталады:

Кәсіпкерлік кызметте мынадай міндеттерге жиірек жолығуға болады:
өндірісті қандай көлемге дейін дамытуға болады? Осының барлығыда көптеген
шығындарды талап етеді. Осы шығындар өзін ақтай ма? Олар белгілі табыс
әкеле ме? Егер өндіріс өссе, шекті шығындар алғашкьща кемиді, кейін
ұлғаяды. Осы процес фирманың максималды тиімділік нүктесі өнім шығарудың
максималды және минимадды деңгейінің арасында болған жағдайда ғана жүзеге
асады. Егер шығарылған өнім ұлғайып, бірақ сол нүктеге жетпесе, әрбір
қосымша өнім бірлігін (шекті шығындар) өндіру шығындары төмендетеді.
Максималды тиімділік нүктесіне жеткеннен соң, табыстың төмендеу заңы күшіне
енеді және шекті шығындар өседі.
Мысал келтірейік. Айталық, 300 мың долл. шығынданғанда 1 млн. долл.
табыс табуға болады, ал басқа тауарға бағыт бүрғанда, сол 1 млн. долл.
табысты табу үшін шығындар 200 мың. долл. еседі. Мүндай таддау ең дүрыс
тиімді шешімді тандау үшін кажет.
Фирманың пайдасы максималды болғанда, өндіріс көлемін анықтау үшін екі
әдісті колданады:
1. Жалпы өндіріс шығындары (ТС) абсолюттік мөлшері мен жалпы
өткерілген өнімнен (жалпы табыстын TR) түскен түсімді салыстыру үшін пайда
мына формуламен анықталады:
Pr=TR~ TC
2. Шекті шығындар (МС) мен шекті табысты (MR) салыстыру. ТМД еддері
мен Қазақстанда дәстүрлі бірінші әдіс қолданылады.

Кесше 8-1.

Бұйым-дар саны Q БағаРІ, теңге түрінде Жиын-тык шы ғындар ТС, теңге
түрінде Жиын-тык табыс * TR, теңге түрінде Пайда Рг, теңге түрін-
де Шекті шығын-дар МС, тенге түрінде Шекті табыс MR,
теңге түрінде 1 2 3 4 5 6 7 1 40 15 40 +25 — — 2 30
25 60 +35 10 20 3 25 30 75 +45 5 15 4 20 50 80 30 20
5 5 15 85 75 -10 35
(Шарты: баға мөлшері мен жалпы шығындар белгілі, басқа көрсеткіш терді
есептеу керек)

Қазіргі нарықтык экономикада өндіріс көлемін есептеу шекті табыс пен
шекті шығынды салыстыруды қарастырады, себебі кезкелген өндіріс көлемін
үлғайту пайданын өсуіне алып келмейді. Демек, фирма одан барынша табыс
табатындай өндіріс көлемін тандауы қажет. Өндіріс көлемін онтайландыруды
аиыктаудын екі әдісі бар:
- бухгалтерлік — аналитикалық әдіс, бүл практикада жиі колданылады
(кесте 8-1-ді қараңыз);
- графикалык әдіс, теорияда колданылады, практикада сирек кездеседі
(кесте 8-3-ті қараңыз).
Тауардың екінші бірлігін шығарғанда шекті шығындар, (МС) калай
анықтауға болады? Жиынтық шығьшдармен (ТС) белгілемген ұшінші бағананы
аламыз. Бірінші бірліктегі бұйымдардың екінші өндіріске өткенінде =
шығындар 1000 теңгеге өсті (2500 теңге — 1500 теңге = 1000 теңге). Бұл
шекті шығындар мен ол екінші бірліктегі бүйымдар өндірісімен және т.б.
байланысты дегеніміз. Енді шекті табысты (MR) анықтаймыз. Егер бүйымдарды
өндіру шекті аз мөлшерге ұлғайса, яғни 1 ғана бірлікке (айталық, бірінші
бірлікген екінші бірліктегі бұйымға көшкенде), онда жиынтық табыс —(TR)
бейнеленген 4-ші бағананы табамыз. Екінші бірліктегі бұйымдарды шығарған
кездегі жиынтық табыстың бірінші бірлікгегі шығарғанмен салыстырғандағы
айырмасы жиынтықтабыс өсімін -(TR) береді, ол 2000 теңге тең (TR6000-
TR4000).
Есептеулер көрсеткендей, өндіріс келемінің ең пайдалылығы үш
бірліктегі көлем больш табылады, онан соң шекті шығывдар шекті табыстан аса
бастайды. Демек, фирмаға үш бірлікке дейін ендіру пайдалыоақ, ал фирма бүл
мөлшерден артық өндірмеуі тиіс.
Екінші әдіс — графикалық. Ол шекті шығындар мен шекті табысты
салыстыру негізінде құрылады. Фирмалар үшін бағыт-бағдар төмендегідей болып
қалыптасады.
1. Егер шекті табыс шекгі шығыннан жоғары болса (көлем үш бірлікке
дейін болғанда) (MRMC), онда өндірісті үлғайтуға болады.
2. Егер шекті табыс шекті шығыннан кем болса (бүйымдарды өндіру үш
бірліктен жоғары) (MRMC) өндіріс пайдалығы шамалы, онда оны қысқарту
керек.
Фирманың тепе-тендік нүкгесі және максималды пайдасы шекгі табыс пен
шекті шығындар тепе-тендігі жағдайында (MR=MC) кол жеткізіледі (сурет 8-1
қараңыз). Фйрма осындай аракатынаска қол жеткізгенде, онда ол өндірісті
енді үлғайтпайды, өнім шығару түракталып, фирманың тепе-тендігі
сақталады.
Батыс елдерінің экономикалык ғылым мектептерінде мынандай экономикалык
категорияларды айқын және айқын емес иіығындар, ішкі және сыртқы
шығындар қолданылады. Шаруашылык практикасында ішкі шығындар — бүл өзіндік
қүн, сыртқы шығындар — б\л баска фирмалардан ресурстарды алуға кеткен
жүмсалымдар.

2. ПАЙДА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Әрбір дәуірдің есті екілдерін пайда теориясы толғандырды жөне әр дәуір
оны өзінше анықтады, сөйтіп осы теорияға өз квзкарастарын біддіріп
толыкгырды. Пайданың қайнар көзін тұсіңдіру талпынысының алғашқылары болып
ХҮ-ХҮІІ ғасырларда мерканталистер жасаған. Олардыц пайымдауынша, пайда
сырткы саудада туындаған. Тауарды шет елде жоғарғы багамен сату арқылы,
адамдар пайда табады.
Пайда теориясына экономикалык теория классиктері А. Смит пен Д.
Рикардо сүбелі үлес косты. Пайданың қайнар көзін олар өндірістен таба
білді. А. Смит өзінін басты еңбегі Табиғатгы зертеу және халықтар
байлығынын себептері (1776 ж) деген еңбегінде былай деген: жүмысшылардың
материалға қосқан қүнының езі екі белшекке бөлінеді-біреуі олардың
жалакысын телеуге, екіншісі - кәсіпкердің пайдасын төлеуге кетеді.1 А.
Смит найданы кәсіпкердің жалдамалы жүмысшы еңбегі енімнен шегеру ретінде
карастырған. А. Смит ойын былай корытындылаған: пайда — бүл жүмысшының
төленбеген еңбегі, алайда оның корытындылары қарама-қайтшылықта болды. А.
Смит өнім күнының осы бөлігі кәсіпкерге оның капиталының қызмет
жасағандығын марапаттау ретінде жүзеге асканын айтқан.
А. Смиттің пайданы — бұл кәсіпкерге оның капиталының қызмет
жасағандығын марапаттау идеясы, өзінің ізбасарлары тапты: кейініректеу
үстамдылык, күтушілік, тәуекелділік теориялары пайда болып, бірақ ол
теориялардың мәні — пайданың нағыз қайнар көзін жасыруында болды.
Д. Рикардо өзінін пайдаға көзқарасын Саяси экономия және салық салуды
бастау деген еңбегінде баяндаған, онда ол жалақы мөлшері мен пайда бір-
біріне кері қатынаста болатындығын дәлелдеуге тырыскан. ...Пайданын
жоғарылуы немесе төмендеуі, жалакынын темен немесе жоғары болуымен
байланыстылығын айтқан.2 Демек, Д. Рикардонын, айтуынша, пайда — бүл
жүмысшылар өндірген косымша қүн.
К. Маркс өзініи Капитал деген еңбегінде пайданы егжей-тегжейлі
карастырып комақты үлес қосты. Ол былай деген: Пайда қосымша қүнның
өзгерген түрі3, сөйтіп барлық авансыланған капитал кызметі нәтижесінің
түрін бейнелеген. К. Маркс пайданың нағыз қайнар көзі ретінде жалдамалы
жүмысшыға төленбеген қосымша еңбекті есептеген.
Маркстың ойы бойынша, сыртқы қүбылыста көрінетін нәрсе сол-пайда
айналым сапасында тауарды сатқан кезде өмірге келеді. Шын мәнінде пайда бүл
өткерілетін қосымша қүн, бүл қосымша кұнның өзгерген түрі және ендіріс
саласында жалдамалы жүмыс күшімен жасалады.
Батыс экономистері жасаған қазіргі пайда түжырымдамасы бүл үғымды
әртүрлі кезқараста баяндаған. Ол ендіріс факторларын (жер, еңбек, капитал,
кәсіпкерлік қызмет пен акпаратты айтамыз) қолданған табыс ретівде
қарастырылады.
Американ ғалым-экономисті Пол Самуэльсон пайдаға деген бірнеше
кезкарасты атап қөрсетті:
1. пайда өндіріс факторынан алынған шартсыз табыс ретінде және оны
кәсіпкерлердің езі тікелей қолданады;
2. пайда кәсіпкерлік қызметті марапаттау ретінде және техникалық
жетілдіруді ендіру;
3. пайда түрақсыздық жай-күйді тудырушы ретінде және тәуекелділік
үшін төлем;
4. пайда монополды табыс ретінде.'
Осындай көзқарас американ жоғарғы оқу орны студенттерішң Экономикс
оқулығыньщ авторлары Кэмбелл Р. Макконнелл мен Стенли Л. Брюде қалыптасқан.
Экономический образ мышления оқулығының авторы П.Хейне былай дейді:
пайданын. дүрыс анықтамасы жоқ, себебі бүл көн қырлы үғым жәңр онын
мазмүнын екшеп сорттау қажет, егер біз экономикалык жүйе қызметінін
механизмін түсінгіміз келсе.2
Осы әртүрлі қысқаша шолу пайданың кайнар көзіне көп түрлі көзқарастың
барлығын көрсетеді. Таза сандык, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.