Қазақстан кітап сауда жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I.ТАРАУ.Қазақстан кітап сауда жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
II.ТАРАУ. Қазақстан нарығындағы «Қазығұрт», «Ол.Жас», «Ана тілі» баспаларындағы өнімдерді негізге ала отырып бәсекеге қабілеттілігін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
III.ТАРАУ. Кітап және нарық қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
I.ТАРАУ.Қазақстан кітап сауда жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
II.ТАРАУ. Қазақстан нарығындағы «Қазығұрт», «Ол.Жас», «Ана тілі» баспаларындағы өнімдерді негізге ала отырып бәсекеге қабілеттілігін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
III.ТАРАУ. Кітап және нарық қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
Кітап ісінің жағдайы бірнеше ғасырлар бойы қоғамның дамуын белгілейтін басым жағы болғанын тарихи тәжірибе куәландырады.
Қай елде болса да, кітап баспа ісінің қаншалықты кең көлемде және нәтижелі қызмет істеуіне байланысты, сол елдің жалпы экономикалық және әлеуметтік – саяси жағдайы туралы жормалдауға болады. Кездейсоқ емес экономикасы жоғары дамыған елдердің көбісінде өрістеген және өскен баспа жүйесі бар.
Ақпаратты сақтау мен берудің бірегей бұлағы – кітап -әлемдік даму барысында өзгереді, қалыптасады, бірақ өзінің ұстанымын жоғалтпайды. Баспа өндірісі соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге қызметін жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап – қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, міндеті мен мақсаты, тәсілдік негіздері, зерттеудің нысаны, зертеудің құрылымына сипатама беріледі.
Қазір кітап ұстап оқыған, бұрынғыдай кітап сатып алған жандарды өте сирек кездестіресің. Себебі –жұрттың күн көріс қамымен ақша табу жолына өте-мөте ауытқып кетуінде. Тапқанменде кітап алуды ойына да алмайды. Кітапханаларымыздың, кітап дүкендерінің азайып кеткендігі, тіпті жабылып қалуы. Ақпарат министрлігінің өткізіп жүрген тендр бойынша шығарылатын кітаптар біршама кітапханаларға жіберілетін сияқты. Оларды кім оқып жатқаны белгісіз.
Баспа индустриясының нашар дамуына байланысты, қаржы айналымының негізгі бөлігі кітап саудасымен айналысатын компаниялар үлесіне келеді. Орнықты кітап саудасы қазіргі кезде Қазақстанда әрбір 50000 тұрғынға 1 кітап дүкені келеді. Өкінішке орай, кітап дүкендері, басқа сауда дүкендерімен (азық-түлік, парфюмерия, киім-кешек)бәсекеге түсе алмайды, олардың табыстары басқалардан төмен болғанымен, сауда алаңдарын жалға алу бірдей [1].
Дипломдық жұмыста Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан бастап еліміздің кітап саудасы жүйесі, баспалардан шыққан өнімдердіңбәсекеге төтеп беруі, кітап пен нарықтың арасындағы байланыс жағдайлары зерттелген. Нарықты құраушы элементтердің бірі –бәсеке. Осы орайда Қазақстан баспалары арасында бәсекелестік жағдай қалыптастырып, болашақта дүние жүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, әлемде бәсекеге төтеп бере алатындай иммунитет қалыптастыру мақсатынжүзеге асыру керек. Ал, біздегі жеке баспалар жеке баспалар бәсекені басқаша түсінеді, баспагерлер тарапынан айтылатын бір ғана проблема «тендр».
Қай елде болса да, кітап баспа ісінің қаншалықты кең көлемде және нәтижелі қызмет істеуіне байланысты, сол елдің жалпы экономикалық және әлеуметтік – саяси жағдайы туралы жормалдауға болады. Кездейсоқ емес экономикасы жоғары дамыған елдердің көбісінде өрістеген және өскен баспа жүйесі бар.
Ақпаратты сақтау мен берудің бірегей бұлағы – кітап -әлемдік даму барысында өзгереді, қалыптасады, бірақ өзінің ұстанымын жоғалтпайды. Баспа өндірісі соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге қызметін жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап – қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, міндеті мен мақсаты, тәсілдік негіздері, зерттеудің нысаны, зертеудің құрылымына сипатама беріледі.
Қазір кітап ұстап оқыған, бұрынғыдай кітап сатып алған жандарды өте сирек кездестіресің. Себебі –жұрттың күн көріс қамымен ақша табу жолына өте-мөте ауытқып кетуінде. Тапқанменде кітап алуды ойына да алмайды. Кітапханаларымыздың, кітап дүкендерінің азайып кеткендігі, тіпті жабылып қалуы. Ақпарат министрлігінің өткізіп жүрген тендр бойынша шығарылатын кітаптар біршама кітапханаларға жіберілетін сияқты. Оларды кім оқып жатқаны белгісіз.
Баспа индустриясының нашар дамуына байланысты, қаржы айналымының негізгі бөлігі кітап саудасымен айналысатын компаниялар үлесіне келеді. Орнықты кітап саудасы қазіргі кезде Қазақстанда әрбір 50000 тұрғынға 1 кітап дүкені келеді. Өкінішке орай, кітап дүкендері, басқа сауда дүкендерімен (азық-түлік, парфюмерия, киім-кешек)бәсекеге түсе алмайды, олардың табыстары басқалардан төмен болғанымен, сауда алаңдарын жалға алу бірдей [1].
Дипломдық жұмыста Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан бастап еліміздің кітап саудасы жүйесі, баспалардан шыққан өнімдердіңбәсекеге төтеп беруі, кітап пен нарықтың арасындағы байланыс жағдайлары зерттелген. Нарықты құраушы элементтердің бірі –бәсеке. Осы орайда Қазақстан баспалары арасында бәсекелестік жағдай қалыптастырып, болашақта дүние жүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, әлемде бәсекеге төтеп бере алатындай иммунитет қалыптастыру мақсатынжүзеге асыру керек. Ал, біздегі жеке баспалар жеке баспалар бәсекені басқаша түсінеді, баспагерлер тарапынан айтылатын бір ғана проблема «тендр».
1. Сейдуманов.Ж.Т.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі.1991-2008.-Алматы:ISBNАгенттігі:-2010ж.174-181б.
2. Әбдиева.Р. Баспа ісі: Тарихы мен бүгіні//Саясат.-2004.-№12.-библиография.3 атау.-61-62б.
3. ttp//www.newsland.ru
4. Сейдуманов.Ж.Т.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі.1991-2008.-Алматы:ISBNАгенттігі:-2010ж.192-195б.
5. Қапалбекұлы.Қ. Алыптар дәуірі. Республикадағы кітап басу ісінің тарихынан//Алматы ақшамы.-2002,-17 қаңтар.3б.
6. . Lib.kazsu.kz/Books/Bk 023/
7. Смағұлова.Қ. Баспа дамуы қалай? // Алматы ақшамы.-2003, -21 қаңтар, №8.6б.
8. Құлмаханова.Г. Санат, Атамұра және Қазығұрт баспаларындағы бәсекеге қабілетті баспа менеджментін қалыптастыру тәжірбиесі// ҚазГУ хабаршысы. Журналистика сериясы-2008.-№1.-22б.
9. Қазақстан баспагерлері мен полиграфисттері. Анықтамалық. Алматы,"Білім" баспасы. 2005ж. 424-446б.
10. Қазақстан баспагерлері мен полиграфисттері. Анықтамалық. Алматы,"Білім" баспасы. 2005ж.504-510б.
11. Қазақстан баспагерлері мен полиграфисттері. Анықтамалық. Алматы,"Білім" баспасы. 2005ж.336-339б.
12. Сәрсенбай.А. Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы, 2008 ж. 111б.
13. Сейдуманов.Ж.Т.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі.1991-2008.-Алматы:ISBNАгенттігі 2010ж.85-86б.
14. Сәрсенбай.А. Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы, 2008 ж. 120-125б.
15. www.kazakhstanlive.ru
16. Құлмаханова.Г. Санат, Атамұра және Қазығұрт баспаларындағы бәсекеге қабілетті баспа менеджментін қалыптастыру тәжірбиесі// ҚазГУ хабаршысы. Журналистика сериясы-2008.-№1.24-26б.
17. Сәрсенбай.А. Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы, 2008 ж. 126-128б.
18. Сейдуманов.Ж.Т.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі.1991-2008.-Алматы:ISBNАгенттігі 2010ж.201-205б.
19. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы// Айқын.-2009,-7наурыз
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Әбдиева.Р. Баспа ісі: Тарихы мен бүгіні//Саясат.-2004.-№12.-библиография.3 атау
2. Құлмаханова.Г. Санат, Атамұра және Қазығұрт баспаларындағы бәсекеге қабілетті баспа менеджментін қалыптастыру тәжірбиесі// ҚазГУ хабаршысы. Журналистика сериясы-2008.-№1.
3. Қапалбекұлы.Қ. Алыптар дәуірі. Республикадағы кітап басу ісінің тарихынан//Алматы ақшамы.-2002,-17 қаңтар.
4. Смағұлова.Қ. Баспа дамуы қалай? // Алматы ақшамы.-2003, -21 қаңтар, №8.
5. Қазақстан баспагерлері мен полиграфисттері. Анықтамалық. Алматы,"Білім" баспасы. 2005ж.
6. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы// Айқын.-2009,-7наурыз
7. Сейдуманов.Ж.Т.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі.1991-2008.-Алматы:ISBNАгенттігі 2010ж.
8. Сәрсенбай.А. Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы, 2008 ж.
2. Әбдиева.Р. Баспа ісі: Тарихы мен бүгіні//Саясат.-2004.-№12.-библиография.3 атау.-61-62б.
3. ttp//www.newsland.ru
4. Сейдуманов.Ж.Т.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі.1991-2008.-Алматы:ISBNАгенттігі:-2010ж.192-195б.
5. Қапалбекұлы.Қ. Алыптар дәуірі. Республикадағы кітап басу ісінің тарихынан//Алматы ақшамы.-2002,-17 қаңтар.3б.
6. . Lib.kazsu.kz/Books/Bk 023/
7. Смағұлова.Қ. Баспа дамуы қалай? // Алматы ақшамы.-2003, -21 қаңтар, №8.6б.
8. Құлмаханова.Г. Санат, Атамұра және Қазығұрт баспаларындағы бәсекеге қабілетті баспа менеджментін қалыптастыру тәжірбиесі// ҚазГУ хабаршысы. Журналистика сериясы-2008.-№1.-22б.
9. Қазақстан баспагерлері мен полиграфисттері. Анықтамалық. Алматы,"Білім" баспасы. 2005ж. 424-446б.
10. Қазақстан баспагерлері мен полиграфисттері. Анықтамалық. Алматы,"Білім" баспасы. 2005ж.504-510б.
11. Қазақстан баспагерлері мен полиграфисттері. Анықтамалық. Алматы,"Білім" баспасы. 2005ж.336-339б.
12. Сәрсенбай.А. Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы, 2008 ж. 111б.
13. Сейдуманов.Ж.Т.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі.1991-2008.-Алматы:ISBNАгенттігі 2010ж.85-86б.
14. Сәрсенбай.А. Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы, 2008 ж. 120-125б.
15. www.kazakhstanlive.ru
16. Құлмаханова.Г. Санат, Атамұра және Қазығұрт баспаларындағы бәсекеге қабілетті баспа менеджментін қалыптастыру тәжірбиесі// ҚазГУ хабаршысы. Журналистика сериясы-2008.-№1.24-26б.
17. Сәрсенбай.А. Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы, 2008 ж. 126-128б.
18. Сейдуманов.Ж.Т.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі.1991-2008.-Алматы:ISBNАгенттігі 2010ж.201-205б.
19. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы// Айқын.-2009,-7наурыз
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Әбдиева.Р. Баспа ісі: Тарихы мен бүгіні//Саясат.-2004.-№12.-библиография.3 атау
2. Құлмаханова.Г. Санат, Атамұра және Қазығұрт баспаларындағы бәсекеге қабілетті баспа менеджментін қалыптастыру тәжірбиесі// ҚазГУ хабаршысы. Журналистика сериясы-2008.-№1.
3. Қапалбекұлы.Қ. Алыптар дәуірі. Республикадағы кітап басу ісінің тарихынан//Алматы ақшамы.-2002,-17 қаңтар.
4. Смағұлова.Қ. Баспа дамуы қалай? // Алматы ақшамы.-2003, -21 қаңтар, №8.
5. Қазақстан баспагерлері мен полиграфисттері. Анықтамалық. Алматы,"Білім" баспасы. 2005ж.
6. Дағдарыстан жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы// Айқын.-2009,-7наурыз
7. Сейдуманов.Ж.Т.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі.1991-2008.-Алматы:ISBNАгенттігі 2010ж.
8. Сәрсенбай.А. Кітап: тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы, 2008 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
I.ТАРАУ.Қазақстан кітап сауда
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 6
II.ТАРАУ. Қазақстан нарығындағы Қазығұрт, Ол-Жас, Ана тілі
баспаларындағы өнімдерді негізге ала отырып бәсекеге қабілеттілігін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 15
III.ТАРАУ. Кітап және нарық
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 43
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 47
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 49
Кіріспе
Кітап ісінің жағдайы бірнеше ғасырлар бойы қоғамның дамуын
белгілейтін басым жағы болғанын тарихи тәжірибе куәландырады.
Қай елде болса да, кітап баспа ісінің қаншалықты кең көлемде және
нәтижелі қызмет істеуіне байланысты, сол елдің жалпы экономикалық және
әлеуметтік – саяси жағдайы туралы жормалдауға болады. Кездейсоқ емес
экономикасы жоғары дамыған елдердің көбісінде өрістеген және өскен баспа
жүйесі бар.
Ақпаратты сақтау мен берудің бірегей бұлағы – кітап -әлемдік даму
барысында өзгереді, қалыптасады, бірақ өзінің ұстанымын жоғалтпайды. Баспа
өндірісі соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге қызметін
жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап – қоғамдық
сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты
құралы.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, міндеті мен
мақсаты, тәсілдік негіздері, зерттеудің нысаны, зертеудің құрылымына
сипатама беріледі.
Қазір кітап ұстап оқыған, бұрынғыдай кітап сатып алған жандарды өте
сирек кездестіресің. Себебі –жұрттың күн көріс қамымен ақша табу жолына өте-
мөте ауытқып кетуінде. Тапқанменде кітап алуды ойына да алмайды.
Кітапханаларымыздың, кітап дүкендерінің азайып кеткендігі, тіпті жабылып
қалуы. Ақпарат министрлігінің өткізіп жүрген тендр бойынша шығарылатын
кітаптар біршама кітапханаларға жіберілетін сияқты. Оларды кім оқып жатқаны
белгісіз.
Баспа индустриясының нашар дамуына байланысты, қаржы айналымының
негізгі бөлігі кітап саудасымен айналысатын компаниялар үлесіне келеді.
Орнықты кітап саудасы қазіргі кезде Қазақстанда әрбір 50000 тұрғынға 1
кітап дүкені келеді. Өкінішке орай, кітап дүкендері, басқа сауда
дүкендерімен (азық-түлік, парфюмерия, киім-кешек)бәсекеге түсе алмайды,
олардың табыстары басқалардан төмен болғанымен, сауда алаңдарын жалға алу
бірдей [1].
Дипломдық жұмыста Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан бастап еліміздің
кітап саудасы жүйесі, баспалардан шыққан өнімдердіңбәсекеге төтеп беруі,
кітап пен нарықтың арасындағы байланыс жағдайлары зерттелген. Нарықты
құраушы элементтердің бірі –бәсеке. Осы орайда Қазақстан баспалары арасында
бәсекелестік жағдай қалыптастырып, болашақта дүние жүзілік сауда ұйымына
кірер болсақ, әлемде бәсекеге төтеп бере алатындай иммунитет қалыптастыру
мақсатынжүзеге асыру керек. Ал, біздегі жеке баспалар жеке баспалар
бәсекені басқаша түсінеді, баспагерлер тарапынан айтылатын бір ғана
проблема тендр. Шын мәнінде бір баспа жақсы кітап басып, оның аты шығып
жатса қуану керек. Міне осындай проблемалар бүгінгі күні өзекті болып
табылады. Қазақстандағы кітап саудасы атты бірінші тарауда негізінен
Қазақстандағы ірі басплар жағдайы, кітаптың таралу жолдары жайында
жазылған. Қазақстан кітап саудасы нарығының негізгі деген кітап
дүкендерінің жұмысына тоқталдым. Кітап дүкендері қайда көп шоғырланғаны,
облыстардағы ірі кітап дүкендері кітапты қайдан, қалай алады деген сұрақтар
өз шешімін тапты. Жекшелендірілген кітап сауда дікендері оқырманға ұсынатын
жаңалықтары туралы зерттедім.
"Қазығұрт, Ана тілі, Ол-Жас баспаларынан шығатын өнімдердің
бәсекеге қабілеттілігін зерттеу" деп аталатын екінші тарауда осы жекеменшік
баспалардың өнімі жайында, шыққан басылымдар қандай дүкендерге барып жатыр,
олардың ерекшеліктері тұрғысында біршама зерттеулер жүргізілді. Ал, Кітап
және нарық қатынастары деп аталатын үшінші тарауда алдымен барлығы нарыққа
бейімденген заманда кітап өз саудасын қалай жүргізуде, кітап өтімді ету
үшін қандай жағдайлар жасалуда деген, кітап дүкендеріндегі сөрелерден
оқырман қандай басылымды көп алады деген сұрақтар қарастырылған.Қазіргі
Қазақстанның кітап баспа жүйесінің қалыптасуы мен дамуын зерттеу барысында,
іс жүргізудің әкімшілік-басшылық әдісінен нарық әдісіне өтпелі кезеңін
жеңуіне әсер еткен негізгі себепкер шартары анықталды.
Зерттеудің өзектілігі:Қазақстан нарығында жұмыс жасап жатқан
баспалардан шығатын өнім сапасына, таратылу мен сату жолдарына тоқталып
негізгі ныандарын ашып көрсетуге тырыстым. Сондай-ақ, баспалар мен кітап
сататын дүкендер арсындағы қарым-қатынас, баспалардан шығатын өнімдердің
бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру немесе ие болуына көмектесу турасында
басы бүтін ғылыми жоқтығына көз жеткізе отырып, осы олқылықтың орнын
толтыру мақсатында ізденістер жүргізіп, ғылыми айналымға енгізуге тырыстым.
Зертеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақстандық кітап саудасы нарығында
өз баспаларымыздың өнімінің сатылу тәсілдері мен әдістерін қарастыруды
мақсат еттім. Қазіргі кітап баспа жүйесінің қалыптасуы мен дамуын зерттеу
барысында біршама мәселелерге тап болдық. осы мақсатта:
- жеке кәсіптік сипатқа айналған кітап дүкендерінің бүгінгі бейнесі мен
жұмысын талдау;
- баспадан шыққан өнімдердің нарыққа бейімделігі;
- нарық заманындағы кітаптың құнын анықтау;
- өзге де тың тәсілдерді анықтау көзделді.
Зерттеудің тәсілдік негіздері: Бітіру жұмысында теориялық талдау,
салыстырмалы –сараптамалық баға беру мен ғылыми тұрғыдан тұжырымдап
дәлелдеу әдістері қолданылды. Кітап сату ісіндегі жаңа әдістерінің бұрынғы
зерттеулер мен ақпаратты беру тәсілдерінің ертеден белгілі теориялық-
танымдық тұжырымдамаларға сәйкатігі саоыстырмалы түрде анықтаоды.
Зерттеудің нысаны: Басты деректемелік негіз ретінде ірі баспалар
шоғырлар БАСПАЛАР ҮЙІ-нің және ҚР ҰҒА-ның кітапханасы мен бүкіләлемдік
ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме жасадым. Сондай-ақ қазақстандық
баспалар жайында жазылған баспасөздер мен ғылыми туындыларда негізгі құрал
ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгң 3 тараудан,
қорытынды, сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Қазақстандағы кітап саудасы
Қазақстанның тәуелсіздік алуы бүкіл баспа ісінің дамуына жаңа
серпін берді. 1991 жылы Қазақстан Республикасындағы Кітап палатасында
Рауан, Жалын, Жазушы, Қазақстан, Өнер сияқты небәрі 12 баспа
тіркелген болса, қазіргі кезде олардың саны едәуір өскен. Қазіргі 2010
жылдың қаңтар айында Қазақстан Республикасы жүйесінде, Қазақстан
Республикасы Ұлттық мемлекеттік кітап палатасында тіркелген баспалар мен
баспа ісімен айналысатын ұйымдар саны 284-ке жеткен .
Қазақстанда шығарылатын барлық басылымдарының Алматы мен Астана
қалаларындағы баспалардан шығарылатын бөлігі, кітаптар мен кітапшалар атауы
бойынша 78% болса, жалпы таралымы бойынша 90%-ын құрайды.
Дәл осындай жағдай барлық дамыған кітап шығарушы елдерде байқалады,
барлық елдерде дерлік, жалпы ұлттық кітап өнімдерінің негізгі бөлігін
шығаратын бір-екі ірі кітап орталығын ерекшелеуге болады. Қытайда, ерте
заманнан бері кітап шығарудың орталығы болып саналатын, Қытайдың астанасы
Бейжин мен портты қала мегаполис Шанхайды айтуға болады. Испанияда испан
тіліндегі кітаптарды шығаратын орталық Мадридтің төңірегіне шоғырланған, ал
каталон тіліндегі кітаптар – Барселонада шығады. Осы сияқты жағдай Ресейге
де тән, кітап бизнесінің басым бөлігі Мәскеу мен Санкт-Петербургке тиесілі.
Қазақстаның территориялық ерекшелігіне байланысты қазақстандық
кітап нарығындағы баспа жүйесін екі топқа бөлуге болады: астаналық және
аймақтық. Жалпы шығарылатын баспасөз өнімдерінің ішіндегі аймақтарда
шығарылатын баспа өнімдерінің үлесі өте аз. Олай болуының басты, себебі
кітап нарығы бизнесінің монополизациялануы. Астаналық екі қаладағы баспа
индустрациясының бірнеше алыптары, кітап нарығындағы жағдайды толықтай
бақылауда ұстайды[2].
жылдар Кітаптар мен кітапшалар Таралымы, мың дана
саны
1991 1534 32327
1992 1226 30512
1993 1159 25267
1994 1148 18999
1995 1115 13051
1996 1226 21014
1997 1015 13148
1998 1384 17592
1999 1301 11540
2000 1777 9781
2001 2400 12629
2002 3031 13419
2003 3576 14403
2004 3906 12765
2005 3478 13869
2006 4121 13671
2007 4211 12819
2008 4611 12387
1 кесте. 1991 жылдан 2008 жылға дейінгі кітаптар мен кітапшалар.
Кітаптар мен кітапшалар шығаруын көрсететін кестеге талдау жасау
нәтижесінде, 1991 жылдан 2001 жылға дейінгі аралықта қазақстандық кітап
өнімдерінің таралымы 2,5 есе кеміп кеткенін көреміз. Кітап палатасының
мәліметтері бойынша, 1991 жылы шығарылған кітаптар мен кітапшалар саны
аталуы бойынша 1534, жалпы таралымы 32 327 дана, ал пайыздық көрсеткіші
бойынша 4,5% болды. Таралымы 16% деңгейде, 1992 жылы кітаптар мен
кітапшалар саны аталуы бойынша 1224, жалпы таралымы 30 512 дана, бұл жылы
кітаптар мен кітапшалар саны 308-ге кеміп кетті, яғни пайыздық көрсеткіші
3,5 құрады. Таралым саны 815мың данаға кеміді, бұл жалпы санның 15%-ы.
1991 жлмен салыстырғанда 1994, 1995 жылдары кітаптар мен кітапшалар
шығару одан әрі кеми түсті. Мысалы, 1994 жылы 1148 кітаптар мен кітапшалар
таралымы 18 999 мың дана болып басылды, бұлар тиісінше 3,3% және 9,5%
құрайды. 1995 жылы барлығы 115 атаулы басылым, 13 051 мың таралыммен
шығарылды, бұлар тиісінше 3,2% және 6,5% болды, бұл өткен жылмен
салыстырғанда атауы жөнінде 419-ға немесе 3%-ға кем.
2001 жылы кітаптар мен кітапшалар шығару, 1995 жылмен салыстырғанда
2 есе артты. 2008 жылы ең көп, 4611 атаулы кітаптар мен кітапшалар, жалпы
таралымы 12 миллион 387 мың дана болып басылды. Кітаптар мен кітапшалардың
атауы бойынша екі есе артқанымен, олардың таралымы қысқарды. Қазіргі кезде
Қазақстандағы кітап өнімдері нарығы, сырттан әкелінетін өнімге тәуелді [3].
Кітап түрінің қомақты бөлігі Ресейден әкелінеді, бұл шамамен 60-80%
болады, себебі ресейлік кітап өндірісі, отандық өндіріске қарағанда
әлдеқайда жоғары. Бұл әрине Ресейдегі халық санының көптігіне жіне
көлемінің үлкендігіне байланысты. Біздегі бар мәліметтер бойынша, соңғы он
жылдың ішінде қазақстандық кітап өнімдерінің көлемі 2,5 есеге қысқарған,
оның есесіне шығарылатын кітаптардың атаулары бойынша жоғарылау байқалады.
Мысалы, 1991-1996 жылдар аралығында ең жоғары таралым Рауан баспасында
(қазіргі Мектеп баспасы)басылды, онда 1996 жылы 17 867 мың дана
таралыммен кітаптар басылды. Бірақ, одан кейінгі 1997-2000 жылдар
аралығында өндірістің төмендеуі байқалады.
2001-2003 жылдар аралығында баспа өнімдерін шығару жөнінде
Атамұра баспасы алға шықты (8000 мың дана). Ал, 2004-2008 жылдар
аралығында Мектеп баспасы мен Атамұра баспасы орташа алғанда 2000
данаға басып озып, қайтадан алға шықты. Мұндай үлкен таралымды басу,
оқулықтарды шығаруға байланысты екені белгілі.
Қазақстан Республикасы стастика Агенттігінің мәліметтері бойынша
республикада 307 көтерме сауда кітап дүкені,167 жеке дара сауда кітап
дүкені бар. Бұл дүкендер ірі қалаларда шоғырланған, мысалы, Алматыда – 145,
Астанада – 25 көтерме сауда дүкені бар. Облыс орталықтары, қалалар бойынша
алдыңғы қатарда Ақтөбе облысы – 37, одан кейінгі орындарда Шығыс Қазақстан
– 27 және Қарағанды облысында – 16 дүкен жұмыс істейді. Жеке дара сауда
кәсіпорындары бойынша да алдыңғы орындарда Алматы – 59 және Астана – 11.
Облыс орталықтары бойынша, Шығыс Қазақстанда – 27, Оңтүстік Қазақстанда –
14, Қарағандыда – 15, Қызылордада – 10 дүкен бар.
Мамандардың бағалауы бойынша, Алматы кітап саудасы нарығындағы жылдық
қаржы айналымы 45-50 миллион долларды құрайды. Бұл көрсеткіш, бүкіл
Республика бойынша қаржы айналымының 40%-ы. Алматыда Гулянда, Книжный
мир семьи, Академкнига, Эврика, Экономика С, Алматыкітап сияқты
ірі кітап дүкендері орналасқан. Солармен бірге, көптеген кіші-гірім
дүкендер мен көшедегі лотоктар сауда жасайды [4].
Кітаптың қасиеті сонау тылсым заманнан бүгінгі күнге дейін жоғары
бағаланып келгені белгілі. Л. Толстой Жақсы кітап щқу –ақылды адаммен
сырласқанмен бірдей, М.Горький Мен өз бойымдағы бар жақсылығым үшін
кітапқа борыштымын, М.Әуезов Көп жасаған білмейді, көп оқыған біледі деп
баға берген. Кітаптың сондай қасиеттерін ешкім жоққа шығара алмайды. Осыған
қарамастан қазіргі заманда кітапқа деген біраз салқындылық бар [5].
Қазір кітап ұстап оқыған, бұрынғыдай кітап сатып алған жандарды өте
сирек кездестіресің. Себебі –жұрттың күн көріс қамымен ақша табу жолына өте-
мөте ауытқып кетуінде. Тапқанменде кітап алуды ойына да алмайды.
Кітапханаларымыздың, кітап дүкендерінің азайып кеткендігі, тіпті жабылып
қалуы. Ақпарат министрлігінің өткізіп жүрген тендр бойынша шығарылатын
кітаптар біршама кітапханаларға жіберілетін сияқты. Оларды кім оқып жатқаны
белгісіз.
Баспа индустриясының нашар дамуына байланысты, қаржы айналымының
негізгі бөлігі кітап саудасымен айналысатын компаниялар үлесіне келеді.
Орнықты кітап саудасы қазіргі кезде Қазақстанда әрбір 50000 тұрғынға 1
кітап дүкені келеді. Өкінішке орай, кітап дүкендері, басқа сауда
дүкендерімен (азық-түлік, парфюмерия, киім-кешек) бәсекеге түсе алмайды,
олардың табыстары басқалардан төмен болғанымен, сауда алаңдарын жалға алу
бірдей.
90-жылдардың басында, Алматыда, өз тауарларын майда лотоктар арқылы
саудалайтын кітап саудагерлерімен қатар, тауарларын Академкнига
дүкендеріне өткізетін үш ірі кітап ұсынушы ұйым болған. Бұл дүкендер әлі
күнге дейін кітап сүйер қауымның көңілінен шығатын, өздерінің тұрақты
тұтынушылары бар алдыңғы қатардағы дүкендер болып қалды. Академкнига
дүкендеріне өз кітабын ұсынушылардың бірі кейіннен өзінің жеке кітап
саудасымен айналысатын Экономик'С фирмасын құрды, екіншісі МИС кітап
саудасы фирмасын ұйымдастырды (оның құрылтайшысы жақында бөлектеніп,
бүгінгі таңда басқа сауда маркасыменөз бизнестерін жалғастыруда), ал үшінші
кітап ұсынушы әлі күнге дейін Академкнига дүкендерін кітаптармен
қамтамасыз етіп келеді. Сонымен бірге, ол өзінің сауда нүктелерін ашып
отыр.
Осылайша, Алматыда Достық даңғылы мен Бөгенбай батыр көшесінің
қиылысында онша үлкен емес, бірақ кітап түр-түрі мен қызмет көрсету деңгейі
бойынша жақсы ұйымдастырылған жаңа Эврика дүкені пайда болды. Алматыдағы
кітап саудасы нарығындағы негізгі ойыншылар Эврика дүкендер желісі,
Гулянда сауда үйі, Алматыкітап дүкендері, Экономик'С дүкендер желісі
(Алматыда үш дүкені, Астанада екі және Ақтөбе, Шымкент, Тараз қалаларында
бір-бірден дүкендері бар), Руханият дүкені, Раритет компаниясының
Книжный мир семьи дүкені, Кітап әлемі дүкендері, сонымен бірге, 5-6
сауда нүктелері бар бір, екі жеке кәсіпкерлер және лоток арқылы сауда
жасайтындар, кейбір бағаулар бойынша коммерциялық көркем әдебиеттер
саудасының 30-40 пайызын иеленіп отыр. Екі жарым жыл бұрын аудио-видео
өнімдерін шығаратын ірі Меломан ритейлері кітап саудасына қызығушылық
таныта бастады.
Меломан сауда желісі аз уақыт ішінде Қазақстандағы кітап саудасы
нарығының 8%-ын иеленіп отыр. Қазіргі кезде Қазақстан бойынша маманданған
үш кітап дүкені, Меломан дүкендер жүйесі жанында 44 кітап саудасы
бөлімдері жұмыс істейді. Сауда алаңдары 50 ден 600 шаршы метрге дейін
жетеді. Компанияның Алматыда, Астанада, Екібастұзда, Оралда, Атырауда,
Қарағандыда, Қостанайда, Өскеменде, Семейде, Зыряновскіде, Таразда,
Шымкентте, Павлодарда сауда орындары жұмыс істейды.
Қазақстандық кітап саудасы нарығында Академкнига, Гулянда,
Bookmarket сияқты ойыншылар мен қатар, ресейлік Книжный город бәсекеге
түсуде [6].
2008 жылы Алматыда Bookmarket жаңа кітап дүкені ашылды, сол желтоқсан
айында, сауда алаңы 1000 шаршы метрден асатын, тағы бір аса ірі Книжный
город дүкені ашылды.
2009 жылдың көктемінде Книжный ОСТА дүкені мен 700 шаршы метрден
сауда алаңы бар, 60 мыңнан астам атаулы кітап түр-түрі ұстап тұра алатын
Гулянда кітап дүкендері ашылды. Дүкенге сатып алушылапды тарту
мақсатында, дүкен ішінде интернет-кафе, балалар ойнайтын алаң ашылған.
Қазіргі заманғы құралдармен жабдықталған кітап дүкендерінде электронды
іздеу жүйесі жұмыс істейді, онда әрбір кітаптың тұрағы көрсетілген.
Кітаптарды осы жүйе арқылы Booking, Bookmark, Книжный город,
Гулянда дүкендеріне тапсырыс беруге болады. Тұтынушылар үшін бұл қызмет
түрі тегін, ал тапсырысты орындау мерзімі, қазақстандық баспалардан шыққан
кітаптар үшін –екі күнге дейін, ал кітапты Ресейден іздеу керек болса -14-
тен 30 күнге дейін. Тек Booking дүкендер жүйесі күн сайын оннан аса, ал
Гулянда дүкенінде күн сайын елуден аса тапсырыстар қабылдайды.
Жоғарыда аттары аталған кітап саудасы компанияларының Астана мен облыс
орталықтарында сауда нүктелері бар. Қарағанды қаласындағы сатып алушылыр
белсенділігі ерекше жоғары, бұл қалада кітап саудасы жүйесі жақсы дамыған,
кітап саудалаушылар арасында қатты бәсекелестік бар.
Экономик'С кітап саудасы фирмасы 1992 жылдан бері ресейлік және
қазақстандық баспалардан шыққан кітаптарды таратуға маманданған. Олар
Қазақстандағы бірінші болып іскерлік тақырыптағы кітаптарды тартуға
кіріскен, Ресейдің, Қазақстанның және ТМД елдерінің баспаларынан шыққан
іскерлік тақырыптағы және аударма әдебиеттерінің толық жинағы бар. Бүгінгі
таңда олардың Астанада, Ақтөбеде және Қызылордада филиалдары жұмыс істейді.
Қазақстанның көптеген қалаларына ресейлік кітап өнімдері Алматы арқылы
емес, жақсы реттелген жеке каналдар арқылы таратылады. Мысалы, Қостанайға
ресейлік кітаптар Челябинск және Свердловск қалаларынан жеткізіледі.
Атырауға –Астрахан арқылы, Петропавловскіге –Омбы арқылы, Павлодар, Семей,
Өскемен, Көкшетау, Қарағанды қалаларына Новосибирск арқылы жеткізіледі.
Астанадағы кітаптардың көпшілігі Екатеринбург арқылы әкелінген.
2010 жылы қаңтар айында Кітап палатасы Алматы қаласы бойынша кітап
нарығын зерттеп, өзінің талдауын жасады.
Жоғарыда айтылған кітап саудасымен айналысатын мекемелердің
қызметкерлері сұрастырылды. Мысалға:
- Алматыкітап кітап дүкенінде –көбінесе қазақстандық кітаптар басым
(55% құрайды), қалғандары ресейлік кітаптар -45%. 2009 жылғы кітап
өнімдерінің бағасы 2008 жылмен салыстырғанда, біраз ғана көтерілді.
Қызметкерлерінің айтуы бойынша оқырмандар көбінесе балалар және көркем
әдебиеттерді, оқулықтарды сатып алады;
- Гулянда кітап дүкеніне келсек, осы дүкеннің қызметкерлерінің
пайымдауы бойынша көбінесе шетелден келген кітап өнімдері басым (75%
құрайды), демек қазақстандық кітап өнімдері 25% және де оқырмандар
негізінен анықтамалық, көркем әдебиеттер және оқулықтар сатып алады. Кейбір
кітап өнімдерінің ғана бағасы 2008 жылмен салыстырғанда, 2009 жылы едәуір
өскен.
- Келесі Экономик'С кітап дүкенінде қазақстандық басылымдар барлық
өнімдерінің 30% құрайды, ал қалған 70% кітаптар Ресейден, Украинадан,
Белорусиядан әкелінген. Оқырмандар негізінен көркем және балалар әдебиетін
оқулықтарды сатып алады.
- Эврика кітап дүкенінде де ресейлік өнім басым 70% құрайды, демек,
қазақстандық басылымдар 30% құрайды.
Әлі күнге дейін кітап тарату ісі республикалық деңгейде шешіле қойған
жоқ. Кеңес үкіметі кезіндегідей жолға қойылса, жаңа кітаптармен қауышар
оқырман да көп болар еді -деп ҚазАқпарат баспа коорпарациясының
президенті Қ.Қожамжарұлы Алтын Орда газетіне сұхбат берді.
Барлық мәселелерге қарамастан, қазақстандық әдебиет бөлігі біздің дара
кітап саудасында өсіп келеді. Кітаптардың барлық түрлерінің ішінде 20%
қазақстандық әдебиетті құрайды, ал балалар әдебиеті одан көбірек. Тағы айта
кететін жағдай, кітап басу барысында да қазақстандық әдебиет 20% құрайды,
бс жыл бұрын қазақстандық әдебиет 5-ақ % құраған. Қазіргі жағдай, барлық
кітаптардың сатылып кетуіне жіне сөрелерде қалмауын көрсетеді. Егер
баспалар нарыққа тигізетін жағдайларын бақылап отырса, жақын арада
келешекте қазақстандық әдебиет 30% құрайды, ал қолайлы болжамда -50%
болмақ.
Топ-книга компаниясы, біздегі компанияларға 50-60 мың кітап атаулары
көрсетілген толық электронды прайс-парақтарын ұсынып отырады, бірақ
жеткізілетін парақтардың бағалары біздегі кітап саудагерлері үшін қомақты
жеңілдіктер ұсынатын (25%-ға дейін), тікелей баспалардан алынатын
кітаптарға қарағанда қымбат.
Кітап саудасында негізгі көрсеткіштердің бірі, дара кітап саудасын
қазіргі заманға сай жабдықталған сауда алаңдарымен қамтамасыз ету болып
табылады. Алматыда бұл көрсеткіш түрі жағынан жабық дүкендерге ұқсас
объектілерді есептемегенде, 1 мың тұрғынға шаққанда 57 шаршы метрден
келеді. Сөз арасында айта кету керек, дамыған елдерде бұл көрсеткіш ондаған
есе жоғары. Мысалы, Парижде 1 мың тұрғынға 450 шаршы метр келсе, Варшавада
-350 шаршы метрден сауда алаңы келеді.
Одақ кезіндегі бұрынғы байланыстар үзілген соң, ресейлік кітаптармен
сауда жасауды қайта бастаған дүкендердің бірі – Академкнига дүкені болды.
Бұл дүкеннің тұтынушылар арасындағы беделі, кітап клубының бағалауы
бойынша бұдан бес бұрынғыға қарағанда төмендеген. Бұл әрине кітап түрінің
тұрақты жаңартылып тұрмауына байланысты. Дегенмен, жоғарғы оқу орындарына
арналған әдебиеттерді, философиялық, жаңа гуманитарлық циклдегі
әдебиеттерді оқырмандар алдымен осы дүкеннен іздейді. Бағасы қымбат
болғанымен, егер сізге Москвада бір апта бұрын шыққан кітап керек болса,
бұрынғысынша оны Академкнига дүкенінен табу ықтималдығы жоғары.
Алматыкітап компаниясының Алматыдағы дамыған дүкендер желісі, іс
жүзінде барлық оқырмандар тобының әртүрлі бағыттағы әдебиеттерге деген
сұранысын қанағаттандыра алады. Мемлекет орталығын Астана қаласына көшіруге
байланысты, Алматыкітап онда екі дүкен ашты.
МиС фирмасының қала бойынша кішкене кітап дүкендер желісі бар, олар
жақын маңдағы тұрғындардың сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталған.
Кітап сүйер қауым үшін бұл дүкендер онша қызығушылық танытпайды, оларға
арнайы бармайды. МиС фирмасы арнайы тақырыптарға маманданбаған, әртүрлі
басылымдармен бірге, негізінен жылтырақ басылымдарды саудалаумен
айналысады.
Гулянда сауда үйі басқаларға қарағанда, үлкен көрме алаңдары арқылы
ерекшеленеді. Фирманың кітап түрлі детективтер мен фантастика жанрдан
бастап, оқуықтарға дейін бар. Сонымен бірге сауданы өзінің интернет-дүкені
арқылы да жүргізеді.
Экономик'С фирмасы біздегі кітап саудагерлері ішіндегі жүйелі түрде
жұмыс жүргізетін, қазақстандық басылымдармен белсенді жұмыс жасайтын бірден-
бір фирма. Фирманың аталуынан көрінгендей, ол экономикалық, заң салалары
бойынша оқулықтар мен практикалық оқулықтар сатуға маманданған. Алматы
фирмаларының ішіндегі Қазақстанның басқа қалаларында өздерінің филиалдарын
ашып отырған жалғыз фирма, қазіргі кезде оның Астанада екі дүкені жұмыс
жасайды.
Экономик'С фирмасы кітап саудасы нарығында , басқаларға қарағанда
өркениетті жұмыс жасауға ұмтылады. Ол әртүрлі кітап саудасы
конференцияларына қатысып, өзінің кітап саудасы хабаршысын тұрақты басып
шығарады, сауданы интернет арқылы да жүргізеді.
Жұмыс істеп тұрған кітап дүкендерінің тізімі.
Ақмола облысы: Ника, Шоқан Уалиханов,
Алматы қаласы: Алматыкітап, Гулянда, Книжный город, Бастау,
Букинист, Жалын, Дастан, Любимая кгига, Мир учебников, Эврика,
Оқулықтар әлемі, ЭкономикС, Меломен, Книжный мир семьи,
Издательский дом азбука, Академкнига, Юридическая литература.
Астана қаласы: Железнодорожник, Office smart, Астана периодика,
Топ-книга астана, Аттау-астана.
Алматы облысы: Дом книги Мухамеджан Тынышбев, Қазақ-медиа.
Ақтөбе облысы: Дом книги Тахауи Ахтанов, Калам и К.
Атырау облысы: Дом книги академик Зиманов.
Шығыс Қазақстан облысы: Учебно-консалтинговая фирма бизнес информ,
Дом книги Шакарим.
Жамбыл оьлысы: Дом книги Шерхан Муртаза, Жақсылық.
Батыс Қазақстан облысы: Дом книги Жәңгір хан , Юридическая фирма
консультант [7].
Соңғы 10 жылдықта масс-медиа кеңістігінің (телеарна, Интернет) дамуына
байланысты бүкіл дүниежүзінде оқуға деген қызығушылық төмендеді. Қазіргі
кездегі қоғамның даму сатысында, елімізде оқу мәселесіне жаңа көзқарас
қалыптастыру керек, бұл мәселеге жеке қарамай, мемлекеттік мәселе ретінде
көтеру керек, мәселенің шешілуіне мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар мен
қатар, бизнес секторы да атсалысуы керек.
Ересек тұрғындар арасында мүлде кітап оқымайтындар халықтың 50 %-ын
құрайды. Білім беру мекемелерінде оқитын жастар, оқуына байланысты, негізгі
оқырмандар болып табылады. Бірақ жастар арасындағы оқырмандардың басым
көпшілігі іскерлік тақырыптағы әдебиеттерді оқумен шектеледі.
Жастардың мұндай әдебиеттерге көңіл бөлу себебі, мамандық алуға,
кездескен практикалық мәселелерді шешуге ұмтылысына байланысты. Балалар
арасындағы оқу –үлкен мәселе болып отыр, егер ата-анасының оқу мәдениеті
болмаса, балаларда бұл қасиет қалыптаспайды. Книголюб журналының мәліметі
бойынша, бүгінгі қазақстандық оқырмандардың жиынтық бейнесі мынадай – ол
жас шамасы 20-дан 30-ға дейінгі, айлық табысы 10000 теңгеден кем емес,
жоғары білімді немесе ғылыми дәрежесі бар жас адам. Орта статистикалық
қазақстандық жарты жылда 3,7 кітап сатып алады. Қазақстандықтардың тек 17%
-ы ғана белсенді оқырман, олар айына кем дегенде 1 кітап сатып алады.
Жекелеген адамдар не себептен қолына кітап алады деген сұрақты
қарастыру барысында, оны оқуға ынталандыратын бірнеше себептерді көрсетуге
болады. Бүгінгі күндегі қазақстандық оқырмандардың жағдайын талдайтын
болсақ, олардың 32%-ы детективті шығармалар, 35%-ы әйелдер романы, 10%-ы
классикалық шығармалар, 5%-ы поэзия және 17%-ы фантастика оқиды.
Халықтың әртүрлі топтарының кітап сатып алу үрдісін талдау, барлық
топтың өкілдерінің кітап сатып алуы төмендегенін көрсетеді, оның ішінде
белсенді сатып алушы болып саналатын, зиялы, қызметкерлер, инженерлер де
кітап сатып алуды азайтқан. Әлеуметтік жаңа топ өкілдері кәсіпкерлер мен
фермерлер арасында кітапқа деген сұраныс артқан жоқ.
Дегенмен, Қазақсан бұрын да оқырман мемлекет болған жәнебола береді.
Қазіргі заманда мемлекеттің экономикалық жағынан өркендеуі үшін жоғары
білікті сауатты мамандар қажет. Ол үшін халықтың рухани және зерделі
деңгейін көтерудің бірден бір жолы, ұлттың оқуға деген ынтасын арттыру
болып табылады.
II. Қазақстан нарығындағы "Қазығұрт", "Ол-Жас", "Ана тілі"
баспаларының өнімдерін негізге ала отырып бәсекеге қабілеттілігін зерттеу
Нарықты құраушы элементтің бірі - бәсеке. Осы орайда, қазақстан
баспалары арасында бәсекелестік жағдай қалыптастырып, болашақта
дүниежүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, әлемдік бәсекеге төтеп бере
алатындай иммунитет қалыптастыру мақсатын жүзеге асыру керек.
Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды
нәтижеге жету үшін жүріп отырған экомикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің
қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы мол алу үшін тауар өндірушілердің
бір-бірімен күресі. Екінші жағынан, ол нарық субъектілерінің өнімді өндіру
мен оны өткізудегі және капиталды қолдану сферасындағы ара-қатынастары.
Олай болса, әлемдік жарыста жеңімпаз болып шығуы үшін Қазақстан
баспаларының бәсекеге қабілеттілігі тиімді жүзеге асырылуы тиіс [8].
ХХ ғасырдың қыспағынан аман қалған баспалар енді нарыққа
бейімделіп, жаңаша саясатпен іс жүргізуде. Осы кезеңде баспалардың жаңа
нарықты жағдайға бейімделе бастауына ерік берілді. Ол негізінен мынадай
шарттардан тұрды:
-тақырыптық жоспарды ұтімді деген кітаптармен толтыру;
-өз бетінше арзанға түсетін қағаз көздерін қарастыру;
-кітап сатуды біртіндеп өз қолына ала бастау;
-баспаның құрылымын неғұрлым тиімді боларлықтай ықшамдау
-баспалар жанынан коммерциялық негізде тапсырыспен кітаптар шығару
ісін қолға алу;
Бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып, баспаларды, полиграфиялық
кәсіпорындарды түгелдей тегіс сақтап қалу үшін мемлекет тарапынан мейлінше
көмек көрсетілді. Нақты айтар болсақ, біріншіден, 1992 жылғы 15 сәуірдегі
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Мемлекеттік үкімет басқару органдарының бұқаралық
ақпарат құралдарын, мемлекеттік кітап шығару ісін нарықтық қатынастарға
көшу кезінде шұғыл шаралары туралы жарлығы болса, екіншіден, 2004-2006
жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы.
Кезең-кезеңмен жүргізілген жекешелендірудің, шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту саясатының арқасында баспалар бүгінде сол нарыққа
бейімделіп, нағыз маманданған ұйымға немесе ірі коорпорацияға айналып отыр.
Осы сөздердің дәлелі ретінде, бүгінде нарықтың қатал талаптарына төтеп
беріп, баспа ісінің жандануына үлес қосып отырған үш баспа төңірегінде ой
өрбітіп көрелік. Олар - Қазығұрт, Ана тілі және Ол-Жас баспалалары.
"АНА ТІЛІ" баспасы
Артына қайырылуды білмейтін ұшқыр да, ұлағатты уақыттың қай кезеңінде
болмасын халықтың мәдени рухани дамуының шарықтай шыңдалып, қанасына толар
қасиетінің кемел тартуы - сайып келгенде ұлттық сананың оянуына кеп
ұласады. Жаңа қадамдарға қарай бетбұрыс жасайтын мұндай халықтық сананың
талабы да табанды, мүддесі де мақсатты болады. Ұлттық сананың серпінді
үніне қоғам дамуы бейтарап қала алмайды, ол барынша бейімдік танытып,
ықыласты ыңғай береді. Ұлттық рухани талабына уақыттың өзгерістерінің үндес
келіп жатқан осынау бір кезеңінде қашаннан бері іште қайнап, сыртта
тұншығып келген тіл проблемасының айқын майдан ала бастауы заңды да еді,
бұл мәселеге аса жауапкершілікпен қарамай болмайтынын сезген әрі мойындаған
қоғамда қазақ тілінің жайы мемлекеттік деңгейде айтыла бастаған еді.
Қозғалыстар мен қоғамдардан басқа тіл мәселесін тікелей мемлекеттің
өзі қолға алуы керектігі айқындала бастасымен көп ұзамай қазақ тіліне
арналған арнайы шаралар қолға алына бастаған еді.
Соның бірі республикалық деңгейде қазақ тілінің өркендеуі мен дамуына
бірден-бір рухани серпін беретін баспаның керектігі айқын болғандай еді.
Міне, осындай ел күткен, халықтың толғағы жеткен мәселесінің бірі
ұлттық сананың сілкінісіне серпін берер қалауы іспетті болып арнайы
баспаның отау көтеруі еді.
Мұндағы мақсаттың түп төркіні түсінікті де қарапайым: әр халық өз
отанында ана тілін білуі керек, ана тілінде сөйлеуі керек, ана тілінде оқып
білім алуы керек... Бұл оның азаматтық құқы. Ал елдегі мемлекеттік тіл -
қазақ елінің тілі - мемлекеттік тіл болуы өзінен -өзі түсінікті жай. Өз
тіліңді білу, құрметтеу арқылы халқыңның тарихынан бастап тағылымына
дейінгі рухани қазыналардың бірін бойыңа да, ойыңа да сіңіре отырып жан
байлығы арқылы жұртының абыройын асыра аласың, оның намысы үшін күресе
білесің, болашағы үшін жауап бере аласың, өз еліңнің, халқыңның рухымен
тыныстай аласың, ұлттық болмысынды шындай аласың.
Мұндай дәрежеге жету үшін сенің рухани қазыналарың сарқылмауы керек.
Ол үшін тіліміздің кең құлаш жаюына, қазақ тілінің кең тыныс алуына қажетті
қайнарлардың көзін ашуымыз керек. Ондай қайнарлардың бірі қазақ тіліндегі
кітаптар. Міне, қазақ кітаптары көптеп шығарылмай тіліміздің көкжиегінің
кеңеюі екіталай екендігі баршаға белгілі болған осы кезеңде арнайы баспаның
ашылуы сәтті де құтты құбылыс болған еді.
Осы ретте "Ана тілі" баспасын құру жөнінде үкіметтің қаулысы шыққанын
атай кеткен жөн. Ол қаулы мәтіні төмендегідей:
ҚАЗАҚ ССР МИНИСТРЛЕР КЕҢЕСІ ҚАУЛЫСЫ
5 июнь, 1990 ж., №234 Алматы, Үкімет үйі
Қазақ ССР Мемлекеттік Баспасөз комитетінің
"Ана тілі" ("Родной язык") баспасын құру жөнінде
Қазақ ССР Министрлер кеңесі қаулы етеді:
Қазақ ССР мемлекеттік баспасөз комитетінің СССР мемлекеттік баспа
комитетімен, Қазақ ССР мемлекеттік жоспарлау комитетімен, Қазақ ССР финанс
министрлігімен келісе отырып, 1991 жылдың қаңтарынан бастап "Ана тілі"
("Родной язық") есептік-шаруашьшық негіздегі кітап баспасын ашу жөніндегі
ұсынысы қабылдансын.
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің Председателі Ұ.Қараманов
іс басқармасының меңгерушісі
Д. Селиванов
Осы шешімнен кейін көп ұзамай тұсауы кесілген баспа алға қойылған
міндеттерді жүзеге асыруға бет қойды.
Әрине, бұл өте күрделі де қасиетті міндет еді. Тіл - мемлекеттің
жүрегі екені даусыз, тілсіз мемлекет дүние жүзінде жоқ. Біздің тәуелсіздік
алғаннан кейінгі қазақ тілінің қауырт қалың қауымның қолдау - қамқорлығына
алынуы бүкіл халықтық парыз әрі мақсат болды. Ол үшін ең басты шаралары
қазақ мектептерінің көптеп ашылуын қолға алу және оған қажет қазақ
тіліндегі оқулықтарды, әдістемелерді көптеп шығару болды. Ал тілді
үйренушілер үшін тіл-ашарлар, сөздіктер мен анықтамалықтар, көмекші
құралдарды сала-сала бойынша көптен шығару өзінен өзі туындаған жайлар еді.
Тіл мамандары, қазақ тілінің білгірлері, мұғалімдер қауымына, тіл
жанашырларына, насихатшыларына бұл орайда орасан зор жауапкершілігі бар
міндеттер алға тартылды. Қазақ тілінің қолдану аясының кеңейе түсуіне
қазақ тіліндегі түрлі кітаптардың қандай рөл атқаратынын сезіне отырып
баспа өзінің тақырыптық жоспарларын соған лайықтап жасай білді.
Осындай күрделі де жауапты кезең - баспаның алғашқы аяқ алысы мен
құрылып қалыптасу жылдары жайлы баспа ардагері, жазушы-журналист, аудармашы
Сырым Бақтыгереев былай деп сыр шертеді:
- Жаңадан шаңырақ көтерген баспаның қашан да ең алғашқы өніміне ерекше
ынта қоятыны, оны нәрестесін күткендей күтетіні белгілі. Өз алдына енші
алып шыққан "Ана тілі" баспасының да нақ осындай күй кешкенінің куәгерімін.
Алғаш құрылғандағы ұзын санымыз он шақты адам едік. Директорымыз -
Мұхтар Құдайқұлов. Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі
республикалық комитетте жауапты қызмет атқарып жүрген жерінен келді, осыдан
сол бұрынырақ "Мектеп" баспасы бас редакторының орынбасары қызметін
атқарыпты. Киіктің асығындай, ширақ қимылдайтын, кесіп сөйлеуге бейім,
сергек ойлы жігіт көрінді. Әп дегеннен бауыр басып кеттік.
Үш-төрт бөлмеге қысылып-қымтырылып жайғасқан едік. Сондай күндердің
бірінде Оралдан бір авторымыз келді, әдебиет маманы, профессор, аты-жөні
М.Тілеужанов. Қолжазбасы туралы баспа директорымен сөйлесейін деген соң,
Мұқаңа ертіп апардым. Есікті ашып, "кіріңіз" десем, шегіншектей береді,
"жоқ, маған директордың өзі керек" дейді. "Кіріңіз, ақсақал, мен баспаның
директоры" деп Мұхтар күлімсірей орнынан көтерілгеннен кейін ғана ішке
енді. Шынында авторымызға күйкентайдың ұясындай тар бөлме мен киіктің
асығындай жас жігіт "республикалық баспа" және "баспа директоры" деген кең
ұғымдарға тар көрінуі әбден мүмкін де еді. Дегенмен осы жас жігіт "мен" деп
кеуде қағатындардың талайын отырғызып кететіндей қайратты, іскер болып
шықты. Техникалық, тұрмыстық проблемалардың қыспағында қалмай, бірден
баспаның шығармашылық жоспарын жасауға ден қойды. Мұхаң осыған қатысты
қызметкерлерді жиі шақырады, комитеттегілермен, ғалымдармен мазасыз
ақылдасып жүргені де күнделікті әңгімесінен белгілі. Ал бізде үн жоқ,
өйткені қоржында дым жоқ.
- Әрине, авторлар да, қолжазбалар да керек, - деп ол кесіп айтты, -
бірақ бізге ең алдымен баспаның бағытына орай оқулықтарды жүйелеп шығаруға,
ол үшін сол жүйенің өзін, оның авторлары мен тақырыптарын, орындалу
мерзімдерін айқындап алуымыз керек. Ал ол айтуға жеңіл болғанмен,
біліктілікті де, күш-жігерді де аямай жұмсауды қажет етеді. Осыған
сіздердің көмектерің қажет.
Сонымен жоспар жасауға кірісіп кеттік. Баспа директорының орынбасары
белгілі журналист, баспагер Ырым Кененбаевқа, баспаның бас редакторы,
белгілі жазушы М.Сүндетовке, тағы басқаларына нақты-нақты тапсырмалар
берілді. Мені, редакция меңгерушісі болып істейтінмін, республикалық Ұлттық
кітапханаға жіберді, сирек колжазбалар қорында отырып, құнды мұралар
іздестіруді тапсырды. Кітапхана басшылығының көмегімен баспамыздың
бағдарына, шығару мүмкіндігіне сай келеді-ау деген дүниелердің тізбесін
Мұхаңа әкеліп бердім. Соның ішінен Әбілғазы баһадүр ханның "Түрік
шежіресін" ("Шежіре-и түрк") баспаның тұңғыш кітабы ретінде шығару жөнінде
ұсыныс болды. Комитет те қолдады-ау деймін, директорымыз оны дереу көне
түрік тілінен қазіргі қазақ тіліне аударатын маман іздестіруді тапсырды.
Бұрын-соңды қазақ тіліне аударылмаған аса құнды мұраны ұлттық тілімізде
сөйлесетін маманды табу қиын болар деп күдіктенген едік, жоқ, араға көп күн
салмай-ақ баспаға ол, яғни көне түрік тілінің маманы, филология ғылымының
докторы Б.Әбілқасымовтың өзі іздеп келді. Шартқа отырдық. Бірақ, "Түрік
шежіресін" баспаның тұңғыш кітабы ретінде емес, жаңадан ашылған "Халық
қазынасы" сериясымен шығаруға келістік. Өйткені бұл кезде әдебиет және өнер
институты ұсынды-ау деймін, анығын білмедім, ұлы Мұхтардың, Мұхтар
Әуезовтің бұрын толық жарық көрмеген, кезіндегі белгілі себептермен
жазушының көптомдығына "күзеліп" енгізілген еңбегін, яғни қолжазбаның
түсініктемесін жазған және оның арнаулы редакторы болған филология
ғылымының докторы М.Мырзахметов айтқандай "қазақ әдебиетінің тарихына
арналған тұңғыш оқулықты" "Ана тілі" баспасы тұңғыш кітабы ретінде шығаруға
қуана-қуана кірісіп те кеткен-ді.
Тұңғыш кітапқа ақиық ақын, драматург, әдебиетіміздің ақсақалы
Ә.Тәжібаев алғы сөз жазды, Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент-
мүшесі, қазір академик Р.Нұрғалиев пікір білдірді. Сол кездің талабына сай,
қолжазбаға айтқан пікірінде, атақты ғалымның мынадай дерегі есімде калыпты.
"Естелігінде келтіргендей, Мұхтар мен Ғабиттің арасы суып жүрген күндердің
біріңде ақсақал қаламгеріміз Ә.Әбішев қос алыпты бітіру мақсатымен арағайын
болса керек, бірақ жүректегі салқындықты жылыту оңайға соқпай, ырғасу
созыла бергеннен кейін Ғабит: "Мен саған жау болсам, өзің де сақтай алмаған
мына дүниеңді жиырма жыл бойы сақтап жүрем бе?" деп алдына осы "Әдебиет
тарихын" тастай салғанда, Мұхаң қатты толқып: "Жоғалтып алған сәбиімді
қайтарғандай болдың-ау, Ғабит" деп кең құшағын аша беріпті" дей келіп
М.Әуезовтің 1925 жылы Ленинград университетінде оқып жүрген кезінде жазып,
1927 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген, бірақ іле-шала зиянды деп
табылып, түгелдей өртелген, мұқабасы жыртылып, сырты басқа қағазбен
қапталған осы еңбегін 1929 жылы Әдебиет баспасының директоры болып қызмет
атқарған Ғ.Мүсіреповтің осынша жыл ешкімге көрсетпей сақтап келгенін
мысалға келтірген еді ғалым.
Қазақ әдебиетінің тұңғыш оқулығы, баспамыздың тұңғыш кітабы - "Әдебиет
тарихына" 1990 жылғы 10 желтоқсанда қол қойылып, ол 1991 жылдың басында
қолымызға тиді. Сол күн әлі есімде. Ол кезде кітаптың тұсаукесерін жасау
рәсімі болмайтын, бірақ директорымыз бүкіл ұжымды жинап, бәрімізге оның бір-
бір данасын салтанатты түрде тапсырды. Мақтаныш үшін емес, расы сол, Мұхаң
"әуелі кітаптың редакторынан бастайын" деп, ең алдымен мені қапсыра
құшақтай, кітапты ұстатты. Айқарма бетіне бәріміздің қолымыз қойылған сол
кітап қазір ерекше ыстық, қойылған қолдарға қарап таңғаламын, алғашында он
шақты едік, алғаш өніміміз шыққанға дейінгі аз уақыттың ішінде отыз алтыға
жетіппіз. Тұңғыш кітабымызды еліміздің белгілі ғылым, қоғам қайраткерлеріне
арнайы барып сыйға тарттық. Мен әдебиетіміздің қазіргі алыптарының бірі,
академик жазушы З.Қабдолов ағамызға табыс ету қуанышына ие болдым.
Тапсырма айқын, ынта зор болғанмен жаңа баспаның ана тілімізге
арналған оқулықтарын жүйелі түрде шығарып кету оңай болған жоқ.
М.Құдайқұловтың тапсырмасымен Тіл білімі институтының директоры, академик
Ә.Хайдаровтың, Әдебиет және өнер институтының директоры, академик
С.Қирабаевтың қабылдауында болып, аталған институттардың жұмыс жоспарымен
танысып, баспаның мақсат-міндеттері туралы баяндап бердім. Жоғары лауазымды
атақты ғалымдар қат-қабат жұмыстарын алға тартып, төменгі буындарға
сілтеген жоқ, өздері ықыласты әңгімелесті, қай ғалымның қандай тақырыпты
тереңдей зерттеп жүргені, баспамыздың алдағы шығармашылық қызметіне
институт тарапынан қандай көмек көрсетуге болатыны туралы ашық айтып берді.
Мысалы, С.Қирабаев ағамыз әдебиет оқулықтарын жүйелеп шығару жөніндегі
ұсынысымызды бірден қолдады. Кезінде "Қазақ совет әдебиетінің очеркі" атты
көп томдық іргелі еңбектің қолға алынып, кейін тоқтап қалғанына, бұл
бағыттағы оқулықтардың жеке сипатта жазылып, жарияланып келе жатқанына
қынжылатынын жасырған жоқ. Егер, бұл жұмыс шындап қолға алынса, әдебиет
тарихын қандай кезеңдерге бөлуге болатыны және сол кезеңнің оқулықтарын қай
автордың жете зерттеп жүргені жайында мол мағлұмат берді.
Баспаның тақырыптық жоспары аталған институттар қызметкерлерінің
қатысуымен өз ішімізде талай рет талқыланды, республикалық комитеттің
сараптауынан өтті. Сөйтіп, тіл ғылымы бойынша "Тіл - күретамыр" сериясымен
оқулықтар мен оқу құралдарының тақырыптық жоспары жасалды. Авторлар
іріктелді. Көп ұзамай алғашқы өнімдер де шыға бастады.
"Қазақ әдебиетінің тарихы" сериясы да баспамыз бен Әдебиет және өнер
институты ұжымдарының бірлесе күш жұмсауымен өмірге келді. Серияның арнайы
қоғамдық алқасы құрылды. Алқа төрағасы болып С.Қирабаеи, мүшелері болып
Ж.Әзізханов, Ж.Дәдебаев, Ә.Дербісалиев, З.Серікқалиев, С.Қасқабасов,
М.Құдайқұлов бекітілді. Осы серия Н.Келімбетовтің VІ-ҮІІІ ғасырларда тасқа
қашап жазылған дастандардан бастап, қазақ хандығы құрылғанға дейінгі түркі
тілдес халықтардың бәріне ортақ әдеби мұраларды қамтитын "Ежелгі дәуір
одебиеті" атты оқулығымен ашылды. Оның хрестоматиялық оқу құралын белгілі
түріктанушы ғалым А.Қыраубаева құрастырды, ал белгілі әдебиетші - ғалым
М.Жолдасбеков алғы сөзін жазып, жалпы редакциясын басқарды.
Серияның екінші кітабы қазақ хандығы құрылып, ол ыдырай бастағанға
дейінгі кезеңді қамтиды. Оқулықты қарымды қаламгер, әдебиетші ғалым
М.Мағауин жазды. Ғылыми пайымы терең зерттеу еңбегінің негізінде оқулықты
"Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет" деген атпен ұсынды. Хрестоматиясын да
өзі құрастырды.
Үшінші кітап "XIX ғасыр әдебиеті" деп аталды. Авторы - әдебиетіміздің
осы кезеңі бойынша жоғары оқу орындарында ұзақ жылдар бойы дәріс оқып келе
жатқан көрнекті ғалым Х.Сүйіншалиев ағамыз. Хрестоматиялық оқу құралын
құрастыру да осы ағамызға жүктелді.
Мұхтар Құдайқұловтың қолға алған ісіне құштарлықпен кірісетіні сондай,
біз де оның тапсырмаларын ынтамен орындауға тырысатынбыз. Өйткені тапсырма
мейлінше түсінікті, ашық қойылатын, кейін көп проблема тудыра қоймайтын.
Комитеттегілермен де, авторлармен де тіл табыса білетін "Жазушы" баспасы
дәстүрлі түрде шығарып келе жатқан "Қазақ халық әдебиеті" сериясының "Ана
тіліне" көшуіне де М.Құдайқұлов аз еңбек сіңірген жоқ. Баспа ұжымында
тақырыптық жоспарды талқылауға арналған отырыстарымызға Әдебиет және өнер
институтының қол-жазбалар қорының жауапты кызметкерлері, белгілі ғалымдар
Ш.Ыбыраевтың, А.Сейдімбековтің талай рет қатысқаны, "Қазақ халық әдебиеті"
сериясының келесі кітаптарын қалай жоспарлау қажеттігі жөнінде пікір
бөліскені есімде. Ақыры, осы серияның тұңғыш кітабы ретінде Абылай хан,
Кенесары туралы жырлардан тұратын "Тарихи жырлардың" бірінші томы "Ана
тілінде" әзірленіп, 1993 жылы баспадан жарық көрді.
М.Құдайқұловтың тікелей қолдауымен "Халық қазынасы", "Халық перзенті"
атты сериялы кітаптар шығару қолға алынды. Ол кезде сталиндік қуғын-
сүргінге ұшыраған қайраткерлер толық ақталғанмен, олардың еңбектерін
жарыққа шығару қызу қолға алына қойған жоқ-ты. Жас ғалымдар Ғ.Әнесовтің,
А.Мектеповтің, Ш.Керімовтің зоология ғылымының тұңғыш қазақ профессоры,
энциклопедиялық білімпаз ғалым, қоғам қайраткері Х.Досмұхамедұлы туралы
"Ана тілі" газетінде жарияланған сериялы материалдары қызығушылық тудырды
да, газетке жас ғалымдарды іздеп бардым. Олар Х.Досмұхамедұлының еңбектерін
құрастырып беруге қуана келісті. "Халық қазынасы" сериясы белгілі
кайраткердің "Аламан" атты еңбегімен ашылды. Кейін осы сериямен Әбіғазының
"Түрік шежіресі" ("Шежіре - и түрік"), В.Радловтың (Фридрих Вильгельм)
"Алтын сандық" (ғалымның "Түркі халықтарының халық әдебиеті үлгілері" атты
он томдық еңбегінің қазақ фольклорына арналған үшінші томы бойынша
филология ғылымының докторы С.Қасқабасов, филология ғылымының кандидаты
К.Ісламжанұлы құрастырды, алғы сөзі мен түсініктемелерін жазды, араға бір
ғасырдай салып қайта жарияланды), Ә.Диваевтың 1924 жылы М.Жұмабайдың
тізушілігімен Ташкентте жарық көрген "Тарту" атты еңбегінің негізінде ол
нақ осы атпен қайта жарық көрді, еңбекті филология ғылымының кандидаты
Ф.Оразаева құрастырды, алғы сөзін және түсініктемесін жазды. Сондай-ақ
Махмұд Қашқаридың "Диуани лугат ат-түрк" атты еңбегін қазіргі қазақ тіліне
белгілі журналист Қанапия Бекетаев пен көне ұйғыр тілінің белгілі маманы,
филология ғылымының докторы Әрсен Ибатов аударды.
М.Құдайқұлов шебер ұйымдастырушы, ұмытпасам, орыс тілі мен әдебиетінің
маманы болғанмен ұлттық тіліміздің үлкен жанашыры еді. Баспаның
ұйымдастырылу кезеңіндегі қат-қабат жұмыстарының арасында, бірде
"республикамызда түрік мәдениеті мен өнерінің онкүндігі өтейін деп жатыр,
қысқа уақытта қазақша-түрікше тілашар әзірлеу керек, Мәдениет министрлігі
арнайы тапсырма беріп отыр" деді. Тілашарды жазып, шығаруға берілген уақыт
айға да жетпейді. Дереу Тіл білімі институтына шықтық. Тілашардың қазақ
тіліндегі нұсқасын жазу онша қиындыққа соққан жоқ, Фадли Олиев деген ұлты
түрік, қазақ тілін ана тіліндей білетін жас ғалым да табыла кетті. Фадли
екеуміздің "Қазақша-түрікше тілашарымыз" он мың данамен шығарылып, Мәдениет
министрлігіне белгіленген уақытында тапсырылды. Баспаны басқарған екі
жылдай уақыт ішінде М.Құдайқұлов кейін шын мәнінде қимас сезіммен еске
алатындай осындай жақсы әсер қалдыра білді".
Осылайша баспаның тірегі қашанда - авторлар екені белгілі. Білікті де
кең танымал авторлар құрамымен жұмыс істеу - баспадан шығар сапалы да
сындарлы басылымдардың кепілі. Негізгі тақырыптарды нұсқаға ала отырып
ауқымды жоспар жасауда авторлармен творчестволық ынтымақта болу - оқырманға
керекті кітаптардың жоспарын түзуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
I.ТАРАУ.Қазақстан кітап сауда
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 6
II.ТАРАУ. Қазақстан нарығындағы Қазығұрт, Ол-Жас, Ана тілі
баспаларындағы өнімдерді негізге ала отырып бәсекеге қабілеттілігін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 15
III.ТАРАУ. Кітап және нарық
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 43
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 47
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 49
Кіріспе
Кітап ісінің жағдайы бірнеше ғасырлар бойы қоғамның дамуын
белгілейтін басым жағы болғанын тарихи тәжірибе куәландырады.
Қай елде болса да, кітап баспа ісінің қаншалықты кең көлемде және
нәтижелі қызмет істеуіне байланысты, сол елдің жалпы экономикалық және
әлеуметтік – саяси жағдайы туралы жормалдауға болады. Кездейсоқ емес
экономикасы жоғары дамыған елдердің көбісінде өрістеген және өскен баспа
жүйесі бар.
Ақпаратты сақтау мен берудің бірегей бұлағы – кітап -әлемдік даму
барысында өзгереді, қалыптасады, бірақ өзінің ұстанымын жоғалтпайды. Баспа
өндірісі соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге қызметін
жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап – қоғамдық
сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты
құралы.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, міндеті мен
мақсаты, тәсілдік негіздері, зерттеудің нысаны, зертеудің құрылымына
сипатама беріледі.
Қазір кітап ұстап оқыған, бұрынғыдай кітап сатып алған жандарды өте
сирек кездестіресің. Себебі –жұрттың күн көріс қамымен ақша табу жолына өте-
мөте ауытқып кетуінде. Тапқанменде кітап алуды ойына да алмайды.
Кітапханаларымыздың, кітап дүкендерінің азайып кеткендігі, тіпті жабылып
қалуы. Ақпарат министрлігінің өткізіп жүрген тендр бойынша шығарылатын
кітаптар біршама кітапханаларға жіберілетін сияқты. Оларды кім оқып жатқаны
белгісіз.
Баспа индустриясының нашар дамуына байланысты, қаржы айналымының
негізгі бөлігі кітап саудасымен айналысатын компаниялар үлесіне келеді.
Орнықты кітап саудасы қазіргі кезде Қазақстанда әрбір 50000 тұрғынға 1
кітап дүкені келеді. Өкінішке орай, кітап дүкендері, басқа сауда
дүкендерімен (азық-түлік, парфюмерия, киім-кешек)бәсекеге түсе алмайды,
олардың табыстары басқалардан төмен болғанымен, сауда алаңдарын жалға алу
бірдей [1].
Дипломдық жұмыста Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан бастап еліміздің
кітап саудасы жүйесі, баспалардан шыққан өнімдердіңбәсекеге төтеп беруі,
кітап пен нарықтың арасындағы байланыс жағдайлары зерттелген. Нарықты
құраушы элементтердің бірі –бәсеке. Осы орайда Қазақстан баспалары арасында
бәсекелестік жағдай қалыптастырып, болашақта дүние жүзілік сауда ұйымына
кірер болсақ, әлемде бәсекеге төтеп бере алатындай иммунитет қалыптастыру
мақсатынжүзеге асыру керек. Ал, біздегі жеке баспалар жеке баспалар
бәсекені басқаша түсінеді, баспагерлер тарапынан айтылатын бір ғана
проблема тендр. Шын мәнінде бір баспа жақсы кітап басып, оның аты шығып
жатса қуану керек. Міне осындай проблемалар бүгінгі күні өзекті болып
табылады. Қазақстандағы кітап саудасы атты бірінші тарауда негізінен
Қазақстандағы ірі басплар жағдайы, кітаптың таралу жолдары жайында
жазылған. Қазақстан кітап саудасы нарығының негізгі деген кітап
дүкендерінің жұмысына тоқталдым. Кітап дүкендері қайда көп шоғырланғаны,
облыстардағы ірі кітап дүкендері кітапты қайдан, қалай алады деген сұрақтар
өз шешімін тапты. Жекшелендірілген кітап сауда дікендері оқырманға ұсынатын
жаңалықтары туралы зерттедім.
"Қазығұрт, Ана тілі, Ол-Жас баспаларынан шығатын өнімдердің
бәсекеге қабілеттілігін зерттеу" деп аталатын екінші тарауда осы жекеменшік
баспалардың өнімі жайында, шыққан басылымдар қандай дүкендерге барып жатыр,
олардың ерекшеліктері тұрғысында біршама зерттеулер жүргізілді. Ал, Кітап
және нарық қатынастары деп аталатын үшінші тарауда алдымен барлығы нарыққа
бейімденген заманда кітап өз саудасын қалай жүргізуде, кітап өтімді ету
үшін қандай жағдайлар жасалуда деген, кітап дүкендеріндегі сөрелерден
оқырман қандай басылымды көп алады деген сұрақтар қарастырылған.Қазіргі
Қазақстанның кітап баспа жүйесінің қалыптасуы мен дамуын зерттеу барысында,
іс жүргізудің әкімшілік-басшылық әдісінен нарық әдісіне өтпелі кезеңін
жеңуіне әсер еткен негізгі себепкер шартары анықталды.
Зерттеудің өзектілігі:Қазақстан нарығында жұмыс жасап жатқан
баспалардан шығатын өнім сапасына, таратылу мен сату жолдарына тоқталып
негізгі ныандарын ашып көрсетуге тырыстым. Сондай-ақ, баспалар мен кітап
сататын дүкендер арсындағы қарым-қатынас, баспалардан шығатын өнімдердің
бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру немесе ие болуына көмектесу турасында
басы бүтін ғылыми жоқтығына көз жеткізе отырып, осы олқылықтың орнын
толтыру мақсатында ізденістер жүргізіп, ғылыми айналымға енгізуге тырыстым.
Зертеудің мақсаты мен міндеттері: Қазақстандық кітап саудасы нарығында
өз баспаларымыздың өнімінің сатылу тәсілдері мен әдістерін қарастыруды
мақсат еттім. Қазіргі кітап баспа жүйесінің қалыптасуы мен дамуын зерттеу
барысында біршама мәселелерге тап болдық. осы мақсатта:
- жеке кәсіптік сипатқа айналған кітап дүкендерінің бүгінгі бейнесі мен
жұмысын талдау;
- баспадан шыққан өнімдердің нарыққа бейімделігі;
- нарық заманындағы кітаптың құнын анықтау;
- өзге де тың тәсілдерді анықтау көзделді.
Зерттеудің тәсілдік негіздері: Бітіру жұмысында теориялық талдау,
салыстырмалы –сараптамалық баға беру мен ғылыми тұрғыдан тұжырымдап
дәлелдеу әдістері қолданылды. Кітап сату ісіндегі жаңа әдістерінің бұрынғы
зерттеулер мен ақпаратты беру тәсілдерінің ертеден белгілі теориялық-
танымдық тұжырымдамаларға сәйкатігі саоыстырмалы түрде анықтаоды.
Зерттеудің нысаны: Басты деректемелік негіз ретінде ірі баспалар
шоғырлар БАСПАЛАР ҮЙІ-нің және ҚР ҰҒА-ның кітапханасы мен бүкіләлемдік
ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме жасадым. Сондай-ақ қазақстандық
баспалар жайында жазылған баспасөздер мен ғылыми туындыларда негізгі құрал
ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгң 3 тараудан,
қорытынды, сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Қазақстандағы кітап саудасы
Қазақстанның тәуелсіздік алуы бүкіл баспа ісінің дамуына жаңа
серпін берді. 1991 жылы Қазақстан Республикасындағы Кітап палатасында
Рауан, Жалын, Жазушы, Қазақстан, Өнер сияқты небәрі 12 баспа
тіркелген болса, қазіргі кезде олардың саны едәуір өскен. Қазіргі 2010
жылдың қаңтар айында Қазақстан Республикасы жүйесінде, Қазақстан
Республикасы Ұлттық мемлекеттік кітап палатасында тіркелген баспалар мен
баспа ісімен айналысатын ұйымдар саны 284-ке жеткен .
Қазақстанда шығарылатын барлық басылымдарының Алматы мен Астана
қалаларындағы баспалардан шығарылатын бөлігі, кітаптар мен кітапшалар атауы
бойынша 78% болса, жалпы таралымы бойынша 90%-ын құрайды.
Дәл осындай жағдай барлық дамыған кітап шығарушы елдерде байқалады,
барлық елдерде дерлік, жалпы ұлттық кітап өнімдерінің негізгі бөлігін
шығаратын бір-екі ірі кітап орталығын ерекшелеуге болады. Қытайда, ерте
заманнан бері кітап шығарудың орталығы болып саналатын, Қытайдың астанасы
Бейжин мен портты қала мегаполис Шанхайды айтуға болады. Испанияда испан
тіліндегі кітаптарды шығаратын орталық Мадридтің төңірегіне шоғырланған, ал
каталон тіліндегі кітаптар – Барселонада шығады. Осы сияқты жағдай Ресейге
де тән, кітап бизнесінің басым бөлігі Мәскеу мен Санкт-Петербургке тиесілі.
Қазақстаның территориялық ерекшелігіне байланысты қазақстандық
кітап нарығындағы баспа жүйесін екі топқа бөлуге болады: астаналық және
аймақтық. Жалпы шығарылатын баспасөз өнімдерінің ішіндегі аймақтарда
шығарылатын баспа өнімдерінің үлесі өте аз. Олай болуының басты, себебі
кітап нарығы бизнесінің монополизациялануы. Астаналық екі қаладағы баспа
индустрациясының бірнеше алыптары, кітап нарығындағы жағдайды толықтай
бақылауда ұстайды[2].
жылдар Кітаптар мен кітапшалар Таралымы, мың дана
саны
1991 1534 32327
1992 1226 30512
1993 1159 25267
1994 1148 18999
1995 1115 13051
1996 1226 21014
1997 1015 13148
1998 1384 17592
1999 1301 11540
2000 1777 9781
2001 2400 12629
2002 3031 13419
2003 3576 14403
2004 3906 12765
2005 3478 13869
2006 4121 13671
2007 4211 12819
2008 4611 12387
1 кесте. 1991 жылдан 2008 жылға дейінгі кітаптар мен кітапшалар.
Кітаптар мен кітапшалар шығаруын көрсететін кестеге талдау жасау
нәтижесінде, 1991 жылдан 2001 жылға дейінгі аралықта қазақстандық кітап
өнімдерінің таралымы 2,5 есе кеміп кеткенін көреміз. Кітап палатасының
мәліметтері бойынша, 1991 жылы шығарылған кітаптар мен кітапшалар саны
аталуы бойынша 1534, жалпы таралымы 32 327 дана, ал пайыздық көрсеткіші
бойынша 4,5% болды. Таралымы 16% деңгейде, 1992 жылы кітаптар мен
кітапшалар саны аталуы бойынша 1224, жалпы таралымы 30 512 дана, бұл жылы
кітаптар мен кітапшалар саны 308-ге кеміп кетті, яғни пайыздық көрсеткіші
3,5 құрады. Таралым саны 815мың данаға кеміді, бұл жалпы санның 15%-ы.
1991 жлмен салыстырғанда 1994, 1995 жылдары кітаптар мен кітапшалар
шығару одан әрі кеми түсті. Мысалы, 1994 жылы 1148 кітаптар мен кітапшалар
таралымы 18 999 мың дана болып басылды, бұлар тиісінше 3,3% және 9,5%
құрайды. 1995 жылы барлығы 115 атаулы басылым, 13 051 мың таралыммен
шығарылды, бұлар тиісінше 3,2% және 6,5% болды, бұл өткен жылмен
салыстырғанда атауы жөнінде 419-ға немесе 3%-ға кем.
2001 жылы кітаптар мен кітапшалар шығару, 1995 жылмен салыстырғанда
2 есе артты. 2008 жылы ең көп, 4611 атаулы кітаптар мен кітапшалар, жалпы
таралымы 12 миллион 387 мың дана болып басылды. Кітаптар мен кітапшалардың
атауы бойынша екі есе артқанымен, олардың таралымы қысқарды. Қазіргі кезде
Қазақстандағы кітап өнімдері нарығы, сырттан әкелінетін өнімге тәуелді [3].
Кітап түрінің қомақты бөлігі Ресейден әкелінеді, бұл шамамен 60-80%
болады, себебі ресейлік кітап өндірісі, отандық өндіріске қарағанда
әлдеқайда жоғары. Бұл әрине Ресейдегі халық санының көптігіне жіне
көлемінің үлкендігіне байланысты. Біздегі бар мәліметтер бойынша, соңғы он
жылдың ішінде қазақстандық кітап өнімдерінің көлемі 2,5 есеге қысқарған,
оның есесіне шығарылатын кітаптардың атаулары бойынша жоғарылау байқалады.
Мысалы, 1991-1996 жылдар аралығында ең жоғары таралым Рауан баспасында
(қазіргі Мектеп баспасы)басылды, онда 1996 жылы 17 867 мың дана
таралыммен кітаптар басылды. Бірақ, одан кейінгі 1997-2000 жылдар
аралығында өндірістің төмендеуі байқалады.
2001-2003 жылдар аралығында баспа өнімдерін шығару жөнінде
Атамұра баспасы алға шықты (8000 мың дана). Ал, 2004-2008 жылдар
аралығында Мектеп баспасы мен Атамұра баспасы орташа алғанда 2000
данаға басып озып, қайтадан алға шықты. Мұндай үлкен таралымды басу,
оқулықтарды шығаруға байланысты екені белгілі.
Қазақстан Республикасы стастика Агенттігінің мәліметтері бойынша
республикада 307 көтерме сауда кітап дүкені,167 жеке дара сауда кітап
дүкені бар. Бұл дүкендер ірі қалаларда шоғырланған, мысалы, Алматыда – 145,
Астанада – 25 көтерме сауда дүкені бар. Облыс орталықтары, қалалар бойынша
алдыңғы қатарда Ақтөбе облысы – 37, одан кейінгі орындарда Шығыс Қазақстан
– 27 және Қарағанды облысында – 16 дүкен жұмыс істейді. Жеке дара сауда
кәсіпорындары бойынша да алдыңғы орындарда Алматы – 59 және Астана – 11.
Облыс орталықтары бойынша, Шығыс Қазақстанда – 27, Оңтүстік Қазақстанда –
14, Қарағандыда – 15, Қызылордада – 10 дүкен бар.
Мамандардың бағалауы бойынша, Алматы кітап саудасы нарығындағы жылдық
қаржы айналымы 45-50 миллион долларды құрайды. Бұл көрсеткіш, бүкіл
Республика бойынша қаржы айналымының 40%-ы. Алматыда Гулянда, Книжный
мир семьи, Академкнига, Эврика, Экономика С, Алматыкітап сияқты
ірі кітап дүкендері орналасқан. Солармен бірге, көптеген кіші-гірім
дүкендер мен көшедегі лотоктар сауда жасайды [4].
Кітаптың қасиеті сонау тылсым заманнан бүгінгі күнге дейін жоғары
бағаланып келгені белгілі. Л. Толстой Жақсы кітап щқу –ақылды адаммен
сырласқанмен бірдей, М.Горький Мен өз бойымдағы бар жақсылығым үшін
кітапқа борыштымын, М.Әуезов Көп жасаған білмейді, көп оқыған біледі деп
баға берген. Кітаптың сондай қасиеттерін ешкім жоққа шығара алмайды. Осыған
қарамастан қазіргі заманда кітапқа деген біраз салқындылық бар [5].
Қазір кітап ұстап оқыған, бұрынғыдай кітап сатып алған жандарды өте
сирек кездестіресің. Себебі –жұрттың күн көріс қамымен ақша табу жолына өте-
мөте ауытқып кетуінде. Тапқанменде кітап алуды ойына да алмайды.
Кітапханаларымыздың, кітап дүкендерінің азайып кеткендігі, тіпті жабылып
қалуы. Ақпарат министрлігінің өткізіп жүрген тендр бойынша шығарылатын
кітаптар біршама кітапханаларға жіберілетін сияқты. Оларды кім оқып жатқаны
белгісіз.
Баспа индустриясының нашар дамуына байланысты, қаржы айналымының
негізгі бөлігі кітап саудасымен айналысатын компаниялар үлесіне келеді.
Орнықты кітап саудасы қазіргі кезде Қазақстанда әрбір 50000 тұрғынға 1
кітап дүкені келеді. Өкінішке орай, кітап дүкендері, басқа сауда
дүкендерімен (азық-түлік, парфюмерия, киім-кешек) бәсекеге түсе алмайды,
олардың табыстары басқалардан төмен болғанымен, сауда алаңдарын жалға алу
бірдей.
90-жылдардың басында, Алматыда, өз тауарларын майда лотоктар арқылы
саудалайтын кітап саудагерлерімен қатар, тауарларын Академкнига
дүкендеріне өткізетін үш ірі кітап ұсынушы ұйым болған. Бұл дүкендер әлі
күнге дейін кітап сүйер қауымның көңілінен шығатын, өздерінің тұрақты
тұтынушылары бар алдыңғы қатардағы дүкендер болып қалды. Академкнига
дүкендеріне өз кітабын ұсынушылардың бірі кейіннен өзінің жеке кітап
саудасымен айналысатын Экономик'С фирмасын құрды, екіншісі МИС кітап
саудасы фирмасын ұйымдастырды (оның құрылтайшысы жақында бөлектеніп,
бүгінгі таңда басқа сауда маркасыменөз бизнестерін жалғастыруда), ал үшінші
кітап ұсынушы әлі күнге дейін Академкнига дүкендерін кітаптармен
қамтамасыз етіп келеді. Сонымен бірге, ол өзінің сауда нүктелерін ашып
отыр.
Осылайша, Алматыда Достық даңғылы мен Бөгенбай батыр көшесінің
қиылысында онша үлкен емес, бірақ кітап түр-түрі мен қызмет көрсету деңгейі
бойынша жақсы ұйымдастырылған жаңа Эврика дүкені пайда болды. Алматыдағы
кітап саудасы нарығындағы негізгі ойыншылар Эврика дүкендер желісі,
Гулянда сауда үйі, Алматыкітап дүкендері, Экономик'С дүкендер желісі
(Алматыда үш дүкені, Астанада екі және Ақтөбе, Шымкент, Тараз қалаларында
бір-бірден дүкендері бар), Руханият дүкені, Раритет компаниясының
Книжный мир семьи дүкені, Кітап әлемі дүкендері, сонымен бірге, 5-6
сауда нүктелері бар бір, екі жеке кәсіпкерлер және лоток арқылы сауда
жасайтындар, кейбір бағаулар бойынша коммерциялық көркем әдебиеттер
саудасының 30-40 пайызын иеленіп отыр. Екі жарым жыл бұрын аудио-видео
өнімдерін шығаратын ірі Меломан ритейлері кітап саудасына қызығушылық
таныта бастады.
Меломан сауда желісі аз уақыт ішінде Қазақстандағы кітап саудасы
нарығының 8%-ын иеленіп отыр. Қазіргі кезде Қазақстан бойынша маманданған
үш кітап дүкені, Меломан дүкендер жүйесі жанында 44 кітап саудасы
бөлімдері жұмыс істейді. Сауда алаңдары 50 ден 600 шаршы метрге дейін
жетеді. Компанияның Алматыда, Астанада, Екібастұзда, Оралда, Атырауда,
Қарағандыда, Қостанайда, Өскеменде, Семейде, Зыряновскіде, Таразда,
Шымкентте, Павлодарда сауда орындары жұмыс істейды.
Қазақстандық кітап саудасы нарығында Академкнига, Гулянда,
Bookmarket сияқты ойыншылар мен қатар, ресейлік Книжный город бәсекеге
түсуде [6].
2008 жылы Алматыда Bookmarket жаңа кітап дүкені ашылды, сол желтоқсан
айында, сауда алаңы 1000 шаршы метрден асатын, тағы бір аса ірі Книжный
город дүкені ашылды.
2009 жылдың көктемінде Книжный ОСТА дүкені мен 700 шаршы метрден
сауда алаңы бар, 60 мыңнан астам атаулы кітап түр-түрі ұстап тұра алатын
Гулянда кітап дүкендері ашылды. Дүкенге сатып алушылапды тарту
мақсатында, дүкен ішінде интернет-кафе, балалар ойнайтын алаң ашылған.
Қазіргі заманғы құралдармен жабдықталған кітап дүкендерінде электронды
іздеу жүйесі жұмыс істейді, онда әрбір кітаптың тұрағы көрсетілген.
Кітаптарды осы жүйе арқылы Booking, Bookmark, Книжный город,
Гулянда дүкендеріне тапсырыс беруге болады. Тұтынушылар үшін бұл қызмет
түрі тегін, ал тапсырысты орындау мерзімі, қазақстандық баспалардан шыққан
кітаптар үшін –екі күнге дейін, ал кітапты Ресейден іздеу керек болса -14-
тен 30 күнге дейін. Тек Booking дүкендер жүйесі күн сайын оннан аса, ал
Гулянда дүкенінде күн сайын елуден аса тапсырыстар қабылдайды.
Жоғарыда аттары аталған кітап саудасы компанияларының Астана мен облыс
орталықтарында сауда нүктелері бар. Қарағанды қаласындағы сатып алушылыр
белсенділігі ерекше жоғары, бұл қалада кітап саудасы жүйесі жақсы дамыған,
кітап саудалаушылар арасында қатты бәсекелестік бар.
Экономик'С кітап саудасы фирмасы 1992 жылдан бері ресейлік және
қазақстандық баспалардан шыққан кітаптарды таратуға маманданған. Олар
Қазақстандағы бірінші болып іскерлік тақырыптағы кітаптарды тартуға
кіріскен, Ресейдің, Қазақстанның және ТМД елдерінің баспаларынан шыққан
іскерлік тақырыптағы және аударма әдебиеттерінің толық жинағы бар. Бүгінгі
таңда олардың Астанада, Ақтөбеде және Қызылордада филиалдары жұмыс істейді.
Қазақстанның көптеген қалаларына ресейлік кітап өнімдері Алматы арқылы
емес, жақсы реттелген жеке каналдар арқылы таратылады. Мысалы, Қостанайға
ресейлік кітаптар Челябинск және Свердловск қалаларынан жеткізіледі.
Атырауға –Астрахан арқылы, Петропавловскіге –Омбы арқылы, Павлодар, Семей,
Өскемен, Көкшетау, Қарағанды қалаларына Новосибирск арқылы жеткізіледі.
Астанадағы кітаптардың көпшілігі Екатеринбург арқылы әкелінген.
2010 жылы қаңтар айында Кітап палатасы Алматы қаласы бойынша кітап
нарығын зерттеп, өзінің талдауын жасады.
Жоғарыда айтылған кітап саудасымен айналысатын мекемелердің
қызметкерлері сұрастырылды. Мысалға:
- Алматыкітап кітап дүкенінде –көбінесе қазақстандық кітаптар басым
(55% құрайды), қалғандары ресейлік кітаптар -45%. 2009 жылғы кітап
өнімдерінің бағасы 2008 жылмен салыстырғанда, біраз ғана көтерілді.
Қызметкерлерінің айтуы бойынша оқырмандар көбінесе балалар және көркем
әдебиеттерді, оқулықтарды сатып алады;
- Гулянда кітап дүкеніне келсек, осы дүкеннің қызметкерлерінің
пайымдауы бойынша көбінесе шетелден келген кітап өнімдері басым (75%
құрайды), демек қазақстандық кітап өнімдері 25% және де оқырмандар
негізінен анықтамалық, көркем әдебиеттер және оқулықтар сатып алады. Кейбір
кітап өнімдерінің ғана бағасы 2008 жылмен салыстырғанда, 2009 жылы едәуір
өскен.
- Келесі Экономик'С кітап дүкенінде қазақстандық басылымдар барлық
өнімдерінің 30% құрайды, ал қалған 70% кітаптар Ресейден, Украинадан,
Белорусиядан әкелінген. Оқырмандар негізінен көркем және балалар әдебиетін
оқулықтарды сатып алады.
- Эврика кітап дүкенінде де ресейлік өнім басым 70% құрайды, демек,
қазақстандық басылымдар 30% құрайды.
Әлі күнге дейін кітап тарату ісі республикалық деңгейде шешіле қойған
жоқ. Кеңес үкіметі кезіндегідей жолға қойылса, жаңа кітаптармен қауышар
оқырман да көп болар еді -деп ҚазАқпарат баспа коорпарациясының
президенті Қ.Қожамжарұлы Алтын Орда газетіне сұхбат берді.
Барлық мәселелерге қарамастан, қазақстандық әдебиет бөлігі біздің дара
кітап саудасында өсіп келеді. Кітаптардың барлық түрлерінің ішінде 20%
қазақстандық әдебиетті құрайды, ал балалар әдебиеті одан көбірек. Тағы айта
кететін жағдай, кітап басу барысында да қазақстандық әдебиет 20% құрайды,
бс жыл бұрын қазақстандық әдебиет 5-ақ % құраған. Қазіргі жағдай, барлық
кітаптардың сатылып кетуіне жіне сөрелерде қалмауын көрсетеді. Егер
баспалар нарыққа тигізетін жағдайларын бақылап отырса, жақын арада
келешекте қазақстандық әдебиет 30% құрайды, ал қолайлы болжамда -50%
болмақ.
Топ-книга компаниясы, біздегі компанияларға 50-60 мың кітап атаулары
көрсетілген толық электронды прайс-парақтарын ұсынып отырады, бірақ
жеткізілетін парақтардың бағалары біздегі кітап саудагерлері үшін қомақты
жеңілдіктер ұсынатын (25%-ға дейін), тікелей баспалардан алынатын
кітаптарға қарағанда қымбат.
Кітап саудасында негізгі көрсеткіштердің бірі, дара кітап саудасын
қазіргі заманға сай жабдықталған сауда алаңдарымен қамтамасыз ету болып
табылады. Алматыда бұл көрсеткіш түрі жағынан жабық дүкендерге ұқсас
объектілерді есептемегенде, 1 мың тұрғынға шаққанда 57 шаршы метрден
келеді. Сөз арасында айта кету керек, дамыған елдерде бұл көрсеткіш ондаған
есе жоғары. Мысалы, Парижде 1 мың тұрғынға 450 шаршы метр келсе, Варшавада
-350 шаршы метрден сауда алаңы келеді.
Одақ кезіндегі бұрынғы байланыстар үзілген соң, ресейлік кітаптармен
сауда жасауды қайта бастаған дүкендердің бірі – Академкнига дүкені болды.
Бұл дүкеннің тұтынушылар арасындағы беделі, кітап клубының бағалауы
бойынша бұдан бес бұрынғыға қарағанда төмендеген. Бұл әрине кітап түрінің
тұрақты жаңартылып тұрмауына байланысты. Дегенмен, жоғарғы оқу орындарына
арналған әдебиеттерді, философиялық, жаңа гуманитарлық циклдегі
әдебиеттерді оқырмандар алдымен осы дүкеннен іздейді. Бағасы қымбат
болғанымен, егер сізге Москвада бір апта бұрын шыққан кітап керек болса,
бұрынғысынша оны Академкнига дүкенінен табу ықтималдығы жоғары.
Алматыкітап компаниясының Алматыдағы дамыған дүкендер желісі, іс
жүзінде барлық оқырмандар тобының әртүрлі бағыттағы әдебиеттерге деген
сұранысын қанағаттандыра алады. Мемлекет орталығын Астана қаласына көшіруге
байланысты, Алматыкітап онда екі дүкен ашты.
МиС фирмасының қала бойынша кішкене кітап дүкендер желісі бар, олар
жақын маңдағы тұрғындардың сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталған.
Кітап сүйер қауым үшін бұл дүкендер онша қызығушылық танытпайды, оларға
арнайы бармайды. МиС фирмасы арнайы тақырыптарға маманданбаған, әртүрлі
басылымдармен бірге, негізінен жылтырақ басылымдарды саудалаумен
айналысады.
Гулянда сауда үйі басқаларға қарағанда, үлкен көрме алаңдары арқылы
ерекшеленеді. Фирманың кітап түрлі детективтер мен фантастика жанрдан
бастап, оқуықтарға дейін бар. Сонымен бірге сауданы өзінің интернет-дүкені
арқылы да жүргізеді.
Экономик'С фирмасы біздегі кітап саудагерлері ішіндегі жүйелі түрде
жұмыс жүргізетін, қазақстандық басылымдармен белсенді жұмыс жасайтын бірден-
бір фирма. Фирманың аталуынан көрінгендей, ол экономикалық, заң салалары
бойынша оқулықтар мен практикалық оқулықтар сатуға маманданған. Алматы
фирмаларының ішіндегі Қазақстанның басқа қалаларында өздерінің филиалдарын
ашып отырған жалғыз фирма, қазіргі кезде оның Астанада екі дүкені жұмыс
жасайды.
Экономик'С фирмасы кітап саудасы нарығында , басқаларға қарағанда
өркениетті жұмыс жасауға ұмтылады. Ол әртүрлі кітап саудасы
конференцияларына қатысып, өзінің кітап саудасы хабаршысын тұрақты басып
шығарады, сауданы интернет арқылы да жүргізеді.
Жұмыс істеп тұрған кітап дүкендерінің тізімі.
Ақмола облысы: Ника, Шоқан Уалиханов,
Алматы қаласы: Алматыкітап, Гулянда, Книжный город, Бастау,
Букинист, Жалын, Дастан, Любимая кгига, Мир учебников, Эврика,
Оқулықтар әлемі, ЭкономикС, Меломен, Книжный мир семьи,
Издательский дом азбука, Академкнига, Юридическая литература.
Астана қаласы: Железнодорожник, Office smart, Астана периодика,
Топ-книга астана, Аттау-астана.
Алматы облысы: Дом книги Мухамеджан Тынышбев, Қазақ-медиа.
Ақтөбе облысы: Дом книги Тахауи Ахтанов, Калам и К.
Атырау облысы: Дом книги академик Зиманов.
Шығыс Қазақстан облысы: Учебно-консалтинговая фирма бизнес информ,
Дом книги Шакарим.
Жамбыл оьлысы: Дом книги Шерхан Муртаза, Жақсылық.
Батыс Қазақстан облысы: Дом книги Жәңгір хан , Юридическая фирма
консультант [7].
Соңғы 10 жылдықта масс-медиа кеңістігінің (телеарна, Интернет) дамуына
байланысты бүкіл дүниежүзінде оқуға деген қызығушылық төмендеді. Қазіргі
кездегі қоғамның даму сатысында, елімізде оқу мәселесіне жаңа көзқарас
қалыптастыру керек, бұл мәселеге жеке қарамай, мемлекеттік мәселе ретінде
көтеру керек, мәселенің шешілуіне мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар мен
қатар, бизнес секторы да атсалысуы керек.
Ересек тұрғындар арасында мүлде кітап оқымайтындар халықтың 50 %-ын
құрайды. Білім беру мекемелерінде оқитын жастар, оқуына байланысты, негізгі
оқырмандар болып табылады. Бірақ жастар арасындағы оқырмандардың басым
көпшілігі іскерлік тақырыптағы әдебиеттерді оқумен шектеледі.
Жастардың мұндай әдебиеттерге көңіл бөлу себебі, мамандық алуға,
кездескен практикалық мәселелерді шешуге ұмтылысына байланысты. Балалар
арасындағы оқу –үлкен мәселе болып отыр, егер ата-анасының оқу мәдениеті
болмаса, балаларда бұл қасиет қалыптаспайды. Книголюб журналының мәліметі
бойынша, бүгінгі қазақстандық оқырмандардың жиынтық бейнесі мынадай – ол
жас шамасы 20-дан 30-ға дейінгі, айлық табысы 10000 теңгеден кем емес,
жоғары білімді немесе ғылыми дәрежесі бар жас адам. Орта статистикалық
қазақстандық жарты жылда 3,7 кітап сатып алады. Қазақстандықтардың тек 17%
-ы ғана белсенді оқырман, олар айына кем дегенде 1 кітап сатып алады.
Жекелеген адамдар не себептен қолына кітап алады деген сұрақты
қарастыру барысында, оны оқуға ынталандыратын бірнеше себептерді көрсетуге
болады. Бүгінгі күндегі қазақстандық оқырмандардың жағдайын талдайтын
болсақ, олардың 32%-ы детективті шығармалар, 35%-ы әйелдер романы, 10%-ы
классикалық шығармалар, 5%-ы поэзия және 17%-ы фантастика оқиды.
Халықтың әртүрлі топтарының кітап сатып алу үрдісін талдау, барлық
топтың өкілдерінің кітап сатып алуы төмендегенін көрсетеді, оның ішінде
белсенді сатып алушы болып саналатын, зиялы, қызметкерлер, инженерлер де
кітап сатып алуды азайтқан. Әлеуметтік жаңа топ өкілдері кәсіпкерлер мен
фермерлер арасында кітапқа деген сұраныс артқан жоқ.
Дегенмен, Қазақсан бұрын да оқырман мемлекет болған жәнебола береді.
Қазіргі заманда мемлекеттің экономикалық жағынан өркендеуі үшін жоғары
білікті сауатты мамандар қажет. Ол үшін халықтың рухани және зерделі
деңгейін көтерудің бірден бір жолы, ұлттың оқуға деген ынтасын арттыру
болып табылады.
II. Қазақстан нарығындағы "Қазығұрт", "Ол-Жас", "Ана тілі"
баспаларының өнімдерін негізге ала отырып бәсекеге қабілеттілігін зерттеу
Нарықты құраушы элементтің бірі - бәсеке. Осы орайда, қазақстан
баспалары арасында бәсекелестік жағдай қалыптастырып, болашақта
дүниежүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, әлемдік бәсекеге төтеп бере
алатындай иммунитет қалыптастыру мақсатын жүзеге асыру керек.
Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды
нәтижеге жету үшін жүріп отырған экомикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің
қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы мол алу үшін тауар өндірушілердің
бір-бірімен күресі. Екінші жағынан, ол нарық субъектілерінің өнімді өндіру
мен оны өткізудегі және капиталды қолдану сферасындағы ара-қатынастары.
Олай болса, әлемдік жарыста жеңімпаз болып шығуы үшін Қазақстан
баспаларының бәсекеге қабілеттілігі тиімді жүзеге асырылуы тиіс [8].
ХХ ғасырдың қыспағынан аман қалған баспалар енді нарыққа
бейімделіп, жаңаша саясатпен іс жүргізуде. Осы кезеңде баспалардың жаңа
нарықты жағдайға бейімделе бастауына ерік берілді. Ол негізінен мынадай
шарттардан тұрды:
-тақырыптық жоспарды ұтімді деген кітаптармен толтыру;
-өз бетінше арзанға түсетін қағаз көздерін қарастыру;
-кітап сатуды біртіндеп өз қолына ала бастау;
-баспаның құрылымын неғұрлым тиімді боларлықтай ықшамдау
-баспалар жанынан коммерциялық негізде тапсырыспен кітаптар шығару
ісін қолға алу;
Бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып, баспаларды, полиграфиялық
кәсіпорындарды түгелдей тегіс сақтап қалу үшін мемлекет тарапынан мейлінше
көмек көрсетілді. Нақты айтар болсақ, біріншіден, 1992 жылғы 15 сәуірдегі
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Мемлекеттік үкімет басқару органдарының бұқаралық
ақпарат құралдарын, мемлекеттік кітап шығару ісін нарықтық қатынастарға
көшу кезінде шұғыл шаралары туралы жарлығы болса, екіншіден, 2004-2006
жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы.
Кезең-кезеңмен жүргізілген жекешелендірудің, шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту саясатының арқасында баспалар бүгінде сол нарыққа
бейімделіп, нағыз маманданған ұйымға немесе ірі коорпорацияға айналып отыр.
Осы сөздердің дәлелі ретінде, бүгінде нарықтың қатал талаптарына төтеп
беріп, баспа ісінің жандануына үлес қосып отырған үш баспа төңірегінде ой
өрбітіп көрелік. Олар - Қазығұрт, Ана тілі және Ол-Жас баспалалары.
"АНА ТІЛІ" баспасы
Артына қайырылуды білмейтін ұшқыр да, ұлағатты уақыттың қай кезеңінде
болмасын халықтың мәдени рухани дамуының шарықтай шыңдалып, қанасына толар
қасиетінің кемел тартуы - сайып келгенде ұлттық сананың оянуына кеп
ұласады. Жаңа қадамдарға қарай бетбұрыс жасайтын мұндай халықтық сананың
талабы да табанды, мүддесі де мақсатты болады. Ұлттық сананың серпінді
үніне қоғам дамуы бейтарап қала алмайды, ол барынша бейімдік танытып,
ықыласты ыңғай береді. Ұлттық рухани талабына уақыттың өзгерістерінің үндес
келіп жатқан осынау бір кезеңінде қашаннан бері іште қайнап, сыртта
тұншығып келген тіл проблемасының айқын майдан ала бастауы заңды да еді,
бұл мәселеге аса жауапкершілікпен қарамай болмайтынын сезген әрі мойындаған
қоғамда қазақ тілінің жайы мемлекеттік деңгейде айтыла бастаған еді.
Қозғалыстар мен қоғамдардан басқа тіл мәселесін тікелей мемлекеттің
өзі қолға алуы керектігі айқындала бастасымен көп ұзамай қазақ тіліне
арналған арнайы шаралар қолға алына бастаған еді.
Соның бірі республикалық деңгейде қазақ тілінің өркендеуі мен дамуына
бірден-бір рухани серпін беретін баспаның керектігі айқын болғандай еді.
Міне, осындай ел күткен, халықтың толғағы жеткен мәселесінің бірі
ұлттық сананың сілкінісіне серпін берер қалауы іспетті болып арнайы
баспаның отау көтеруі еді.
Мұндағы мақсаттың түп төркіні түсінікті де қарапайым: әр халық өз
отанында ана тілін білуі керек, ана тілінде сөйлеуі керек, ана тілінде оқып
білім алуы керек... Бұл оның азаматтық құқы. Ал елдегі мемлекеттік тіл -
қазақ елінің тілі - мемлекеттік тіл болуы өзінен -өзі түсінікті жай. Өз
тіліңді білу, құрметтеу арқылы халқыңның тарихынан бастап тағылымына
дейінгі рухани қазыналардың бірін бойыңа да, ойыңа да сіңіре отырып жан
байлығы арқылы жұртының абыройын асыра аласың, оның намысы үшін күресе
білесің, болашағы үшін жауап бере аласың, өз еліңнің, халқыңның рухымен
тыныстай аласың, ұлттық болмысынды шындай аласың.
Мұндай дәрежеге жету үшін сенің рухани қазыналарың сарқылмауы керек.
Ол үшін тіліміздің кең құлаш жаюына, қазақ тілінің кең тыныс алуына қажетті
қайнарлардың көзін ашуымыз керек. Ондай қайнарлардың бірі қазақ тіліндегі
кітаптар. Міне, қазақ кітаптары көптеп шығарылмай тіліміздің көкжиегінің
кеңеюі екіталай екендігі баршаға белгілі болған осы кезеңде арнайы баспаның
ашылуы сәтті де құтты құбылыс болған еді.
Осы ретте "Ана тілі" баспасын құру жөнінде үкіметтің қаулысы шыққанын
атай кеткен жөн. Ол қаулы мәтіні төмендегідей:
ҚАЗАҚ ССР МИНИСТРЛЕР КЕҢЕСІ ҚАУЛЫСЫ
5 июнь, 1990 ж., №234 Алматы, Үкімет үйі
Қазақ ССР Мемлекеттік Баспасөз комитетінің
"Ана тілі" ("Родной язык") баспасын құру жөнінде
Қазақ ССР Министрлер кеңесі қаулы етеді:
Қазақ ССР мемлекеттік баспасөз комитетінің СССР мемлекеттік баспа
комитетімен, Қазақ ССР мемлекеттік жоспарлау комитетімен, Қазақ ССР финанс
министрлігімен келісе отырып, 1991 жылдың қаңтарынан бастап "Ана тілі"
("Родной язық") есептік-шаруашьшық негіздегі кітап баспасын ашу жөніндегі
ұсынысы қабылдансын.
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің Председателі Ұ.Қараманов
іс басқармасының меңгерушісі
Д. Селиванов
Осы шешімнен кейін көп ұзамай тұсауы кесілген баспа алға қойылған
міндеттерді жүзеге асыруға бет қойды.
Әрине, бұл өте күрделі де қасиетті міндет еді. Тіл - мемлекеттің
жүрегі екені даусыз, тілсіз мемлекет дүние жүзінде жоқ. Біздің тәуелсіздік
алғаннан кейінгі қазақ тілінің қауырт қалың қауымның қолдау - қамқорлығына
алынуы бүкіл халықтық парыз әрі мақсат болды. Ол үшін ең басты шаралары
қазақ мектептерінің көптеп ашылуын қолға алу және оған қажет қазақ
тіліндегі оқулықтарды, әдістемелерді көптеп шығару болды. Ал тілді
үйренушілер үшін тіл-ашарлар, сөздіктер мен анықтамалықтар, көмекші
құралдарды сала-сала бойынша көптен шығару өзінен өзі туындаған жайлар еді.
Тіл мамандары, қазақ тілінің білгірлері, мұғалімдер қауымына, тіл
жанашырларына, насихатшыларына бұл орайда орасан зор жауапкершілігі бар
міндеттер алға тартылды. Қазақ тілінің қолдану аясының кеңейе түсуіне
қазақ тіліндегі түрлі кітаптардың қандай рөл атқаратынын сезіне отырып
баспа өзінің тақырыптық жоспарларын соған лайықтап жасай білді.
Осындай күрделі де жауапты кезең - баспаның алғашқы аяқ алысы мен
құрылып қалыптасу жылдары жайлы баспа ардагері, жазушы-журналист, аудармашы
Сырым Бақтыгереев былай деп сыр шертеді:
- Жаңадан шаңырақ көтерген баспаның қашан да ең алғашқы өніміне ерекше
ынта қоятыны, оны нәрестесін күткендей күтетіні белгілі. Өз алдына енші
алып шыққан "Ана тілі" баспасының да нақ осындай күй кешкенінің куәгерімін.
Алғаш құрылғандағы ұзын санымыз он шақты адам едік. Директорымыз -
Мұхтар Құдайқұлов. Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі
республикалық комитетте жауапты қызмет атқарып жүрген жерінен келді, осыдан
сол бұрынырақ "Мектеп" баспасы бас редакторының орынбасары қызметін
атқарыпты. Киіктің асығындай, ширақ қимылдайтын, кесіп сөйлеуге бейім,
сергек ойлы жігіт көрінді. Әп дегеннен бауыр басып кеттік.
Үш-төрт бөлмеге қысылып-қымтырылып жайғасқан едік. Сондай күндердің
бірінде Оралдан бір авторымыз келді, әдебиет маманы, профессор, аты-жөні
М.Тілеужанов. Қолжазбасы туралы баспа директорымен сөйлесейін деген соң,
Мұқаңа ертіп апардым. Есікті ашып, "кіріңіз" десем, шегіншектей береді,
"жоқ, маған директордың өзі керек" дейді. "Кіріңіз, ақсақал, мен баспаның
директоры" деп Мұхтар күлімсірей орнынан көтерілгеннен кейін ғана ішке
енді. Шынында авторымызға күйкентайдың ұясындай тар бөлме мен киіктің
асығындай жас жігіт "республикалық баспа" және "баспа директоры" деген кең
ұғымдарға тар көрінуі әбден мүмкін де еді. Дегенмен осы жас жігіт "мен" деп
кеуде қағатындардың талайын отырғызып кететіндей қайратты, іскер болып
шықты. Техникалық, тұрмыстық проблемалардың қыспағында қалмай, бірден
баспаның шығармашылық жоспарын жасауға ден қойды. Мұхаң осыған қатысты
қызметкерлерді жиі шақырады, комитеттегілермен, ғалымдармен мазасыз
ақылдасып жүргені де күнделікті әңгімесінен белгілі. Ал бізде үн жоқ,
өйткені қоржында дым жоқ.
- Әрине, авторлар да, қолжазбалар да керек, - деп ол кесіп айтты, -
бірақ бізге ең алдымен баспаның бағытына орай оқулықтарды жүйелеп шығаруға,
ол үшін сол жүйенің өзін, оның авторлары мен тақырыптарын, орындалу
мерзімдерін айқындап алуымыз керек. Ал ол айтуға жеңіл болғанмен,
біліктілікті де, күш-жігерді де аямай жұмсауды қажет етеді. Осыған
сіздердің көмектерің қажет.
Сонымен жоспар жасауға кірісіп кеттік. Баспа директорының орынбасары
белгілі журналист, баспагер Ырым Кененбаевқа, баспаның бас редакторы,
белгілі жазушы М.Сүндетовке, тағы басқаларына нақты-нақты тапсырмалар
берілді. Мені, редакция меңгерушісі болып істейтінмін, республикалық Ұлттық
кітапханаға жіберді, сирек колжазбалар қорында отырып, құнды мұралар
іздестіруді тапсырды. Кітапхана басшылығының көмегімен баспамыздың
бағдарына, шығару мүмкіндігіне сай келеді-ау деген дүниелердің тізбесін
Мұхаңа әкеліп бердім. Соның ішінен Әбілғазы баһадүр ханның "Түрік
шежіресін" ("Шежіре-и түрк") баспаның тұңғыш кітабы ретінде шығару жөнінде
ұсыныс болды. Комитет те қолдады-ау деймін, директорымыз оны дереу көне
түрік тілінен қазіргі қазақ тіліне аударатын маман іздестіруді тапсырды.
Бұрын-соңды қазақ тіліне аударылмаған аса құнды мұраны ұлттық тілімізде
сөйлесетін маманды табу қиын болар деп күдіктенген едік, жоқ, араға көп күн
салмай-ақ баспаға ол, яғни көне түрік тілінің маманы, филология ғылымының
докторы Б.Әбілқасымовтың өзі іздеп келді. Шартқа отырдық. Бірақ, "Түрік
шежіресін" баспаның тұңғыш кітабы ретінде емес, жаңадан ашылған "Халық
қазынасы" сериясымен шығаруға келістік. Өйткені бұл кезде әдебиет және өнер
институты ұсынды-ау деймін, анығын білмедім, ұлы Мұхтардың, Мұхтар
Әуезовтің бұрын толық жарық көрмеген, кезіндегі белгілі себептермен
жазушының көптомдығына "күзеліп" енгізілген еңбегін, яғни қолжазбаның
түсініктемесін жазған және оның арнаулы редакторы болған филология
ғылымының докторы М.Мырзахметов айтқандай "қазақ әдебиетінің тарихына
арналған тұңғыш оқулықты" "Ана тілі" баспасы тұңғыш кітабы ретінде шығаруға
қуана-қуана кірісіп те кеткен-ді.
Тұңғыш кітапқа ақиық ақын, драматург, әдебиетіміздің ақсақалы
Ә.Тәжібаев алғы сөз жазды, Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент-
мүшесі, қазір академик Р.Нұрғалиев пікір білдірді. Сол кездің талабына сай,
қолжазбаға айтқан пікірінде, атақты ғалымның мынадай дерегі есімде калыпты.
"Естелігінде келтіргендей, Мұхтар мен Ғабиттің арасы суып жүрген күндердің
біріңде ақсақал қаламгеріміз Ә.Әбішев қос алыпты бітіру мақсатымен арағайын
болса керек, бірақ жүректегі салқындықты жылыту оңайға соқпай, ырғасу
созыла бергеннен кейін Ғабит: "Мен саған жау болсам, өзің де сақтай алмаған
мына дүниеңді жиырма жыл бойы сақтап жүрем бе?" деп алдына осы "Әдебиет
тарихын" тастай салғанда, Мұхаң қатты толқып: "Жоғалтып алған сәбиімді
қайтарғандай болдың-ау, Ғабит" деп кең құшағын аша беріпті" дей келіп
М.Әуезовтің 1925 жылы Ленинград университетінде оқып жүрген кезінде жазып,
1927 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген, бірақ іле-шала зиянды деп
табылып, түгелдей өртелген, мұқабасы жыртылып, сырты басқа қағазбен
қапталған осы еңбегін 1929 жылы Әдебиет баспасының директоры болып қызмет
атқарған Ғ.Мүсіреповтің осынша жыл ешкімге көрсетпей сақтап келгенін
мысалға келтірген еді ғалым.
Қазақ әдебиетінің тұңғыш оқулығы, баспамыздың тұңғыш кітабы - "Әдебиет
тарихына" 1990 жылғы 10 желтоқсанда қол қойылып, ол 1991 жылдың басында
қолымызға тиді. Сол күн әлі есімде. Ол кезде кітаптың тұсаукесерін жасау
рәсімі болмайтын, бірақ директорымыз бүкіл ұжымды жинап, бәрімізге оның бір-
бір данасын салтанатты түрде тапсырды. Мақтаныш үшін емес, расы сол, Мұхаң
"әуелі кітаптың редакторынан бастайын" деп, ең алдымен мені қапсыра
құшақтай, кітапты ұстатты. Айқарма бетіне бәріміздің қолымыз қойылған сол
кітап қазір ерекше ыстық, қойылған қолдарға қарап таңғаламын, алғашында он
шақты едік, алғаш өніміміз шыққанға дейінгі аз уақыттың ішінде отыз алтыға
жетіппіз. Тұңғыш кітабымызды еліміздің белгілі ғылым, қоғам қайраткерлеріне
арнайы барып сыйға тарттық. Мен әдебиетіміздің қазіргі алыптарының бірі,
академик жазушы З.Қабдолов ағамызға табыс ету қуанышына ие болдым.
Тапсырма айқын, ынта зор болғанмен жаңа баспаның ана тілімізге
арналған оқулықтарын жүйелі түрде шығарып кету оңай болған жоқ.
М.Құдайқұловтың тапсырмасымен Тіл білімі институтының директоры, академик
Ә.Хайдаровтың, Әдебиет және өнер институтының директоры, академик
С.Қирабаевтың қабылдауында болып, аталған институттардың жұмыс жоспарымен
танысып, баспаның мақсат-міндеттері туралы баяндап бердім. Жоғары лауазымды
атақты ғалымдар қат-қабат жұмыстарын алға тартып, төменгі буындарға
сілтеген жоқ, өздері ықыласты әңгімелесті, қай ғалымның қандай тақырыпты
тереңдей зерттеп жүргені, баспамыздың алдағы шығармашылық қызметіне
институт тарапынан қандай көмек көрсетуге болатыны туралы ашық айтып берді.
Мысалы, С.Қирабаев ағамыз әдебиет оқулықтарын жүйелеп шығару жөніндегі
ұсынысымызды бірден қолдады. Кезінде "Қазақ совет әдебиетінің очеркі" атты
көп томдық іргелі еңбектің қолға алынып, кейін тоқтап қалғанына, бұл
бағыттағы оқулықтардың жеке сипатта жазылып, жарияланып келе жатқанына
қынжылатынын жасырған жоқ. Егер, бұл жұмыс шындап қолға алынса, әдебиет
тарихын қандай кезеңдерге бөлуге болатыны және сол кезеңнің оқулықтарын қай
автордың жете зерттеп жүргені жайында мол мағлұмат берді.
Баспаның тақырыптық жоспары аталған институттар қызметкерлерінің
қатысуымен өз ішімізде талай рет талқыланды, республикалық комитеттің
сараптауынан өтті. Сөйтіп, тіл ғылымы бойынша "Тіл - күретамыр" сериясымен
оқулықтар мен оқу құралдарының тақырыптық жоспары жасалды. Авторлар
іріктелді. Көп ұзамай алғашқы өнімдер де шыға бастады.
"Қазақ әдебиетінің тарихы" сериясы да баспамыз бен Әдебиет және өнер
институты ұжымдарының бірлесе күш жұмсауымен өмірге келді. Серияның арнайы
қоғамдық алқасы құрылды. Алқа төрағасы болып С.Қирабаеи, мүшелері болып
Ж.Әзізханов, Ж.Дәдебаев, Ә.Дербісалиев, З.Серікқалиев, С.Қасқабасов,
М.Құдайқұлов бекітілді. Осы серия Н.Келімбетовтің VІ-ҮІІІ ғасырларда тасқа
қашап жазылған дастандардан бастап, қазақ хандығы құрылғанға дейінгі түркі
тілдес халықтардың бәріне ортақ әдеби мұраларды қамтитын "Ежелгі дәуір
одебиеті" атты оқулығымен ашылды. Оның хрестоматиялық оқу құралын белгілі
түріктанушы ғалым А.Қыраубаева құрастырды, ал белгілі әдебиетші - ғалым
М.Жолдасбеков алғы сөзін жазып, жалпы редакциясын басқарды.
Серияның екінші кітабы қазақ хандығы құрылып, ол ыдырай бастағанға
дейінгі кезеңді қамтиды. Оқулықты қарымды қаламгер, әдебиетші ғалым
М.Мағауин жазды. Ғылыми пайымы терең зерттеу еңбегінің негізінде оқулықты
"Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет" деген атпен ұсынды. Хрестоматиясын да
өзі құрастырды.
Үшінші кітап "XIX ғасыр әдебиеті" деп аталды. Авторы - әдебиетіміздің
осы кезеңі бойынша жоғары оқу орындарында ұзақ жылдар бойы дәріс оқып келе
жатқан көрнекті ғалым Х.Сүйіншалиев ағамыз. Хрестоматиялық оқу құралын
құрастыру да осы ағамызға жүктелді.
Мұхтар Құдайқұловтың қолға алған ісіне құштарлықпен кірісетіні сондай,
біз де оның тапсырмаларын ынтамен орындауға тырысатынбыз. Өйткені тапсырма
мейлінше түсінікті, ашық қойылатын, кейін көп проблема тудыра қоймайтын.
Комитеттегілермен де, авторлармен де тіл табыса білетін "Жазушы" баспасы
дәстүрлі түрде шығарып келе жатқан "Қазақ халық әдебиеті" сериясының "Ана
тіліне" көшуіне де М.Құдайқұлов аз еңбек сіңірген жоқ. Баспа ұжымында
тақырыптық жоспарды талқылауға арналған отырыстарымызға Әдебиет және өнер
институтының қол-жазбалар қорының жауапты кызметкерлері, белгілі ғалымдар
Ш.Ыбыраевтың, А.Сейдімбековтің талай рет қатысқаны, "Қазақ халық әдебиеті"
сериясының келесі кітаптарын қалай жоспарлау қажеттігі жөнінде пікір
бөліскені есімде. Ақыры, осы серияның тұңғыш кітабы ретінде Абылай хан,
Кенесары туралы жырлардан тұратын "Тарихи жырлардың" бірінші томы "Ана
тілінде" әзірленіп, 1993 жылы баспадан жарық көрді.
М.Құдайқұловтың тікелей қолдауымен "Халық қазынасы", "Халық перзенті"
атты сериялы кітаптар шығару қолға алынды. Ол кезде сталиндік қуғын-
сүргінге ұшыраған қайраткерлер толық ақталғанмен, олардың еңбектерін
жарыққа шығару қызу қолға алына қойған жоқ-ты. Жас ғалымдар Ғ.Әнесовтің,
А.Мектеповтің, Ш.Керімовтің зоология ғылымының тұңғыш қазақ профессоры,
энциклопедиялық білімпаз ғалым, қоғам қайраткері Х.Досмұхамедұлы туралы
"Ана тілі" газетінде жарияланған сериялы материалдары қызығушылық тудырды
да, газетке жас ғалымдарды іздеп бардым. Олар Х.Досмұхамедұлының еңбектерін
құрастырып беруге қуана келісті. "Халық қазынасы" сериясы белгілі
кайраткердің "Аламан" атты еңбегімен ашылды. Кейін осы сериямен Әбіғазының
"Түрік шежіресі" ("Шежіре - и түрік"), В.Радловтың (Фридрих Вильгельм)
"Алтын сандық" (ғалымның "Түркі халықтарының халық әдебиеті үлгілері" атты
он томдық еңбегінің қазақ фольклорына арналған үшінші томы бойынша
филология ғылымының докторы С.Қасқабасов, филология ғылымының кандидаты
К.Ісламжанұлы құрастырды, алғы сөзі мен түсініктемелерін жазды, араға бір
ғасырдай салып қайта жарияланды), Ә.Диваевтың 1924 жылы М.Жұмабайдың
тізушілігімен Ташкентте жарық көрген "Тарту" атты еңбегінің негізінде ол
нақ осы атпен қайта жарық көрді, еңбекті филология ғылымының кандидаты
Ф.Оразаева құрастырды, алғы сөзін және түсініктемесін жазды. Сондай-ақ
Махмұд Қашқаридың "Диуани лугат ат-түрк" атты еңбегін қазіргі қазақ тіліне
белгілі журналист Қанапия Бекетаев пен көне ұйғыр тілінің белгілі маманы,
филология ғылымының докторы Әрсен Ибатов аударды.
М.Құдайқұлов шебер ұйымдастырушы, ұмытпасам, орыс тілі мен әдебиетінің
маманы болғанмен ұлттық тіліміздің үлкен жанашыры еді. Баспаның
ұйымдастырылу кезеңіндегі қат-қабат жұмыстарының арасында, бірде
"республикамызда түрік мәдениеті мен өнерінің онкүндігі өтейін деп жатыр,
қысқа уақытта қазақша-түрікше тілашар әзірлеу керек, Мәдениет министрлігі
арнайы тапсырма беріп отыр" деді. Тілашарды жазып, шығаруға берілген уақыт
айға да жетпейді. Дереу Тіл білімі институтына шықтық. Тілашардың қазақ
тіліндегі нұсқасын жазу онша қиындыққа соққан жоқ, Фадли Олиев деген ұлты
түрік, қазақ тілін ана тіліндей білетін жас ғалым да табыла кетті. Фадли
екеуміздің "Қазақша-түрікше тілашарымыз" он мың данамен шығарылып, Мәдениет
министрлігіне белгіленген уақытында тапсырылды. Баспаны басқарған екі
жылдай уақыт ішінде М.Құдайқұлов кейін шын мәнінде қимас сезіммен еске
алатындай осындай жақсы әсер қалдыра білді".
Осылайша баспаның тірегі қашанда - авторлар екені белгілі. Білікті де
кең танымал авторлар құрамымен жұмыс істеу - баспадан шығар сапалы да
сындарлы басылымдардың кепілі. Негізгі тақырыптарды нұсқаға ала отырып
ауқымды жоспар жасауда авторлармен творчестволық ынтымақта болу - оқырманға
керекті кітаптардың жоспарын түзуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz