Хүш – ХХ ғ. басындағы солтүстік және орталық Қазақстан қалаларының тарихнамасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 . ТАРАУ. СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫ ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Петропавл қаласының тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қостанай қаласының тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ.ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.1 Ақмола қаласының қалыптасуының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Ақмоланың қала ретіндегі дамуының зерттелуі ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
1 . ТАРАУ. СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫ ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Петропавл қаласының тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қостанай қаласының тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ.ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.1 Ақмола қаласының қалыптасуының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Ақмоланың қала ретіндегі дамуының зерттелуі ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан аумағында қалалардың қайта жаңғыруы мен пайда болуының ерекше кезеңінің бірі ХҮШ – ХХ ғ. басы болып есептеледі. Олардың кейбіреулері ортағасырдағы орындарында қайта жанданса, көпшілігі жаңа жағдайда, жаңаша сипатта пайда болып дамыды. Патша үкіметінің қазақ жері мен халқын бағындыратын әскери тірек-бекіністер ретінде қалыптасып, бірте-бірте әкімшіліктік, экономикалық орталықтарына айналды. Сондықтан да, қалалар тарихы олар орналасқан аумақтың, елдің өндірістік қатынастары мен өндіргіш күштерінің ерекшеліктерін, даму сатыларын да айқынырақ сипаттайды. Мұнымен қатар, біздің еліміздің тарихи дамуын кең әрі тереңірек түсінуде қалалар тарихы мен оған қатысты мәселелерді зерттеу мен шешудің үлкен маңызы бар. Қазақ даласындағы қалалардың қалыптасуы мен дамуы ішкі және сыртқы, экономикалық және саяси факторлардың өзара ықпалына түсуі арқылы да ерекшеленеді. Бұл әсіресе ХҮШ – ХХ ғ. басындағы Қазақстандық қалалар тарихының күрделілігін айқындайды. Өйткені дәл осы кезеңде, патша үкіметінің отаршылдық саясатының барысында, қазақ жерінде күрделі саяси-әлеуметтік, экономикалық және мәдени өзгерістер жүрді. Ол өзгерістер ең алдымен қалалар арқылы таралып, ішкерілей енді. Сол себепті де Қазақстан тарихының маңызды бөлігі ретінде қалалар тарихына қызығушылық артты.
Сондықтан да аталған кезеңдегі қалалар тарихы бойынша көптеген еңбектер жарық көріп, арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ол еңбектердің көпшілігі кеңестік кезеңде жазылды және сол кездегі тоталитарлық тәртіптің саяси-идеологиялық, методологиялық ұстанымдарын басшылыққа алды. Сол себепті де оларда қалалардың негізделуі, экономикалық қатынастары, әсіресе әлеуметтік, демографиялық және мәдени дамуы туралы мәселелер біржақты, таптық-партиялық, кей жағдайларда «ұлыорыстық» ұстанымдар тұрғысында баяндалды. Оның үстіне қалалар тарихына арналған еңбектерді тарихшылар ғана емес, өлкетанушылар, жазушылар да жазды. Олардың мазмұны, зерттелу тереңдігі, зерттелген мәселелердің көпжақтылығы әртүрлі дәрежеде болды. Арнайы ғылыми зерттеу еңбектерімен қатар, қалалардың мерейтойлық датасына орай ғылыми-көпшіліктік очерктер мен кітапшалар да жарық көрді. Бұл соңғыларында ғылыми-анықтамалық аппарат болмады, деректік негізі әлсіз болды. Міне мұның барлығы қалалар тарихына арналған еңбектерді бүгінгі таңдағы тәуелсіз ой тұрғысында саралап, талдау қажеттігін және тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Біз зерттеп отырған кезеңдегі Қазақстандағы қалалар бүгінгі күнде де еліміздің экономикалық-әлеуметтік және мәдени дамуында өзіндік рөл атқарып отыр. Ендеше олардың тарихы туралы мәселелерді жаңа тұрпаттағы көзқарас негізінде зерделеу, оның бүгінгі дамуының ерекшеліктерін түсінуге де мүмкіндік береді. Әсіресе капиталистік қатынастардың енуімен байланысты біз зерттеп отырған кезеңдегі қалаларда болып өткен үрдістердің тарихи еңбектерде қаншалықты деңгейде анықталғанын зерделеу, еліміз тәуелсіздік алғаннан бері басталған нарықтық қатынастардың, урбанизацияның ерекшеліктерін түсінуге де көмектеседі. Демек қалалар тарихының зерттелу дәрежесін айқындап, оның әлі де болса толық ашылмай, айқындалмай қалған жақтарын анықтаудың бүгінгі күн үшін практикалық маңызы үлкен. Осы тұрғыдан алғанда да тақырыптың өзектілігі айқындала түседі.
Сондықтан да аталған кезеңдегі қалалар тарихы бойынша көптеген еңбектер жарық көріп, арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ол еңбектердің көпшілігі кеңестік кезеңде жазылды және сол кездегі тоталитарлық тәртіптің саяси-идеологиялық, методологиялық ұстанымдарын басшылыққа алды. Сол себепті де оларда қалалардың негізделуі, экономикалық қатынастары, әсіресе әлеуметтік, демографиялық және мәдени дамуы туралы мәселелер біржақты, таптық-партиялық, кей жағдайларда «ұлыорыстық» ұстанымдар тұрғысында баяндалды. Оның үстіне қалалар тарихына арналған еңбектерді тарихшылар ғана емес, өлкетанушылар, жазушылар да жазды. Олардың мазмұны, зерттелу тереңдігі, зерттелген мәселелердің көпжақтылығы әртүрлі дәрежеде болды. Арнайы ғылыми зерттеу еңбектерімен қатар, қалалардың мерейтойлық датасына орай ғылыми-көпшіліктік очерктер мен кітапшалар да жарық көрді. Бұл соңғыларында ғылыми-анықтамалық аппарат болмады, деректік негізі әлсіз болды. Міне мұның барлығы қалалар тарихына арналған еңбектерді бүгінгі таңдағы тәуелсіз ой тұрғысында саралап, талдау қажеттігін және тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Біз зерттеп отырған кезеңдегі Қазақстандағы қалалар бүгінгі күнде де еліміздің экономикалық-әлеуметтік және мәдени дамуында өзіндік рөл атқарып отыр. Ендеше олардың тарихы туралы мәселелерді жаңа тұрпаттағы көзқарас негізінде зерделеу, оның бүгінгі дамуының ерекшеліктерін түсінуге де мүмкіндік береді. Әсіресе капиталистік қатынастардың енуімен байланысты біз зерттеп отырған кезеңдегі қалаларда болып өткен үрдістердің тарихи еңбектерде қаншалықты деңгейде анықталғанын зерделеу, еліміз тәуелсіздік алғаннан бері басталған нарықтық қатынастардың, урбанизацияның ерекшеліктерін түсінуге де көмектеседі. Демек қалалар тарихының зерттелу дәрежесін айқындап, оның әлі де болса толық ашылмай, айқындалмай қалған жақтарын анықтаудың бүгінгі күн үшін практикалық маңызы үлкен. Осы тұрғыдан алғанда да тақырыптың өзектілігі айқындала түседі.
1. Елагин А.С. Состояние и задачи дальнейшего изучения истории городов Казахстана. //Известия АН Каз ССР. Серия обществ. наук. 1974, №3 - 33-40 бб.
2. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана. Алматы, 1984. – 272 б.
3. Төлебаев Т.Ә. Қазақстанға капитализм енуінің тарихнамасы. Алматы, 2002. – 276 б.
4. Туманшин К. История развития Петропавловска и его уезда (1861 – 1917 гг.). Автореферат дисс. к.и.н. Алматы, 1960.
5. Туманшин К. История развития Петропавловска... – 6 б.
6. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). Алматы, «Дәуір», 1993. – 182 б.
7. Итория Казахстана с древнейших... – 182 б.
8. Чулошников А.П. Восстание 1755 г. в Башкирии. М-Л., 1940.
9. Туманшин К. История развития Петропавловска... - 8 б.
10. Несипбаева К.Р. Налоговая политика царизма в казахской степи. Алматы, 1996. - 189-212 бб.
11. Тулебаев Т.А. Обрабатывающая промышленность дореволюционного Казахстана (по материалам Сырдарьинской и Семиреченской областей). Алматы, 2001. - 15 б.
12. Туманшин К. История развития Петропавловска... - 9-10 бб.
13. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алматы, «Наука», 1965. - 268-269 бб.
14. Туманшин К. История развития Петропавловска... - 10-11 б.
15. Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ – начала ХХ в. (1867-1907). Алматы, 1963. - 95-96 бб.
16. Туманшин К. История развития Петропавловска... - 20 б.
17. Петропавловск. Серия: История городов Казахстана. А., Наука, 1985. -208 б.
18. Петропавловск. Серия:... – 21 б.
19. Касымбаев Ж.К. Развитие Прииртышских крепостей как торговых центров в ХҮШ в. // Известия АН КазССР. Сер. Обществ. наук., 1974, №6 – 42-45 бб.; История городов Казахстана: Семипалатинск. Алматы, Наука, 1984. - 224 б.
20. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алматы, 1965. – 5-32 бб.
21. Туманшин К. Развитие торговли в Петропавловске в 60-90гг. ХІХ в.// Ученые записки КазГУ, сер. Истор., 1958, вып. 4, т.38. – 83 б.
22. Петропавловск. Серия:... - 43 б.
23. Кустанай: вчера, сегодня, завтра. А., «Казахстан», 1979. - 248 б.
24. Куприн Г.А. Кустанай. Историко-информационный путеводитель. А., «Казахстан», 1979. – 78 б.
25. Куприн Г.А. Кустанай... - 7 б.
26. Дубицкий А. Акмола – город славный. Акмолинск, 1959. – 126 б.
27. Дубицкий А. Акмола – город славный... – 16 б.
28. Дубицкий А. Где течет Ишим. Из истории Целинограда и целинного края. А., «Казахстан», 1965. - 326 б.
29. Дубицкий А. Ф. Город на Ишиме. А., «Казахстан», 1986. - 20-33 бб.
30. Дубицкий А. Где течет Ишим... - 35-36 бб.
31. Дубицкий А. Ф. Город на Ишиме... – 41 б.
32. Касымбаев Ж.К., Агубаев Н.Ж. История Акмолы (ХІХ – начало ХХ века): исследования, источники, комментарии. А., «Жеті жарғы». 1998. - 176 б.
33. Дубицкий А. Акмола – город славный... – 24 б.
34. Дубицкий А. Где течет Ишим... - 55 б.
35. Сонда. - 78 б.
36. Алпысбаева Г.А. Проблемы социально-экономического и культурного развития города Акмолы (1832 – 1914 гг.). Автореферат дисс. канд. ист. наук. А., 1997. - 25 б.
37. Алпысбаева Г.А. Деятельность Акмолинского окружного приказа в 30-40-х годах ХІХ века.// Материалы республиканской научно-теоретической конференции «Казахстан-Россия: история и перспективы взаймоотношений». Вестник науки Акмолинского аграрного университета им. С.Сейфуллина. Акмола, 1996. №7 - 49-50 бб.
38. Алпысбаева Г.А. Проблемы социально-экономического... - 17 б.
39. Тулебаев Т.А. Обрабатывающая промышленность дореволюционного Казахстана (по материалам Сырдарьинской и Семиреченской областей). А., 2001. - 33-36 бб.
40. Алпысбаева Г.А. Из истории обшественно-политической жизни г. Акмолы в конце 19 – начале 20 веков.// Вестник науки Акмолинского аграрного университета им. С.Сейфуллина. Акмола, 1997, №8. - 101 -103 бб.
2. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана. Алматы, 1984. – 272 б.
3. Төлебаев Т.Ә. Қазақстанға капитализм енуінің тарихнамасы. Алматы, 2002. – 276 б.
4. Туманшин К. История развития Петропавловска и его уезда (1861 – 1917 гг.). Автореферат дисс. к.и.н. Алматы, 1960.
5. Туманшин К. История развития Петропавловска... – 6 б.
6. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). Алматы, «Дәуір», 1993. – 182 б.
7. Итория Казахстана с древнейших... – 182 б.
8. Чулошников А.П. Восстание 1755 г. в Башкирии. М-Л., 1940.
9. Туманшин К. История развития Петропавловска... - 8 б.
10. Несипбаева К.Р. Налоговая политика царизма в казахской степи. Алматы, 1996. - 189-212 бб.
11. Тулебаев Т.А. Обрабатывающая промышленность дореволюционного Казахстана (по материалам Сырдарьинской и Семиреченской областей). Алматы, 2001. - 15 б.
12. Туманшин К. История развития Петропавловска... - 9-10 бб.
13. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алматы, «Наука», 1965. - 268-269 бб.
14. Туманшин К. История развития Петропавловска... - 10-11 б.
15. Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ – начала ХХ в. (1867-1907). Алматы, 1963. - 95-96 бб.
16. Туманшин К. История развития Петропавловска... - 20 б.
17. Петропавловск. Серия: История городов Казахстана. А., Наука, 1985. -208 б.
18. Петропавловск. Серия:... – 21 б.
19. Касымбаев Ж.К. Развитие Прииртышских крепостей как торговых центров в ХҮШ в. // Известия АН КазССР. Сер. Обществ. наук., 1974, №6 – 42-45 бб.; История городов Казахстана: Семипалатинск. Алматы, Наука, 1984. - 224 б.
20. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алматы, 1965. – 5-32 бб.
21. Туманшин К. Развитие торговли в Петропавловске в 60-90гг. ХІХ в.// Ученые записки КазГУ, сер. Истор., 1958, вып. 4, т.38. – 83 б.
22. Петропавловск. Серия:... - 43 б.
23. Кустанай: вчера, сегодня, завтра. А., «Казахстан», 1979. - 248 б.
24. Куприн Г.А. Кустанай. Историко-информационный путеводитель. А., «Казахстан», 1979. – 78 б.
25. Куприн Г.А. Кустанай... - 7 б.
26. Дубицкий А. Акмола – город славный. Акмолинск, 1959. – 126 б.
27. Дубицкий А. Акмола – город славный... – 16 б.
28. Дубицкий А. Где течет Ишим. Из истории Целинограда и целинного края. А., «Казахстан», 1965. - 326 б.
29. Дубицкий А. Ф. Город на Ишиме. А., «Казахстан», 1986. - 20-33 бб.
30. Дубицкий А. Где течет Ишим... - 35-36 бб.
31. Дубицкий А. Ф. Город на Ишиме... – 41 б.
32. Касымбаев Ж.К., Агубаев Н.Ж. История Акмолы (ХІХ – начало ХХ века): исследования, источники, комментарии. А., «Жеті жарғы». 1998. - 176 б.
33. Дубицкий А. Акмола – город славный... – 24 б.
34. Дубицкий А. Где течет Ишим... - 55 б.
35. Сонда. - 78 б.
36. Алпысбаева Г.А. Проблемы социально-экономического и культурного развития города Акмолы (1832 – 1914 гг.). Автореферат дисс. канд. ист. наук. А., 1997. - 25 б.
37. Алпысбаева Г.А. Деятельность Акмолинского окружного приказа в 30-40-х годах ХІХ века.// Материалы республиканской научно-теоретической конференции «Казахстан-Россия: история и перспективы взаймоотношений». Вестник науки Акмолинского аграрного университета им. С.Сейфуллина. Акмола, 1996. №7 - 49-50 бб.
38. Алпысбаева Г.А. Проблемы социально-экономического... - 17 б.
39. Тулебаев Т.А. Обрабатывающая промышленность дореволюционного Казахстана (по материалам Сырдарьинской и Семиреченской областей). А., 2001. - 33-36 бб.
40. Алпысбаева Г.А. Из истории обшественно-политической жизни г. Акмолы в конце 19 – начале 20 веков.// Вестник науки Акмолинского аграрного университета им. С.Сейфуллина. Акмола, 1997, №8. - 101 -103 бб.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих факультеті
Деректану және тарихнама кафедрасы
Диплом жұмысы
ХҮШ – ХХ ғ. басындағы Солтүстік және Орталық Қазақстан қалаларының
тарихнамасы
Орындаған:
4 - курс студенті ___________________
Ғылыми жетекші: ___________________ т.ғ.д., профессор Т.Ә.Төлебаев
Норма бақылаушы: __________________ Рысбекова С.Т.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға
жіберілді: __________________ т.ғ.д.,
профессор Қ.М.Атабаев
Алматы 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3
1 – ТАРАУ. СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫ ТАРИХЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 7
1.1 Петропавл қаласының
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қостанай қаласының
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ-ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 27
1.1 Ақмола қаласының қалыптасуының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .
27
2.2 Ақмоланың қала ретіндегі дамуының зерттелуі
... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан аумағында қалалардың қайта жаңғыруы
мен пайда болуының ерекше кезеңінің бірі ХҮШ – ХХ ғ. басы болып есептеледі.
Олардың кейбіреулері ортағасырдағы орындарында қайта жанданса, көпшілігі
жаңа жағдайда, жаңаша сипатта пайда болып дамыды. Патша үкіметінің қазақ
жері мен халқын бағындыратын әскери тірек-бекіністер ретінде қалыптасып,
бірте-бірте әкімшіліктік, экономикалық орталықтарына айналды. Сондықтан да,
қалалар тарихы олар орналасқан аумақтың, елдің өндірістік қатынастары мен
өндіргіш күштерінің ерекшеліктерін, даму сатыларын да айқынырақ сипаттайды.
Мұнымен қатар, біздің еліміздің тарихи дамуын кең әрі тереңірек түсінуде
қалалар тарихы мен оған қатысты мәселелерді зерттеу мен шешудің үлкен
маңызы бар. Қазақ даласындағы қалалардың қалыптасуы мен дамуы ішкі және
сыртқы, экономикалық және саяси факторлардың өзара ықпалына түсуі арқылы да
ерекшеленеді. Бұл әсіресе ХҮШ – ХХ ғ. басындағы Қазақстандық қалалар
тарихының күрделілігін айқындайды. Өйткені дәл осы кезеңде, патша
үкіметінің отаршылдық саясатының барысында, қазақ жерінде күрделі саяси-
әлеуметтік, экономикалық және мәдени өзгерістер жүрді. Ол өзгерістер ең
алдымен қалалар арқылы таралып, ішкерілей енді. Сол себепті де Қазақстан
тарихының маңызды бөлігі ретінде қалалар тарихына қызығушылық артты.
Сондықтан да аталған кезеңдегі қалалар тарихы бойынша көптеген еңбектер
жарық көріп, арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ол еңбектердің көпшілігі
кеңестік кезеңде жазылды және сол кездегі тоталитарлық тәртіптің саяси-
идеологиялық, методологиялық ұстанымдарын басшылыққа алды. Сол себепті де
оларда қалалардың негізделуі, экономикалық қатынастары, әсіресе әлеуметтік,
демографиялық және мәдени дамуы туралы мәселелер біржақты, таптық-
партиялық, кей жағдайларда ұлыорыстық ұстанымдар тұрғысында баяндалды.
Оның үстіне қалалар тарихына арналған еңбектерді тарихшылар ғана емес,
өлкетанушылар, жазушылар да жазды. Олардың мазмұны, зерттелу тереңдігі,
зерттелген мәселелердің көпжақтылығы әртүрлі дәрежеде болды. Арнайы ғылыми
зерттеу еңбектерімен қатар, қалалардың мерейтойлық датасына орай ғылыми-
көпшіліктік очерктер мен кітапшалар да жарық көрді. Бұл соңғыларында ғылыми-
анықтамалық аппарат болмады, деректік негізі әлсіз болды. Міне мұның
барлығы қалалар тарихына арналған еңбектерді бүгінгі таңдағы тәуелсіз ой
тұрғысында саралап, талдау қажеттігін және тақырыптың өзектілігін
айқындайды.
Біз зерттеп отырған кезеңдегі Қазақстандағы қалалар бүгінгі күнде де
еліміздің экономикалық-әлеуметтік және мәдени дамуында өзіндік рөл атқарып
отыр. Ендеше олардың тарихы туралы мәселелерді жаңа тұрпаттағы көзқарас
негізінде зерделеу, оның бүгінгі дамуының ерекшеліктерін түсінуге де
мүмкіндік береді. Әсіресе капиталистік қатынастардың енуімен байланысты біз
зерттеп отырған кезеңдегі қалаларда болып өткен үрдістердің тарихи
еңбектерде қаншалықты деңгейде анықталғанын зерделеу, еліміз тәуелсіздік
алғаннан бері басталған нарықтық қатынастардың, урбанизацияның
ерекшеліктерін түсінуге де көмектеседі. Демек қалалар тарихының зерттелу
дәрежесін айқындап, оның әлі де болса толық ашылмай, айқындалмай қалған
жақтарын анықтаудың бүгінгі күн үшін практикалық маңызы үлкен. Осы
тұрғыдан алғанда да тақырыптың өзектілігі айқындала түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық қалалар тарихын арнайы
тарихнамалық тұрғыда зерттеуге келетін болсақ оны А.С.Елагиннің 1974 жылғы
Қазақстан қалалары тарихының жағдайы және оны одан әрі зерттеудің
міндеттеріне арналған мақаласынан бастаған дұрыс[i]. Автор қалалардың пайда
болуы мен дамуы тарих ғылымындағы орасан зор ғылыми-теориялық және
практикалық маңызы бар өзекті мәселелердің бірі екендігіне кеңірек
тоқталады. Жалпы мақаланың тек революцияға дейінгі ғана емес, кеңестік
кезеңдегі қалалар тарихының зерттелу барысын да талдауға арналғандығын айта
кету қажет. А.С.Елагин сол өзі өмір сүрген кеңестік кезеңдегі маркстік-
лениндік деп аталған таптық-партиялық методологияны басшылыққа алады.
Кеңестік идеологияны дәріптейді және ол кездегі жетістіктерді баса
көрсетуге тырысады.
Біздің республикамызда да қалалар тарихын зерттеудің жүргізіліп
жатқаны, кейбір мәселелерінің қалалардағы революциялық қозғалыстар туралы
мәселемен байланысты зерттеулерде көрініс тапқанын көрсете отырып, 50-
жылдардан бастап диссертациялық зерттеулердің де пайда болғанын айтады.
Солардың ішінде А.А. Горячеваның Верныйдың тарихымен, К.М.Тұманшиннің ХІХ
ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы Петропавлдың экономикалық дамуы мәселесімен
айналысқанын, бұл соңғысында қаланың әсіресе ХІХ ғ. 60-80 жыдарындағы
әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктерінің айқындалғанын атап өтеді
Жалпы алғанда А.С.Елагин Қазақстандағы қалалар тарихының зерттелу
дәрежесінің басқа одақтас республикалармен салыстырғанда жеткіліксіз
екендігі жөнінде тұжырым жасайды. Бұл бағытта жұмысты жандандыру үшін
деректік негізін жетілдірудің маңызына тоқталады. Қалалар тарихы бойынша
революцияға дейінгі кезеңнен көп мұра қалмағанын, барларының өзінде олардың
географиялық ораласуы, 1867-1868 жылдардағы реформаларға дейінгі жағдайын
сипаттау, тұрғындары, жәрмеңкелердің айналымы туралы кейбір статистикалық
мәліметтерді келтіру, гербтерінің сипаттамасын беру дәрежесімен шектелетіні
жөнінде пайымдаулар жасайды.
ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстан қалаларының
тарихнамасы көрнекті тарихнамашылар Д.И.Дулатова мен Т.Ә.Төлебаевтың
еңбектерінде арнайы қарастырылған.
Д.И.Дулатованың революцияға дейінгі Қазақстанның тарихнамасына арналған
көлемді де ауқымды еңбегінде кеңестік тарихи еңбектердегі қалалар
тарихнамасы жеке тақырыпша негізінде баяндалған[ii]. Оны К.М.Туманшин мен
Н.Г.Аполлованың еңбектерін талдаудан бастайды [7. -73-75бб]. Оларда
Петропавл, Троицк және Орынбор қалаларының қалыптасуынан әлеуметтік-
экономикалық орталыққа айналуына дейінгі тарихының мұрағаттық құжаттар
негізінде сипатталғанын айта отырып, барлық мәселелердің қамтылмағанына
тоқталады. Атап айтқанда К.М.Тұманшиннің қалалардың құрылуынна байланысты
қазақтардың көшу аумағының тарылғандығы туралы қорытындысының тезистік
сипатта болғаны, қала тұрғындарының әлеуметтік құрамына сауданың ықпалы
жөнінде мәселені айқындау барысында Петропавл тұрғындарының санының өсу
динамикасын талдамағаны, қала аумағының кеңеюуін, оның оязбен экономикалық
байланысын жете зерттемегендігі дұрыс көрсетілген.
Қалалардың Қазақстанға капиталистік қатынастардың дамуындағы орны
тұрғысында тарихнамалық талдау жасаған Т.Ә.Төлебаев өзінің еңбектерінде
Ресейге қосу барысында қазақ жерінде әртүрлі дәрежедегі 30-дан астам қала
пайда болғанын жазады[iii]. Олардың тарихына арналған алғашқы еңбектер 1930-
жылдары анықтамалар түрінде жарық көргенін, арнайы зерттеу жұмыстарының ХХ
ғ. 50-жылдарының басында жанданғандығын айтады және оларды үш топқа бөледі:
1) ғылыми проблемалық зерттеулер; 2) ғылыми-көпшіліктік және өлкетанушылық
еңбектер және 3) экономикалық-географиялық бағыттағы еңбектердегі тарихи
шолулар. Біздің жалпы қалалар тарихына арналған еңбектерді осылай
топтаудың дұрыс екенін атап айтқымыз келеді.
Жалпы алғанда жоғарыдағы тақырыптың тарихнамасы мәселенің ғылыми
негізде арнайы, кешенді түрде зерттелмегендігін айқындайды. Сондықтан да
бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі, әрі қажеттігі тағы да
анықтала түседі деп ойлаймыз.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы ХҮШ –ХХ ғ. басындағы
Қазақстандағы қалалар туралы кеңестік және тәуелсіздік кезеңдерінде - 1917
жылдан 2009 жылға дейінгі жарық көрген еңбектерді тарихнамалық тұрғыда
зерттеуге арналған.
Диплом жұмысының деректік негізі. ХҮШ –ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы
қалалар тарихы туралы жазылған еңбектерді мазмұны, түрі бойынша бірнеше
топқа бөлуге болады.
Олардың алғашқысы, сөз жоқ, монографиялық арнайы зерттеу еңбектері.
Қалалар тарихын арнайы зерттеп ғылыми дәреже алу үшін жазылған
диссертациялық еңбектер тарихнамалық деректердің келесі тобын құрайды.
Бұл аталған екі топтағы ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми және
мерзімді басылымдарда жарияланған мақалалары, олардың ғылыми
тұжырымдарының, концепцияларының қалыптасу барысын, жалпы қалалар тарихының
дамуын айқындауға мүмкіндік береді.
Ғылыми-көпшіліктік және өлкетанушылық бағытта жазылған тарихшылардың,
өлкетанушылардың, жазушылардың қалалардың мерейтойларына арналған
кітаптары, кітапшалары мен мақалалары да құнды тарихнамалық деректер болып
есептеледі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты ХҮШ – ХХ ғ.
басындағы Солтүстік және Орталық Қазақстандағы қалалар туралы еңбектерді
тарихнамалық тұрғыда талдау. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді шешуді қажет деп есептедік:
- қалалардың қалыптасуы, оның ерекшеліктері мен барысы туралы
пікірлерді айқындау,
- қалалардың орны туралы көзқарастарды ерекшелеу;
- кеңестік кезеңдегі партиялық бағыт пен жалған интернационализмнің,
орыстандыру саясатының қалалар тарихын зерттеуге кері әсерін
көрсету;
- қалалар тарихының нашар зерттелген, әлі де зерттеуді қажет ететін
тұстарын анықтау.
Жұмыстың нысаны мен пәні – Қазақстанның ХҮШ-ХХ ғ. басындағы қалалары
қалыптасуы, дамуы туралы жазылған еңбектердегі көзқарастар мен тұжырымдар.
Диплом жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Бүгінгі таңда
дүниежүзілік әлеуметтанушы ғылым саласында методологиялық плюрализм бағыты
кең орын алып отырғаны белгілі. Сондықтан да біз дәстүрлі және жаңа
методологиялық мектептер мен бағыттарды қатар пайдалануға тырыстық.
Ресейдің Қазақстандағы қалалардың, ондағы мәдениет пен білімнің дамуына
ықпалы жөніндегі жекелеген еңбектердегі көзқарастарды талдау үшін
өркениеттік көзқарастардағы тұжырымдамалық қорытындыларды пайдаландық. Бұл
методологиялық бағыттарды пайдалану барысында салыстырмалы-тарихи,
логикалық, мәселелік-хронологиялық талдау тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Солтүстік Қазақстан қалалары тарихының зерттелуі.
1.1 Петропавл қаласының тарихнамасы.
1960 жылы К.Туманшиннің 1861-1917 жылдардағы Петропавловск мен оның
оязының даму тарихына арналған тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты жарияланды[iv].
Онда қалалар тарихының үлкен ғылыми – теориялық және саяси мәні бар тарих
ғылымындағы маңызды мәселенің бірі екендігі атап өтіледі. Зерттеуші сонымен
қатар, сол кездегі қазақстандық тарихи әдебиетте қалалар мен ояздар
тарихына арналған еңбектердің аз екендігін, ал өзінің тақырыбы көлемінде
1913 жылы шыққан Петропавл қаласының қысқаша тарихи очеркі баяндалған шағын
кітапшадан басқа ештеңенің жоқтығын жазады.
Бұл автореферат бойынша байқалғаны диссертациялық жұмыстың бірінші
тарауы ХҮШ ғ. екінші жартысы – ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Петропавловск
мен оның оязының негізделуі мен дамуы деп аталған. Бұл тарауда ХҮШ ғ.
ортасында негізделген Жаңа-Есіл (Ново-Ишимск) бекіністер торабының
бекіністерінің бірі болғандығы, соның негізінде қалыптасуы жөніндегі
мәселені сол кездегі қазақ даласындағы жалпы тарихи оқиғалармен
байланыстырыла сипатталған. Дегенмен зерттеуші сол кездегі кеңестік
тоталитарлық биліктің идеологиясы бойынша Қазақстанның Ресейге қосылуға
мәжбүр болғандығы, бұл қосылудың прогрессивті маңызы туралы концепцияны
жетекшілікке алады. Қазақ жерінің ХҮП ғ. соңы мен ХҮШ ғ. ортасына дейін
жоңғарлар шапқыншылығына ұшырағандығы, қазақ халқының оларға қарсы
күрескендігі, бірақ саяси бытыраңқылығы мен феодалдық өзара қырқысулардың
әсерінен оларға тойтарыс бере алмағандығы, осындай ауыр жағдайда қуатты
көршісі Ресейден көмек күтіп, өз еркімен қосылғандығы, бұл қосылуға ішкі
жағдайдың да, дәлірек айтқанда, Қазақстанның экономикалық және мәдени артта
қалушылығының да әсер еткендігі, Ресейге қосылудың қазақ халқының өндіргіш
күштерінің, материалдық және рухани мәдениетінің тезірек дамуға мүмкіндік
алғандығы туралы шындыққа жанаспайтын тұжырымдарды баса көрсетеді.
Еңбекте сондай-ақ қайшылықты пікірлер де қатар жазылып отырады.
Пікіріміз дәлелді болу үшін мына бір үзіндіні түпнұсқа бойынша келтірейік:
Присоединение Казахстана к России началась в 30-х годах ХҮШ в., когда
Младший и Средний жузы добровольно приняли русское подданство. После этого
в Младшем жузе установилось относительное спокойствие, Средний же жуз в
результате антинародной политики ханов и султанов продолжал страдать от
набегов джунгар. К захвату казахских земель и порабощению казахского народа
стремились также манчжурские феодалы.
В такой сложной международной обстановке царское правительство стало
спешно укреплять восточные границы государства. В 1745 г. в Сибирь было
переброшено 5 полков пехоты и конницы, а затем началась подготовка к
строительству Ново-Ишимской линии[v].
Бұл жерде байқайтынымыз, Кіші жүз Ресейге қосылғаннан кейін
салыстырмалы түрде тынышталды, хандар мен сұлтандардың халыққа қарсы
саясатының нәтижесінде Орта жүз жоңғарлар шапқыншылығынан зардап шекті,
елді басып алуға манчжурлық феодалдар да ұмтылды, - деуді ХҮШ ғ. – 30
жылдарымен байланыстырады. Ал шын мәнінде Кіші және Орта жүз старшындары
мен сұлтандарының өкілдері 1740 жылы Орынбордағы сьезде ант бергеннен кейін
тек Орта жүздің бір бөлігі ғана Ресейге өтті, қалған негізгі солтустік-
шығыс пен орталық Қазақстан аумағы ХІХ ғ. 20-40 жж. царизмнің әскери-саяси
акцияларының салдарынан орыс империясының құрамына енгізілді[vi]. 1738-
1741 жылдардағы Ғалдан-Сереннің жорығынан кейін, дәлірек айтқанда оның
өлімінен соң Жоңғария әлсіреп, олардың тарапынан Қазақстанға қауіп
жойылды[vii]. Ал мұндай жағдайды күрделі халықаралық жағдай деп сипаттау
және сол арқылы орыс үкіметінің басқыншылық әрекетін ақтау сол, кеңестік
кезеңдегі орыстандыру саясатының салдары деп бағалануы қажет деп ойлаймыз.
Бұдан соң автор, Жаңа-Есіл (Ново-Ишимская линия) жүйесін негіздеу
барысында Н.В.Горбань, Р.М.Кабо, В.В.Покшишевский сияқты зерттеушілердің
Қазақстандағы Ресейдің әскери-стратегиялық мүддесімен шектелетіндігін, ал
мұнымен қатар оның сауда жүргізу мақсаттарының да болғандығын ескертуін
қолдауға болады. Бірақ мұны тек пайда болып келе жатқан буржуазия табының
ғана мүддесін есере отырып жасады деу мәселенің себептерін толық
көрсетпейді. Біздіңше оның, яғни сауда жүргізудің астарында отар аймаққа
айналдыруды тездету мақсаты жатқанын және оның басты себеп болғандығын
автор жете түсінбеген, немесе жеткілікті дәрежеде мән бермеген.
Жаңа Есіл жүйесінің құрылысы 1752 жылы 22 маусымда басталып негізінен
1755 жылы аяқталғанын көрсете отырып, А.П.Чулошниковтың [viii] қазақтардың
бұл құрылысқа наразы болғандығы жөніндегі тұжырымын шындыққа сай емес деп
есептейді. Біздіңше К.Туманшиннің бұл пікірі де таласты. Өйткені Кенесары
Қасымұлы бастаған көтерілісі Есіл мен Нұра бойын қамтығандығы және оның
дүмпуі ұзақ уақытқа созылғаны белгілі. Автордың бұл тұжырымы да кеңестік
саясаттың ықпалынан, яғни қазақтардың өз еркімен бағынғандығы туралы
концепцияны қолдаудан туған деп есептейміз. Оның бұл көзқарасы Жаңа Есіл
(Ново-Ишимская линия) жүйесінің қазақ халқы үшін маңызы туралы
тұжырымдарына да ықпал еткен. Сол тұжырымдарының ішінде тек біреуі ғана
дұрыс, шындықты бейнелейді. Ол Ресейге Орта жүздің көпшілік бөлігін қосуды
бекіткендігі туралы жазғаны. Ал қалған екеуі сол кездегі саясаттың
ықпалымен жазылған. Олай дейтініміз, Қазақстанға жоңғарлардың тереңдей
енуіне жол бермеді деген бірінші тұжырымы шындыққа сай емес. Өйткені бұл
кезде Жоңғария әлсіреп, оған Цин империясы тарапынан қауіп туа бастаған
еді. Сондықтан өзара қырқысып жатқан жоңғарлардың өздерінің жағдайы ауыр
болатын. Автор бұл жағдайды ескермеген. Ал, үшінші тұжырымында Ресей мен
Қазақстан арасындағы экономикалық байланыстың күшеюіне ықпал етті дей
отырып, мұны прогрессивті құбылыс ретінде көрсетпек болады. Автордың бұл
бағыты да нақтылауды қажет етеді деп ойлаймыз. Өйткені екі ел тең дәрежеде
тұрып сауда байланысын жасаса оның тиімді болуы мүмкін. Бірақ бұл жерде
Қазақстан отар жағдайда болды, сондықтан экономикалық байланыс деген
экономикалық отарлау болғандығын естен шығармауымыз қажет. Демек ол қазақ
халқы үшін көп прогрессивті құбылыс бола бермеді. Міне кеңестік кезеңдегі
еңбектердегі көптеген тұжырымдардың осындай біржақты болғанын жаңа тарихи
көзқарастар негізінде еңбектер жазғанда ескеруіміз, сыни тұрғыда талдауымыз
қажет.
К.Тұманшин 1752 жылы маусымда қазақтың Қызылжар атты жерінде Петропавл
бекінісі негізделді және ол кешікпей Жаңа Есіл жүйесіндегі басты бекініс
пен қару-жарақ қоймасына айналды деп көрсетеді. Бұл жерден біз Петропавлдың
қазақ жерін басып алу үшін негізгі әскери тірек ретінде негізделгендігін,
алдағы отарлау әрекеттерінің пладстармы қызметін атқарғанын байқаймыз.
Бірақ зерттеуші мәселенің бұл жағын сипаттауға емес, Петропавлдың саудадағы
орнын көрсетуге көшкен. Автордың айтуынша ХҮШ ғасырдың 60-жылдарынан бастап
қала Жаңа Есіл және Ертіс жүйелеріндегі бекіністердің барлығын басып озып,
Қазақ даласы мен Орта Азиямен Ресейдің саудасында басты орынға айналды.
Бұған оның тиімді керуен жолдарының бойында орналасуы ықпал етті.
Патша үкіметінің Қазақстан мен Орта Азиямен сауданың дамуын барынша
қолдап отырғанын айта келе, Петропавлға Ресейдің түпкір-түпкірінен
көпестердің келіп отыратынын ерекшелей көрсетеді. Зерттеуші қазақтармен
сауданың отарлық сипатта болғандығын, орыс көпестеріне орасан зор пайда
түсіп отырғандығын дұрыс атап көрсетеді. Бірақ, бірден, бұл саудада ақша
айналымы болған жоқ, сондықтан айырбастың теңсіздігі көзге өте түсе қоймады
деп жайма шуақтандырып өте шығады. Бұл оның таптық көзқарасынан гөрі
орысшылдық түсінігінің басым болғандығын байқатады. Бұл кеңестік
тоталитарлық өктемдіктің ықпалы екендігінде сөз жоқ. Зерттеуші соған
бейімделуге мәжбүр болған.
1782 жылы патша үкіметі қаланың саудадағы маңызды орнын ескере отырып,
онда шекаралық кеден орнатып, оған Омбы, Преснегорьковск Николаевск сияқты
бірнеше кеденді бағындырды. ХҮШ ғ. соңында қаланың сауда айналымының көлемі
тек Кяхтаға ғана жол беретін ірі сауда орталығына айналды. Ал Х1Х ғасырда
Ресей мен Қазақстанның сауда байланыстары арта түсті. Орыс саудагерлері
әртүрлі фабрика-зауыт бұйымдарын алып келіп, қазақтардың малдары мен мал
өнімдерін сатып алды. ХІХ ғ. 20-жылдарының соңында мұндағы кеденге
қазақтардың малдарының негізгі бөлігі, автордың есептеуінше 84 пайызы,
айдап әкелінді. Осы кездері бірнеше мың рубльге дейінгі қомақты сауда
айналымы бар жергілікті саудагерлер де пайда болды. Зерттеуші осыларды
баяндай келе, орыс саудасының одан әрі өсуін ресейлік өнеркісіптің, соның
ішінде мақта-мата өнеркәсібінің дамуымен байланыстыра түсіндіреді. 1833
және 1834 жылдары Петропавл кедені арқылы өткізіліп, Қазақ даласы мен Орта
Азияға шығарылған әртүрлі тауарлардың құнын мұрағаттық құжаттар арқылы
көрсете отырып, соның негізінен Қазақстанда сатылғанын жазады. Бұл кезеңде
қаладағы сауда айналымының 7 млн. рубльге дейін жеткенін, гильдиялық
көпестерінің саны бойынша Батыс Сібір қалаларының ішінде Төменнен кейінгі,
екінші орында тұрғандығын, олардың Есіл, Үрбіт және Нижегород
жәрмеңкелеріне барып сауда жасап отырғанын жазған.
1845 жылы орыс көпестерінің бекініс жүйесінің аржағына шығуына рұқсат
берілді. Бұл орыс саудагерлері мен олардың өкілдерінің Қазақ даласына
тереңірек енуіне мүмкіндік берді. Автор Қазақ жерінде жәрмеңкелердің пайда
болуын дәл осы жағдаймен байланыстырады. Егерде ХІХ ғ. ортасына дейін орыс
көпестерінің қазақтармен саудасы көбінесе айырбас сарайларында жүрсе,
ендігі жерде орыс-қазақ саудасында жәрмеңке айшықты рөл атқара бастады, -
дей отырып, оның бірі Петропавл оязында орналасқан белгілі Тайыншакөл
жәрмеңкесі болды деп есептейді[ix]. Біздіңше, зерттеуші қазақ – орыс
байланыстарының, дәлірек айтқанда орыстардың қазақ жеріндегі саудасының
маңызын көрсетуге ұмтылу барысында патша үкіметінің қазақтарға салған алым-
салықтарын ақшалай төлетуінің олардың малдарын сату арқылы ақшаға
айналдырып барып салықты төлеуге мәжбүр болуының жәрмеңкелерді
тудырғандығына мән бермеген. Орыс көпестерінің қазақ даласына тереңдей
енуіне де осы жағдай ықпал еткен. Өйткені олар қазақтардың салықты ақшалай
төлеуге мәжбүр болып отырғанын бірден сезіп, әртүрлі ұсақ-түйектерін
бірнеше есе қымбатқа бағалап өткізіп отырды. Бұл мал мен мал өнімдерінің
ақшалай құнын әлдеқайда төмендетіп жіберді. Сөйтіп қазақтардың жалпы
жағдайы нашарлап, кедейлене түсті. Патша үкіметі ақша арқылы олардың өзіне
тәуелділігін арттырып жіберді[x]. Автор осы жағдайларды ескермеген. Ол
тіпті жоғарыдағы ойын: Қазақстанның Ресеймен экономикалық байланысының
дамуы Петропавлдағы сауданың одан ары өрлеуіне ықпал етті, - деп одан ары
жалғастыра түседі. 1857-1861 жылдардағы Батыс Сібір кедендеріне келген
қазақ тауарларының 90 пайызы Петропавл арқылы өтетінін көрсете отырып,
қазақ тауарларын сатудың өсуіне қазақ халқының көптеген топтарының барған
сайын көп қатысуы ықпал етті деп түсіндіреді. Бірақ бұл жағдайдың, яғни
қазақтардың көптеген топтарының сатуға араласуының себептерін көрсетпейді.
Автордың бұдан кейінгі қала тарихына қатысты бұл тараудағы зерттеген
мәселесі ондағы өңдеу өнеркәсібінің қалыптасуы мен алғашқы дамуы тарихы.
Қаладағы өнеркәсіптің пайда болуын зерттеуші сауданың дамуымен ғана
байланыстыра түсіндіреді. Ал өңдеу өнеркәсібі тарихын арнайы зерттеген
Т.Ә.Төлебаевтың көрсеткеніндей, оның, яғни өнеркәсіптің пайда болуына
көптеген жағдайлардың әсер еткендігін, соның ішінде батыстық капиталистік
қатынастардың одан әрі дамуының, қазақ жеріндегі мал шаруашылығы мен
егіншіліктің натуралдықтан тауарлы өндіріске айнала бастауынан және т.б.
болғандығын ескермейді[xi]. Қаладағы өңдеу өнеркәсібінің алғашқы түрлері
тері илеу және май өңдеу өндірістері, яғни қазақтар өсірген малдардың
өнімдерін өңдеуге арналған кәсіпорындар болды. 1849 жылғы Петропавлдағы
кәсіпорындардың санын көрсете келе, солардың ішінде май қайыру
өндірістерінің жақсы дамығандығын, мұның Еуропалық Ресейде сұранысқа ие
болып отырғандығын жазған. Қаладағы кәсіпорындардың жұмысшыларының
негізінен шаруалардан құралғандығын айта отырып, сол кеңестік жалған
интернационализм идеясы рухында, олардың әртүрлі ұлттардан жиналғандығын
ерекшелейді.
Автор Петропавлды ХІХ ғ. бірінші онжылдығында бекіністен қалаға айналды
деп көрсетеді де, сол кезден бастап қаланың даму қарқыны тездеді деп
есептейді.
Бұдан кейін зерттеуші патша үкіметінің қазақ жерін өзіне біржолата
бекітуге кіріскенін, сол мақсатта казактар мен орыс шаруаларын қоныстандыры
бастағандығын дұрыс жазады. Бірақ царизмнің осындай шараларына қарамастан,
ұлы орыс халқының материалдық және рухани мәдениеті Қазақ даласына ене
бастады, - деп отаршылдықтың өркениетті миссиясы концепциясын орынсыз
дабырайта көрсетуге ұмтылады. Мұнымен қатар, ояздағы орыс шаруаларының
алғашқы қоныстарының ХҮШ ғ. ортасында пайда болғандығын, бірте-бірте
олардың жаңа топтарының қоныстанғандығын жаза отырып, қатаң табиғатпен
күресте, үлкен қиындықтарды жеңе отырып тың жерлерді бағындыра бастады,
сөйтіп өлкенің өндіргіш күштерін дамытуға, қазақтардың егіншілікпен
айналысуына ықпал етті, уақыт өткен сайын олардың да егіншілікке және
отырықшы өмірге ұмтылысы артты, - дейді[xii]. Мұның барлығы сол кеңестік
кезеңдегі Қазақ жері мен елін интернационализм лабораториясы деп
жариялап, орыстандырудың үлгі орталығына айналдыру саясатының ықпалы деп
санаймыз. Дәл осындай көзқарасты басқа да тарихшылар өз еңбектерінде
қайталап жатты. Сондықтан зерттеушіні айыптау қиындау. Дегенмен, сол
кездердің өзінде орыс шаруаларының нашар егіншілер болғандығын, егіншілік
техникасы бойынша қазақтардан оза алмағандығын, жергілікті ерекшеліктерді
білмегендіктен егін өсірудің кейбір түрін жергілікті қазақ шаруаларынан
үйренгендігін дәлелдеп, көлемді ғылыми еңбек жазған тарихшылардың да
болғандығын айырықша атап өтуіміз қажет. Бүгінге дейін өз бағасын толық ала
алмай жүрген мұндай еңбектерге біздің ерекше мән беруіміз, қайта
зерделеуіміз қажет. Сондай еңбектердің бірінде былай деп ашық жазылды,
сондықтан оны түп нұсқаның өзінен тікелей келтіргенді дұрыс деп ойлаймыз:
Проанализированная выше насильственная передвижка земель в руки
переселенцев из России, осуществлявшаяся царизмом, привилегии
переселенческого кулачества в части получения, покупок и аренд земли – вот
что явилось причиной застойности уровня культуры земледелия в русских
поселках. Больше того, это была не только застойность, это был также откат
переселенцев назад от русского трехполья к переложной системе земледелья:
не переселенцы из России научили местных крестьян техполью, а местные
крестьяне научили переселенцев применять залежь, как наиболее выгодную
систему полеводства в данных земельных просторах.
Переселенцы не обогнали местное крестьянство, в частности казахов, в
части техники земледелия. Не обогнали они его и в части развития
капитализма, зарождения индустриальных форм капитала в сельском хозяйстве.
При всей неожиданности (с точки зрения современной литературы вопроса)
такого сообщения, оно, однако, логически вытекает из всего нашего анализа
аграрных отношений изучаемого района и его подтверждает[xiii].
Бұл тұжырымдарды П.Г.Галузо өзінің Қазақстанның ХІХ ғ. П – жартысы мен
ХХ ғ. басындағы аграрлық қатынастары тарихына арналған көлемді зерттеу
еңбегінде жасаған. Байқалып отырғанындай ол өзінің бұл тұжырымдарының сол
кездегі көзқарастардан ерекше, көпшілік күтпеген дәрежеде екендігін білген,
соған қарамастан ғылыми шындықтан жалтара алмаған. Бұрын да қудалауға
ұшырағанына қарамастан, өзінің басына төнетін қауіптен жасқанбаған. Нағыз
ғалым, шындық үшін күресуге дайын зерттеуші ретінде ерекшеленгендігі
байқалады. Оның тұжырымдары біздіңше дұрыс. Дәл осы тұрғыда Қазақстанның
төңкеріске дейінгі аграрлық қатынастары тарихын қайта зерттеу қажет деп
ойлаймыз.
К.Тұманшиннің еңбегінің екінші тарауы Петропавловск мен оның оязының
ХІХ ғ. П-жартысындағы тарихына арналған. Автор ХІХ ғ. П –жартысында Ресейде
капиталистік қатынастардың тез дамығандығын атап көрсетеді және бұл кездегі
орыс буржуазиясын ерекше қызықтырған аймақ ретінде Қазақстанды ерекшелейді.
Бұл кезеңдегі қаладағы сауданың дамуында 1868 жылғы Орынбор және Сібір
шептеріндегі кедендердің алынып тасталуының маңызына баса көңіл аударады.
Оның ойынша: кедендердің жойылуы Қазақстанға ресейлік сауда капиталының кең
түрде ағылуына, сөйтіп, ортаазиялық қолөнер өндірістері өнімдерін бұл
жақтан біржолата ығыстыруына және қазақтардың саудасының белсенділігінің
артуына ықпал етті. Бұл жағдайлардың барлығы қаладағы сауданың жетіле
түсуіне әкелді, ол әсіресе Ресейдің Қазақ даласымен саудасында бұрынғыдай
жетекші орын алды. Дәл осы кезде петропавлдық саудагерлер негізгі мал
сатушылар болған, әйгілі Тайыншакөл жәрмеңкесі өз дамуының шыңына
жетті[xiv].
Зерттеуші мұнымен қатар, керуен сарайы, базарлар мен жәрмеңке сияқтылар
арқылы қаланың ішкі саудасының да жандана түскендігі, оның ХІХ ғ. 60-70
жылдарда едәуір көлемге жеткендігі және оған ояздағы қазақтардың да белсене
қатысқандығы туралы қорытындылар жасайды. Ал қалада 1867 жылғы алғашқы,
одан кейін 1881 жылы Мемлекеттік банк бөлімшелерінің пайда болуын, оның
капиталистік негізде дамуынын тездеткен, сауда мен өнеркәсібінің дамуына
үлкен ықпал еткен үлкен оқиға ретінде бағалайды. Оның дәлелі ретінде қалада
көпестік капиталдың өсуін, гильдиялық саудагерлер санының да, байлығының да
артуын, олардың ішінде ірі қазақ саудагерлерінің де орын алуын баяндайды.
Бірақ автордың дәл осы тұжырымының, келесі қорытындыларымен біршама
үйлеспейтіндігі байқалады. Ол ХІХ ғ. 80-жылдарында қалада сауданың қысқаруы
байқалады, ал 90-жылдардың басында қала экономикасында құлдырау айқын
көрінді дейді. Мұның себептерін, біріншіден, Қазақ даласындағы малдардың
бірнеше рет жұтқа ұшырауымен және екіншіден, Екатеринбург – Төмен теміржол
тармағының іске қосылуымен, әрі Ертісте су қатынасының дамуымен
түсіндіреді. Басты себеп ретінде қаланың орталық Ресеймен және Орта Азиямен
байланыстыратын теміржолдың болмауымен байланыстырады. Біздіңше, автор,
қаланы теміржол тораптарымен қосудың қажеттігін көздеген орыс
буржуазиясының бір тобының дәлелдемелерінің мәліметтерін пайдалана отырып,
оларды өз тұжырымдарына негіз етіп алған. Сөз жоқ қалаға теміржолдың
тартылуы оның сауда-экономикалық қатынастарында елеулі рөл атқарады, оның
салыстырмалы түрде тезірек дамуына ықпал етеді. Бірақ оны тоқыраудан
шығарған құбылыс десек, автордың қаланың оған дейінгі кезеңдегі қарқынды
дамуы туралы тұжырымдары күмән тудырарлық дәрежеде жазылған деген ойға
қаламыз.
Зерттеуші қалаға теміржол торабы қосылғаннан кейін сауда айналымының
өскенін жалпы көлемі және шығарылған әрі алып келініп отырған тауарларды
салмағы бойынша сипаттайды. Ресейлік сауда капиталының енуінің өсуінің
Қазақстандағы сауданың ескі түрлерін өзгертіп, Қазақ даласының сауда-
экономикалық буржуазияның мүддесіне бағындыруды қамтамасыз ететін жаңа
түрлерін дүниеге келтіргендігін атап өтеді. Саудадағы басты орынды жаңа
қалыптасқан бірнеше жәрмеңкенің атқарғандығын, бұрынғы Тайыншакөл
жәрмеңкесінің рөлінің төмендегендігін жазады. Бұлармен қатар, көтерме сауда
қоймалары, ұсақ дүңгіршектер, мен дүкендер сияқты тұрақты сауда орындары
санының да, сауда айналымының да өскенін көрсете келе, сауданың дәл осы
түрі бойынша Петропавл тек Ақмола облысында ғана емес, бүкіл Қазақстан
бойынша да ең ірі орын болғандығы жөнінде қорытынды жасайды.
К.Тұманшиннің бұл еңбегіндегі қалалар тарихын басқа зерттеушілерден
ерекшелеп тұрған бір мәселе – шетелдік капиталдың енуі жөнінде арнайы сөз
етуі болып табылады. Қаланың шетелдік капиталды Қазақстанға енуінің тірек
орындарының бірі болғандығын мұнда ағылшын және американдық фирмалардың
өкілдерінің пайда болғандығымен және Батыс-Сібір мен Орал темір жолдарының
басқа да бекеттері (станциялары) сияқты тауарларды сыртқа шығару мен
сырттан тасу жөніндегі орыс-герман-нидерланды, орыс-бельгия-француз, орыс
–австрия-венгр теміржол одақтарына қосылғандығы жөніндегі мәліметтермен
анықтайды. Соның нәтижесінде мал шаруашылығы өнімдерінің Америкаға,
Бельгияға, Парижге, Венаға және Берлинге жіберіліп отырғанын нақты деректер
арқылы көрсетеді. Бұл мәселелер, біздіңше жұмыстың ғылыми мәнін көтеріп
тұр. Автор қаланың Орта Азиямен саудасы туралы мәселені де зерттеген. Ол
ортаазиялық сауданың ХІХ –ғ. 60-жылдарының соңында Ертістегі су жолының
дамуынан, әсіресе 1880-1888 жылдары Закаспий теміржолының салынуынан бастап
қысқара бастағандығын баяндайды.
Зерттеушінің келесі қарастырған мәселесі қаладағы өңдеу өнеркәсібі
тарихына арналған. Ол қалада мал шаруашылығы мен егіншілік өнімдерін
алғашқы өңдеуден өткізуге арналған жаңа өнеркәсіптік кәсіпорындар ХІХ ғ.
екінші жартысында негізделді деп есептейді. Бірақ біз ол кәсіпорындардың
қожалары туралы мәселеде автордың кеңестік кезеңдегі таптық көзқарас
негізінде шаруаларды алдыңғы қатарға қойып, ерекшелегенін байқаймыз. Ол
кәсіпорындардың қожаларының арасында ішкі губерниялардан келген шаруалар
арасындағы кәсіпкерлердің орны үлкен болды деп көрсетеді. Бұл өзі жалпы
шындыққа өте жақын тұжырым емес деп есептейміз. Оны еңбектегі бұдан кейін
жазылған өнеркәсіптік кәсіпорындарды көпестер, мещандар және кейбір
дворяндар, унтер-офицерлер мен міндетті өтеу мерзімі біткен содаттардың
негіздегендігі жөнінде жазғандары дәлел бола алады. Шаруалар арасынан
шыққан бірді-екілі өндіріс иелері болды, бірақ олар автордың жазғанындай
қалалардағы негізгі, басым көпшілікті құраған кәсіпорын қожалары бола
алмады. Қала өнеркәсібінің санының өсіп қана қоймай сапалық өзгерістерге
түскендігін барлық май қайыратын кәсіпорындарда еңбек өнімділігін арттыруға
ықпал ететін бу қазандарының пайдаланылғандығыиен сипаттаған. Дегенмен
автор, бай шикізат көзіне қарамастан өнеркәсіптердің нашар жағдайда
болғандығын өлкені тауар өткізетін рынок пен шикізат көзіне айналдыруға
ұмтылған царизмнің отаршыл саясатының нәтижесі ретінде бағалайды. ХІХ ғ. 80-
90 жылдарындағы қаладағы сауданың құлдырауы өнеркәсіптің де жағдайын
нашарлатты, санының азаюына алып келді деп есептейді. Мұндағы өндірістің
қайта жандануын қалаға теміржолдың келуімен байланыстырады. Ол сондай-ақ,
қаладағы қолөнердің ежелден-ақ дамығанын айта келе, теміржол шеберханаларын
ХХ ғ. басында жергілікті пролетариаттың басты шоғырланған орны мен
революциялық қозғалыстың ошағы болған ірі капиталистік кәсіпорындар деп
көрсетеді.
Теміржол ашылғаннан кейін қаладағы жұмысшылар саны артып, 1898 жылы тек
өңдеу өнеркәсібінде ғана 960 жұмысшы еңбек еткендігі, бірақ олардың еңбек
жағдайының өте ауыр болғандығы нақты деректер бойынша баяндалған. Автор
жалпы қаланың өсуін сауда мен өнеркәсіптегі жетістіктермен байланыстыра
сипаттайды. 1896 жылы қалада 30 көше, 8 алаң және 1929 үйдің болғандығын,
олардың көпшілігінің ағаштан бірқабатты етіп салынғандығын, қаланың Есілдің
оң жағалауына орналасып, тау етегі және таудағы болып екіге бөлінгендігін
сипаттаған.
Қаланың этнодемографиялық жағдай жөнінде онда 1897 жылы 20мыңға жуық
адам тұрғандығын айқындайды, оның негізгі бөлігін, яғни 84 пайызын
мещандар, шаруалар мен қазақтар құрды, қазақтардың жылдан-жылға саны көбейе
түсті және олар 1898 жылы 3 мыңнан асты дейді.
Қаланың ХІХ ғ. екінші жартысындағы мәдени өмірі мәселелерін негізінен
қазақтарға прогресс алып келінді деген тезистің көлемінде, яғни орыстардың
өркениеттік миссиясы концепциясының шеңберінде сипаттаған. Қазақ балаларын
оқыту үшін оқу орындарын ашқанда патша үкіметі отаршылдық мақсаттар
көздеді, - деп дұрыс жазғанымен бірақ оның барлығы Қазақ даласына
шаруашылықтың алдыңғы қатарлы түрлерін, орыс мәдениетін ендіруге жол ашты,
сөйтіп үлкен прогрессивті рөл атқарды, бұл мектептерде қазақ балалары орыс
тілін үйренді,- деген кеңестік, әсіресе хрущевтік кезеңдегі орыстандыру
саясатын қолдау бағытындағы тезистерді жандандырады. Патша заманында да
және кеңестік кезеңде де бұл жағдайдың жалпы отарлау саясатының құрамдас
бөлігі, рухани отарлау болғандығын және оның басқыншылар үшін әскери, әрі
экономикалық отарлаудан да тиімді, бағындырылған халық үшін зардаптарының
өте ауыр болатындығын ол кезде жазу түгіл, түсінудің өзі мүмкін болмады.
Сондықтан авторды бұл мәселеде кіналамаған дұрыс шығар, бірақ, бұл еңбекті
оқып отырғанда біздің аталған мәселелерді ескеруіміз, қажетті өзгерістер
мен тәуелсіз тарихи ой негізінде түзетулер енгізуіміз қажет екенін
ескеруіміз керек деп ойлаймыз.
Автордың келесі бір шындықты бұрмалаған тезисі Қазақстанның Ресейдің
отары екендігін айта отырып, оны батысеуропалық елдердің отарларымен
араластыруға болмайды, егер Африка, Австралия және басқа отар елдерде басты
фигура жергілікті халыққа кезкелген зорлық-зомбылық көрсетуге қабылетті
жалқау-плантатор болса, Қазақ даласында басты фигура өзі де самодержавие
мен помещиктердің езгісіне түсіп отырған еңбеккер-шаруа болды, -дейді.
Бұдан ары диссертацияда орыс шаруаларының қоныс аудару процесі және оның
қазақтардың дамуына ықпалы туралы жан-жақты баяндайды. Алдымен, отарлардың
айырмашылығы жөніндегі мәселеге келейік. Иә, дүниежүзілік тарихта отар
аймақтардың негізінен екі түрі болды. Олар сыртқы отар және ішкі отар деп
аталады. Ең алдымен зерттеуші осы мәселеге жете назар аудармаған. Ресейдің
отарлауының басты айырмашылығы оның көршілес аймақтарын әртүрлі тәсілдермен
басып ала отырып өктемдігін орнатуында. Қазақ жерін басып алу ең алдымен,
әскери отарлау арқылы жүргізілді. Ол әскери бекіністер салу, бірте-бірте
оларды отаршыл үкіметтің тірегіне айналдыру мақсатында әкімшілік
орталықтарға, содан соң экономикалық және рухани отарлау орталықтарына,
қалаларға айналдырды. Ал шаруаларды қоныстандыруға патша үкіметі сақтықпен
қарады, әрі Қазақ жеріндегі бірінен соң бірі болып жатқан ұлт-азаттық
күрестер оған жол бермеді. Оның үстіне Ресей шаруаларының 1861 жылғы
крепостнойлық құқықтың жойылуына дейін қоныс аудармақ тұрмақ қожасының
иелігіндегі жерден кетуге де құқы болмағандығы белгілі. Ал патша үкіметінің
Қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыруды ХІХ ғ. 60-жылдарының ортасында
ғана бастағандығын, оның өзінде ауқатты және сенімді деген шаруаларды ғана
қоныстандыру жөнінде шешімдер қабылдап, сол негізде жергілікті отарлық
басқару орындарының есеп беріп отырғандығын кеңестік кезеңдегі ХІХ ғ. П-
жартысы мен ХХ-ғ. басындағы Қазақстанның аграрлық тарихының көрнекті
зерттеушісі Б.Сүлейменов бірнеше мұрағаттық құжаттар арқылы дәлелдей отырып
жазған еді[xv]. Ол сондай-ақ Қазақ жеріне Ресей шаруаларының қоныс аудару
қозғалысына тек 1889 жылғы Село тұрғындары мен мещандардың еркімен қоныс
аударуы туралы және 1993 жылғы Уақытша ереже атты заңдық құжаттардан соң
ғана жол ашылғанын да көсетеді. Ендеше ХҮШ ғ. ортасынан бастап Қазақ
даласын әкімшіліктік, сауда-экономикалық, әрі рухани отарлауда ерекше орын
алған Петропавл қаласындағы басты фигура еңбекқор - шаруалар болды деу
шындыққа еш сай келмейді. Қазақ жерінде де отаршыл үкіметтің басты тірегі
жергілікті басқару органдары, әскери күш – казактар және сөз жоқ ірі жер
иелері кулактар мен өнеркәсіп қожалары болды. Бұл жағынан келгенде
Қазақстан да Африка мен Австралиядағы отарларға ұқсас болды. Мұнда да
қазақтардың өрлігі мен ерлігі арқасында отарлау процесі ұзаққа - ХҮШ ғ.
бірінші ширегінен – ХІХ ғ ортасына дейін - созылды. Ресейдің нағыз отарлық
езгісі осыдан кейін ғана өз күшіне енді және ол еуропалықтардың отарлық
әрекеттерінен әлдеқайда тегеуірінді және жылдам жүрді. Оған ең алдымен
Ресейге капитализмнің енуі арқылы басталған экономикалық-әлеуметтік
үрдістер ықпал етті. Дәл осы жағдай, Қазақ жеріндегі шаруашылықтық
қатынастарға да өзгерістер әкеле бастады. Ол өзгерістер автор көрсеткендей
орыс шаруаларының қазақ еңбекшілерімен достық қарым-қатынастары емес, орыс
шаруаларының қазақ кедейлеріне алдыңғы қатарлы шаруашылықтық тәжірибені
қабылдаттыруы арқылы орнаған жоқ. Тіпті де керісінше болғандығы жөнінде
жоғарыда П.Г.Галузоның еңбегіндегі пікірлерді қайталап жатудың қажеті жоқ
деп ойлаймыз.
Ал автордың төмендегі пікірлерімен негізінен келісуге болады. Ол
қазақтардың интенсивті мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысуына
ықпал еткен, олардың ағаш, шөп, ет және басқа мал шаруашылығы өнімдерін
өткізу рыногы қызметін атқарған, сондай-ақ жұмыс күшіне сұраныс тудырып
отырған, әртүрлі қосымша кәсіптермен айналысуға да мүмкіндіктер берген
қалалардың экономикалық және мәдени рөлі болды деп есептейді. Тарау
соңында көптеген деректік мәліметтер негізінде қарастырылған мәселелерді
қорытындылай келе жасаған басты тұжырымы да дұрыс. Мұнда зерттеуші
Петропавл мен оның оязының әлеуметтік-экономикалық дамуына Ресей
экономикасының, ең алдымен капиталистік қатынастардың енуінің маңызды орын
алғандығын, соның барысында капиталистік өнеркәсіппен жұмысшылар пайда
болып, олардың ұлттық кадрлары қалыптаса бастады дегенді баса көрсетеді.
Петропавлдың тарихына арналған зерттеу жұмысының үшінші тарауы қаланың
ХХ ғ. басындағы дамуы туралы мәселелерді баяндайды. Зерттеуші мұнда да
алдымен қала мен оның оязындағы сауда-сатық мәселелерін зерттеген. ХХ ғ.
басында қалада сауданың тез дамығындығын, жүк айналымының 1900 жылдан 1913
жылға дейін үш еседен астамға өскендігін, жалпы сауда айналымының 40 млн.
рубльге жеткендігін, мал шаруашылығы өнімдерімен қатар, астық пен май
жөнелтудің де кең орын алғандығын деректер бойынша дәлелдеп жазады. Әсіресе
майды экспорттауда қаланың тек Қазақстан ғана емес, Сібір көлемінде де ірі
орталықтың бірі болғандығын, , оны негізінен Петербург, Мәскеу, Рига,
Одесса, Владивосток қалаларына, батысеуропалық мемлекеттердің ішінде
көбінесе Англияға, кейде Германия мен Данияға да жөнелтіп отырғандығын атап
көрсетеді. Автор Петропавл қаласындағы сауданың дамуын Ресейдің орталық
аудандарының тарапынан Қазақстандық мал мен оның өнімдеріне сұраныстың
өсуімен байланыстыра түсіндіреді. Қаладағы сауда мен өнеркәсіп орындарының
дамуымен байланысты 1904 жылы мұнда Орыстық сауда-өнеркәсіп банкінің, 1905
жылы Сібірлік сауда банкінің бөлімшелерінің, 1909 жылы Биржаның ашылуына
әсер етті. Осымен бірге қаланың ішкі саудасы дами түсті. Онда жәрмеңкелер
маңызды рөл атқарды. Бірақ ХХ ғ. екінші онжылдығының басында бұлар, яғни
жәрмеңкелер, тұрақты саудаға орын берді. Жалпы зерттеуші Далалы өлкедегі ең
ірі тұрақты сауда орталығының бірі Петропавлда болды деп есептейді, оны
1912 жылғы сауда орындарының саны 592 болғандығымен, ал олардың айналымының
8.663.300 рубльге жеткендігімен дәлелдейді. Сауда айналымының көлемі
бойынша бірінші орынды қоймалар, одан кейін дүкендер, дүңгіршектер мен
кеңселер алғанын жаза отырып, жалпы қаланың саудалық өмірінде фирмалардың,
сауда үйлерінің, серіктестіктер мен акционерлік қоғамдардың, соның ішінде
шетелдік те, үлкен рөл атқарғанын атап өтеді. Шетелдіктердің арасынан
американдық, ағылшындық және неміс фирмаларының қалада сауда қызметін кең
түрде дамытқандығын сипаттайды. Американдық және батысеуропалық
капиталистердің далалық сауданың тиімділігін түсініп Қазақ жеріне енуді
күшейткенін 1914 жылы Э.Нобельдің Далалық генерал-губернаторға сауда
байланыстарын дамытуға ықпал етуін өтінген хаты арқылы нақтылай түседі.
Біздіңше К.Тұманшиннің бұл зерттеу жұмысындағы назар аударарлық
мәселенің бірі қазақтан шыққан кәсіпкерлер мен саудагерлерге тұқрақты көңіл
аудару, оларды мүмкіндігінше ерекшелеу. Қазақтардың арасынан біршама ірі
саудагерлердің, малөнеркәсіпшілерінің шыққандығы жәй айтып қана қоймайды
нақты фамилиялары бойынша көрсетеді. Мысалы, саудагер М.Бикчетаевтың жылдық
сауда айналымы 250 мың рубль болғандығын, ал Баймұхамедов, Қарабалин,
Майкопов, Маубеев, Мустаев және Ұрысбаев сияқты малөнеркәсіпшілерінің
есімдерінің Ақмола облысы аумағынын да тыс жерлерге белгілі екендігін атап
көрсетеді. Бұл есімдерді алғаш ғылыми зерттеу еңбегінде арнайы атап
жазғандардың бірі – К.Тұманшин. Ол кездер үшін бұл да жаңашылдық деп
есептеуіміз керек. Өйткені біріншіден қазақтардың есімін ерекшелеу партия
мен кеңестік органдарда ұлтшылдық ретінде бағаланатын, ал екіншіден
саудагерлер мен байлардың есімі атала қалған жағдайда таптық көзқарас
тұрғысында тек жағымсыз бейнелер ретінде көрсетілетін. Сауда туралы
мәселені зерттеуші бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында оның едәуір
азайғандығы туралы қорытындымен аяқтайды.
Зерттеуші бұдан кейін, әдеттегідей қала мен оның оязындағы өнеркәсіптің
дамуы туралы мәселені баяндайды. Ол ХХ ғ. басындағы Қазақстанның
капиталистік өндіріске барған сайын көбірек тартыла бастағанын және бұның
зерттеліп отырған аумақта өнеркәсіп дамуының өрлеуіне ықпал еткендігін 1900
жылы мұнда жалпы өнімінің құны 1018189 рубль болған 101 кәсіпорын туралы
дерекпен дәлелдеген. 1900-1903 жылдардағы экономикалық дағдарыс кезінде
біраз тоқырауға ұшыраған қала өнеркәсібінің саны 1907 жылы Омбы, Ақмола
және Көкшетау қалаларының өнеркәсіптерінің санын қосып есептегендей, ал
жұмысшыларының саны олардағыдан бір жарым есе көп болғанын айтады және
өңдеу өнеркәсіптері ішінде тері өнеркістерін еркшелейді. Бұдан кейін бу
диірмендерін, теміржол шеберханаларын, консерві зауытын, май өнеркәсіптерін
ерекшелей отырып олардың дамуы туралы баяндайды. Солардың ішінен 1915 жылы
негізделген, 1 мыңға жуық жұмысшысы болған консерві зауытының жалпыресейлік
маңызы болғандығын, ал май өнеркәсіптерінің қала мен оязда кең
таралғандығын, олардың өнімдерінің орталық аудандар мен шет елдерге де
шығарылып отырғандығын баса көрсетеді.
Автор өнеркәсіп иелері болған қазақтарды да ерекшелей көрсетеді. ХХ ғ.
бірінші онжылдығында Б.Қаражанов, А.Мұсатаев сияқты салыстырмалы түрде
көрнекті май зауыттарының қожалары болғандығын дәлелдейді. Жалпы
К.Тұманшиннің еңбегіндегі қазақ саудагерлері, малөнеркәсіпшілері, енді міне
өнеркәсіп қожалары туралы мәселелерді ерекшелей көрсетуден біз зерттеушінің
патша отарлауынан басталған қазақтарды надан, дамуға қабылетсіз халық
ретінде сипаттайтын ұлыорысшыл, нәсілшіл концепцияларға іштей қарсылығын,
оны дұрыс емес деп санайтындығын қазақтар арасынан да капиталистік
қатынастар талабын меңгерген адамдардың шыққандығын дәлелдеп көрсетуге
ұмтылғандығын байқаймыз. Бұл сол тоталитарлық кезең үшін біршама
прогресшіл, шындыққа ұмтылған тарихшының бағыты деп бағалауға болады.
Біздің бұл тұжырымды еңбектегі Петропавл қаласындағы басқа ұлт өкілдерінің
емес, тек қазақтардың ғана санын үнемі көрсетіп отыруы, қоныстанған орыс
шаруаларының жағдайының нашар болғандығы, ал қазақтардың жер
шаруашылығымен, шөп шабумен, интенсивті мал шаруашылығымен айналысып,
отырықшылыққа көшкендігі - жалпы алғанда шаруашылығында алға басушылықтың
болғандығы туралы мәселелерді кеңірек сипаттауы да дәлелдей түседі.
Жалпы өнеркәсіп пен сауданың дамуына талдау жасай келе оның қаланың
одан әрі дамуына үлкен ықпал еткендігін халқының санының өсу қарқынымен
көрсетеді. Оны 1897 – 1910 жылдардың арасында екі есе өскенде, Ақмолада
32,3 пайыз, ал Семейде – 22 пайыз ғана өскендігімен салыстыра отырып
дәлелдейді. Қала басқармасы мен думасының қызметін жан-жақты талдай келіп,
әлеуметтік мәселелерге – қаланы көркейтуге, медециналық қызметке, халықтық
білімге және жалпы мәдениет саласына көңіл бөлмеген таптық, отаршылдық
сипатта болды деп бағалайды. Оның бұл тұжырымдары да шындықты бейнелейді.
Қаланың мәдени өмірінің тарихын демократияшыл интеллигенцияның әрекеті
арқылы сипаттайды. Олардың ықпалымен ХХ ғ. басында қалада драматругиялық
қоғамдар, қоғамдық жиналыстар мен кітапханалар жанданып, Корреспондент,
Степная жизнь, Степная речь, Приишимье газеттерінің шыққандығын,
бұлардың соңғысында Мусульманская хроника атты бөлімде қазақтардың
өміріне қатысты мәліметтер де жарияланып тұрғандығын жазған[xvi]. Бұдан соң
бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қала мен ояз тұрғындарының, әсіресе
қазақ еңбеккерлерінң жағдайларының нашарлағандығын, таптық қарым-
қатынастардың шиеленісе түскендігін айта отырып, социал-демократиялық
қозғалыстардың басталуы мен оның барысын кең түрде баяндайды. Айта кететін
бір мәселе бұл жерде де автор қазақтардың бұл қозғалысқа қатысуы жөнінде
де, олардың аты-жөндерін атай отырып, көптеген деректер келтіруді
ұмытпайды.
Петропавл қаласының бірнеше ғалым қатыса отырып, авторлар ұжымы жазған
көлемді тарихы Қазақ ССР Ғылым Академиясының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих факультеті
Деректану және тарихнама кафедрасы
Диплом жұмысы
ХҮШ – ХХ ғ. басындағы Солтүстік және Орталық Қазақстан қалаларының
тарихнамасы
Орындаған:
4 - курс студенті ___________________
Ғылыми жетекші: ___________________ т.ғ.д., профессор Т.Ә.Төлебаев
Норма бақылаушы: __________________ Рысбекова С.Т.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға
жіберілді: __________________ т.ғ.д.,
профессор Қ.М.Атабаев
Алматы 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 3
1 – ТАРАУ. СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫ ТАРИХЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 7
1.1 Петропавл қаласының
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қостанай қаласының
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ-ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 27
1.1 Ақмола қаласының қалыптасуының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .
27
2.2 Ақмоланың қала ретіндегі дамуының зерттелуі
... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан аумағында қалалардың қайта жаңғыруы
мен пайда болуының ерекше кезеңінің бірі ХҮШ – ХХ ғ. басы болып есептеледі.
Олардың кейбіреулері ортағасырдағы орындарында қайта жанданса, көпшілігі
жаңа жағдайда, жаңаша сипатта пайда болып дамыды. Патша үкіметінің қазақ
жері мен халқын бағындыратын әскери тірек-бекіністер ретінде қалыптасып,
бірте-бірте әкімшіліктік, экономикалық орталықтарына айналды. Сондықтан да,
қалалар тарихы олар орналасқан аумақтың, елдің өндірістік қатынастары мен
өндіргіш күштерінің ерекшеліктерін, даму сатыларын да айқынырақ сипаттайды.
Мұнымен қатар, біздің еліміздің тарихи дамуын кең әрі тереңірек түсінуде
қалалар тарихы мен оған қатысты мәселелерді зерттеу мен шешудің үлкен
маңызы бар. Қазақ даласындағы қалалардың қалыптасуы мен дамуы ішкі және
сыртқы, экономикалық және саяси факторлардың өзара ықпалына түсуі арқылы да
ерекшеленеді. Бұл әсіресе ХҮШ – ХХ ғ. басындағы Қазақстандық қалалар
тарихының күрделілігін айқындайды. Өйткені дәл осы кезеңде, патша
үкіметінің отаршылдық саясатының барысында, қазақ жерінде күрделі саяси-
әлеуметтік, экономикалық және мәдени өзгерістер жүрді. Ол өзгерістер ең
алдымен қалалар арқылы таралып, ішкерілей енді. Сол себепті де Қазақстан
тарихының маңызды бөлігі ретінде қалалар тарихына қызығушылық артты.
Сондықтан да аталған кезеңдегі қалалар тарихы бойынша көптеген еңбектер
жарық көріп, арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ол еңбектердің көпшілігі
кеңестік кезеңде жазылды және сол кездегі тоталитарлық тәртіптің саяси-
идеологиялық, методологиялық ұстанымдарын басшылыққа алды. Сол себепті де
оларда қалалардың негізделуі, экономикалық қатынастары, әсіресе әлеуметтік,
демографиялық және мәдени дамуы туралы мәселелер біржақты, таптық-
партиялық, кей жағдайларда ұлыорыстық ұстанымдар тұрғысында баяндалды.
Оның үстіне қалалар тарихына арналған еңбектерді тарихшылар ғана емес,
өлкетанушылар, жазушылар да жазды. Олардың мазмұны, зерттелу тереңдігі,
зерттелген мәселелердің көпжақтылығы әртүрлі дәрежеде болды. Арнайы ғылыми
зерттеу еңбектерімен қатар, қалалардың мерейтойлық датасына орай ғылыми-
көпшіліктік очерктер мен кітапшалар да жарық көрді. Бұл соңғыларында ғылыми-
анықтамалық аппарат болмады, деректік негізі әлсіз болды. Міне мұның
барлығы қалалар тарихына арналған еңбектерді бүгінгі таңдағы тәуелсіз ой
тұрғысында саралап, талдау қажеттігін және тақырыптың өзектілігін
айқындайды.
Біз зерттеп отырған кезеңдегі Қазақстандағы қалалар бүгінгі күнде де
еліміздің экономикалық-әлеуметтік және мәдени дамуында өзіндік рөл атқарып
отыр. Ендеше олардың тарихы туралы мәселелерді жаңа тұрпаттағы көзқарас
негізінде зерделеу, оның бүгінгі дамуының ерекшеліктерін түсінуге де
мүмкіндік береді. Әсіресе капиталистік қатынастардың енуімен байланысты біз
зерттеп отырған кезеңдегі қалаларда болып өткен үрдістердің тарихи
еңбектерде қаншалықты деңгейде анықталғанын зерделеу, еліміз тәуелсіздік
алғаннан бері басталған нарықтық қатынастардың, урбанизацияның
ерекшеліктерін түсінуге де көмектеседі. Демек қалалар тарихының зерттелу
дәрежесін айқындап, оның әлі де болса толық ашылмай, айқындалмай қалған
жақтарын анықтаудың бүгінгі күн үшін практикалық маңызы үлкен. Осы
тұрғыдан алғанда да тақырыптың өзектілігі айқындала түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық қалалар тарихын арнайы
тарихнамалық тұрғыда зерттеуге келетін болсақ оны А.С.Елагиннің 1974 жылғы
Қазақстан қалалары тарихының жағдайы және оны одан әрі зерттеудің
міндеттеріне арналған мақаласынан бастаған дұрыс[i]. Автор қалалардың пайда
болуы мен дамуы тарих ғылымындағы орасан зор ғылыми-теориялық және
практикалық маңызы бар өзекті мәселелердің бірі екендігіне кеңірек
тоқталады. Жалпы мақаланың тек революцияға дейінгі ғана емес, кеңестік
кезеңдегі қалалар тарихының зерттелу барысын да талдауға арналғандығын айта
кету қажет. А.С.Елагин сол өзі өмір сүрген кеңестік кезеңдегі маркстік-
лениндік деп аталған таптық-партиялық методологияны басшылыққа алады.
Кеңестік идеологияны дәріптейді және ол кездегі жетістіктерді баса
көрсетуге тырысады.
Біздің республикамызда да қалалар тарихын зерттеудің жүргізіліп
жатқаны, кейбір мәселелерінің қалалардағы революциялық қозғалыстар туралы
мәселемен байланысты зерттеулерде көрініс тапқанын көрсете отырып, 50-
жылдардан бастап диссертациялық зерттеулердің де пайда болғанын айтады.
Солардың ішінде А.А. Горячеваның Верныйдың тарихымен, К.М.Тұманшиннің ХІХ
ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы Петропавлдың экономикалық дамуы мәселесімен
айналысқанын, бұл соңғысында қаланың әсіресе ХІХ ғ. 60-80 жыдарындағы
әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктерінің айқындалғанын атап өтеді
Жалпы алғанда А.С.Елагин Қазақстандағы қалалар тарихының зерттелу
дәрежесінің басқа одақтас республикалармен салыстырғанда жеткіліксіз
екендігі жөнінде тұжырым жасайды. Бұл бағытта жұмысты жандандыру үшін
деректік негізін жетілдірудің маңызына тоқталады. Қалалар тарихы бойынша
революцияға дейінгі кезеңнен көп мұра қалмағанын, барларының өзінде олардың
географиялық ораласуы, 1867-1868 жылдардағы реформаларға дейінгі жағдайын
сипаттау, тұрғындары, жәрмеңкелердің айналымы туралы кейбір статистикалық
мәліметтерді келтіру, гербтерінің сипаттамасын беру дәрежесімен шектелетіні
жөнінде пайымдаулар жасайды.
ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстан қалаларының
тарихнамасы көрнекті тарихнамашылар Д.И.Дулатова мен Т.Ә.Төлебаевтың
еңбектерінде арнайы қарастырылған.
Д.И.Дулатованың революцияға дейінгі Қазақстанның тарихнамасына арналған
көлемді де ауқымды еңбегінде кеңестік тарихи еңбектердегі қалалар
тарихнамасы жеке тақырыпша негізінде баяндалған[ii]. Оны К.М.Туманшин мен
Н.Г.Аполлованың еңбектерін талдаудан бастайды [7. -73-75бб]. Оларда
Петропавл, Троицк және Орынбор қалаларының қалыптасуынан әлеуметтік-
экономикалық орталыққа айналуына дейінгі тарихының мұрағаттық құжаттар
негізінде сипатталғанын айта отырып, барлық мәселелердің қамтылмағанына
тоқталады. Атап айтқанда К.М.Тұманшиннің қалалардың құрылуынна байланысты
қазақтардың көшу аумағының тарылғандығы туралы қорытындысының тезистік
сипатта болғаны, қала тұрғындарының әлеуметтік құрамына сауданың ықпалы
жөнінде мәселені айқындау барысында Петропавл тұрғындарының санының өсу
динамикасын талдамағаны, қала аумағының кеңеюуін, оның оязбен экономикалық
байланысын жете зерттемегендігі дұрыс көрсетілген.
Қалалардың Қазақстанға капиталистік қатынастардың дамуындағы орны
тұрғысында тарихнамалық талдау жасаған Т.Ә.Төлебаев өзінің еңбектерінде
Ресейге қосу барысында қазақ жерінде әртүрлі дәрежедегі 30-дан астам қала
пайда болғанын жазады[iii]. Олардың тарихына арналған алғашқы еңбектер 1930-
жылдары анықтамалар түрінде жарық көргенін, арнайы зерттеу жұмыстарының ХХ
ғ. 50-жылдарының басында жанданғандығын айтады және оларды үш топқа бөледі:
1) ғылыми проблемалық зерттеулер; 2) ғылыми-көпшіліктік және өлкетанушылық
еңбектер және 3) экономикалық-географиялық бағыттағы еңбектердегі тарихи
шолулар. Біздің жалпы қалалар тарихына арналған еңбектерді осылай
топтаудың дұрыс екенін атап айтқымыз келеді.
Жалпы алғанда жоғарыдағы тақырыптың тарихнамасы мәселенің ғылыми
негізде арнайы, кешенді түрде зерттелмегендігін айқындайды. Сондықтан да
бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі, әрі қажеттігі тағы да
анықтала түседі деп ойлаймыз.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы ХҮШ –ХХ ғ. басындағы
Қазақстандағы қалалар туралы кеңестік және тәуелсіздік кезеңдерінде - 1917
жылдан 2009 жылға дейінгі жарық көрген еңбектерді тарихнамалық тұрғыда
зерттеуге арналған.
Диплом жұмысының деректік негізі. ХҮШ –ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы
қалалар тарихы туралы жазылған еңбектерді мазмұны, түрі бойынша бірнеше
топқа бөлуге болады.
Олардың алғашқысы, сөз жоқ, монографиялық арнайы зерттеу еңбектері.
Қалалар тарихын арнайы зерттеп ғылыми дәреже алу үшін жазылған
диссертациялық еңбектер тарихнамалық деректердің келесі тобын құрайды.
Бұл аталған екі топтағы ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми және
мерзімді басылымдарда жарияланған мақалалары, олардың ғылыми
тұжырымдарының, концепцияларының қалыптасу барысын, жалпы қалалар тарихының
дамуын айқындауға мүмкіндік береді.
Ғылыми-көпшіліктік және өлкетанушылық бағытта жазылған тарихшылардың,
өлкетанушылардың, жазушылардың қалалардың мерейтойларына арналған
кітаптары, кітапшалары мен мақалалары да құнды тарихнамалық деректер болып
есептеледі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты ХҮШ – ХХ ғ.
басындағы Солтүстік және Орталық Қазақстандағы қалалар туралы еңбектерді
тарихнамалық тұрғыда талдау. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді шешуді қажет деп есептедік:
- қалалардың қалыптасуы, оның ерекшеліктері мен барысы туралы
пікірлерді айқындау,
- қалалардың орны туралы көзқарастарды ерекшелеу;
- кеңестік кезеңдегі партиялық бағыт пен жалған интернационализмнің,
орыстандыру саясатының қалалар тарихын зерттеуге кері әсерін
көрсету;
- қалалар тарихының нашар зерттелген, әлі де зерттеуді қажет ететін
тұстарын анықтау.
Жұмыстың нысаны мен пәні – Қазақстанның ХҮШ-ХХ ғ. басындағы қалалары
қалыптасуы, дамуы туралы жазылған еңбектердегі көзқарастар мен тұжырымдар.
Диплом жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Бүгінгі таңда
дүниежүзілік әлеуметтанушы ғылым саласында методологиялық плюрализм бағыты
кең орын алып отырғаны белгілі. Сондықтан да біз дәстүрлі және жаңа
методологиялық мектептер мен бағыттарды қатар пайдалануға тырыстық.
Ресейдің Қазақстандағы қалалардың, ондағы мәдениет пен білімнің дамуына
ықпалы жөніндегі жекелеген еңбектердегі көзқарастарды талдау үшін
өркениеттік көзқарастардағы тұжырымдамалық қорытындыларды пайдаландық. Бұл
методологиялық бағыттарды пайдалану барысында салыстырмалы-тарихи,
логикалық, мәселелік-хронологиялық талдау тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Солтүстік Қазақстан қалалары тарихының зерттелуі.
1.1 Петропавл қаласының тарихнамасы.
1960 жылы К.Туманшиннің 1861-1917 жылдардағы Петропавловск мен оның
оязының даму тарихына арналған тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты жарияланды[iv].
Онда қалалар тарихының үлкен ғылыми – теориялық және саяси мәні бар тарих
ғылымындағы маңызды мәселенің бірі екендігі атап өтіледі. Зерттеуші сонымен
қатар, сол кездегі қазақстандық тарихи әдебиетте қалалар мен ояздар
тарихына арналған еңбектердің аз екендігін, ал өзінің тақырыбы көлемінде
1913 жылы шыққан Петропавл қаласының қысқаша тарихи очеркі баяндалған шағын
кітапшадан басқа ештеңенің жоқтығын жазады.
Бұл автореферат бойынша байқалғаны диссертациялық жұмыстың бірінші
тарауы ХҮШ ғ. екінші жартысы – ХІХ ғ. бірінші жартысындағы Петропавловск
мен оның оязының негізделуі мен дамуы деп аталған. Бұл тарауда ХҮШ ғ.
ортасында негізделген Жаңа-Есіл (Ново-Ишимск) бекіністер торабының
бекіністерінің бірі болғандығы, соның негізінде қалыптасуы жөніндегі
мәселені сол кездегі қазақ даласындағы жалпы тарихи оқиғалармен
байланыстырыла сипатталған. Дегенмен зерттеуші сол кездегі кеңестік
тоталитарлық биліктің идеологиясы бойынша Қазақстанның Ресейге қосылуға
мәжбүр болғандығы, бұл қосылудың прогрессивті маңызы туралы концепцияны
жетекшілікке алады. Қазақ жерінің ХҮП ғ. соңы мен ХҮШ ғ. ортасына дейін
жоңғарлар шапқыншылығына ұшырағандығы, қазақ халқының оларға қарсы
күрескендігі, бірақ саяси бытыраңқылығы мен феодалдық өзара қырқысулардың
әсерінен оларға тойтарыс бере алмағандығы, осындай ауыр жағдайда қуатты
көршісі Ресейден көмек күтіп, өз еркімен қосылғандығы, бұл қосылуға ішкі
жағдайдың да, дәлірек айтқанда, Қазақстанның экономикалық және мәдени артта
қалушылығының да әсер еткендігі, Ресейге қосылудың қазақ халқының өндіргіш
күштерінің, материалдық және рухани мәдениетінің тезірек дамуға мүмкіндік
алғандығы туралы шындыққа жанаспайтын тұжырымдарды баса көрсетеді.
Еңбекте сондай-ақ қайшылықты пікірлер де қатар жазылып отырады.
Пікіріміз дәлелді болу үшін мына бір үзіндіні түпнұсқа бойынша келтірейік:
Присоединение Казахстана к России началась в 30-х годах ХҮШ в., когда
Младший и Средний жузы добровольно приняли русское подданство. После этого
в Младшем жузе установилось относительное спокойствие, Средний же жуз в
результате антинародной политики ханов и султанов продолжал страдать от
набегов джунгар. К захвату казахских земель и порабощению казахского народа
стремились также манчжурские феодалы.
В такой сложной международной обстановке царское правительство стало
спешно укреплять восточные границы государства. В 1745 г. в Сибирь было
переброшено 5 полков пехоты и конницы, а затем началась подготовка к
строительству Ново-Ишимской линии[v].
Бұл жерде байқайтынымыз, Кіші жүз Ресейге қосылғаннан кейін
салыстырмалы түрде тынышталды, хандар мен сұлтандардың халыққа қарсы
саясатының нәтижесінде Орта жүз жоңғарлар шапқыншылығынан зардап шекті,
елді басып алуға манчжурлық феодалдар да ұмтылды, - деуді ХҮШ ғ. – 30
жылдарымен байланыстырады. Ал шын мәнінде Кіші және Орта жүз старшындары
мен сұлтандарының өкілдері 1740 жылы Орынбордағы сьезде ант бергеннен кейін
тек Орта жүздің бір бөлігі ғана Ресейге өтті, қалған негізгі солтустік-
шығыс пен орталық Қазақстан аумағы ХІХ ғ. 20-40 жж. царизмнің әскери-саяси
акцияларының салдарынан орыс империясының құрамына енгізілді[vi]. 1738-
1741 жылдардағы Ғалдан-Сереннің жорығынан кейін, дәлірек айтқанда оның
өлімінен соң Жоңғария әлсіреп, олардың тарапынан Қазақстанға қауіп
жойылды[vii]. Ал мұндай жағдайды күрделі халықаралық жағдай деп сипаттау
және сол арқылы орыс үкіметінің басқыншылық әрекетін ақтау сол, кеңестік
кезеңдегі орыстандыру саясатының салдары деп бағалануы қажет деп ойлаймыз.
Бұдан соң автор, Жаңа-Есіл (Ново-Ишимская линия) жүйесін негіздеу
барысында Н.В.Горбань, Р.М.Кабо, В.В.Покшишевский сияқты зерттеушілердің
Қазақстандағы Ресейдің әскери-стратегиялық мүддесімен шектелетіндігін, ал
мұнымен қатар оның сауда жүргізу мақсаттарының да болғандығын ескертуін
қолдауға болады. Бірақ мұны тек пайда болып келе жатқан буржуазия табының
ғана мүддесін есере отырып жасады деу мәселенің себептерін толық
көрсетпейді. Біздіңше оның, яғни сауда жүргізудің астарында отар аймаққа
айналдыруды тездету мақсаты жатқанын және оның басты себеп болғандығын
автор жете түсінбеген, немесе жеткілікті дәрежеде мән бермеген.
Жаңа Есіл жүйесінің құрылысы 1752 жылы 22 маусымда басталып негізінен
1755 жылы аяқталғанын көрсете отырып, А.П.Чулошниковтың [viii] қазақтардың
бұл құрылысқа наразы болғандығы жөніндегі тұжырымын шындыққа сай емес деп
есептейді. Біздіңше К.Туманшиннің бұл пікірі де таласты. Өйткені Кенесары
Қасымұлы бастаған көтерілісі Есіл мен Нұра бойын қамтығандығы және оның
дүмпуі ұзақ уақытқа созылғаны белгілі. Автордың бұл тұжырымы да кеңестік
саясаттың ықпалынан, яғни қазақтардың өз еркімен бағынғандығы туралы
концепцияны қолдаудан туған деп есептейміз. Оның бұл көзқарасы Жаңа Есіл
(Ново-Ишимская линия) жүйесінің қазақ халқы үшін маңызы туралы
тұжырымдарына да ықпал еткен. Сол тұжырымдарының ішінде тек біреуі ғана
дұрыс, шындықты бейнелейді. Ол Ресейге Орта жүздің көпшілік бөлігін қосуды
бекіткендігі туралы жазғаны. Ал қалған екеуі сол кездегі саясаттың
ықпалымен жазылған. Олай дейтініміз, Қазақстанға жоңғарлардың тереңдей
енуіне жол бермеді деген бірінші тұжырымы шындыққа сай емес. Өйткені бұл
кезде Жоңғария әлсіреп, оған Цин империясы тарапынан қауіп туа бастаған
еді. Сондықтан өзара қырқысып жатқан жоңғарлардың өздерінің жағдайы ауыр
болатын. Автор бұл жағдайды ескермеген. Ал, үшінші тұжырымында Ресей мен
Қазақстан арасындағы экономикалық байланыстың күшеюіне ықпал етті дей
отырып, мұны прогрессивті құбылыс ретінде көрсетпек болады. Автордың бұл
бағыты да нақтылауды қажет етеді деп ойлаймыз. Өйткені екі ел тең дәрежеде
тұрып сауда байланысын жасаса оның тиімді болуы мүмкін. Бірақ бұл жерде
Қазақстан отар жағдайда болды, сондықтан экономикалық байланыс деген
экономикалық отарлау болғандығын естен шығармауымыз қажет. Демек ол қазақ
халқы үшін көп прогрессивті құбылыс бола бермеді. Міне кеңестік кезеңдегі
еңбектердегі көптеген тұжырымдардың осындай біржақты болғанын жаңа тарихи
көзқарастар негізінде еңбектер жазғанда ескеруіміз, сыни тұрғыда талдауымыз
қажет.
К.Тұманшин 1752 жылы маусымда қазақтың Қызылжар атты жерінде Петропавл
бекінісі негізделді және ол кешікпей Жаңа Есіл жүйесіндегі басты бекініс
пен қару-жарақ қоймасына айналды деп көрсетеді. Бұл жерден біз Петропавлдың
қазақ жерін басып алу үшін негізгі әскери тірек ретінде негізделгендігін,
алдағы отарлау әрекеттерінің пладстармы қызметін атқарғанын байқаймыз.
Бірақ зерттеуші мәселенің бұл жағын сипаттауға емес, Петропавлдың саудадағы
орнын көрсетуге көшкен. Автордың айтуынша ХҮШ ғасырдың 60-жылдарынан бастап
қала Жаңа Есіл және Ертіс жүйелеріндегі бекіністердің барлығын басып озып,
Қазақ даласы мен Орта Азиямен Ресейдің саудасында басты орынға айналды.
Бұған оның тиімді керуен жолдарының бойында орналасуы ықпал етті.
Патша үкіметінің Қазақстан мен Орта Азиямен сауданың дамуын барынша
қолдап отырғанын айта келе, Петропавлға Ресейдің түпкір-түпкірінен
көпестердің келіп отыратынын ерекшелей көрсетеді. Зерттеуші қазақтармен
сауданың отарлық сипатта болғандығын, орыс көпестеріне орасан зор пайда
түсіп отырғандығын дұрыс атап көрсетеді. Бірақ, бірден, бұл саудада ақша
айналымы болған жоқ, сондықтан айырбастың теңсіздігі көзге өте түсе қоймады
деп жайма шуақтандырып өте шығады. Бұл оның таптық көзқарасынан гөрі
орысшылдық түсінігінің басым болғандығын байқатады. Бұл кеңестік
тоталитарлық өктемдіктің ықпалы екендігінде сөз жоқ. Зерттеуші соған
бейімделуге мәжбүр болған.
1782 жылы патша үкіметі қаланың саудадағы маңызды орнын ескере отырып,
онда шекаралық кеден орнатып, оған Омбы, Преснегорьковск Николаевск сияқты
бірнеше кеденді бағындырды. ХҮШ ғ. соңында қаланың сауда айналымының көлемі
тек Кяхтаға ғана жол беретін ірі сауда орталығына айналды. Ал Х1Х ғасырда
Ресей мен Қазақстанның сауда байланыстары арта түсті. Орыс саудагерлері
әртүрлі фабрика-зауыт бұйымдарын алып келіп, қазақтардың малдары мен мал
өнімдерін сатып алды. ХІХ ғ. 20-жылдарының соңында мұндағы кеденге
қазақтардың малдарының негізгі бөлігі, автордың есептеуінше 84 пайызы,
айдап әкелінді. Осы кездері бірнеше мың рубльге дейінгі қомақты сауда
айналымы бар жергілікті саудагерлер де пайда болды. Зерттеуші осыларды
баяндай келе, орыс саудасының одан әрі өсуін ресейлік өнеркісіптің, соның
ішінде мақта-мата өнеркәсібінің дамуымен байланыстыра түсіндіреді. 1833
және 1834 жылдары Петропавл кедені арқылы өткізіліп, Қазақ даласы мен Орта
Азияға шығарылған әртүрлі тауарлардың құнын мұрағаттық құжаттар арқылы
көрсете отырып, соның негізінен Қазақстанда сатылғанын жазады. Бұл кезеңде
қаладағы сауда айналымының 7 млн. рубльге дейін жеткенін, гильдиялық
көпестерінің саны бойынша Батыс Сібір қалаларының ішінде Төменнен кейінгі,
екінші орында тұрғандығын, олардың Есіл, Үрбіт және Нижегород
жәрмеңкелеріне барып сауда жасап отырғанын жазған.
1845 жылы орыс көпестерінің бекініс жүйесінің аржағына шығуына рұқсат
берілді. Бұл орыс саудагерлері мен олардың өкілдерінің Қазақ даласына
тереңірек енуіне мүмкіндік берді. Автор Қазақ жерінде жәрмеңкелердің пайда
болуын дәл осы жағдаймен байланыстырады. Егерде ХІХ ғ. ортасына дейін орыс
көпестерінің қазақтармен саудасы көбінесе айырбас сарайларында жүрсе,
ендігі жерде орыс-қазақ саудасында жәрмеңке айшықты рөл атқара бастады, -
дей отырып, оның бірі Петропавл оязында орналасқан белгілі Тайыншакөл
жәрмеңкесі болды деп есептейді[ix]. Біздіңше, зерттеуші қазақ – орыс
байланыстарының, дәлірек айтқанда орыстардың қазақ жеріндегі саудасының
маңызын көрсетуге ұмтылу барысында патша үкіметінің қазақтарға салған алым-
салықтарын ақшалай төлетуінің олардың малдарын сату арқылы ақшаға
айналдырып барып салықты төлеуге мәжбүр болуының жәрмеңкелерді
тудырғандығына мән бермеген. Орыс көпестерінің қазақ даласына тереңдей
енуіне де осы жағдай ықпал еткен. Өйткені олар қазақтардың салықты ақшалай
төлеуге мәжбүр болып отырғанын бірден сезіп, әртүрлі ұсақ-түйектерін
бірнеше есе қымбатқа бағалап өткізіп отырды. Бұл мал мен мал өнімдерінің
ақшалай құнын әлдеқайда төмендетіп жіберді. Сөйтіп қазақтардың жалпы
жағдайы нашарлап, кедейлене түсті. Патша үкіметі ақша арқылы олардың өзіне
тәуелділігін арттырып жіберді[x]. Автор осы жағдайларды ескермеген. Ол
тіпті жоғарыдағы ойын: Қазақстанның Ресеймен экономикалық байланысының
дамуы Петропавлдағы сауданың одан ары өрлеуіне ықпал етті, - деп одан ары
жалғастыра түседі. 1857-1861 жылдардағы Батыс Сібір кедендеріне келген
қазақ тауарларының 90 пайызы Петропавл арқылы өтетінін көрсете отырып,
қазақ тауарларын сатудың өсуіне қазақ халқының көптеген топтарының барған
сайын көп қатысуы ықпал етті деп түсіндіреді. Бірақ бұл жағдайдың, яғни
қазақтардың көптеген топтарының сатуға араласуының себептерін көрсетпейді.
Автордың бұдан кейінгі қала тарихына қатысты бұл тараудағы зерттеген
мәселесі ондағы өңдеу өнеркәсібінің қалыптасуы мен алғашқы дамуы тарихы.
Қаладағы өнеркәсіптің пайда болуын зерттеуші сауданың дамуымен ғана
байланыстыра түсіндіреді. Ал өңдеу өнеркәсібі тарихын арнайы зерттеген
Т.Ә.Төлебаевтың көрсеткеніндей, оның, яғни өнеркәсіптің пайда болуына
көптеген жағдайлардың әсер еткендігін, соның ішінде батыстық капиталистік
қатынастардың одан әрі дамуының, қазақ жеріндегі мал шаруашылығы мен
егіншіліктің натуралдықтан тауарлы өндіріске айнала бастауынан және т.б.
болғандығын ескермейді[xi]. Қаладағы өңдеу өнеркәсібінің алғашқы түрлері
тері илеу және май өңдеу өндірістері, яғни қазақтар өсірген малдардың
өнімдерін өңдеуге арналған кәсіпорындар болды. 1849 жылғы Петропавлдағы
кәсіпорындардың санын көрсете келе, солардың ішінде май қайыру
өндірістерінің жақсы дамығандығын, мұның Еуропалық Ресейде сұранысқа ие
болып отырғандығын жазған. Қаладағы кәсіпорындардың жұмысшыларының
негізінен шаруалардан құралғандығын айта отырып, сол кеңестік жалған
интернационализм идеясы рухында, олардың әртүрлі ұлттардан жиналғандығын
ерекшелейді.
Автор Петропавлды ХІХ ғ. бірінші онжылдығында бекіністен қалаға айналды
деп көрсетеді де, сол кезден бастап қаланың даму қарқыны тездеді деп
есептейді.
Бұдан кейін зерттеуші патша үкіметінің қазақ жерін өзіне біржолата
бекітуге кіріскенін, сол мақсатта казактар мен орыс шаруаларын қоныстандыры
бастағандығын дұрыс жазады. Бірақ царизмнің осындай шараларына қарамастан,
ұлы орыс халқының материалдық және рухани мәдениеті Қазақ даласына ене
бастады, - деп отаршылдықтың өркениетті миссиясы концепциясын орынсыз
дабырайта көрсетуге ұмтылады. Мұнымен қатар, ояздағы орыс шаруаларының
алғашқы қоныстарының ХҮШ ғ. ортасында пайда болғандығын, бірте-бірте
олардың жаңа топтарының қоныстанғандығын жаза отырып, қатаң табиғатпен
күресте, үлкен қиындықтарды жеңе отырып тың жерлерді бағындыра бастады,
сөйтіп өлкенің өндіргіш күштерін дамытуға, қазақтардың егіншілікпен
айналысуына ықпал етті, уақыт өткен сайын олардың да егіншілікке және
отырықшы өмірге ұмтылысы артты, - дейді[xii]. Мұның барлығы сол кеңестік
кезеңдегі Қазақ жері мен елін интернационализм лабораториясы деп
жариялап, орыстандырудың үлгі орталығына айналдыру саясатының ықпалы деп
санаймыз. Дәл осындай көзқарасты басқа да тарихшылар өз еңбектерінде
қайталап жатты. Сондықтан зерттеушіні айыптау қиындау. Дегенмен, сол
кездердің өзінде орыс шаруаларының нашар егіншілер болғандығын, егіншілік
техникасы бойынша қазақтардан оза алмағандығын, жергілікті ерекшеліктерді
білмегендіктен егін өсірудің кейбір түрін жергілікті қазақ шаруаларынан
үйренгендігін дәлелдеп, көлемді ғылыми еңбек жазған тарихшылардың да
болғандығын айырықша атап өтуіміз қажет. Бүгінге дейін өз бағасын толық ала
алмай жүрген мұндай еңбектерге біздің ерекше мән беруіміз, қайта
зерделеуіміз қажет. Сондай еңбектердің бірінде былай деп ашық жазылды,
сондықтан оны түп нұсқаның өзінен тікелей келтіргенді дұрыс деп ойлаймыз:
Проанализированная выше насильственная передвижка земель в руки
переселенцев из России, осуществлявшаяся царизмом, привилегии
переселенческого кулачества в части получения, покупок и аренд земли – вот
что явилось причиной застойности уровня культуры земледелия в русских
поселках. Больше того, это была не только застойность, это был также откат
переселенцев назад от русского трехполья к переложной системе земледелья:
не переселенцы из России научили местных крестьян техполью, а местные
крестьяне научили переселенцев применять залежь, как наиболее выгодную
систему полеводства в данных земельных просторах.
Переселенцы не обогнали местное крестьянство, в частности казахов, в
части техники земледелия. Не обогнали они его и в части развития
капитализма, зарождения индустриальных форм капитала в сельском хозяйстве.
При всей неожиданности (с точки зрения современной литературы вопроса)
такого сообщения, оно, однако, логически вытекает из всего нашего анализа
аграрных отношений изучаемого района и его подтверждает[xiii].
Бұл тұжырымдарды П.Г.Галузо өзінің Қазақстанның ХІХ ғ. П – жартысы мен
ХХ ғ. басындағы аграрлық қатынастары тарихына арналған көлемді зерттеу
еңбегінде жасаған. Байқалып отырғанындай ол өзінің бұл тұжырымдарының сол
кездегі көзқарастардан ерекше, көпшілік күтпеген дәрежеде екендігін білген,
соған қарамастан ғылыми шындықтан жалтара алмаған. Бұрын да қудалауға
ұшырағанына қарамастан, өзінің басына төнетін қауіптен жасқанбаған. Нағыз
ғалым, шындық үшін күресуге дайын зерттеуші ретінде ерекшеленгендігі
байқалады. Оның тұжырымдары біздіңше дұрыс. Дәл осы тұрғыда Қазақстанның
төңкеріске дейінгі аграрлық қатынастары тарихын қайта зерттеу қажет деп
ойлаймыз.
К.Тұманшиннің еңбегінің екінші тарауы Петропавловск мен оның оязының
ХІХ ғ. П-жартысындағы тарихына арналған. Автор ХІХ ғ. П –жартысында Ресейде
капиталистік қатынастардың тез дамығандығын атап көрсетеді және бұл кездегі
орыс буржуазиясын ерекше қызықтырған аймақ ретінде Қазақстанды ерекшелейді.
Бұл кезеңдегі қаладағы сауданың дамуында 1868 жылғы Орынбор және Сібір
шептеріндегі кедендердің алынып тасталуының маңызына баса көңіл аударады.
Оның ойынша: кедендердің жойылуы Қазақстанға ресейлік сауда капиталының кең
түрде ағылуына, сөйтіп, ортаазиялық қолөнер өндірістері өнімдерін бұл
жақтан біржолата ығыстыруына және қазақтардың саудасының белсенділігінің
артуына ықпал етті. Бұл жағдайлардың барлығы қаладағы сауданың жетіле
түсуіне әкелді, ол әсіресе Ресейдің Қазақ даласымен саудасында бұрынғыдай
жетекші орын алды. Дәл осы кезде петропавлдық саудагерлер негізгі мал
сатушылар болған, әйгілі Тайыншакөл жәрмеңкесі өз дамуының шыңына
жетті[xiv].
Зерттеуші мұнымен қатар, керуен сарайы, базарлар мен жәрмеңке сияқтылар
арқылы қаланың ішкі саудасының да жандана түскендігі, оның ХІХ ғ. 60-70
жылдарда едәуір көлемге жеткендігі және оған ояздағы қазақтардың да белсене
қатысқандығы туралы қорытындылар жасайды. Ал қалада 1867 жылғы алғашқы,
одан кейін 1881 жылы Мемлекеттік банк бөлімшелерінің пайда болуын, оның
капиталистік негізде дамуынын тездеткен, сауда мен өнеркәсібінің дамуына
үлкен ықпал еткен үлкен оқиға ретінде бағалайды. Оның дәлелі ретінде қалада
көпестік капиталдың өсуін, гильдиялық саудагерлер санының да, байлығының да
артуын, олардың ішінде ірі қазақ саудагерлерінің де орын алуын баяндайды.
Бірақ автордың дәл осы тұжырымының, келесі қорытындыларымен біршама
үйлеспейтіндігі байқалады. Ол ХІХ ғ. 80-жылдарында қалада сауданың қысқаруы
байқалады, ал 90-жылдардың басында қала экономикасында құлдырау айқын
көрінді дейді. Мұның себептерін, біріншіден, Қазақ даласындағы малдардың
бірнеше рет жұтқа ұшырауымен және екіншіден, Екатеринбург – Төмен теміржол
тармағының іске қосылуымен, әрі Ертісте су қатынасының дамуымен
түсіндіреді. Басты себеп ретінде қаланың орталық Ресеймен және Орта Азиямен
байланыстыратын теміржолдың болмауымен байланыстырады. Біздіңше, автор,
қаланы теміржол тораптарымен қосудың қажеттігін көздеген орыс
буржуазиясының бір тобының дәлелдемелерінің мәліметтерін пайдалана отырып,
оларды өз тұжырымдарына негіз етіп алған. Сөз жоқ қалаға теміржолдың
тартылуы оның сауда-экономикалық қатынастарында елеулі рөл атқарады, оның
салыстырмалы түрде тезірек дамуына ықпал етеді. Бірақ оны тоқыраудан
шығарған құбылыс десек, автордың қаланың оған дейінгі кезеңдегі қарқынды
дамуы туралы тұжырымдары күмән тудырарлық дәрежеде жазылған деген ойға
қаламыз.
Зерттеуші қалаға теміржол торабы қосылғаннан кейін сауда айналымының
өскенін жалпы көлемі және шығарылған әрі алып келініп отырған тауарларды
салмағы бойынша сипаттайды. Ресейлік сауда капиталының енуінің өсуінің
Қазақстандағы сауданың ескі түрлерін өзгертіп, Қазақ даласының сауда-
экономикалық буржуазияның мүддесіне бағындыруды қамтамасыз ететін жаңа
түрлерін дүниеге келтіргендігін атап өтеді. Саудадағы басты орынды жаңа
қалыптасқан бірнеше жәрмеңкенің атқарғандығын, бұрынғы Тайыншакөл
жәрмеңкесінің рөлінің төмендегендігін жазады. Бұлармен қатар, көтерме сауда
қоймалары, ұсақ дүңгіршектер, мен дүкендер сияқты тұрақты сауда орындары
санының да, сауда айналымының да өскенін көрсете келе, сауданың дәл осы
түрі бойынша Петропавл тек Ақмола облысында ғана емес, бүкіл Қазақстан
бойынша да ең ірі орын болғандығы жөнінде қорытынды жасайды.
К.Тұманшиннің бұл еңбегіндегі қалалар тарихын басқа зерттеушілерден
ерекшелеп тұрған бір мәселе – шетелдік капиталдың енуі жөнінде арнайы сөз
етуі болып табылады. Қаланың шетелдік капиталды Қазақстанға енуінің тірек
орындарының бірі болғандығын мұнда ағылшын және американдық фирмалардың
өкілдерінің пайда болғандығымен және Батыс-Сібір мен Орал темір жолдарының
басқа да бекеттері (станциялары) сияқты тауарларды сыртқа шығару мен
сырттан тасу жөніндегі орыс-герман-нидерланды, орыс-бельгия-француз, орыс
–австрия-венгр теміржол одақтарына қосылғандығы жөніндегі мәліметтермен
анықтайды. Соның нәтижесінде мал шаруашылығы өнімдерінің Америкаға,
Бельгияға, Парижге, Венаға және Берлинге жіберіліп отырғанын нақты деректер
арқылы көрсетеді. Бұл мәселелер, біздіңше жұмыстың ғылыми мәнін көтеріп
тұр. Автор қаланың Орта Азиямен саудасы туралы мәселені де зерттеген. Ол
ортаазиялық сауданың ХІХ –ғ. 60-жылдарының соңында Ертістегі су жолының
дамуынан, әсіресе 1880-1888 жылдары Закаспий теміржолының салынуынан бастап
қысқара бастағандығын баяндайды.
Зерттеушінің келесі қарастырған мәселесі қаладағы өңдеу өнеркәсібі
тарихына арналған. Ол қалада мал шаруашылығы мен егіншілік өнімдерін
алғашқы өңдеуден өткізуге арналған жаңа өнеркәсіптік кәсіпорындар ХІХ ғ.
екінші жартысында негізделді деп есептейді. Бірақ біз ол кәсіпорындардың
қожалары туралы мәселеде автордың кеңестік кезеңдегі таптық көзқарас
негізінде шаруаларды алдыңғы қатарға қойып, ерекшелегенін байқаймыз. Ол
кәсіпорындардың қожаларының арасында ішкі губерниялардан келген шаруалар
арасындағы кәсіпкерлердің орны үлкен болды деп көрсетеді. Бұл өзі жалпы
шындыққа өте жақын тұжырым емес деп есептейміз. Оны еңбектегі бұдан кейін
жазылған өнеркәсіптік кәсіпорындарды көпестер, мещандар және кейбір
дворяндар, унтер-офицерлер мен міндетті өтеу мерзімі біткен содаттардың
негіздегендігі жөнінде жазғандары дәлел бола алады. Шаруалар арасынан
шыққан бірді-екілі өндіріс иелері болды, бірақ олар автордың жазғанындай
қалалардағы негізгі, басым көпшілікті құраған кәсіпорын қожалары бола
алмады. Қала өнеркәсібінің санының өсіп қана қоймай сапалық өзгерістерге
түскендігін барлық май қайыратын кәсіпорындарда еңбек өнімділігін арттыруға
ықпал ететін бу қазандарының пайдаланылғандығыиен сипаттаған. Дегенмен
автор, бай шикізат көзіне қарамастан өнеркәсіптердің нашар жағдайда
болғандығын өлкені тауар өткізетін рынок пен шикізат көзіне айналдыруға
ұмтылған царизмнің отаршыл саясатының нәтижесі ретінде бағалайды. ХІХ ғ. 80-
90 жылдарындағы қаладағы сауданың құлдырауы өнеркәсіптің де жағдайын
нашарлатты, санының азаюына алып келді деп есептейді. Мұндағы өндірістің
қайта жандануын қалаға теміржолдың келуімен байланыстырады. Ол сондай-ақ,
қаладағы қолөнердің ежелден-ақ дамығанын айта келе, теміржол шеберханаларын
ХХ ғ. басында жергілікті пролетариаттың басты шоғырланған орны мен
революциялық қозғалыстың ошағы болған ірі капиталистік кәсіпорындар деп
көрсетеді.
Теміржол ашылғаннан кейін қаладағы жұмысшылар саны артып, 1898 жылы тек
өңдеу өнеркәсібінде ғана 960 жұмысшы еңбек еткендігі, бірақ олардың еңбек
жағдайының өте ауыр болғандығы нақты деректер бойынша баяндалған. Автор
жалпы қаланың өсуін сауда мен өнеркәсіптегі жетістіктермен байланыстыра
сипаттайды. 1896 жылы қалада 30 көше, 8 алаң және 1929 үйдің болғандығын,
олардың көпшілігінің ағаштан бірқабатты етіп салынғандығын, қаланың Есілдің
оң жағалауына орналасып, тау етегі және таудағы болып екіге бөлінгендігін
сипаттаған.
Қаланың этнодемографиялық жағдай жөнінде онда 1897 жылы 20мыңға жуық
адам тұрғандығын айқындайды, оның негізгі бөлігін, яғни 84 пайызын
мещандар, шаруалар мен қазақтар құрды, қазақтардың жылдан-жылға саны көбейе
түсті және олар 1898 жылы 3 мыңнан асты дейді.
Қаланың ХІХ ғ. екінші жартысындағы мәдени өмірі мәселелерін негізінен
қазақтарға прогресс алып келінді деген тезистің көлемінде, яғни орыстардың
өркениеттік миссиясы концепциясының шеңберінде сипаттаған. Қазақ балаларын
оқыту үшін оқу орындарын ашқанда патша үкіметі отаршылдық мақсаттар
көздеді, - деп дұрыс жазғанымен бірақ оның барлығы Қазақ даласына
шаруашылықтың алдыңғы қатарлы түрлерін, орыс мәдениетін ендіруге жол ашты,
сөйтіп үлкен прогрессивті рөл атқарды, бұл мектептерде қазақ балалары орыс
тілін үйренді,- деген кеңестік, әсіресе хрущевтік кезеңдегі орыстандыру
саясатын қолдау бағытындағы тезистерді жандандырады. Патша заманында да
және кеңестік кезеңде де бұл жағдайдың жалпы отарлау саясатының құрамдас
бөлігі, рухани отарлау болғандығын және оның басқыншылар үшін әскери, әрі
экономикалық отарлаудан да тиімді, бағындырылған халық үшін зардаптарының
өте ауыр болатындығын ол кезде жазу түгіл, түсінудің өзі мүмкін болмады.
Сондықтан авторды бұл мәселеде кіналамаған дұрыс шығар, бірақ, бұл еңбекті
оқып отырғанда біздің аталған мәселелерді ескеруіміз, қажетті өзгерістер
мен тәуелсіз тарихи ой негізінде түзетулер енгізуіміз қажет екенін
ескеруіміз керек деп ойлаймыз.
Автордың келесі бір шындықты бұрмалаған тезисі Қазақстанның Ресейдің
отары екендігін айта отырып, оны батысеуропалық елдердің отарларымен
араластыруға болмайды, егер Африка, Австралия және басқа отар елдерде басты
фигура жергілікті халыққа кезкелген зорлық-зомбылық көрсетуге қабылетті
жалқау-плантатор болса, Қазақ даласында басты фигура өзі де самодержавие
мен помещиктердің езгісіне түсіп отырған еңбеккер-шаруа болды, -дейді.
Бұдан ары диссертацияда орыс шаруаларының қоныс аудару процесі және оның
қазақтардың дамуына ықпалы туралы жан-жақты баяндайды. Алдымен, отарлардың
айырмашылығы жөніндегі мәселеге келейік. Иә, дүниежүзілік тарихта отар
аймақтардың негізінен екі түрі болды. Олар сыртқы отар және ішкі отар деп
аталады. Ең алдымен зерттеуші осы мәселеге жете назар аудармаған. Ресейдің
отарлауының басты айырмашылығы оның көршілес аймақтарын әртүрлі тәсілдермен
басып ала отырып өктемдігін орнатуында. Қазақ жерін басып алу ең алдымен,
әскери отарлау арқылы жүргізілді. Ол әскери бекіністер салу, бірте-бірте
оларды отаршыл үкіметтің тірегіне айналдыру мақсатында әкімшілік
орталықтарға, содан соң экономикалық және рухани отарлау орталықтарына,
қалаларға айналдырды. Ал шаруаларды қоныстандыруға патша үкіметі сақтықпен
қарады, әрі Қазақ жеріндегі бірінен соң бірі болып жатқан ұлт-азаттық
күрестер оған жол бермеді. Оның үстіне Ресей шаруаларының 1861 жылғы
крепостнойлық құқықтың жойылуына дейін қоныс аудармақ тұрмақ қожасының
иелігіндегі жерден кетуге де құқы болмағандығы белгілі. Ал патша үкіметінің
Қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыруды ХІХ ғ. 60-жылдарының ортасында
ғана бастағандығын, оның өзінде ауқатты және сенімді деген шаруаларды ғана
қоныстандыру жөнінде шешімдер қабылдап, сол негізде жергілікті отарлық
басқару орындарының есеп беріп отырғандығын кеңестік кезеңдегі ХІХ ғ. П-
жартысы мен ХХ-ғ. басындағы Қазақстанның аграрлық тарихының көрнекті
зерттеушісі Б.Сүлейменов бірнеше мұрағаттық құжаттар арқылы дәлелдей отырып
жазған еді[xv]. Ол сондай-ақ Қазақ жеріне Ресей шаруаларының қоныс аудару
қозғалысына тек 1889 жылғы Село тұрғындары мен мещандардың еркімен қоныс
аударуы туралы және 1993 жылғы Уақытша ереже атты заңдық құжаттардан соң
ғана жол ашылғанын да көсетеді. Ендеше ХҮШ ғ. ортасынан бастап Қазақ
даласын әкімшіліктік, сауда-экономикалық, әрі рухани отарлауда ерекше орын
алған Петропавл қаласындағы басты фигура еңбекқор - шаруалар болды деу
шындыққа еш сай келмейді. Қазақ жерінде де отаршыл үкіметтің басты тірегі
жергілікті басқару органдары, әскери күш – казактар және сөз жоқ ірі жер
иелері кулактар мен өнеркәсіп қожалары болды. Бұл жағынан келгенде
Қазақстан да Африка мен Австралиядағы отарларға ұқсас болды. Мұнда да
қазақтардың өрлігі мен ерлігі арқасында отарлау процесі ұзаққа - ХҮШ ғ.
бірінші ширегінен – ХІХ ғ ортасына дейін - созылды. Ресейдің нағыз отарлық
езгісі осыдан кейін ғана өз күшіне енді және ол еуропалықтардың отарлық
әрекеттерінен әлдеқайда тегеуірінді және жылдам жүрді. Оған ең алдымен
Ресейге капитализмнің енуі арқылы басталған экономикалық-әлеуметтік
үрдістер ықпал етті. Дәл осы жағдай, Қазақ жеріндегі шаруашылықтық
қатынастарға да өзгерістер әкеле бастады. Ол өзгерістер автор көрсеткендей
орыс шаруаларының қазақ еңбекшілерімен достық қарым-қатынастары емес, орыс
шаруаларының қазақ кедейлеріне алдыңғы қатарлы шаруашылықтық тәжірибені
қабылдаттыруы арқылы орнаған жоқ. Тіпті де керісінше болғандығы жөнінде
жоғарыда П.Г.Галузоның еңбегіндегі пікірлерді қайталап жатудың қажеті жоқ
деп ойлаймыз.
Ал автордың төмендегі пікірлерімен негізінен келісуге болады. Ол
қазақтардың интенсивті мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысуына
ықпал еткен, олардың ағаш, шөп, ет және басқа мал шаруашылығы өнімдерін
өткізу рыногы қызметін атқарған, сондай-ақ жұмыс күшіне сұраныс тудырып
отырған, әртүрлі қосымша кәсіптермен айналысуға да мүмкіндіктер берген
қалалардың экономикалық және мәдени рөлі болды деп есептейді. Тарау
соңында көптеген деректік мәліметтер негізінде қарастырылған мәселелерді
қорытындылай келе жасаған басты тұжырымы да дұрыс. Мұнда зерттеуші
Петропавл мен оның оязының әлеуметтік-экономикалық дамуына Ресей
экономикасының, ең алдымен капиталистік қатынастардың енуінің маңызды орын
алғандығын, соның барысында капиталистік өнеркәсіппен жұмысшылар пайда
болып, олардың ұлттық кадрлары қалыптаса бастады дегенді баса көрсетеді.
Петропавлдың тарихына арналған зерттеу жұмысының үшінші тарауы қаланың
ХХ ғ. басындағы дамуы туралы мәселелерді баяндайды. Зерттеуші мұнда да
алдымен қала мен оның оязындағы сауда-сатық мәселелерін зерттеген. ХХ ғ.
басында қалада сауданың тез дамығындығын, жүк айналымының 1900 жылдан 1913
жылға дейін үш еседен астамға өскендігін, жалпы сауда айналымының 40 млн.
рубльге жеткендігін, мал шаруашылығы өнімдерімен қатар, астық пен май
жөнелтудің де кең орын алғандығын деректер бойынша дәлелдеп жазады. Әсіресе
майды экспорттауда қаланың тек Қазақстан ғана емес, Сібір көлемінде де ірі
орталықтың бірі болғандығын, , оны негізінен Петербург, Мәскеу, Рига,
Одесса, Владивосток қалаларына, батысеуропалық мемлекеттердің ішінде
көбінесе Англияға, кейде Германия мен Данияға да жөнелтіп отырғандығын атап
көрсетеді. Автор Петропавл қаласындағы сауданың дамуын Ресейдің орталық
аудандарының тарапынан Қазақстандық мал мен оның өнімдеріне сұраныстың
өсуімен байланыстыра түсіндіреді. Қаладағы сауда мен өнеркәсіп орындарының
дамуымен байланысты 1904 жылы мұнда Орыстық сауда-өнеркәсіп банкінің, 1905
жылы Сібірлік сауда банкінің бөлімшелерінің, 1909 жылы Биржаның ашылуына
әсер етті. Осымен бірге қаланың ішкі саудасы дами түсті. Онда жәрмеңкелер
маңызды рөл атқарды. Бірақ ХХ ғ. екінші онжылдығының басында бұлар, яғни
жәрмеңкелер, тұрақты саудаға орын берді. Жалпы зерттеуші Далалы өлкедегі ең
ірі тұрақты сауда орталығының бірі Петропавлда болды деп есептейді, оны
1912 жылғы сауда орындарының саны 592 болғандығымен, ал олардың айналымының
8.663.300 рубльге жеткендігімен дәлелдейді. Сауда айналымының көлемі
бойынша бірінші орынды қоймалар, одан кейін дүкендер, дүңгіршектер мен
кеңселер алғанын жаза отырып, жалпы қаланың саудалық өмірінде фирмалардың,
сауда үйлерінің, серіктестіктер мен акционерлік қоғамдардың, соның ішінде
шетелдік те, үлкен рөл атқарғанын атап өтеді. Шетелдіктердің арасынан
американдық, ағылшындық және неміс фирмаларының қалада сауда қызметін кең
түрде дамытқандығын сипаттайды. Американдық және батысеуропалық
капиталистердің далалық сауданың тиімділігін түсініп Қазақ жеріне енуді
күшейткенін 1914 жылы Э.Нобельдің Далалық генерал-губернаторға сауда
байланыстарын дамытуға ықпал етуін өтінген хаты арқылы нақтылай түседі.
Біздіңше К.Тұманшиннің бұл зерттеу жұмысындағы назар аударарлық
мәселенің бірі қазақтан шыққан кәсіпкерлер мен саудагерлерге тұқрақты көңіл
аудару, оларды мүмкіндігінше ерекшелеу. Қазақтардың арасынан біршама ірі
саудагерлердің, малөнеркәсіпшілерінің шыққандығы жәй айтып қана қоймайды
нақты фамилиялары бойынша көрсетеді. Мысалы, саудагер М.Бикчетаевтың жылдық
сауда айналымы 250 мың рубль болғандығын, ал Баймұхамедов, Қарабалин,
Майкопов, Маубеев, Мустаев және Ұрысбаев сияқты малөнеркәсіпшілерінің
есімдерінің Ақмола облысы аумағынын да тыс жерлерге белгілі екендігін атап
көрсетеді. Бұл есімдерді алғаш ғылыми зерттеу еңбегінде арнайы атап
жазғандардың бірі – К.Тұманшин. Ол кездер үшін бұл да жаңашылдық деп
есептеуіміз керек. Өйткені біріншіден қазақтардың есімін ерекшелеу партия
мен кеңестік органдарда ұлтшылдық ретінде бағаланатын, ал екіншіден
саудагерлер мен байлардың есімі атала қалған жағдайда таптық көзқарас
тұрғысында тек жағымсыз бейнелер ретінде көрсетілетін. Сауда туралы
мәселені зерттеуші бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында оның едәуір
азайғандығы туралы қорытындымен аяқтайды.
Зерттеуші бұдан кейін, әдеттегідей қала мен оның оязындағы өнеркәсіптің
дамуы туралы мәселені баяндайды. Ол ХХ ғ. басындағы Қазақстанның
капиталистік өндіріске барған сайын көбірек тартыла бастағанын және бұның
зерттеліп отырған аумақта өнеркәсіп дамуының өрлеуіне ықпал еткендігін 1900
жылы мұнда жалпы өнімінің құны 1018189 рубль болған 101 кәсіпорын туралы
дерекпен дәлелдеген. 1900-1903 жылдардағы экономикалық дағдарыс кезінде
біраз тоқырауға ұшыраған қала өнеркәсібінің саны 1907 жылы Омбы, Ақмола
және Көкшетау қалаларының өнеркәсіптерінің санын қосып есептегендей, ал
жұмысшыларының саны олардағыдан бір жарым есе көп болғанын айтады және
өңдеу өнеркәсіптері ішінде тері өнеркістерін еркшелейді. Бұдан кейін бу
диірмендерін, теміржол шеберханаларын, консерві зауытын, май өнеркәсіптерін
ерекшелей отырып олардың дамуы туралы баяндайды. Солардың ішінен 1915 жылы
негізделген, 1 мыңға жуық жұмысшысы болған консерві зауытының жалпыресейлік
маңызы болғандығын, ал май өнеркәсіптерінің қала мен оязда кең
таралғандығын, олардың өнімдерінің орталық аудандар мен шет елдерге де
шығарылып отырғандығын баса көрсетеді.
Автор өнеркәсіп иелері болған қазақтарды да ерекшелей көрсетеді. ХХ ғ.
бірінші онжылдығында Б.Қаражанов, А.Мұсатаев сияқты салыстырмалы түрде
көрнекті май зауыттарының қожалары болғандығын дәлелдейді. Жалпы
К.Тұманшиннің еңбегіндегі қазақ саудагерлері, малөнеркәсіпшілері, енді міне
өнеркәсіп қожалары туралы мәселелерді ерекшелей көрсетуден біз зерттеушінің
патша отарлауынан басталған қазақтарды надан, дамуға қабылетсіз халық
ретінде сипаттайтын ұлыорысшыл, нәсілшіл концепцияларға іштей қарсылығын,
оны дұрыс емес деп санайтындығын қазақтар арасынан да капиталистік
қатынастар талабын меңгерген адамдардың шыққандығын дәлелдеп көрсетуге
ұмтылғандығын байқаймыз. Бұл сол тоталитарлық кезең үшін біршама
прогресшіл, шындыққа ұмтылған тарихшының бағыты деп бағалауға болады.
Біздің бұл тұжырымды еңбектегі Петропавл қаласындағы басқа ұлт өкілдерінің
емес, тек қазақтардың ғана санын үнемі көрсетіп отыруы, қоныстанған орыс
шаруаларының жағдайының нашар болғандығы, ал қазақтардың жер
шаруашылығымен, шөп шабумен, интенсивті мал шаруашылығымен айналысып,
отырықшылыққа көшкендігі - жалпы алғанда шаруашылығында алға басушылықтың
болғандығы туралы мәселелерді кеңірек сипаттауы да дәлелдей түседі.
Жалпы өнеркәсіп пен сауданың дамуына талдау жасай келе оның қаланың
одан әрі дамуына үлкен ықпал еткендігін халқының санының өсу қарқынымен
көрсетеді. Оны 1897 – 1910 жылдардың арасында екі есе өскенде, Ақмолада
32,3 пайыз, ал Семейде – 22 пайыз ғана өскендігімен салыстыра отырып
дәлелдейді. Қала басқармасы мен думасының қызметін жан-жақты талдай келіп,
әлеуметтік мәселелерге – қаланы көркейтуге, медециналық қызметке, халықтық
білімге және жалпы мәдениет саласына көңіл бөлмеген таптық, отаршылдық
сипатта болды деп бағалайды. Оның бұл тұжырымдары да шындықты бейнелейді.
Қаланың мәдени өмірінің тарихын демократияшыл интеллигенцияның әрекеті
арқылы сипаттайды. Олардың ықпалымен ХХ ғ. басында қалада драматругиялық
қоғамдар, қоғамдық жиналыстар мен кітапханалар жанданып, Корреспондент,
Степная жизнь, Степная речь, Приишимье газеттерінің шыққандығын,
бұлардың соңғысында Мусульманская хроника атты бөлімде қазақтардың
өміріне қатысты мәліметтер де жарияланып тұрғандығын жазған[xvi]. Бұдан соң
бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қала мен ояз тұрғындарының, әсіресе
қазақ еңбеккерлерінң жағдайларының нашарлағандығын, таптық қарым-
қатынастардың шиеленісе түскендігін айта отырып, социал-демократиялық
қозғалыстардың басталуы мен оның барысын кең түрде баяндайды. Айта кететін
бір мәселе бұл жерде де автор қазақтардың бұл қозғалысқа қатысуы жөнінде
де, олардың аты-жөндерін атай отырып, көптеген деректер келтіруді
ұмытпайды.
Петропавл қаласының бірнеше ғалым қатыса отырып, авторлар ұжымы жазған
көлемді тарихы Қазақ ССР Ғылым Академиясының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz