Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі және Қазақстанның саясаты
Кіріспе
1. Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі және Қазақстанның саясаты
1.1 КСРО ыдырағаннан кейінгі аймақтық қауіпсіздік мәселесінің туындауы және Қазақстанның ұстанымы
1.2 Қазақстанның аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі
2 Орталық Азиядағы қауіпсіздіті қамтамасыз ету саясаты
2.1 Орталық Азия және Қазақстанның қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі ҰҚШҰ аясындағы шаралар.
2.2 Қазақстанның сыртқы саясатындағы Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі (АӨСШК)
2.3 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ШЫҰ.ның қызметі
3 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі және болашағы
3.1 Қазіргі кезеңдегі аймақтағы жаңа қауіптер және оған қарсы күрес мәселесі
3.2 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің болашағы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі және Қазақстанның саясаты
1.1 КСРО ыдырағаннан кейінгі аймақтық қауіпсіздік мәселесінің туындауы және Қазақстанның ұстанымы
1.2 Қазақстанның аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі
2 Орталық Азиядағы қауіпсіздіті қамтамасыз ету саясаты
2.1 Орталық Азия және Қазақстанның қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі ҰҚШҰ аясындағы шаралар.
2.2 Қазақстанның сыртқы саясатындағы Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі (АӨСШК)
2.3 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ШЫҰ.ның қызметі
3 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі және болашағы
3.1 Қазіргі кезеңдегі аймақтағы жаңа қауіптер және оған қарсы күрес мәселесі
3.2 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің болашағы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету тек Орталық Азия өңірі үшін ғана емес, бүкіл әлемдік қауымдастығы үшін де өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы елдегі және өңірдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге, жаңа қауіп-қатерлермен халықаралық құқық арқылы күресуге, төнер қауіпті болдырмау және алдын ала сақтандыру мәселелерін шешуге, олардың негізінде жатқан іргелі себептерді жоюға қолайлы жағдайларды туғызу үшін дәйекті түрде қолдау жасайды.
«ХХІ ғасырға адамзатпен бірге кіретін шешілмеген проблемалар ауыр жүк болып табылады. Оның ішінде қауіпсіздік проблемесы әмбебап мәнге ие болады. Әскери аспектілерімен қатар оның саяси, экономикалық, экологиялық, ақпараттық және басқада аспектілері айқындалады. Халықаралық қауіпсіздікке зиян келтіруге қабілетті және Халықаралық қатынастардың тұрақты дамуына келешекте ауыр нұқсан келтіретін ескі қатерлер шиеленісіп және жаңа қатерлер пайда болды» [1, 419 б.].
1990 жылдардың басында жағдай өзгерді. Бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайту жолында Азиялық елдердің күш жігерін біріктіру үшін нақты алғышарттар пайда болды. Екі астам державаның ғаламдық тікетіресу дәуірі аяқталды. Азиядағы тікетірес, бәлкім, елеулі дәрежеде әлсіремеген болар, бірақ аймақтық шиеленісті ұшықтыруға жәрдемдескен көптеген факторлар бірте-бірте өзінің күшін жоғалта бастады. Сондықтан Азияда мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін тетіктерді жасауға ұмтылыс жанданды. Текетірес экономикалық кооперация, коммуникацияны дамыту, қоршаған ортаны қорғау, су ресурстарын пайдалану, қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты салалардағы өзара іс-қимылға орын берді. Аймақ ұғымы Шығыс Азия мен Оңтүстік Шығыс Азияны жаңа экономикалық архитектурасын қалыптастыратын іргетасқа айналды.
Азиялық елдер дамуының ортақ векторы белгіленді, оның Азиялық қоғамдардың либералдық демократия мен нарықтық экономика жағынан бейімделуі ретінде сипаттауға болады. Осындай бейімделу аймақтағы көптеген мемлекеттердің үшкі және сыртқы саясатының мазмұнын айқындаушы факторына айналды. Олардың жаңа геосаяси жағдайларға бейімделуі аймақтық қауіпсіздік саласында азиялық елдердің ынтымақтастығын бірте-бірте өрістеуге алып келді.
Мемлекеттің қауіпсіздігін, оның тәуелсіздігі мен тұтастығын, сонымен қатар ішкі тұрақтылығын қамтамасыздандыру ұлттық мемлекеттер дәуірінде туылған, кейбір көреген зерттеушілердің болжамына қарағанда өзінің ақырына жақындаған, кез келген мемлекеттіктің басты мәселелерінің бірі болып табылады. Соған қарамастан, Қазақстан 1991 жылдан соң, еуропалық елдер XVII-XX ғасырларда және үшінші әлем елдерінің көбісі ХХ ғасырдың ортасында бастарынан өткізген ұлттық мемлекеттердің қалыптасу кезіндегі қиындықтарымен кездесуде. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін өзінің қауіпсіздігінің абсолютті кепілдігіне ие болатын, оны Кеңестік әскери күш қамтамасыз ететін, ал ССРО тарағаннан соң бұл кепілдіктің нәтижесі нөлге теңесті, сондықтанда бұл мәселенің шешімі осымен одан әрі күрделене түсті.
Қазақстан Республикасы елдегі және өңірдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге, жаңа қауіп-қатерлермен халықаралық құқық арқылы күресуге, төнер қауіпті болдырмау және алдын ала сақтандыру мәселелерін шешуге, олардың негізінде жатқан іргелі себептерді жоюға қолайлы жағдайларды туғызу үшін дәйекті түрде қолдау жасайды.
«ХХІ ғасырға адамзатпен бірге кіретін шешілмеген проблемалар ауыр жүк болып табылады. Оның ішінде қауіпсіздік проблемесы әмбебап мәнге ие болады. Әскери аспектілерімен қатар оның саяси, экономикалық, экологиялық, ақпараттық және басқада аспектілері айқындалады. Халықаралық қауіпсіздікке зиян келтіруге қабілетті және Халықаралық қатынастардың тұрақты дамуына келешекте ауыр нұқсан келтіретін ескі қатерлер шиеленісіп және жаңа қатерлер пайда болды» [1, 419 б.].
1990 жылдардың басында жағдай өзгерді. Бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайту жолында Азиялық елдердің күш жігерін біріктіру үшін нақты алғышарттар пайда болды. Екі астам державаның ғаламдық тікетіресу дәуірі аяқталды. Азиядағы тікетірес, бәлкім, елеулі дәрежеде әлсіремеген болар, бірақ аймақтық шиеленісті ұшықтыруға жәрдемдескен көптеген факторлар бірте-бірте өзінің күшін жоғалта бастады. Сондықтан Азияда мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін тетіктерді жасауға ұмтылыс жанданды. Текетірес экономикалық кооперация, коммуникацияны дамыту, қоршаған ортаны қорғау, су ресурстарын пайдалану, қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты салалардағы өзара іс-қимылға орын берді. Аймақ ұғымы Шығыс Азия мен Оңтүстік Шығыс Азияны жаңа экономикалық архитектурасын қалыптастыратын іргетасқа айналды.
Азиялық елдер дамуының ортақ векторы белгіленді, оның Азиялық қоғамдардың либералдық демократия мен нарықтық экономика жағынан бейімделуі ретінде сипаттауға болады. Осындай бейімделу аймақтағы көптеген мемлекеттердің үшкі және сыртқы саясатының мазмұнын айқындаушы факторына айналды. Олардың жаңа геосаяси жағдайларға бейімделуі аймақтық қауіпсіздік саласында азиялық елдердің ынтымақтастығын бірте-бірте өрістеуге алып келді.
Мемлекеттің қауіпсіздігін, оның тәуелсіздігі мен тұтастығын, сонымен қатар ішкі тұрақтылығын қамтамасыздандыру ұлттық мемлекеттер дәуірінде туылған, кейбір көреген зерттеушілердің болжамына қарағанда өзінің ақырына жақындаған, кез келген мемлекеттіктің басты мәселелерінің бірі болып табылады. Соған қарамастан, Қазақстан 1991 жылдан соң, еуропалық елдер XVII-XX ғасырларда және үшінші әлем елдерінің көбісі ХХ ғасырдың ортасында бастарынан өткізген ұлттық мемлекеттердің қалыптасу кезіндегі қиындықтарымен кездесуде. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін өзінің қауіпсіздігінің абсолютті кепілдігіне ие болатын, оны Кеңестік әскери күш қамтамасыз ететін, ал ССРО тарағаннан соң бұл кепілдіктің нәтижесі нөлге теңесті, сондықтанда бұл мәселенің шешімі осымен одан әрі күрделене түсті.
1. Назарбаев Н.А. Стратегия трансформации общества и возрождения евразийской цивилизации. - М.: «Экономика», 2000.
2. Лаумулин М. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология.- Алматы: КИСИ при Президенте РК. Информационно-аналитический центр «Континент», 1999.
3. Назарбаев НА. На пороге XXI века. - Алматы: Онер, 1996.
4. Назарбаев Н.А. В потоке истории. - Алматы: Атамура, 1999.
5. Исингарин Н. Казахстан и интеграционные процессы //Безопасность, дипломатия и международное право: Материалы международной региональной конференции. Астана, 18-19 января 2009 г. / Дипломатическая Академия Евразийского государственного Университета имени Л.Н. Гумилева. Под ред. М. Жолдасбекова. -Астана: ФинЭк, 2009.
6. Назарбаев Н.А. Казахстан 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана // вечерний Ал маты. - 1997. – 13 окт.
7. Абенов Е., Спанов М., Перметов С. К Проблеме национальной безопасности Казахстана // Евразийское сообщество. - 2010. - № 4.
8. Бакаев А., Безопасность Казахстана в современных условиях // Мысль. 2009.- № 3.
9. Договор о коллективной безопасности между странами СНГ. Ташкент, 15 мая 1992 года. В газ. Казахстанская правда. - 1992. - 19 мая.
10. Закон Республики Казахстан. О национальной безопасности Республики Казахстан. - Алматы, 26 июня 1998.
11. Абусеитов К.Х. СВМДА: Видение Казахстана // Континент. - 2009. № 9.
12. Махин В. Сегодня – саммит СВМДА. Дискуссия в пресс-центра// Казахстанская правда. – 2010.-4 июня.
13. Мансуров Г.А. Казахстанско-российские отношения в эпоху перемен. 1991-2001. — М.: Реал-Пресс, 2001.
14. Кожаков А. безопасность и стабильность в Центральной Азии//Безопасность, дипломатия и международное право: Материалы международной региональной конференции. Астана, 18-19 ннваря 2009г. / Дипломатическая Академия Евразийского государственного Университета имени Л.И. Гумилева. Под ред. Λ. Жолдасбскова. -Астана: ФинЭк, 2009.
15. Соглашение между Республикой Казахстан. Кыргызской Республикой, Российской Федерацией, Республикой Таджикистан и КНР об укреплении доверия в военной области в районе границы. Шанхай, 26 апреля 1996 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1.. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998.
16. Декларация о создании Шанхайской организации сотрудничества. Шанхай. 15 июня 2001 г. В кн.; Национальная безопасность: итоги десятилетия. Сб. документов и материалов. - Астана: Елорда, 2001. - С. 442- 446.
17. Бурнашев Р. «Шанхайским пятерка», «шестерка»... - далее без остановки? Континент. - 2010. - 4-17 июль.
18. Сыроежкин К.Л. Новые рубежи ШОС // Континент. 2010. - 26 сентября-9 октября.
19. Назарбаев Н.А. Эпицентр мира. - Астана: Елорда, 2005.
20. Выступление Президента Н. А. Назарбаева на 47-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН (10.92) // Дипломатический курьер 1992. - №4. - С.112.
21 Договор между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о военном сотрудничестве. Москва, 28 марта 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 312-320.
22. Договор между СССР и США о сокращении и ограничении стратегических наступательных вооружений. Москва, 31 июля 1991 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. -Алматы: САК, 1998. - С. 255-256.
23. Договор между Республикой Казахстан, Кыргызской республикой, Республикой Таджикистан и Республикой Узбекистан о совместных действиях по борьбе с терроризмом, политическим и религиозным экстремизмом, транснациональной организованной преступностью и иными угрозами стабильности и безопасности сторон. Ташкент, 21 апреля 2000 года. В кн.: Национальная безопасность: итоги десятилетия. Сб. документов и материалов. - Астана: Елорда, 2001. - С. 384- 396.
24. Договор о нераспространении ядерного оружия от 1 июля 1968 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. ГЛ. / Под ред. Токаева К.К. -Алматы: САК, 1998. - С. 249-255.
25. Казахстанско-американское совместное заявление о мире, безопасности и нераспространении. Вашингтон, 20 марта 1995 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 295-297.
26. Казахстанско-российские отношения. 1991-1995 годы. /Сборник документов и материалов. Пред. ред. совета Мансуров Т.А. - Алматы - Москва: МИД РК.-1995.-384с.
27. Меморандум о гарантиях безопасности в связи с присоединением Республики Казахстан к Договору о нераспространении ядерного оружия. Будапешт, декабрь 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 265-266.
28. Меморандум о повышении эффективности Договора о коллективной безопасности от 15 мая 1992 года и его адаптации к современной геополитической ситуации. Минск, 24 мая 2000 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 397-400.
29. Партнерство во имя мира: Рамочный документ. Брюссель, 27 мая 1994 года. В кн.: Сб. документе по международному праву 1.1. Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 300- 303.
30. Протокол к договору между СССР и США о сокращении и ограничении стратегических наступательных вооружений. Лиссабон, 23 мая 1992 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. ГЛ. Под ред. Токаева К.К. Алматы: САК, 1998. - С. 257- 258.
31. Решение Совета коллективной безопасности о Коллективных силах быстрого развертывания Цетральноазиатского региона коллективной безопасности. Ереван, 25 мая 2001 г. В кн.: Национальная безопасность: итоги десятилетия. Сб. документов и материалов. - Астана: Елорда, 2001. -С.419-421. 10. Решение об участии государств-участников СНГ в Договоре между СССР и США о ликвидации ракет средней дальности и меньшей дальности. Бишкек. 9 октября 1992 года. В кн.. Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 263.
32 Соглашение между Республикой Казахстан и МАГАТЭ о применении гарантий в связи с Договором о нераспространении ядерного оружия. Алматы. 20 июля 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. ТТ. / Под ред.Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 266-269.
33. Соглашение между Республикой Казахстан и США относительно уничтожения шахтных пусковых установок межконтинентальных баллистических ракет, ликвидации последствий аварийных ситуаций и предотвращении распространения ядерного оружия. Алматы, 13 декабря 1993 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 283-285.
34. Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации по заложенного ядерного устройства, заложенного на Семипалатинском ядерном полигоне до его закрытия. Москва, 28 марта 1994 гола. В кн.: Сб. документов по международном праву. Т.1. Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 998. - С. 266-269.
35. Соглашение между Республикой Казахстан. Кыргызской Республикой и Республикой Узбекистан об организации и формировании коллективного миротворческого батальона под эгидой ООН. Жамбыл, 15 декабря 1995 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С.3 10-3 12.
36. Соглашение между Республикой Казахстан. Кыргызской Республикой. Российской Федерацией. Республикой Таджикистан и КНР о взаимном сокращении вооруженных сил в районе границы. Москва, 24 апреля 1997 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК. 1998. - С.277-283.
37. Соглашение между Республикой Казахстан, Кыргызской Республикой, Республикой Таджикистан и Республикой Узбекистан о Концепции военной безопасности государств-участников СНГ. Бишкек. 9 сентября 1992 года. В кн.. Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. -Алматы: САК, 1998. - С. 314-316.
38. Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации о сотрудничестве в процессе сокращения стратегических наступательных вооружений, расположенных на территории Республики Казахстан. Москва, 14 декабря 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998.-С. 292-295.
39. Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Японии о сотрудничестве в области ликвидации подлежащего сокращению в Республике Казахстан ядерного оружия и создании комитета по сотрудничеству в этих целях. Алматы, I 1 марта 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. T.1. / 11од ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998.-С. 286-290.
40. Соглашение между Правительством Республики Казахстан, Правительством Кыргызской Республики и Правительством Республики I Узбекистан о военно-техническом сотрудничестве. Алматы, 8 июля 1994 года. В кн.. Сб. документов по международному праву. T.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 307-310.
41. Соглашение о совместных мерах в отношении ядерного оружия. Алматы, 21 декабря 1991 года (СНГ). В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 259-260.
42. Соглашение о создании Совместной консультативной комиссии по вопросам разоружения. Бишкек, 9 октября 1992 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С.264-265.
43. Соглашение Совета глав государств-участников Содружества Независимых Государств о Вооруженных силах и пограничных войсках. Минск, 30 декабря 1991 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.І. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 303-306.
44. Шанхайская Конвенция о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом. Шанхай, 15 июня 2001 года. В кн.. Национальная безопасность: итоги десятилетия. Сб. документов и материалов. - Астана: Елорда, 2001. - С. 446- 458.
45 Proposal for a Council Decision approving the Conclusion by the Commission of a Cooperation Agreement between the European Atomic Energy Community and the Republic of Kazakhstan in the Field of Nuclear Safety.- Brussels. 1996.
46. Султанов Б.К. Республика Казахстан и Шанхайская организация сотрудничества в контексте региональной безопасности. // Казахстан в глобальных процессах. 2009, N 2. сс. 75-84.
47. Султанов Б. Республика Казахстан и ШОС: формирование механизмов безопасности и сотрудничества. / ШОС: становление и перспективы развития. Под ред., М.Ашимбаева и Г.Чуфрина. Алматы, ИМЭП, 2015.
48. Султанов Б. Казахстан и США – партнерские шаги военного сотрудничества по обеспечению безопасности в регионе. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. А.,2005.
49. Лаумулин М. Центральная Азия и Запад: новые геополитические реалии. // Казахстан в глобальных процессах. 2004, N 2. сс. 96-117.
50. Ерекешева Л. Глобальные и региональные аспекты миграционных прцессов: центральноазиатский контекст. // Казахстан в глобальных процессах. 2004, N 2. сс. 144-148.
51. Галямова В. Безопасность Центральной Азии и перспективная роль ШОС. / ШОС: становление и перспективы развития. Под ред., М.Ашимбаева и Г.Чуфрина. Алматы, ИМЭП, 2005.
52. Каукенов А. Экономическая ситуация в КНР. // Казахстан в глобальных процессах. 2004, N 2. сс. 48-62.
53. Каукенов А. Перспективы развития ШОС в новых геополитических реалиях Центральной Азии. / ШОС: становление и перспективы развития. Под ред., М.Ашимбаева и Г.Чуфрина. Алматы, ИМЭП, 2005.
54. Сыроежкин К. Мятежная провинция. // Континент. 2009, N 19.
56. Сыроежкин К. Новые рубежи ШОС. // Континент. 2010, N 18.
57. Сергиенко В. Выбор приоритетов. // Континент. 2010, N 12.
58. Бурнашев Р. Черных И. Вооруженные силы Республики Узбекистан. // Континент. 2010, N 2.
59. Ашимбаев М. Современная геополитическая ситуация в Центральной Азии в контексте интересов мировых и региональных держав. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. Алматы, 2005.
60. Алиев С.М. Современные исламское возраждение и его особенности (на примере Афганистана, Ирана и Турции). / Ислам и политика (взаимодействие ислама и политики в странах Ближнего и Среднего Востока, на Кавказе и в Центральной Азии). Отв., ред., В.Я. Белокреницки и А.З. Егорин. М.,2001.
61. Босин Ю.В. Роль и соотношение исламского и этнического факторов во внутриафганском конфликте. / Ислам и политика (взаимодействие ислама и политики в странах Ближнего и Среднего Востока, на Кавказе и в Центральной Азии). Отв., ред., В.Я. Белокреницки и А.З. Егорин. М.,2001.
62. Бжезинский Зб. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. М., 1999.
63. Зиглер Ч. Стратегия США в Центральной Азии и Шанхайская организация сотрудничества. // МЭ и МО, N 4, 2009.
64. Легволд Р. Современные отношения США, Китая и России и выводы по Центральной Азии. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. А.,2005.
65. Хилл Ф. Переосмысление комплексного подхода к безопасности в Центральной Азии. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. А.,2005.
66. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана между прошлым и будущим. А.,1999.
67. Чжао Хуашэн. Проблемы политики Китая в Центральной Азий. // Казахстан в глобальных процессах. 2009, N 2. сс. 63-74.
68. Чжао Хуашен. Взгляд Китая на роль США по обеспечению безопасности в Центральной Азии. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. А.,2005.
69. Ван Цзябо. Кто будет обеспечивать безопасность в Центральной Азии? // Континент. 2010, N 10.
70. Тоқаев Қ.К. Беласу. Сыртқы саяси очерктер. Алматы, 2003.
71. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002.
2. Лаумулин М. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология.- Алматы: КИСИ при Президенте РК. Информационно-аналитический центр «Континент», 1999.
3. Назарбаев НА. На пороге XXI века. - Алматы: Онер, 1996.
4. Назарбаев Н.А. В потоке истории. - Алматы: Атамура, 1999.
5. Исингарин Н. Казахстан и интеграционные процессы //Безопасность, дипломатия и международное право: Материалы международной региональной конференции. Астана, 18-19 января 2009 г. / Дипломатическая Академия Евразийского государственного Университета имени Л.Н. Гумилева. Под ред. М. Жолдасбекова. -Астана: ФинЭк, 2009.
6. Назарбаев Н.А. Казахстан 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана // вечерний Ал маты. - 1997. – 13 окт.
7. Абенов Е., Спанов М., Перметов С. К Проблеме национальной безопасности Казахстана // Евразийское сообщество. - 2010. - № 4.
8. Бакаев А., Безопасность Казахстана в современных условиях // Мысль. 2009.- № 3.
9. Договор о коллективной безопасности между странами СНГ. Ташкент, 15 мая 1992 года. В газ. Казахстанская правда. - 1992. - 19 мая.
10. Закон Республики Казахстан. О национальной безопасности Республики Казахстан. - Алматы, 26 июня 1998.
11. Абусеитов К.Х. СВМДА: Видение Казахстана // Континент. - 2009. № 9.
12. Махин В. Сегодня – саммит СВМДА. Дискуссия в пресс-центра// Казахстанская правда. – 2010.-4 июня.
13. Мансуров Г.А. Казахстанско-российские отношения в эпоху перемен. 1991-2001. — М.: Реал-Пресс, 2001.
14. Кожаков А. безопасность и стабильность в Центральной Азии//Безопасность, дипломатия и международное право: Материалы международной региональной конференции. Астана, 18-19 ннваря 2009г. / Дипломатическая Академия Евразийского государственного Университета имени Л.И. Гумилева. Под ред. Λ. Жолдасбскова. -Астана: ФинЭк, 2009.
15. Соглашение между Республикой Казахстан. Кыргызской Республикой, Российской Федерацией, Республикой Таджикистан и КНР об укреплении доверия в военной области в районе границы. Шанхай, 26 апреля 1996 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1.. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998.
16. Декларация о создании Шанхайской организации сотрудничества. Шанхай. 15 июня 2001 г. В кн.; Национальная безопасность: итоги десятилетия. Сб. документов и материалов. - Астана: Елорда, 2001. - С. 442- 446.
17. Бурнашев Р. «Шанхайским пятерка», «шестерка»... - далее без остановки? Континент. - 2010. - 4-17 июль.
18. Сыроежкин К.Л. Новые рубежи ШОС // Континент. 2010. - 26 сентября-9 октября.
19. Назарбаев Н.А. Эпицентр мира. - Астана: Елорда, 2005.
20. Выступление Президента Н. А. Назарбаева на 47-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН (10.92) // Дипломатический курьер 1992. - №4. - С.112.
21 Договор между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о военном сотрудничестве. Москва, 28 марта 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 312-320.
22. Договор между СССР и США о сокращении и ограничении стратегических наступательных вооружений. Москва, 31 июля 1991 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. -Алматы: САК, 1998. - С. 255-256.
23. Договор между Республикой Казахстан, Кыргызской республикой, Республикой Таджикистан и Республикой Узбекистан о совместных действиях по борьбе с терроризмом, политическим и религиозным экстремизмом, транснациональной организованной преступностью и иными угрозами стабильности и безопасности сторон. Ташкент, 21 апреля 2000 года. В кн.: Национальная безопасность: итоги десятилетия. Сб. документов и материалов. - Астана: Елорда, 2001. - С. 384- 396.
24. Договор о нераспространении ядерного оружия от 1 июля 1968 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. ГЛ. / Под ред. Токаева К.К. -Алматы: САК, 1998. - С. 249-255.
25. Казахстанско-американское совместное заявление о мире, безопасности и нераспространении. Вашингтон, 20 марта 1995 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 295-297.
26. Казахстанско-российские отношения. 1991-1995 годы. /Сборник документов и материалов. Пред. ред. совета Мансуров Т.А. - Алматы - Москва: МИД РК.-1995.-384с.
27. Меморандум о гарантиях безопасности в связи с присоединением Республики Казахстан к Договору о нераспространении ядерного оружия. Будапешт, декабрь 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 265-266.
28. Меморандум о повышении эффективности Договора о коллективной безопасности от 15 мая 1992 года и его адаптации к современной геополитической ситуации. Минск, 24 мая 2000 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 397-400.
29. Партнерство во имя мира: Рамочный документ. Брюссель, 27 мая 1994 года. В кн.: Сб. документе по международному праву 1.1. Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 300- 303.
30. Протокол к договору между СССР и США о сокращении и ограничении стратегических наступательных вооружений. Лиссабон, 23 мая 1992 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. ГЛ. Под ред. Токаева К.К. Алматы: САК, 1998. - С. 257- 258.
31. Решение Совета коллективной безопасности о Коллективных силах быстрого развертывания Цетральноазиатского региона коллективной безопасности. Ереван, 25 мая 2001 г. В кн.: Национальная безопасность: итоги десятилетия. Сб. документов и материалов. - Астана: Елорда, 2001. -С.419-421. 10. Решение об участии государств-участников СНГ в Договоре между СССР и США о ликвидации ракет средней дальности и меньшей дальности. Бишкек. 9 октября 1992 года. В кн.. Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 263.
32 Соглашение между Республикой Казахстан и МАГАТЭ о применении гарантий в связи с Договором о нераспространении ядерного оружия. Алматы. 20 июля 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. ТТ. / Под ред.Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 266-269.
33. Соглашение между Республикой Казахстан и США относительно уничтожения шахтных пусковых установок межконтинентальных баллистических ракет, ликвидации последствий аварийных ситуаций и предотвращении распространения ядерного оружия. Алматы, 13 декабря 1993 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 283-285.
34. Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации по заложенного ядерного устройства, заложенного на Семипалатинском ядерном полигоне до его закрытия. Москва, 28 марта 1994 гола. В кн.: Сб. документов по международном праву. Т.1. Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 998. - С. 266-269.
35. Соглашение между Республикой Казахстан. Кыргызской Республикой и Республикой Узбекистан об организации и формировании коллективного миротворческого батальона под эгидой ООН. Жамбыл, 15 декабря 1995 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С.3 10-3 12.
36. Соглашение между Республикой Казахстан. Кыргызской Республикой. Российской Федерацией. Республикой Таджикистан и КНР о взаимном сокращении вооруженных сил в районе границы. Москва, 24 апреля 1997 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК. 1998. - С.277-283.
37. Соглашение между Республикой Казахстан, Кыргызской Республикой, Республикой Таджикистан и Республикой Узбекистан о Концепции военной безопасности государств-участников СНГ. Бишкек. 9 сентября 1992 года. В кн.. Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. -Алматы: САК, 1998. - С. 314-316.
38. Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Российской Федерации о сотрудничестве в процессе сокращения стратегических наступательных вооружений, расположенных на территории Республики Казахстан. Москва, 14 декабря 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998.-С. 292-295.
39. Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Японии о сотрудничестве в области ликвидации подлежащего сокращению в Республике Казахстан ядерного оружия и создании комитета по сотрудничеству в этих целях. Алматы, I 1 марта 1994 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. T.1. / 11од ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998.-С. 286-290.
40. Соглашение между Правительством Республики Казахстан, Правительством Кыргызской Республики и Правительством Республики I Узбекистан о военно-техническом сотрудничестве. Алматы, 8 июля 1994 года. В кн.. Сб. документов по международному праву. T.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 307-310.
41. Соглашение о совместных мерах в отношении ядерного оружия. Алматы, 21 декабря 1991 года (СНГ). В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 259-260.
42. Соглашение о создании Совместной консультативной комиссии по вопросам разоружения. Бишкек, 9 октября 1992 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.1. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С.264-265.
43. Соглашение Совета глав государств-участников Содружества Независимых Государств о Вооруженных силах и пограничных войсках. Минск, 30 декабря 1991 года. В кн.: Сб. документов по международному праву. Т.І. / Под ред. Токаева К.К. - Алматы: САК, 1998. - С. 303-306.
44. Шанхайская Конвенция о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом. Шанхай, 15 июня 2001 года. В кн.. Национальная безопасность: итоги десятилетия. Сб. документов и материалов. - Астана: Елорда, 2001. - С. 446- 458.
45 Proposal for a Council Decision approving the Conclusion by the Commission of a Cooperation Agreement between the European Atomic Energy Community and the Republic of Kazakhstan in the Field of Nuclear Safety.- Brussels. 1996.
46. Султанов Б.К. Республика Казахстан и Шанхайская организация сотрудничества в контексте региональной безопасности. // Казахстан в глобальных процессах. 2009, N 2. сс. 75-84.
47. Султанов Б. Республика Казахстан и ШОС: формирование механизмов безопасности и сотрудничества. / ШОС: становление и перспективы развития. Под ред., М.Ашимбаева и Г.Чуфрина. Алматы, ИМЭП, 2015.
48. Султанов Б. Казахстан и США – партнерские шаги военного сотрудничества по обеспечению безопасности в регионе. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. А.,2005.
49. Лаумулин М. Центральная Азия и Запад: новые геополитические реалии. // Казахстан в глобальных процессах. 2004, N 2. сс. 96-117.
50. Ерекешева Л. Глобальные и региональные аспекты миграционных прцессов: центральноазиатский контекст. // Казахстан в глобальных процессах. 2004, N 2. сс. 144-148.
51. Галямова В. Безопасность Центральной Азии и перспективная роль ШОС. / ШОС: становление и перспективы развития. Под ред., М.Ашимбаева и Г.Чуфрина. Алматы, ИМЭП, 2005.
52. Каукенов А. Экономическая ситуация в КНР. // Казахстан в глобальных процессах. 2004, N 2. сс. 48-62.
53. Каукенов А. Перспективы развития ШОС в новых геополитических реалиях Центральной Азии. / ШОС: становление и перспективы развития. Под ред., М.Ашимбаева и Г.Чуфрина. Алматы, ИМЭП, 2005.
54. Сыроежкин К. Мятежная провинция. // Континент. 2009, N 19.
56. Сыроежкин К. Новые рубежи ШОС. // Континент. 2010, N 18.
57. Сергиенко В. Выбор приоритетов. // Континент. 2010, N 12.
58. Бурнашев Р. Черных И. Вооруженные силы Республики Узбекистан. // Континент. 2010, N 2.
59. Ашимбаев М. Современная геополитическая ситуация в Центральной Азии в контексте интересов мировых и региональных держав. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. Алматы, 2005.
60. Алиев С.М. Современные исламское возраждение и его особенности (на примере Афганистана, Ирана и Турции). / Ислам и политика (взаимодействие ислама и политики в странах Ближнего и Среднего Востока, на Кавказе и в Центральной Азии). Отв., ред., В.Я. Белокреницки и А.З. Егорин. М.,2001.
61. Босин Ю.В. Роль и соотношение исламского и этнического факторов во внутриафганском конфликте. / Ислам и политика (взаимодействие ислама и политики в странах Ближнего и Среднего Востока, на Кавказе и в Центральной Азии). Отв., ред., В.Я. Белокреницки и А.З. Егорин. М.,2001.
62. Бжезинский Зб. Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. М., 1999.
63. Зиглер Ч. Стратегия США в Центральной Азии и Шанхайская организация сотрудничества. // МЭ и МО, N 4, 2009.
64. Легволд Р. Современные отношения США, Китая и России и выводы по Центральной Азии. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. А.,2005.
65. Хилл Ф. Переосмысление комплексного подхода к безопасности в Центральной Азии. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. А.,2005.
66. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана между прошлым и будущим. А.,1999.
67. Чжао Хуашэн. Проблемы политики Китая в Центральной Азий. // Казахстан в глобальных процессах. 2009, N 2. сс. 63-74.
68. Чжао Хуашен. Взгляд Китая на роль США по обеспечению безопасности в Центральной Азии. / Сотрудничество стран Центральной Азии и США по обеспечению безопасности в регионе. Материалы международной конференции. Под ред., М.Ашимбаева и Дж.Меннути. А.,2005.
69. Ван Цзябо. Кто будет обеспечивать безопасность в Центральной Азии? // Континент. 2010, N 10.
70. Тоқаев Қ.К. Беласу. Сыртқы саяси очерктер. Алматы, 2003.
71. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы, 2002.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз ету тек Орталық Азия өңірі үшін ғана емес, бүкіл әлемдік
қауымдастығы үшін де өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы елдегі және өңірдегі қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз етуге, жаңа қауіп-қатерлермен халықаралық құқық
арқылы күресуге, төнер қауіпті болдырмау және алдын ала сақтандыру
мәселелерін шешуге, олардың негізінде жатқан іргелі себептерді жоюға
қолайлы жағдайларды туғызу үшін дәйекті түрде қолдау жасайды.
ХХІ ғасырға адамзатпен бірге кіретін шешілмеген проблемалар ауыр жүк
болып табылады. Оның ішінде қауіпсіздік проблемесы әмбебап мәнге ие болады.
Әскери аспектілерімен қатар оның саяси, экономикалық, экологиялық,
ақпараттық және басқада аспектілері айқындалады. Халықаралық қауіпсіздікке
зиян келтіруге қабілетті және Халықаралық қатынастардың тұрақты дамуына
келешекте ауыр нұқсан келтіретін ескі қатерлер шиеленісіп және жаңа
қатерлер пайда болды [1, 419 б.].
1990 жылдардың басында жағдай өзгерді. Бейбітшілік пен қауіпсіздікті
нығайту жолында Азиялық елдердің күш жігерін біріктіру үшін нақты
алғышарттар пайда болды. Екі астам державаның ғаламдық тікетіресу дәуірі
аяқталды. Азиядағы тікетірес, бәлкім, елеулі дәрежеде әлсіремеген болар,
бірақ аймақтық шиеленісті ұшықтыруға жәрдемдескен көптеген факторлар бірте-
бірте өзінің күшін жоғалта бастады. Сондықтан Азияда мемлекеттердің
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін тетіктерді жасауға ұмтылыс жанданды.
Текетірес экономикалық кооперация, коммуникацияны дамыту, қоршаған ортаны
қорғау, су ресурстарын пайдалану, қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты
салалардағы өзара іс-қимылға орын берді. Аймақ ұғымы Шығыс Азия мен
Оңтүстік Шығыс Азияны жаңа экономикалық архитектурасын қалыптастыратын
іргетасқа айналды.
Азиялық елдер дамуының ортақ векторы белгіленді, оның Азиялық
қоғамдардың либералдық демократия мен нарықтық экономика жағынан бейімделуі
ретінде сипаттауға болады. Осындай бейімделу аймақтағы көптеген
мемлекеттердің үшкі және сыртқы саясатының мазмұнын айқындаушы факторына
айналды. Олардың жаңа геосаяси жағдайларға бейімделуі аймақтық қауіпсіздік
саласында азиялық елдердің ынтымақтастығын бірте-бірте өрістеуге алып
келді.
Мемлекеттің қауіпсіздігін, оның тәуелсіздігі мен тұтастығын, сонымен
қатар ішкі тұрақтылығын қамтамасыздандыру ұлттық мемлекеттер дәуірінде
туылған, кейбір көреген зерттеушілердің болжамына қарағанда өзінің ақырына
жақындаған, кез келген мемлекеттіктің басты мәселелерінің бірі болып
табылады. Соған қарамастан, Қазақстан 1991 жылдан соң, еуропалық елдер XVII-
XX ғасырларда және үшінші әлем елдерінің көбісі ХХ ғасырдың ортасында
бастарынан өткізген ұлттық мемлекеттердің қалыптасу кезіндегі
қиындықтарымен кездесуде. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін өзінің
қауіпсіздігінің абсолютті кепілдігіне ие болатын, оны Кеңестік әскери күш
қамтамасыз ететін, ал ССРО тарағаннан соң бұл кепілдіктің нәтижесі нөлге
теңесті, сондықтанда бұл мәселенің шешімі осымен одан әрі күрделене түсті.
Соңғы уақыттарда өткен геосаясаттық жағдайлардағы өзгерістермен және
тәуелсіздікті жариялаумен, БҰҰ және басқада бірқатар халықаралық ұйымдарға
кірумен байланысты Қазақстан өзінің сыртқы саясатында, қорғанысында және
ұлттық қауіпсіздігінде оған таныс емес проблемалармен түйісті [2, 18 б.].
Қазіргі кезде Қазақстан өте қолайлы сыртқы саясаттық жағдайларда орын
алады деп есептеледі. Қазақстан Республикасы барлық ядролық қарулы
державалардан қауіпсіздік кепілдігін алды, 1992 жылғы Ташкенттік Шарт
негізінде әскери – саясаттық блоктың қатысушысы болып табылады, еуропалық
және азиялық елдермен өзінің қатынасын белсенді түрде дамытуда. Дегенмен
осы процестің тұсында Қазақстан қауіпсіздігінде өте қатты көңіл аудартатын
күмән бар. Бұл күмән ұлы державалардың міндеттемелерімен және
стратегияларымен байланысты. Жоғарыда айтылғандай, Ресей ресми түрде өзінің
өмірдегі мүдделерінің аймағына енгізді. Бұл өзара әскери – стратегиялық
міндеттемелердің тұрғысынан қарағанда түсіндіруге болады. Бірақ мәселе
келесіде: Ресей саясаты Қазақстанның тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне қандай
дәрежеде қауіп төндіре алады, Мәскеу региондағы өз мүддесін қорғай отырып
және мұнда басқа державалардың енуіне кедергі жасай отырып қаншалықты терең
кете алады.
Қытаймен арадағы қатынасты, ҚХР әскери қуатының өсуіне байланысты
гипотетикалық қауіптің болуына қарамастан, қауіпсіздік тұрғысынан позитивті
(оң) деп бағалауға болады. ҚР мен ҚХР Үкіметтері жалпы мақсаттарды
анықтады: ішкі тұрақтылықты сақтау, экономикалық байланыстарды дамыту және
төменгі сапалы өндірістермен күресу.
Көп жоспарлы ынтымақтастықты кеңейтуге, саяси климатты тұрақтандыруға,
регионалдық жанжалдарды болдырмауға және реттеуге бағытталған, Азиядағы
өзара әрекеттер мен шаралар бойынша Кеңесті шақыруы (АӨСШК) Қазақстан
Республикасының ең шынайылық ынталығы болды.
Жиырма жыл бұрын басталған процесс, бүгінгі күні Азиядағы қауіпсіздік
пен тұрақтылықты қолдау саласындағы әрекеттегі форумның сипатына ие болды,
оның нәтижесі болып АӨСШК принциптерінің Декларациясы табылды.
Біздің күш салуымызбен және көрші мемлекеттердің күш салуымен регионда
бейбітшілік пен тұрақтылыққа қол жеткізілгенмен, Орталық Азия – әлуетті
дау-жанжалды региондардың біріне саналады. Таяу жердегі шекаралық
территорияларға көз салғанның өзі жеткілікті: Тәжікстандағы, Ауғанстандағы,
ұзаққа созылған Кавказдағы соғыстар. Дау-жанжалдар келешекте регионның
ішіндеде, жәнеде оның айналасында, оның ішінде территория үшін, сулы және
бай табиғи ресурстар үшін пайда болуы мүмкін [3, 79 б.].
Жұмыстың объектісі Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі
мәселесі, ал аймақтық деңгейдегі қауіпсіздік мәселесіне қатысты түрлі
проблемалардың мәнін ашып көрсету зерттеу жұмысының пәні болып табылады.
Жұмыстың мақсаты біздің мемлекетіміздің қауіпсіздік құрылымының
қалыптасуының негізгі принциптері мен стратегияларын ашудағы Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігінің негіздерін анықтау болып табылады,
сонымен қатар Қазақстан Республикасымен қазіргі кездегі Орталық – азия
аймағы шеңберінде туындаған тоқырау жағдайын реттеудегі проблемалар мен
қарама – қайшылықтарында, қауіпсіздік контекстінде, оның саясатының негізгі
бағыттарында, жүргізудегі сыртқы саясатты талдау болып табылады.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді алға қойылады:
- қазіргі кезеңдегі республиканың сыртқы саясатының параметрлерін
оларда белгіленетін дүниежүзілік процестер аспектілерінде зерттеу, КСРО
ыдырап, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі аймақтық қауіпсіздік
мәселесіның туындауы және Қазақстанның ұстанымдарын анықтау;
- ядролық қарусыздану мәселелерін шешу жолындағы Қазақстанда пайда
болатын проблемалар мен қарама – қайшылықтарды талдау;
- аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз ететін фактор ретінде Орталық Азия
мемлекеттерінің интеграциялық мүмкіншілігін зерттеу;
- Азиядағы өзара әрекеттер мен шаралар бойынша Кеңестің (АӨСШК) дамуы
мен алдағы келешегінің негізгі қорытындыларын талдау;
- Орталық – азияның қауіпсіздігі жүйесін қалыптастырудағы ШЫҰ қызметі
мен ролінің негізгі бағыттарын анықтау;
- Орталық Азия мен Қазақстанның қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі ҰҚШҰ
аясындағы шараларды зерттеу;
- аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі саясаттың нәтижесі және
болашағы.
Диплом жұмысының жаңалығы. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі
сыртқы қауіпсіздігі тақырыбындағы жұмыстың жаңалығы жаңа әдебиеттерді
қолданудан тұрады, соларды талдау негізінде автор қазіргі халықаралық
қатынастар жағдайындағы қауіпсіздік контекстіндегі қорғанудың ұлттық
мүдделерінің сипаттамалары туралы қорытындылар жасайды.
Жұмыстың әдістемелік негізі: Салыстырмалы, институтталған талдаудың
жалпы теориялық әдістері, объективтіліктің, тарихтылықтың, ғылымдылық
принциптері қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі: Жұмысты жазу барысында
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері пайдаланылды, онда ол
аймақта, дүниежүзілік деңгейде де қауіпсіздікті қолдаудың маңыздылығы
туралы айтады. Концептуалдық аспектілер, стратегиялық бағдарлар Президент
Н.Ә.Назарбаевтың ескертілген келесідей негіз қалаушы жұмыстарында
белгіленген - Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу және даму
стратегиясы және Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өркендеуі,
қауіпсіздігі және тұрмыс халінің жақсаруы.
Біздің еліміздің сыртқы саяси курсының қалыптасуы мен дамуының торабтық
кезеңдері, еуразиялық өркениеттіліктің келешегі туралы ойлар, оның ішінде
тарихи және мәдениет аспектілеріндегі, мемлекет басшысының На пороге XXI
века және В потоке истории жұмыстарында келтірілген.
Қауіпсіздік саласындағы қазақстанның сыртқы саясатының бағытына келетін
болсақ, ол туралы Стратегия трансформации общества и возрождения
евразийской цивилизации кітабында оған көп көңіл бөлінген, онда 1991 жыл
мен 2000 жылдар аралығындағы қауіпсіздіктің әртүрлі аспектілері бойынша
біздің мемлекетіміздің басшысының баяндамалары, сөйлеген сөздері,
статьялары келтірілген. Бұл кітаптан, қазақстандық жетекшінің сыртқы
әлеммен қауіпсіздік саласындағы біздің ынтымақтастығымыздың принципиалдық
жайғасымын сатылы түрде бақылауға болады. Барлық материал бойында қызыл
сызықпен өтетін негізгі идея, Қазақстанның президентінің сөзімен айтқанда:
Қазақстан өзінің геосаясаттық жағдайын түсінеді және азия континентіндегі
бейбітшілік пен қауіпсіздікті беріктендіру бойынша орталық болуға дайын –
деп қорытындыланады [4, 230 б.].
Отандық зерттеушілер – Б.К. Султанов, М. Лаумулин, Л. Ерекешева, В.
Галямова, А. Каукенов, К. Сыроежкин, В. Сергиенко, Р. Бурнашев пен И.
Черных, М. Ашимбаев Шанхай форумы оған мүше мемлекеттердің ұлттық
мүдделеріне толық жауа береді тұжырым жасайды. Сонымен қатар Шанхай
ынтымақтастық ұйымын тек мемлекеттердің бірлестігі ғана емес, сондай-ақ
өркениеттерді” тұтастығы екендігін атап өтеді.
Зерттеу жұмысының ресейлік тарихнамасында келесі авторлардың еңбектері
- С.М. Алиев, Ю.В. Босин Орталық Азиялық аймақта ислам фундаментализмі мен
экстремизмнің қауіпі барын баса көрсетіп, қауіпсіздікті күшейту қажет
екендігін ұсынуымен құнды.
Американдық зерттеуші - Зб. Бжезинскийдің Великая шахматная доска.
Господство Америки и его геостратегические императивы еңбегінде Шанхай
ынтымақтастық ұйымы құрылғанға дейінгі еуразиялық кеңістіктегі негізгі
саяси процестерге сараптама жасалады. Оның еңбегін посткеңестік кеңістік
әсіресе, Орталық Азия болашақта этникалық, діни қақтығыстарға ұшырайды деп
болжам жасауымен құнды еңбектердің қатарына жатқызуға болады.
Ч. Зиглер өз ғылыми мақаласында 2001 жылғы қыркүйек оқиғасынан кейінгі
АҚШ-тың халықаралық терроризммен күресудегі Орталық Азияның қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің заңды екендігіне тоқталады.
Ал Р. Легволд болса, болашақта Орталық Азия үшін бәсекелестікке түскен
ұлы державалардың, оның ішінде АҚШ, Қытай және Ресей арасында ұзақ мерзімді
ынтымақтастық орнайды деп болжайды.
Келесі зерттеуші Фиона Хиллдің ғылыми баяндамасында Орталық Азияның
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде АҚШ Шанхай ынтымақтастық ұйымына іс жүзінде
балама бола алды деп атап өтеді.
Қытайлық зерттеушілердің еңбектерін жалпы талдаудан кейін мынадай түйін
жасауға болады. Олардың еңбектеріндегі ой-түйіндер мен пікірлердің
ортақтығы айқын байқалады. Олар Шанхай форумының қызметіне жоғары баға
бергенмен, Орталық Азиядағы шикізат көздері мен энергоресурстар үшін ұлы
державалармен бәсекеге түсетінін жасырмайды.
Диплом жұмысының алдына қойған мақсаты мен міндеттерін орындауда негіз
болған деректік материалдарды бірнеше топқа бөлуге болады.
Диплом жұмысының деректік негізін Шанхай ынтымақтастық ұйымының
құрылуына дейінгі және құрылғаннан кейінгі уақыттағы осы ұйымға мүше болуға
ынталы мемлекеттердің бірлесіп өткізген түрлі саммиттерінде, үкімет
басшыларының бірлескен мәжілістерінде, ведомствоаралық кездесулерде
қабылданған басты нормативтік құжаттар құрайды.
Нормативтік құжаттарды түрлеріне қарай топтап, сипаттама беруді жөн
көрдік.
Сонымен, алғаш 1999 жылы Бішкекте, 2000 жылы Душанбеде өткен
саммиттерде осы ұйымның мүше-мемлекеттері қабылдаған декларациялары
қарастырылып, талданады. Осы деректермен қатар ғылыми айналымға 2001 жылы
15-маусымда Шанхай ынтымақтастық ұйымын құру туралы ұйымға мүше-
мемлекеттердің декларациялары, осы саммитте мемлекет басшыларының сөйлеген
сөздері мен ресми мәлімдемелері, сонымен бірге Шанхай ынтымақтастық ұйымына
мүше-мемлекеттер қабылдаған терроризм, экстремизм және сепаратизммен
бірігіп күрес жүргізу туралы бірлескен конвенция енгізіліп, жан-жақты
талданып, қарастырылды.
Дерек көзі ретінде осы 2001 жылы күзде Алматыда Шанхай форумына мүше-
мемлекеттердің жоғарғы деңгейдегі кездесуінде бірлескен мәлімдеме, сонымен
қатар осында аймақтық экономикалық ынтымақтастық негізгі бағыттары мен
мақсаттары мен инвестиция мен сауда-саттық үшін қолайлы жағдайларды
қалыптастыру процесі туралы қол қойылған меморандум пайдаланылды.
Сондай-ақ диплом жұмысында негізгі дерек көзі ретінде осы ұйымның мүше-
мемлекеттерінің басшылары мен мемлекеттік қайраткерлерінің шығармалары мен
еңбектері де пайдаланылды. Оның ішінде Қазақстан Республикасының тұңғыш
президенті Н.Ә. Назарбаевтың қаламымен жазылған еңбектері, сонымен қатар
Қазақстанның сыртқы істер министрі мен премьер-министрі қызметтерін
атқарған Қ.К. Тоқаевтың шығармалары мен естеліктері ғылыми қолданысқа
енгізілді.
Жұмыстың қолданыстық негізі. Осы диплом жұмысының материалдарын
аталмыш тақырып бойынша арнайы курстарды ұйымдастыруда, дәрістер мен
семинар сабақтарында қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспені, үш тарауды, қорытындыны және
пайдаланылған әдебиеттер тізімін қамтиды және 74 беттен тұрады.
1 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі және Қазақстанның
саясаты
1.1 КСРО ыдырағаннан кейінгі аймақтық қауіпсіздік мәселесінің туындауы
және Қазақстанның ұстанымы
XX ғасыр, адамзат тарихының басқа кезеңдерімен салыстырғанда, барлық
біздің планетамызды қозғалысқа келтірген уақиғаларға бай кезең болды. Екі
дүниежүзілік соғыстар, отаршылдық жүйенің күйреуі және Азия мен Африкада
жаңа мемлекеттердің пайда болуы, бірінші социалистік мемлекеттің және
дүниежүзілік социалистік жүйенің пайда болуы жәнеде жүзжылдық соңында оның
ыдырауы, экономиканың қарқынды дамуы, планетарлық ғаламдану мемлекеттердің
жеке топтарының интеграциялық бірлесулері өткен жүз жылдықты анықтады [5,
142 б.].
Кеңес Одағы ыдырағаннан соң жаңа тәуелсіз Мемлекеттер алдында, оның
ішінде, бұрынғы республикалар ішінде ең соңғысы болып – 1991 жылдың 16
желтоқсанында – өзінің тәуелсіздігі туралы жариялаған, Қазақстан
Республикасы алдында, ондаған жылдармен қалыптасқан экономикалық,
ізгіліктік байланыстарды сақтаумен ұлттық мемлекеттілікті қалыптастыру және
нығайту, қоғамдық өмірді түбірлі қайта құрудың іргетастық проблемалары
тұрды.
Халықаралық құқықтың дербес субъектісі ретіндегі өзінің болмысының
бірінші күндерінен бастап, Қазақстан Республикасы тұтас халықаралық
қауіпсіздікті нығайту бойынша дүниежүзілік қоғамдастық салған күштерге және
жалпы дүниежүзілік қатынастар жүйесінде өзіне лайықты орынды қамтамасыз
етуге белсенді кірісті, бұл ұлттық қауіпсіздіктің өздік стратегиясын
әзірлеу қажеттігіне әкелді.
Адамзаттың өркениетті дамуының барлық тарихи тәжірибесі, мемлекеттің
қарқынды және тұрақты өсуі жүзеге асатын шеңбердегі барлық қажетті
жағдайлардың ең бастапқысы оның ұлттарының қауіпсіздігі мен мемлекеттігінің
сақталуы болып табылатынын куәлендіреді. Еркіндік пен тәуелсіздікті жеңіп
алу аз, оны ұстап тұру, нығайту және өзіміздің ұрпақтарымызға беруіміз
керек. Келешек ұрпақ біздің ұрпақтарымыз жеңе алмаған қиыншылықтар мен
проблемаларды және оларға жеткен жеңілдіктерді бізге кешіреді. Бірақ, егер
біз мемлекеттігімізді жоғалтатын болсақ, тәуелсіздіктің стратегиялық
негіздерінен, өзіміздің жеріміз бен ресурстарымыздан еркімізбен безетін
болсақ, онда бізге ешқандайда кешірімділік жоқ [6, 3 б.].
Кеңес Одағы Қазақстанды сыртқы қауіптер мен ішкі тұрақсыздықтардан
қорғады. Бірақ тәуелсіздікті алғаннан соң бұл қорғаушылық өздігінен
ешқандай кепілдік бере алмады. Қазақстан жетекшілері мен басқа орталық-
азиялық республикасының жетекшілеріне бұрын болып көрмеген дұшпандық
қоршаумен кездесуге тура келді. Сыртқы саясат тұрғысынан қарағанда, негізгі
қауіптер Қытайдың империялық әрекеттеріне, Ауғанстаннан келетін анархияның
таралуына және оңтүстіктегі радикал исламның экспортталуына байланысты.
Қазақстанның тәуелсіз даму кезеңі бірінші кезекте саяси дербестігінің
қалыптасуымен, мойындаудың құқықтық негізімен және Достастық бойынша жаңа
көрші – серіктестерменде, бұрынғы шетелдік мемлекеттерменде, халықаралық
саясаттық және қаржылық ұйымдарменде мемлекет аралық қатынастарды
рәсімдеумен анықталады [7, 165 б.].
Қазақстан жалпы дүниежүзілік қатынастың келешектегі жүйесінде лайықты
орынды өзіне қамтамасыз етуі үшін, елдің мүддесіне ішкіде, сыртқыда
сипаттағы проблемалармен келетін нұқсанды барынша болдырмауға бағытталған
әрекеттің стратегиясын әзірлеуі керек. Мұндай стратегия келешекті анықтауға
және мүмкіндікті апаттарға қарсы сақтандыратын шараларды қабылдауға
көмектеседі.
Қатаң сызылған ұлттық қауіпсіздік концепциясы мен оларды
қамтамасыздандыру шараларының болмауы республикадағы ішкі саяси
тұрақтылыққа нұқсан келтіруі мүмкін, өйткені бұл фактор кейбір саяси күштер
үшін өздерінің жалпы ұлттық емес мүдделерге қол жеткізу мақсатында
қолданылады. Одан өзге, мұндай текті құжатты әзірлеу міндеті елдегі
жүргізіліп жатқан реформалардың тиімділігін жоғарылату тым қажеттілігімен
және Қазақстан Республикасының әлуетті құрылымдарының қызметтеріндегі
жетімсіздіктермен байланысты [8, 21 б.].
Соңғы жылдар ішінде Қазақстанда дербес қауіпсіздік туралы анықталған
бір көріністер құралды. Олар біздің жас мемлекетіміздің тәуелсіздігін
сақтау проблемаларымен тығыз байланысты. Қауіпсіздік туралы көріністің
мәліметтері сыртқы және ішкі саясатты жүзеге асыру барысында әзірленген
принциптерге сүйенеді. Бұлар келесі принциптер: ішкі саясатта – этникалық
және әлеуметтік тұрақтылықты сақтау, экономикалық реформаларды жүргізу,
президенттіктің мемлекеттік билігі мен режимін нығайту; сыртқы саясатта –
ғаламдық державалар арасындағы баланстану, Достастық шеңберіндегі ұжымдық
қорғаныс, азиялық қауіпсіздікті беріктендіру, Орталық Азияның интеграциясы
мен еуразиялық идея.
1991 жылдың аяғында және 1992 жылдың басында Қазақстан өзінің бірінші
бастапқы, қауіпсіздіктің сынамалы доктринасын белгіледі: екіжақты
келісімдерді ТМД механизмдерінен сырт жүргізу, бірақ сонымен бірге
Достастық институттарының дамуының жақтаушысы болып қалу. Қазақстанның
жетекшілері үш мақсатты анықтады:
1) Ресей Федерациясымен ерекше қатынасты сақтау,
2) орталық – азиялық одақ құруға ұмтылу;
3) ТМД шеңберіндегі қауіпсіздік саласында кеңейген келісімге қол қою.
Одан өзге, Қазақстан мен Өзбекстан Орталық – азия регионының
қауіпсіздігі туралы ұқсас көрініске ие болды. Назарбаевтың, Ресей
Федерациясы бас болатын ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне байланған, Орталық –
азия одағы туралы идеясы, нақты іске асырыла алатын еді. Мамыр айының
ортасында, 1992 ж. ТМД бірқатар мемлекеттерінің басшылары Ташкентте
кездесті. Ельцин мен Назарбаев ұжымдық қауіпсіздік туралы Шартқа қол
қойылуы үшін көп күш жұмсады. 15 мамыр 1992 ж. Ресей Федерациясы,
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Армения ұжымдық
қауіпсіздік туралы Шартқа қол қойды [9].
Ұжымдық қауіпсіздік туралы бұл Келісім қатысушы – мемлекеттерге басқа
альянстарға кіруге немесе өзара немесе үшінші жақтармен топтасуға тиым
салады. Бұл бөлім Ресейдің Орталық Азиядағы жайғасымы үшін ерекше маңызды
болды. Бұл бірде-бір шетелдік державаның ұжымдық қауіпсіздік туралы Шарт
әрекетте болған кезде, әскери келісім негізінде регионға кіре алмайтынын
көрсетті. Сонымен қатар біріккен қорғаныс туралы шартта қарастырылды, оған
сәйкес барлық қатысушылар біріне жасалынған шабуылды бәріне жасаған
шабуылдай қарастырады. Бұл келісімнің нәтижесінде Ресей Федерациясы
Қазақстанның басқа державалармен одақ құруының орнына, оны қорғау
міндеттемесін алды.
1994 жылы сәуірде күшіне енген, Ұжымдық қауіпсіздік туралы Келісім
әскери құрылыс аясындағы ынтымақтастықты жөнге салуға әсер етуші инструмент
ретінде ғана емес, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін маңызды фактор
ретінде, егемендікті қорғау мен қатысушы-мемлекеттердің территориялық
тұтастығында өзінің тағайындалуын ақтады, ол ұлттық қарулы күштердің әскери
және ұйымдастыруға қатысты нығаюына, АҚҚ біріккен жүйесін сақтауға, ТМД-ға
кірмейтін мемлекеттермен шекараларды бірігіп қорғау аймағындағы өзара
әрекеттер мен ынтымақтастықтың реттелуіне ықпал етті.
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерін нақты
потенциалдық қауіптерден қорғану күйін көрсетеді.
Сыртқы қауіпсіздік – Қазақстан Республикасының нақты және потенциалды
қауіптерден және шетелдік мемлекеттер, ұйымдар мен азаматтар тарапынан
болатын озбырлықтан қорғану күйі [10].
Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі деп, конституциялық құрылысты
сақтауды, мемлекеттің егемендігін, тәуелсіздігі мен территориялық
тұтастығын, ішкі және сыртқы қатерден қауіпсіздендіруді, әлеуметтік-
экономикалық және қоғамдық-саясаттық құрылымдардың тұрақты жұмыс істеуі мен
дамуын, билік пен басқарудың институттарының мемлекеттік құрылуын:
бейбітшілік пен келісуді, негізгі құқықтар мен еркіндікті қорғауды,
құндылық, қоғам және мемлекет мүдделерін есепке алумен өмірлік маңызы бар
тұтынуларды қамтамасыз ететін, халықаралық және қоғамдық қатынастардың
жүйесі қабылданады.
Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі осы саладағы саясаттың жалпы
міндеттері мен басымдылығын қамтитын және қауіпсіздік мақсатына жету арқылы
жүзеге асатын стратегияға сүйенеді. Бұл мақсаттар қатердің нақты көздерін
айқындайды және сәйкестендіреді, оларды жою механизмдерін анықтайды және
қауіпсіздік жүйесіне негізделеді. Қазақстан Республикасының қауіпсіздік
жүйесі – бұл республика қауіпсіздігінің ішкі және сыртқы қатерлерден
тәжірибе жүзінде іске асырылуын қамтамасыз ететін, мемлекеттік институттар
мен саясаттық құралдардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігінің стратегиясы
қауіпсіздіктің объектілері мен субъектілерін қорғауға бағытталған.
Қауіпсіздіктің негізгі объектілеріне жататындар:
Мемлекет – оның конституциялық құрылысы, егемендік және территориалдық
тұтастық;
қоғам – оның материалдық және рухани құндылығы;
тұлға – оның құқығы мен еркіндігі.
Ұлттық қауіпсіздіктің стратегиясы Қазақстан Республикасының өте маңызды
мүдделерінің сақталуынан шығады.
Тұрақты тіршіліктік маңызды мүдделерге жататындар:
- республиканың тәуелсіздігі мен мемлекеттік тұтастығының сақталуы;
- халықаралық құқық принциптерінде басқа елдермен қатынасты дамыту;
- Қазақстан Республикасының мүдделерін сақтай отырып халықаралық
қатынастарда тайталастықты болдырмау;
- басқа мемлекеттермен арада пайда болған қарама-қарсылықтарды шешу
үшін әскери күштерді қолдануды болдырмау, ұжымдық қауіпсіздік пен ұлттық
күштер негізінде шабуылдарды тойтару қабілеттілігін қолдау;
- азаматтық бейбітшілік пен келісімді сақтау;
- Республиканың экономикасының дамуын тұрақтандыруды қамтамасыз ету
және ғылыми – техникалық потенциалды жоғарылату;
- азаматтардың саясаттық еркіндігін қамтамасыздандыру үшін және олардың
құқығын сақтау үшін демократиялық институттарды дамыту;
- Қазақстан Республикасының азаматтарының шетелдерде болуы кезіндегі
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- Қоғамның тіршілік әрекетінде дұрыс экологиялық жағдайларды ұстану.
Біріншіден. Қатерлерге қарсы тұру осы қатерлердің сипаты мен масштабына
адекватты болуы керек; өз уақытында және ескерпелі.
Екіншіден. Қатерлерді болдырмау және бейтараптандыру бойынша алдын-ала
шараларды қабылдау мүмкіндігін қамтамасыздандыру.
Үшіншіден. Регионалдық және жалпы ұлттық қауіпсіздік ішіндегі
мүдделердің үйлесімді ұштасуы. Қазақстан қауіпсіздігінің мүддесі тұтастай
және оның жеке региондарында органикалық бірлікте шешіледі, бір-біріне
нұқсан келтірмей. Осындай бірлікті қамтамасыз ететін механизм қажет.
Төртіншіден. Қазақстан қауіпсіздігі жүйесінің қауіпсіздіктің
халықаралық регионалдық (жалпы еуропалық, азиялық-тынық мұхиттық және
басқалары) және ғаламдану жүйелерімен, сонымен қатар басқа елдердің,
әсіресе көрші елдердің, қауіпсіздіктің ұлттық жүйелерімен тоқайласуы [11].
Ерекше орынды ТМД және ынтымақтастық елдерінің ұжымдық қауіпсіздігі
жүйесі алуы керек – экономикада, саясатта, мәдениет аясында, қорғаныс
саласында. Өзіміздің тәуелсіздігімізді және территориялық тұтастығымызды
қамтамасыз ету үшін біз күшті мемлекет болуымыз керек және көрші
мемлекеттермен сенімді және достықты қатынасты ұстануымыз керек. Сондықтан
біз біздің жақын және тарихи достықтағы көршіміз Ресеймен сенімді және тең
құқықты қатынастарымызды дамытамыз және нығайтамыз. Тура осындай сенімділік
және тату көршілік қатынасты, өзара тиімді негізде, ҚХР–менде дамытамыз.
Қазақстан гегемонизмге қарсы, көрші елдермен достасуға бағытталған Қытай
саясатын қолдайды... Біздің орталық – азиялық мемлекеттермен байланысымыз
және интеграциялық процестеріміз күшейе түседі [12, 129 б.].
Бесіншіден. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттерін шешу үшін
тартылатын барлық күштер мен құралдарды рационалды және тиімді пайдалану.
Алтыншыдан. Қазақстанның әскери – саясаттық қауіпсіздігін кепілді
қамтамасыз ету.
Саясат аясында Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігін
анықтайтын қатерлердің негізгі шарттары мен факторлары:
- Қазақстан Республикасының тұтастығын шайқау, оның ішінде этностар
аралық және конфессионалдық қайшылықтарды қолдану жолымен;
- Қазақстан Республикасына территориялық талап қойылуы;
- шектес елдердегі мемлекеттік құрылымның тұрақсыз болуы;
- шектес мемлекеттердегі қарулы жанжалдар, азаматтық және этнос аралық
соқтығысулар және соның салдарынан болатын миграциялық процестер;
Әскери салада:
- жергілікті соғыстар мен қарулы жанжалдардың болып жатырған және
потенциалды ошақтары, бәрінен бұрын Қазақстан шекарасына тікелей жақын
аумақтарда, немесе республикадағы жағдайға ықпал ете алу қабілеті бар
жанжалдар;
- жаппай жою қаруларының ядролық және басқада түрлерін тарату, оларды
жеткізу құралдары және әскери өндірістің ең жаңа технологиялары мен оларды
жеке елдердің өзінің әскери және саясаттық мақсаттарын жүзеге асыру үшін
қолдануға тырысуымен ұштастырылуы;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының қорғануының
тұтастық жүйесінің бұзылуы және режимнің анықсыздығы;
- Қазақстан Республикасымен шекаралас бірқатар мемлекеттердің жаппай
жою құралдарының ядролық және басқа түрлерінің болуы;
- қаруды күштерді шектеу және қысқарту, басқа елдермен қарулы күштерді
сапалық және сандық түрде арттыру саласындағы халықаралық шарттардың
бұзылуы нәтижесінде стратегиялық тұрақтылықтың бүліну мүмкіндігі.
Қазақстанға КСРО – дан қалған әскерді соғысқа қабілетті жағдайда
ұстап тұру оңай болған жоқ. 1994 жылы ол 65 мың адамнан тұрды. 1992 жылы
Қазақстанға қалған әскери құрылым баланстанбаған болды. Проблеманы
эмигранттардың ағымы да туындатты: орыстар, немістер және басқа орыс тілді
халық пен жергілікті емес ұлттардың өкілдері. Әскерде борышты өтеуге
шақырумен проблемалар пайда болды. 1993 жылы жазда жағдай соншалықты
шиеленісіп кетті, тіпті қорғаныс министрі жергілікті әкімшіліктер мен Ішкі
істер министрлігі бөлімшелерінің басшыларына кезекті әскерге шақыруды
өткізуге көмегін сұрады.
Басты міндет офицерлік корпусты дайындау болды, өйткені көп
офицерлер славяндардан тұрды, олардың көбісі не көшті, не ресей
азаматтылығын алмақшы болды.
Қарулы күштердің құрылымына АӘК, АҚҚ және ӘТК, сонымен қоса ІСМ
бөлімдері, президентке бағынатын Президент гвардиясы, және Ұлттық
қауіпсіздік комитетіне бағынатын шекара әскерлері кірді. Әскери – теңіз
күштері тек Каспий теңізінде құрала алатын болды, Арал теңізі ішкі болып
саналды. Үлкен емес ӘТК Ресеймен, Түркменстанмен және Әзірбайжанмен
ынтымақтастықта жағалауды қорғау үшін пайдалану жоспарланды. ӘТК мәні,
каспий жағалауындағы мұнайдың бай көзімен байланысты өсті. Шекара
әскерлерінің мақсаты құрлық шекараларын, ең басты Қытаймен, қорғау болды,
өйткені Ресеймен шекара екі жақтан ашық болды. Шекараны қорғау
қадағаланбайтын миграция, контрабанда және есірткі саудасының өсу қауіпімен
байланысты бірінші кезекті мәнге ие болды.
Қазақстанда 40 аса кәсіпорын әскери құрылғыларды өндірді. Кеңес
Одағының ыдырауына дейін олар Москваға бағынды (одақтық мәні бар
кәсіпорындар). Бірақ өзгерген саяси жағдайда Қазақстанның әскери өңеркәсібі
парадокста болды. Өзінің кішігірім теңіз мәртебесіне қарамастан Қазақстан
бірінші кезекте флот үшін қару мен құрылғылар өндірді: торпедалар, теңіз
ракеталарының түр – түрлерін, антиторпедалық құрылғылар, радиоэлектрондық
құрылғы, бағыттау және запуск жүйелерін. Қазақстандағы өте атақты әскери
объект – бұл 1948 жылы құрылған Семей ядролық полигоны, оның аумағы 18000
шаршы км. ауданды алады. Ресми көздер тағы 12 полигонның бар екендігін
айтады, бірақ тек жетеуі туралы белгілі. Атақты объектілерге Эмба,
Сарышаған және Азғыр кіреді, онда ракета қондырғылары сыналды және
орналасты, тағы Арал; соңғысы өзінің КСРО биологиялық және химиялық
бағдарламалары үшін полигон болғанымен атақты.
Байқоңырдағы космостық және ракеталық орталық халықаралық мәні бар
басқа объект болып табылады. Мұнда, барлық кеңестік космостық пилоттанған
ұшуларды қосқанда, шамамен 350 запуск жасалды. Космодромның негізгі ауданы
6717 шаршы км. құрады, ал жалпы – 46010 шаршы км. Запусктің негізгі
орталығы Тюраташ, оның 82 пусктік қондырғыларымен, болып табылады, ол
Байқоңырдан оңтүстікке қарай 230 – де орналаскан. Әскери арсеналдың басқа
маңызды нышандарына ( Қазақстанның кеңес дәуірінен иемденген ) МБР үшін екі
база: біреуі – Жанғыз – Төбеде, ал басқасы – Державискте, 108 стратегиялық
ракеталар СС – 1080 ядролық боеголовкалармен, және 40 стратегиялық Т – 95
бомбардировщиктермен әскери - әуе базасы және ракеталық шабуыл туралы ерте
хабарлайтын жүйе [13].
Әскери – стратегиялық мәні бар басқа сала табиғи уранның ірі запасы
болып табылады. Уранды байыту жөнінен бірнеше комплекс бар, ірілерінің бірі
(тек Қазақстанда ғана емес, ТМД–да) Өскеменде (Шығыс Қазақстанда)
орналасқан. Мұнда берилий өндіріледі – ядролық отынды өндірудегі
құрамалардың бірі.
Кеңес Одағының ыдырауынан кейін Қазақстан мен Ресей Байқоңыр
космодромын басқару ТМД шеңберінде бірегейлі басқарумен жүзеге асатындығына
келісті. Дегенмен, өміршенді космостық бағдарлама Ресейде ғана
болғандықтан, объектің эксплуатациясы бұрынғы персоналмен жалғасты, және
ресейлік қорғаныс министрлігінің эгидасының астында қалды. Осының
салдарынан космодромның пайдаланылуы екі жақты үкімет аралық келісімдермен
реттелуі керектігі шешілді. Космодромды қамтамасыз етудегі шығындарды екі
мемлекет алды, Ресей барлық шығындардың 94 % жауапты болды, ал Қазақстан –
6 % үшін . 1993 жылы 25 желтоқсанда екі елдің премьер – министрлары жиырма
жылға космодромның арендасы туралы алдын алалық Мемарандумға қол қойды.
Батыс авторлары Қазақстанның және аймақтың басқа республикаларының
қауіпсіздігіне байланысты туындауы мүмкін потенциалды қауіптеріне өте үлкен
көңіл бөледі. Қазақстанның қауіпсіздігіне қауіп – қатерлер оның ішкі
саясатымен, сонымен қоса оның шекараларынан тыс оқиғалармен анықталады.
президент Назарбаевтің өте байсалды саясаты Қазақстанның қатты орыстанған
солтүстік бөлігі мен қазақи оңтүстік арасындағы бейбітшілікті сақтауға
бағыттанған: президент республикада өмір сүріп жатқан не орыстар, не
қазақтар тарапынан ұлтшылдықты мүлдем қостамады. Қазақ – орыс қатынастарына
ең үлкен ішкі қауіп экономикада жағдайдың қатты нашарлауы мен одан
туындайтын әлеуметтік ахуал, сонымен қоса бұдан шығатын қазақтар мен
орыстар арасындағы даулар болып табылады. Есірткі мен қару секілді, адамдар
мен тауарлардың шекарадан өтудегі қадағалаудың қабілетсіздігі потенциалды
қауіп болып табылады, бұған жауап ретінде аймақтың басқа мемлекеттерімен
бірге ұжымдық акциялар бола алады.
Қазақстанның қауіпсіздігіне әсер ететін сыртқы қауіптердің ішінен
мыналар аталды: өсіп келе жатқан ресейлік ұлтшылдық, ол республиканың
солтүстік шекарасын қайта қарауға және солтүстік облыстарды Ресей
Федерациясының құрамына қосылу әрекеттеріне әкелуі мүмкін, радикалды ислам
қозғалыстарының формаларын және басқа саяси және әлеуметтік ахуалдарды
қабылдаған оңтүстік аймақтардағы тұрақсыздық; Қазақстан шекарасының бойында
әскери күштер мен әскери базалардың бекінуі, тағы Ресей Федерациясының
ыдырау мүмкіндігі, бұл Қазақстанның Солтүстігінде жай ғана тұрақсыздықтың
пайда болуымен ғана емес, Қазақстанның қауіпсіздігін қамтамасыз ету
жөніндегі Ресеймен берілген кепілдіктер, ядролық кепілдіктерді қоса,
күмәнға қойылуы мүмкін еді [14].
Орталық Азия мен Қазақстанды тұрақсыздықтан қорғауға әсер ететін
бір жағдай бар, бірақ ол тұрақсыздықты толық жоймайды. Бұл жағдай –
аймақтағы Ресейдің рөлі, ол онымен геосаяси мүдделердің сферасы ретінде
қарастырылады. Ресей мен барлық орта азиялық мемлекеттер – Ұжымдық
қауіпсіздік туралы келісімнің қатысушылары, бұл келісім сырттан кіретін
қауіптерді белгілі дәрежеде алдын – алды. Тәжікстанның проблемасы бойынша
Қазақстанның, Өзбекстанның және Ресейдің ынтымақтастығы конфликт уақытында
бұл елдердің үкіметтері Ресейден көмек ала – алатындығын көрсетті. Бірақ
Ресей немесе нақтырақ – бұл елдегі жеке саяси топтар аймақтағы жағдайға
белгілі – бір түрмен әсер еткісі келеді. Қазақстанда Ресеймен спецификалық
қарым – қатынастар бар. Бірақ басқа жағынан, күмән жоқ, Қазақстан Ресейден
алшақтаудың әдістерін іздеді.
Батыс эксперттерінің санауынша, Қытай өзінің көлемі бойынша басқа
мемлекет болып табылады, ол Қазақстанға қауіп төңдіруі мүмкін және бұл
қауіп бұрын да болған. Қазіргі уақытта шамамен 1,5 млн. этникалық қазақтар
ҚХР өмір сүреді. Синьцзяндағы мұсылмандарға Қытай саясатының отарлық
мінезін ескерсек, қазақтар өзінің спецификалық мәдениетін жоюға және оларды
үлкен хань халқымен араластырып жіберуге бағытталған Қытайдың әрекеттеріне
қарсы тұруға мәжбүр. Қытайдағы қазақтар өзінің тағдырын жақын қатынастағы
ұйғырлармен қарастырады, ал ұйғырлар үлкен автономия үшін күресуде. Қытай
үкіметі өзінің шекаралық жерлерін хань емес халықтардан босатқысы келеді
және қытай қазақтарын репатриация шарттары туралы келісімді Алматымен
орнатуға мүдделі.
Ерте ме, кеш пе Қытай Шығыс Қазақстанның бөлігіне аумақтық
претензияларының қойылуы туралы қауіптер болады. Бұл аймақ ХVІІІ ғасыдың
басындағы жоңғар шапқыншылығы кезінде басып алынған болатын; жоңғарлар
Синьцяндағы қытайлардың негізін салушылары болды және кез – келген пекиндік
үкімет императорлықтан коммунистікке дейін қытайлықтармен басып алынған
аумақтарды әр қашан Қытайдың иелігі ретінде қарастырды. Қазақстан не
жалғыз, не ұжымды түрде ҚХР пайдасына шешілетін шекараны қарастыру
жөніндегі Қытайдың потенциалды ультиматумына қарсы тұруға жағдай жоқ.
Дегенмен қазіргі уақытта Қазақстанға өзі олардың арасында қысылып жатқан
мемлекеттермен, яғни Қытай мен Ресеймен өзінің қатынастарының мінезін
анықтап алуы қажет.
Кейбір эксперттердің санауынша, Қазақстанның қауіпсіздігіне қауіп –
қатерлер Орталық Азия ішіндегі аймақтық лидерлік үшін күрестен туындауы
мүмкін. Олар Қазақстан мен Өзбекстанды , шамамен 20 милн. халқы бар екі
республиканы аймақтағы рөлі үшін күресте потенциалды бәсекелес екендігін
көрсетеді. Қазақстанның стратегиялық маңызы оның үлкен көлеміне және Ресей
мен Қытай арасындағы геостратегиялық жағдайына байланысты. Ядролық қару мен
президент Назарбаевта халықаралық презтиждің болуы, оның Москвамен тығыз
қарым – қатынасы аймақ пен Достастықта Қазақстанға ерекеше мәртебе берілді.
Бай пайдалы қазбалар Қазақстанды батыс дипломаттары мен бизнесмендері үшін
ең тартымды партиялары етті. Барлық осы факторларды ескерсек, Қазақстанды
Орталық Азия лидері рөліне үміткер ретінде қарастыруға болады [15].
Бірақ негізінде, аймақтағы оның ықпалының өсу жолында үлкен
тосқауылдар бар. Кеңес Одағы күйрегеннен кейін республиканың ішкі осалдығы
өсті. Ішкі саясат бірінші кезекте тұрақтылықты сақтауға бағытталды, бұл
Қазақстанның сыртқы саясаты бүкіл күшті әлде – қайда мықты көршілес
мемлекеттер – Ресей мен Қытай арасында баланстандыруға шоғырландырды.
Республика ішіндегі орыс халқы мен ресейлік үкімет тарапынан Қазақстан
өзіне жақын мұсылмандық пен түркілік идентификацияны беру ниетімен
байланысты туындаған үлкен күдіктер Орталық Азия аймағында маңызды рөл
ойнауға мүмкіндіктерді шектеді.
Орта азия мемлекеттерінің лидерлері түркістандық біртұтас идеясын
пайдалануға тырысты. КСРО ыдырауына дейін олар біртұтас орта азиялық
стратегияны жасау жолында жылжый бастады. 1990 жылы маусымда орта азиялық
бестіктің басшылары Алматыда кездесті және саяси, мәдени және экономикалық
бағыттардағы өз әрекеттерін әлде – қайда интенсивті координациялау жөнінде
құжаттарға қол қойды. Мұндай саммиттер 1991 жылдан кейін жиі болды, ал
Ташкенттегі кездесуден кейін аймақтық интеграцияға қозғалыс жаңа импульс
алды. Бірақ негізінде 1993 жылы Ташкенттік саммит практикалықтан гөрі,
риторикалық бейнеде болды. Бұл Қазақстан мен Өзбекстанның мақсаттары мен
саяси мотивтерінің әр түрлілігімен және олардың өзара сенімсіздік
деңгейімен дәлелденді [16].
Екі мемлекет шамамен 20 млн. адам халқы бар орта деңгейдегі ел
болып табылады, сол уақытта қалған үш басқа мемлекетте халық саны одан аз –
шамамен 5 млн. адамы бар. Кез келген ұжымдық шешімді қабылдау процессі
шынайы аймақтық консенсусты көрсете алмайтын еді. Өкінішке орай, екі
мемлекет – Қазақстан да, Өзбекстан да - өздерін толық құқылы лидер деп
санайды. Қазақстанның претензиялары ТМД азияттық және еуропалық
бөліктерінің арасында көпір ретінде республиканың маңызды рөліне
негізделеді. Өзбектік амбициялар мында ең ірі жергілікті ұлттың өмір
сүруіне, дамымаған елдер үшін модельдер ретінде кеңес пропагандасымен
жасалған мұсылмандық Шығыста Кеңес Одағының империялық орталығы ретінде
Өзбекстанның рөлі туралы естеліктеріне негізделеді. Екі жақты қатынастарға
өзбек – қазақ амбицияларының тыюы нәтижесінде аймақтық интеграция жолында
ең үлкен тосқауыл болуы мүмкін.
1.2 Қазақстанның аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі
Ұлттық қауіпсіздік – бұл мемлекеттік саясаттың негізі. Ұлттық
егемендікті, тәуелсіздік пен аумақтық тұтастықты қорғау әрқашан кез –
келген мемлекеттің қамы болған.
Ұлттық мүдделер ұғымы ұлттық қауіпсіздік зерттеу проблемаларымен
және оны іс – жүзінде қамтамасыз ету бойынша қызметімен байланысты жалпы
және жеке сұрақтарды қарастыру кезінде өте жиі қолданылады. Сонымен қоса,
негізінде, ұлттық қауіпсіздіктің көп анықтамалары бұл ұғымды қолдану арқылы
беріледі. Одан әрі, ұлттық қауіпсіздікті зерттеулік және іс – жүзіндегі
қамтамасыз етуінде әртүрлі аспектілерді көрсету ұлттық мүдделер үғымы
контексінде жиі жүргізіледі.
Негізінде ұлттық қауіпсіздік концепциясын құрау схемасы методологиялық
түрде бірнеше операциялардың жүзеге асуын талап етеді: бірінші ұлттық
мүдделер, содан кейін – бұл мүдделерге төнетін шынайы және потенциалды
қауіптер анықталады және содан кейін ғана қауіптерді алдын – алу немесе
нейтрализация саясаты қалыптасады, яғни ұлттық қауіпсіздік саясаты [17, 149
б.]. Осылай , ұлттық мүдделерді анықтау теоретикалық – методологиялық мән
ғана емес, сонымен қоса маңызды практикалық рөлді атқарады.
Мұның бәрі, ұлттық мүдделер ұғымы ұлттық қауіпсіздіктің жеке және
жалпы мәселелерін зертемесінде және оны іс – жүзінде қамтамасыз етуінде
басты болып табылатындығы туралы дәлелдейді. Осы жағдай ұлттық мүдделердің
мәні мен мазмұның, сонымен қоса олардың өзара қатынасын әлде – қайда терең
қарастыруын қажет етеді. Мұның өзектілігі ғылыми әдебиетте, сонымен қоса
Қазақстан Республикасының ресми құжаттарында осы проблеманы шешу тәсілдері
өте әртүрлілігімен байланысты.
Жалпы ұлттық мүдделерді қорғау қажеттілгі, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету негізінде жатыр. Мұндай сөзсіз бұл екі ұғымның өзара
байланысы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелеріне өзіндік алдын –
алу тәсілін тудырды. Қауіпсіздіктің мәнін анықтауында мұндай тәсіл
қазақстандық саясаттану әдебиетінде де басым рөл атқаратындығын айту қажет.
Осы жағдайда жиі айтылатын және сондықтан Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздік туралы Қазақстан Республикасының заңында берілген анықтама
негізгі анықтама болып табылады. Бұл Заң бойынша, Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігі – елдің ұлттық мүдделерінің шынай және
потенциалды қауіптерден қорғалу жағдайы [18].
Ұлттық қауіпсіздікті анықтауда алдын – алу тәсілін сипаттай отырып,
алдымен оның белгілі – бір шектеулігін көрсету қажет. Мәселен, бұл тәсіл
тек қана бар және мүмкін қауіптерден қорғауды (қауіпсіздікті қамтамасыз
ету) қарастырады, нақтырақ – елдің басты мүдделерін деструктивті күштермен
саналы, мақсатқа бағытталған шек қою нәтижесінде пайда болған қауіптерден.
Бірақ, елге төнетін абайсыз аз емес қауіптер туындауы мүмкін және туындап
жатыр және олардан елді қауіпсіздендіру қажеттілігі жағдайын ескермеуге
болмайды.
Бұдан басқа, қарастырылып жатқан анықтамада қауіпсіздік, ұлттық
мүдделерді қорғаумен ұқсастырыла отырып, негізінде оларға толық қосылады.
Ал қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсаттары және елдің ұлттық мүдделерін
қорғау нақтыланбайды. Заңның преамбуласында ұлттық қауіпсіздікті қорғау
тәуелсіз егеменді мемлекет ретіндегі Қазақстан Республикасы дамуының басты
шарты болып табылатындығы ғана көрсетіледі [19, 3-4 бб.].
Ұлттық қауіпсіздік пен ұлттық мүдделер қатынасы туралы қазақстандық
заң жағдайларының мұндай мазмұндық кемшіліктері кездейсоқ емес. Бұл,
ұлттық мүдделер ұғымы және онымен байланысты мәселелері жасалуының
жеткіліксіз деңгейімен түсіндіріледі. Бұл бірқатар келесі себептермен
байланысты.
Біріншіден, объективті қалыптасқан тарихи жағдайлармен байланысты
ұлттық мүдделер мәселесі бұрынғы КСРО құлағаннан кейін, тек он жыл бұрын
ғана біздің ел үшін көкейкесті болды . Бұрынғы КСРО өмір сүруінің бүкіл
периоды бойында Қазақстанның ұлттық мүдделері туралы терең талқылау тек
бұрынғы Кеңес Одағы мүдделерінің контексінде ғана мүмкін болды. Бұдан әрі,
бұл жағдайларда Қазақстан ұлттық мүдделерінің проблемалары бойынша зерттеу
қажеттілігі туралы айту тек қана пәнсіз емес, және де мәнсіз болды.
Екіншіден, өкінішке орай, ұлттық мүдделер мәселесі Қазақстан
егемендігін алғаннан кейін де терең саясаттану зерттеулерінің
перифериясында қала берді. Өйткені, 90 жылдардың түбегейлі жүйелі
реформалары зерттеулер өткізуді талап етті, алдымен, мемлекеттік
құрылыстың, қазақстандық қоғамның нарықтық түбегейлі өзгерістері мен саяси
либерализация (демократизация) саласында. Бұл, сол периодтың зерттеулер
проблематикасы мен ғылыми қызығушылығына әсер етпей қойған жоқ. Мұндай
жағдайларда ұлттық мүдделер проблемасын жан – жақты және фундаменталды
зерттеулерді өткізу қажеттілігі ғылыми қауымдастықтың назарынан жиі түсіп
қалып отырды.
Үшіншіден, біздің елде, шетелде де кең қолданылған және қолданылып
жатқан ұлттық мүдделер ұғымы тым идеологияландырылған. Көбінесе бұл,
мемлекеттік саясаттың әртүрлі субъектілерімен ұсынылатын әртүрлі
декларациялар мен бағдарламаларды негіздеу үшін осы ұғым өте жиі құрал
болып табылатындығымен байланысты. Бұл көп жағдайларда саясаткерлерге де,
зерттеушілерге де, публицистерге де ұлттық мүдделер ұғымына өте еркін
қарауға мүмкіндік береді [20].
Осы мағынада Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы
Қазақстан Республикасы заңының 4 бабындағы ұлттық мүдделер туралы жағдайлар
өте тән болып табылады. Бұл бапта біздің елдің нақты ұлттық мүдделері
анықталады, бұл үғымның мәні мен мазмұның жан – жақты ашуда белгілі – бір
талпыныссыз. Солай, Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделері болып:
1) адам мен азаматтың құқықтары мен еркіндіктерін қамтамасыз ету;
2) елдегі қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты сақтау;
3) Қазақстан барлық халықтарының игілігі үшін экономикалық даму;
4) қазақстандық патриотизмді тәрбиелеу және Қазақстан халқының
тұтастығын нығайту;
5) қазақстандық қоғамның материалдық және рухани құндылықтарын
сақтау және көбейту;
6) Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының мызғымастығы,
соның ішінде мемлекеттік тәуелсіздіктің, унитарлық құрылымның және
президенттік басқару формасының, тұтастықтың, мемлекеттік шекараға қол
сұғылмауының және ел аумағының ажыратылмауының мызғымастығы;
7) Мемлекеттік институттардың тұрақты іс-әрекеті, олардың
қызметінің эффективтілігін нығайту мен жоғарғы деңгейге көтеру;
8) Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басқа әскерлер мен
әскери құрылымдардың әскери дайындықпен және жабдықтармен қамтамасыз
етілуі;
9) заңдарды сөзсіз орындау және тәртіпті сақтау;
10) серіктестік негізінде халықаралық ынтымақтастықты дамыту болып
табылады [21].
Өркениеттер дамуының әлемдік тәжірибесі, кез – келген мемлекеттің
экономикасы мен мәдениетінің тұрақты даму жүзеге асу шеңберіндегі барлық
қажетті жағдайлардың ішінен ең маңыздысы оның қауіпсіздігі мен
мемлекттіліктің сақталуы болып табылатындығын дәлелдейді.
Жаңа мыңжылдықтың басында бұрын соңды болмаған Орталықазиялық аймақтың
геосаяси және стратегиялық маңыздылығы анықталады. Әлемдік өркениеттердің
тоғысында бола отырып, әртүрлі қоғамдық – саяси жүйелері бар, бай табиғи
байлықтарын иемденген аймақ, мемлекеттердің, соның ішінде жетекші әлемдік
державалар да, саяси және экономикалық мүдделері қақтығысының зонасы бола
бастауда.
Жаңа геосаяси бірліктің қалыптасуы – мелекеттердің аймақтық бірлестігі
ретіндегі Орталық Азия қарама – қайшы процесс болып табылады және тек аймақ
мемлекеттерінің шеңберінен шығады.
Бүгін аймақтың әр елі егеменді және тәуелсіз мемлекет ретінде
қалыптасты, қандай жолмен әрі қарай дамуын анықтады.
ХХ – ХХІ ғасырлар кезеңіндегі оқиғалардың анализі тұжырым жасауға
мүмкіндік береді: аймақта және оның айналасында маңызды конфликтогенді
потенциал бар. Конфликтілірдің көздері ішкі және сыртқы факторлар болуы
мүмкін.
Жаңа қауіптер мемлекеттердің өмір сүруіне қауіп төңдіруде. Жалпы
қауіптің алдында барлық елдер бірдей, олардың экономикалық даму деңгейі мен
саяси бағытына қарамастан.
Орталық Азиядағы негізгі қауіптер мен қатерлер, зерттеушілердің
санауынша, ұлтаралық конфликтілер, халықаралық терроризм, діни экстремизм,
есірткі бизнесі, ұйымдасқан қылмыс және бірқатар басқа факторлар болып
табылады.
Ұлтаралық қатынастар контексінде аймақтық қауіпсіздік мәселелерін
қарастырғанда, аймақтың мемлекеттері халықтың көп ұлтты құрамымен
ерекшеленетінің айту қажет.
Ұлтаралық қатынастар күрделі және көп қырлы құбылыс болып табылады
және әлемдік тәжірибеде ерекше саяси бағытта болады . Сонымен қоса әртүрлі
ұлттардың өкілдері билік үшін күресте, басымды жағдайға жету үшін және
әртүрлі игіліктер мен ресурстар үшін қарсылас болып табылады.
Өзінің геосаяси және геостратегиялық орналасуына байланысты Орталық
азиялық аймақ бүкіл евразиялық кеңістікте ұлтаралық тұрақтылықты қамтамасыз
ету жағынан ерекше маңызды болып табылады.
РҒА География институтының мәліметтері бойынша, Орталық Азияда 19
проблемалық зоналар бар, онда ұлтаралық қақтығыстар орын алған, ал
басқаларында мұндай қақтығыстар болуы өте мүмкін [22].
Аймақтағы ұлтаралық қатынастардың шиеленісуіне бірқатар факторлар
үлкен ықпал етеді:
- ұлттық ұйымдар мен қозғалыстар , өзінің қызметі шыдамсыздық,
ұлттық және этникалық артықшылық қағидаларынан құралатын;
- демографиялық процесстер, халық өсуінің жоғарғы темпімен, және
салдар ретінде, көршілес мелекеттерге миграциямен білдіріледі;
- әрбір жеке алынған елдегі болып жатқан саяси, экономикалық,
әлуметтік процесстер мен бағыттарға бағалар мен көзқарастардағы
айырмашылық;
- ұқаралық ақпараттық құралдар, ұлтаралық және этникааралық
қатынастарда тұрақсыздық және ауыр атмосферасын ушықтырады [23, 239 б.].
Президенттің Қазақстан – 2030 жолдауы басымды ұзақ мерзімді
міндеттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз ету тек Орталық Азия өңірі үшін ғана емес, бүкіл әлемдік
қауымдастығы үшін де өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы елдегі және өңірдегі қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз етуге, жаңа қауіп-қатерлермен халықаралық құқық
арқылы күресуге, төнер қауіпті болдырмау және алдын ала сақтандыру
мәселелерін шешуге, олардың негізінде жатқан іргелі себептерді жоюға
қолайлы жағдайларды туғызу үшін дәйекті түрде қолдау жасайды.
ХХІ ғасырға адамзатпен бірге кіретін шешілмеген проблемалар ауыр жүк
болып табылады. Оның ішінде қауіпсіздік проблемесы әмбебап мәнге ие болады.
Әскери аспектілерімен қатар оның саяси, экономикалық, экологиялық,
ақпараттық және басқада аспектілері айқындалады. Халықаралық қауіпсіздікке
зиян келтіруге қабілетті және Халықаралық қатынастардың тұрақты дамуына
келешекте ауыр нұқсан келтіретін ескі қатерлер шиеленісіп және жаңа
қатерлер пайда болды [1, 419 б.].
1990 жылдардың басында жағдай өзгерді. Бейбітшілік пен қауіпсіздікті
нығайту жолында Азиялық елдердің күш жігерін біріктіру үшін нақты
алғышарттар пайда болды. Екі астам державаның ғаламдық тікетіресу дәуірі
аяқталды. Азиядағы тікетірес, бәлкім, елеулі дәрежеде әлсіремеген болар,
бірақ аймақтық шиеленісті ұшықтыруға жәрдемдескен көптеген факторлар бірте-
бірте өзінің күшін жоғалта бастады. Сондықтан Азияда мемлекеттердің
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін тетіктерді жасауға ұмтылыс жанданды.
Текетірес экономикалық кооперация, коммуникацияны дамыту, қоршаған ортаны
қорғау, су ресурстарын пайдалану, қауіпсіздікті қамтамасыз ету сияқты
салалардағы өзара іс-қимылға орын берді. Аймақ ұғымы Шығыс Азия мен
Оңтүстік Шығыс Азияны жаңа экономикалық архитектурасын қалыптастыратын
іргетасқа айналды.
Азиялық елдер дамуының ортақ векторы белгіленді, оның Азиялық
қоғамдардың либералдық демократия мен нарықтық экономика жағынан бейімделуі
ретінде сипаттауға болады. Осындай бейімделу аймақтағы көптеген
мемлекеттердің үшкі және сыртқы саясатының мазмұнын айқындаушы факторына
айналды. Олардың жаңа геосаяси жағдайларға бейімделуі аймақтық қауіпсіздік
саласында азиялық елдердің ынтымақтастығын бірте-бірте өрістеуге алып
келді.
Мемлекеттің қауіпсіздігін, оның тәуелсіздігі мен тұтастығын, сонымен
қатар ішкі тұрақтылығын қамтамасыздандыру ұлттық мемлекеттер дәуірінде
туылған, кейбір көреген зерттеушілердің болжамына қарағанда өзінің ақырына
жақындаған, кез келген мемлекеттіктің басты мәселелерінің бірі болып
табылады. Соған қарамастан, Қазақстан 1991 жылдан соң, еуропалық елдер XVII-
XX ғасырларда және үшінші әлем елдерінің көбісі ХХ ғасырдың ортасында
бастарынан өткізген ұлттық мемлекеттердің қалыптасу кезіндегі
қиындықтарымен кездесуде. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін өзінің
қауіпсіздігінің абсолютті кепілдігіне ие болатын, оны Кеңестік әскери күш
қамтамасыз ететін, ал ССРО тарағаннан соң бұл кепілдіктің нәтижесі нөлге
теңесті, сондықтанда бұл мәселенің шешімі осымен одан әрі күрделене түсті.
Соңғы уақыттарда өткен геосаясаттық жағдайлардағы өзгерістермен және
тәуелсіздікті жариялаумен, БҰҰ және басқада бірқатар халықаралық ұйымдарға
кірумен байланысты Қазақстан өзінің сыртқы саясатында, қорғанысында және
ұлттық қауіпсіздігінде оған таныс емес проблемалармен түйісті [2, 18 б.].
Қазіргі кезде Қазақстан өте қолайлы сыртқы саясаттық жағдайларда орын
алады деп есептеледі. Қазақстан Республикасы барлық ядролық қарулы
державалардан қауіпсіздік кепілдігін алды, 1992 жылғы Ташкенттік Шарт
негізінде әскери – саясаттық блоктың қатысушысы болып табылады, еуропалық
және азиялық елдермен өзінің қатынасын белсенді түрде дамытуда. Дегенмен
осы процестің тұсында Қазақстан қауіпсіздігінде өте қатты көңіл аудартатын
күмән бар. Бұл күмән ұлы державалардың міндеттемелерімен және
стратегияларымен байланысты. Жоғарыда айтылғандай, Ресей ресми түрде өзінің
өмірдегі мүдделерінің аймағына енгізді. Бұл өзара әскери – стратегиялық
міндеттемелердің тұрғысынан қарағанда түсіндіруге болады. Бірақ мәселе
келесіде: Ресей саясаты Қазақстанның тәуелсіздігі мен қауіпсіздігіне қандай
дәрежеде қауіп төндіре алады, Мәскеу региондағы өз мүддесін қорғай отырып
және мұнда басқа державалардың енуіне кедергі жасай отырып қаншалықты терең
кете алады.
Қытаймен арадағы қатынасты, ҚХР әскери қуатының өсуіне байланысты
гипотетикалық қауіптің болуына қарамастан, қауіпсіздік тұрғысынан позитивті
(оң) деп бағалауға болады. ҚР мен ҚХР Үкіметтері жалпы мақсаттарды
анықтады: ішкі тұрақтылықты сақтау, экономикалық байланыстарды дамыту және
төменгі сапалы өндірістермен күресу.
Көп жоспарлы ынтымақтастықты кеңейтуге, саяси климатты тұрақтандыруға,
регионалдық жанжалдарды болдырмауға және реттеуге бағытталған, Азиядағы
өзара әрекеттер мен шаралар бойынша Кеңесті шақыруы (АӨСШК) Қазақстан
Республикасының ең шынайылық ынталығы болды.
Жиырма жыл бұрын басталған процесс, бүгінгі күні Азиядағы қауіпсіздік
пен тұрақтылықты қолдау саласындағы әрекеттегі форумның сипатына ие болды,
оның нәтижесі болып АӨСШК принциптерінің Декларациясы табылды.
Біздің күш салуымызбен және көрші мемлекеттердің күш салуымен регионда
бейбітшілік пен тұрақтылыққа қол жеткізілгенмен, Орталық Азия – әлуетті
дау-жанжалды региондардың біріне саналады. Таяу жердегі шекаралық
территорияларға көз салғанның өзі жеткілікті: Тәжікстандағы, Ауғанстандағы,
ұзаққа созылған Кавказдағы соғыстар. Дау-жанжалдар келешекте регионның
ішіндеде, жәнеде оның айналасында, оның ішінде территория үшін, сулы және
бай табиғи ресурстар үшін пайда болуы мүмкін [3, 79 б.].
Жұмыстың объектісі Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі
мәселесі, ал аймақтық деңгейдегі қауіпсіздік мәселесіне қатысты түрлі
проблемалардың мәнін ашып көрсету зерттеу жұмысының пәні болып табылады.
Жұмыстың мақсаты біздің мемлекетіміздің қауіпсіздік құрылымының
қалыптасуының негізгі принциптері мен стратегияларын ашудағы Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігінің негіздерін анықтау болып табылады,
сонымен қатар Қазақстан Республикасымен қазіргі кездегі Орталық – азия
аймағы шеңберінде туындаған тоқырау жағдайын реттеудегі проблемалар мен
қарама – қайшылықтарында, қауіпсіздік контекстінде, оның саясатының негізгі
бағыттарында, жүргізудегі сыртқы саясатты талдау болып табылады.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді алға қойылады:
- қазіргі кезеңдегі республиканың сыртқы саясатының параметрлерін
оларда белгіленетін дүниежүзілік процестер аспектілерінде зерттеу, КСРО
ыдырап, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі аймақтық қауіпсіздік
мәселесіның туындауы және Қазақстанның ұстанымдарын анықтау;
- ядролық қарусыздану мәселелерін шешу жолындағы Қазақстанда пайда
болатын проблемалар мен қарама – қайшылықтарды талдау;
- аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз ететін фактор ретінде Орталық Азия
мемлекеттерінің интеграциялық мүмкіншілігін зерттеу;
- Азиядағы өзара әрекеттер мен шаралар бойынша Кеңестің (АӨСШК) дамуы
мен алдағы келешегінің негізгі қорытындыларын талдау;
- Орталық – азияның қауіпсіздігі жүйесін қалыптастырудағы ШЫҰ қызметі
мен ролінің негізгі бағыттарын анықтау;
- Орталық Азия мен Қазақстанның қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі ҰҚШҰ
аясындағы шараларды зерттеу;
- аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі саясаттың нәтижесі және
болашағы.
Диплом жұмысының жаңалығы. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі
сыртқы қауіпсіздігі тақырыбындағы жұмыстың жаңалығы жаңа әдебиеттерді
қолданудан тұрады, соларды талдау негізінде автор қазіргі халықаралық
қатынастар жағдайындағы қауіпсіздік контекстіндегі қорғанудың ұлттық
мүдделерінің сипаттамалары туралы қорытындылар жасайды.
Жұмыстың әдістемелік негізі: Салыстырмалы, институтталған талдаудың
жалпы теориялық әдістері, объективтіліктің, тарихтылықтың, ғылымдылық
принциптері қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі: Жұмысты жазу барысында
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері пайдаланылды, онда ол
аймақта, дүниежүзілік деңгейде де қауіпсіздікті қолдаудың маңыздылығы
туралы айтады. Концептуалдық аспектілер, стратегиялық бағдарлар Президент
Н.Ә.Назарбаевтың ескертілген келесідей негіз қалаушы жұмыстарында
белгіленген - Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу және даму
стратегиясы және Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өркендеуі,
қауіпсіздігі және тұрмыс халінің жақсаруы.
Біздің еліміздің сыртқы саяси курсының қалыптасуы мен дамуының торабтық
кезеңдері, еуразиялық өркениеттіліктің келешегі туралы ойлар, оның ішінде
тарихи және мәдениет аспектілеріндегі, мемлекет басшысының На пороге XXI
века және В потоке истории жұмыстарында келтірілген.
Қауіпсіздік саласындағы қазақстанның сыртқы саясатының бағытына келетін
болсақ, ол туралы Стратегия трансформации общества и возрождения
евразийской цивилизации кітабында оған көп көңіл бөлінген, онда 1991 жыл
мен 2000 жылдар аралығындағы қауіпсіздіктің әртүрлі аспектілері бойынша
біздің мемлекетіміздің басшысының баяндамалары, сөйлеген сөздері,
статьялары келтірілген. Бұл кітаптан, қазақстандық жетекшінің сыртқы
әлеммен қауіпсіздік саласындағы біздің ынтымақтастығымыздың принципиалдық
жайғасымын сатылы түрде бақылауға болады. Барлық материал бойында қызыл
сызықпен өтетін негізгі идея, Қазақстанның президентінің сөзімен айтқанда:
Қазақстан өзінің геосаясаттық жағдайын түсінеді және азия континентіндегі
бейбітшілік пен қауіпсіздікті беріктендіру бойынша орталық болуға дайын –
деп қорытындыланады [4, 230 б.].
Отандық зерттеушілер – Б.К. Султанов, М. Лаумулин, Л. Ерекешева, В.
Галямова, А. Каукенов, К. Сыроежкин, В. Сергиенко, Р. Бурнашев пен И.
Черных, М. Ашимбаев Шанхай форумы оған мүше мемлекеттердің ұлттық
мүдделеріне толық жауа береді тұжырым жасайды. Сонымен қатар Шанхай
ынтымақтастық ұйымын тек мемлекеттердің бірлестігі ғана емес, сондай-ақ
өркениеттерді” тұтастығы екендігін атап өтеді.
Зерттеу жұмысының ресейлік тарихнамасында келесі авторлардың еңбектері
- С.М. Алиев, Ю.В. Босин Орталық Азиялық аймақта ислам фундаментализмі мен
экстремизмнің қауіпі барын баса көрсетіп, қауіпсіздікті күшейту қажет
екендігін ұсынуымен құнды.
Американдық зерттеуші - Зб. Бжезинскийдің Великая шахматная доска.
Господство Америки и его геостратегические императивы еңбегінде Шанхай
ынтымақтастық ұйымы құрылғанға дейінгі еуразиялық кеңістіктегі негізгі
саяси процестерге сараптама жасалады. Оның еңбегін посткеңестік кеңістік
әсіресе, Орталық Азия болашақта этникалық, діни қақтығыстарға ұшырайды деп
болжам жасауымен құнды еңбектердің қатарына жатқызуға болады.
Ч. Зиглер өз ғылыми мақаласында 2001 жылғы қыркүйек оқиғасынан кейінгі
АҚШ-тың халықаралық терроризммен күресудегі Орталық Азияның қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің заңды екендігіне тоқталады.
Ал Р. Легволд болса, болашақта Орталық Азия үшін бәсекелестікке түскен
ұлы державалардың, оның ішінде АҚШ, Қытай және Ресей арасында ұзақ мерзімді
ынтымақтастық орнайды деп болжайды.
Келесі зерттеуші Фиона Хиллдің ғылыми баяндамасында Орталық Азияның
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде АҚШ Шанхай ынтымақтастық ұйымына іс жүзінде
балама бола алды деп атап өтеді.
Қытайлық зерттеушілердің еңбектерін жалпы талдаудан кейін мынадай түйін
жасауға болады. Олардың еңбектеріндегі ой-түйіндер мен пікірлердің
ортақтығы айқын байқалады. Олар Шанхай форумының қызметіне жоғары баға
бергенмен, Орталық Азиядағы шикізат көздері мен энергоресурстар үшін ұлы
державалармен бәсекеге түсетінін жасырмайды.
Диплом жұмысының алдына қойған мақсаты мен міндеттерін орындауда негіз
болған деректік материалдарды бірнеше топқа бөлуге болады.
Диплом жұмысының деректік негізін Шанхай ынтымақтастық ұйымының
құрылуына дейінгі және құрылғаннан кейінгі уақыттағы осы ұйымға мүше болуға
ынталы мемлекеттердің бірлесіп өткізген түрлі саммиттерінде, үкімет
басшыларының бірлескен мәжілістерінде, ведомствоаралық кездесулерде
қабылданған басты нормативтік құжаттар құрайды.
Нормативтік құжаттарды түрлеріне қарай топтап, сипаттама беруді жөн
көрдік.
Сонымен, алғаш 1999 жылы Бішкекте, 2000 жылы Душанбеде өткен
саммиттерде осы ұйымның мүше-мемлекеттері қабылдаған декларациялары
қарастырылып, талданады. Осы деректермен қатар ғылыми айналымға 2001 жылы
15-маусымда Шанхай ынтымақтастық ұйымын құру туралы ұйымға мүше-
мемлекеттердің декларациялары, осы саммитте мемлекет басшыларының сөйлеген
сөздері мен ресми мәлімдемелері, сонымен бірге Шанхай ынтымақтастық ұйымына
мүше-мемлекеттер қабылдаған терроризм, экстремизм және сепаратизммен
бірігіп күрес жүргізу туралы бірлескен конвенция енгізіліп, жан-жақты
талданып, қарастырылды.
Дерек көзі ретінде осы 2001 жылы күзде Алматыда Шанхай форумына мүше-
мемлекеттердің жоғарғы деңгейдегі кездесуінде бірлескен мәлімдеме, сонымен
қатар осында аймақтық экономикалық ынтымақтастық негізгі бағыттары мен
мақсаттары мен инвестиция мен сауда-саттық үшін қолайлы жағдайларды
қалыптастыру процесі туралы қол қойылған меморандум пайдаланылды.
Сондай-ақ диплом жұмысында негізгі дерек көзі ретінде осы ұйымның мүше-
мемлекеттерінің басшылары мен мемлекеттік қайраткерлерінің шығармалары мен
еңбектері де пайдаланылды. Оның ішінде Қазақстан Республикасының тұңғыш
президенті Н.Ә. Назарбаевтың қаламымен жазылған еңбектері, сонымен қатар
Қазақстанның сыртқы істер министрі мен премьер-министрі қызметтерін
атқарған Қ.К. Тоқаевтың шығармалары мен естеліктері ғылыми қолданысқа
енгізілді.
Жұмыстың қолданыстық негізі. Осы диплом жұмысының материалдарын
аталмыш тақырып бойынша арнайы курстарды ұйымдастыруда, дәрістер мен
семинар сабақтарында қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспені, үш тарауды, қорытындыны және
пайдаланылған әдебиеттер тізімін қамтиды және 74 беттен тұрады.
1 Аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі және Қазақстанның
саясаты
1.1 КСРО ыдырағаннан кейінгі аймақтық қауіпсіздік мәселесінің туындауы
және Қазақстанның ұстанымы
XX ғасыр, адамзат тарихының басқа кезеңдерімен салыстырғанда, барлық
біздің планетамызды қозғалысқа келтірген уақиғаларға бай кезең болды. Екі
дүниежүзілік соғыстар, отаршылдық жүйенің күйреуі және Азия мен Африкада
жаңа мемлекеттердің пайда болуы, бірінші социалистік мемлекеттің және
дүниежүзілік социалистік жүйенің пайда болуы жәнеде жүзжылдық соңында оның
ыдырауы, экономиканың қарқынды дамуы, планетарлық ғаламдану мемлекеттердің
жеке топтарының интеграциялық бірлесулері өткен жүз жылдықты анықтады [5,
142 б.].
Кеңес Одағы ыдырағаннан соң жаңа тәуелсіз Мемлекеттер алдында, оның
ішінде, бұрынғы республикалар ішінде ең соңғысы болып – 1991 жылдың 16
желтоқсанында – өзінің тәуелсіздігі туралы жариялаған, Қазақстан
Республикасы алдында, ондаған жылдармен қалыптасқан экономикалық,
ізгіліктік байланыстарды сақтаумен ұлттық мемлекеттілікті қалыптастыру және
нығайту, қоғамдық өмірді түбірлі қайта құрудың іргетастық проблемалары
тұрды.
Халықаралық құқықтың дербес субъектісі ретіндегі өзінің болмысының
бірінші күндерінен бастап, Қазақстан Республикасы тұтас халықаралық
қауіпсіздікті нығайту бойынша дүниежүзілік қоғамдастық салған күштерге және
жалпы дүниежүзілік қатынастар жүйесінде өзіне лайықты орынды қамтамасыз
етуге белсенді кірісті, бұл ұлттық қауіпсіздіктің өздік стратегиясын
әзірлеу қажеттігіне әкелді.
Адамзаттың өркениетті дамуының барлық тарихи тәжірибесі, мемлекеттің
қарқынды және тұрақты өсуі жүзеге асатын шеңбердегі барлық қажетті
жағдайлардың ең бастапқысы оның ұлттарының қауіпсіздігі мен мемлекеттігінің
сақталуы болып табылатынын куәлендіреді. Еркіндік пен тәуелсіздікті жеңіп
алу аз, оны ұстап тұру, нығайту және өзіміздің ұрпақтарымызға беруіміз
керек. Келешек ұрпақ біздің ұрпақтарымыз жеңе алмаған қиыншылықтар мен
проблемаларды және оларға жеткен жеңілдіктерді бізге кешіреді. Бірақ, егер
біз мемлекеттігімізді жоғалтатын болсақ, тәуелсіздіктің стратегиялық
негіздерінен, өзіміздің жеріміз бен ресурстарымыздан еркімізбен безетін
болсақ, онда бізге ешқандайда кешірімділік жоқ [6, 3 б.].
Кеңес Одағы Қазақстанды сыртқы қауіптер мен ішкі тұрақсыздықтардан
қорғады. Бірақ тәуелсіздікті алғаннан соң бұл қорғаушылық өздігінен
ешқандай кепілдік бере алмады. Қазақстан жетекшілері мен басқа орталық-
азиялық республикасының жетекшілеріне бұрын болып көрмеген дұшпандық
қоршаумен кездесуге тура келді. Сыртқы саясат тұрғысынан қарағанда, негізгі
қауіптер Қытайдың империялық әрекеттеріне, Ауғанстаннан келетін анархияның
таралуына және оңтүстіктегі радикал исламның экспортталуына байланысты.
Қазақстанның тәуелсіз даму кезеңі бірінші кезекте саяси дербестігінің
қалыптасуымен, мойындаудың құқықтық негізімен және Достастық бойынша жаңа
көрші – серіктестерменде, бұрынғы шетелдік мемлекеттерменде, халықаралық
саясаттық және қаржылық ұйымдарменде мемлекет аралық қатынастарды
рәсімдеумен анықталады [7, 165 б.].
Қазақстан жалпы дүниежүзілік қатынастың келешектегі жүйесінде лайықты
орынды өзіне қамтамасыз етуі үшін, елдің мүддесіне ішкіде, сыртқыда
сипаттағы проблемалармен келетін нұқсанды барынша болдырмауға бағытталған
әрекеттің стратегиясын әзірлеуі керек. Мұндай стратегия келешекті анықтауға
және мүмкіндікті апаттарға қарсы сақтандыратын шараларды қабылдауға
көмектеседі.
Қатаң сызылған ұлттық қауіпсіздік концепциясы мен оларды
қамтамасыздандыру шараларының болмауы республикадағы ішкі саяси
тұрақтылыққа нұқсан келтіруі мүмкін, өйткені бұл фактор кейбір саяси күштер
үшін өздерінің жалпы ұлттық емес мүдделерге қол жеткізу мақсатында
қолданылады. Одан өзге, мұндай текті құжатты әзірлеу міндеті елдегі
жүргізіліп жатқан реформалардың тиімділігін жоғарылату тым қажеттілігімен
және Қазақстан Республикасының әлуетті құрылымдарының қызметтеріндегі
жетімсіздіктермен байланысты [8, 21 б.].
Соңғы жылдар ішінде Қазақстанда дербес қауіпсіздік туралы анықталған
бір көріністер құралды. Олар біздің жас мемлекетіміздің тәуелсіздігін
сақтау проблемаларымен тығыз байланысты. Қауіпсіздік туралы көріністің
мәліметтері сыртқы және ішкі саясатты жүзеге асыру барысында әзірленген
принциптерге сүйенеді. Бұлар келесі принциптер: ішкі саясатта – этникалық
және әлеуметтік тұрақтылықты сақтау, экономикалық реформаларды жүргізу,
президенттіктің мемлекеттік билігі мен режимін нығайту; сыртқы саясатта –
ғаламдық державалар арасындағы баланстану, Достастық шеңберіндегі ұжымдық
қорғаныс, азиялық қауіпсіздікті беріктендіру, Орталық Азияның интеграциясы
мен еуразиялық идея.
1991 жылдың аяғында және 1992 жылдың басында Қазақстан өзінің бірінші
бастапқы, қауіпсіздіктің сынамалы доктринасын белгіледі: екіжақты
келісімдерді ТМД механизмдерінен сырт жүргізу, бірақ сонымен бірге
Достастық институттарының дамуының жақтаушысы болып қалу. Қазақстанның
жетекшілері үш мақсатты анықтады:
1) Ресей Федерациясымен ерекше қатынасты сақтау,
2) орталық – азиялық одақ құруға ұмтылу;
3) ТМД шеңберіндегі қауіпсіздік саласында кеңейген келісімге қол қою.
Одан өзге, Қазақстан мен Өзбекстан Орталық – азия регионының
қауіпсіздігі туралы ұқсас көрініске ие болды. Назарбаевтың, Ресей
Федерациясы бас болатын ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне байланған, Орталық –
азия одағы туралы идеясы, нақты іске асырыла алатын еді. Мамыр айының
ортасында, 1992 ж. ТМД бірқатар мемлекеттерінің басшылары Ташкентте
кездесті. Ельцин мен Назарбаев ұжымдық қауіпсіздік туралы Шартқа қол
қойылуы үшін көп күш жұмсады. 15 мамыр 1992 ж. Ресей Федерациясы,
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Армения ұжымдық
қауіпсіздік туралы Шартқа қол қойды [9].
Ұжымдық қауіпсіздік туралы бұл Келісім қатысушы – мемлекеттерге басқа
альянстарға кіруге немесе өзара немесе үшінші жақтармен топтасуға тиым
салады. Бұл бөлім Ресейдің Орталық Азиядағы жайғасымы үшін ерекше маңызды
болды. Бұл бірде-бір шетелдік державаның ұжымдық қауіпсіздік туралы Шарт
әрекетте болған кезде, әскери келісім негізінде регионға кіре алмайтынын
көрсетті. Сонымен қатар біріккен қорғаныс туралы шартта қарастырылды, оған
сәйкес барлық қатысушылар біріне жасалынған шабуылды бәріне жасаған
шабуылдай қарастырады. Бұл келісімнің нәтижесінде Ресей Федерациясы
Қазақстанның басқа державалармен одақ құруының орнына, оны қорғау
міндеттемесін алды.
1994 жылы сәуірде күшіне енген, Ұжымдық қауіпсіздік туралы Келісім
әскери құрылыс аясындағы ынтымақтастықты жөнге салуға әсер етуші инструмент
ретінде ғана емес, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін маңызды фактор
ретінде, егемендікті қорғау мен қатысушы-мемлекеттердің территориялық
тұтастығында өзінің тағайындалуын ақтады, ол ұлттық қарулы күштердің әскери
және ұйымдастыруға қатысты нығаюына, АҚҚ біріккен жүйесін сақтауға, ТМД-ға
кірмейтін мемлекеттермен шекараларды бірігіп қорғау аймағындағы өзара
әрекеттер мен ынтымақтастықтың реттелуіне ықпал етті.
Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі елдің ұлттық мүдделерін нақты
потенциалдық қауіптерден қорғану күйін көрсетеді.
Сыртқы қауіпсіздік – Қазақстан Республикасының нақты және потенциалды
қауіптерден және шетелдік мемлекеттер, ұйымдар мен азаматтар тарапынан
болатын озбырлықтан қорғану күйі [10].
Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі деп, конституциялық құрылысты
сақтауды, мемлекеттің егемендігін, тәуелсіздігі мен территориялық
тұтастығын, ішкі және сыртқы қатерден қауіпсіздендіруді, әлеуметтік-
экономикалық және қоғамдық-саясаттық құрылымдардың тұрақты жұмыс істеуі мен
дамуын, билік пен басқарудың институттарының мемлекеттік құрылуын:
бейбітшілік пен келісуді, негізгі құқықтар мен еркіндікті қорғауды,
құндылық, қоғам және мемлекет мүдделерін есепке алумен өмірлік маңызы бар
тұтынуларды қамтамасыз ететін, халықаралық және қоғамдық қатынастардың
жүйесі қабылданады.
Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі осы саладағы саясаттың жалпы
міндеттері мен басымдылығын қамтитын және қауіпсіздік мақсатына жету арқылы
жүзеге асатын стратегияға сүйенеді. Бұл мақсаттар қатердің нақты көздерін
айқындайды және сәйкестендіреді, оларды жою механизмдерін анықтайды және
қауіпсіздік жүйесіне негізделеді. Қазақстан Республикасының қауіпсіздік
жүйесі – бұл республика қауіпсіздігінің ішкі және сыртқы қатерлерден
тәжірибе жүзінде іске асырылуын қамтамасыз ететін, мемлекеттік институттар
мен саясаттық құралдардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігінің стратегиясы
қауіпсіздіктің объектілері мен субъектілерін қорғауға бағытталған.
Қауіпсіздіктің негізгі объектілеріне жататындар:
Мемлекет – оның конституциялық құрылысы, егемендік және территориалдық
тұтастық;
қоғам – оның материалдық және рухани құндылығы;
тұлға – оның құқығы мен еркіндігі.
Ұлттық қауіпсіздіктің стратегиясы Қазақстан Республикасының өте маңызды
мүдделерінің сақталуынан шығады.
Тұрақты тіршіліктік маңызды мүдделерге жататындар:
- республиканың тәуелсіздігі мен мемлекеттік тұтастығының сақталуы;
- халықаралық құқық принциптерінде басқа елдермен қатынасты дамыту;
- Қазақстан Республикасының мүдделерін сақтай отырып халықаралық
қатынастарда тайталастықты болдырмау;
- басқа мемлекеттермен арада пайда болған қарама-қарсылықтарды шешу
үшін әскери күштерді қолдануды болдырмау, ұжымдық қауіпсіздік пен ұлттық
күштер негізінде шабуылдарды тойтару қабілеттілігін қолдау;
- азаматтық бейбітшілік пен келісімді сақтау;
- Республиканың экономикасының дамуын тұрақтандыруды қамтамасыз ету
және ғылыми – техникалық потенциалды жоғарылату;
- азаматтардың саясаттық еркіндігін қамтамасыздандыру үшін және олардың
құқығын сақтау үшін демократиялық институттарды дамыту;
- Қазақстан Республикасының азаматтарының шетелдерде болуы кезіндегі
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- Қоғамның тіршілік әрекетінде дұрыс экологиялық жағдайларды ұстану.
Біріншіден. Қатерлерге қарсы тұру осы қатерлердің сипаты мен масштабына
адекватты болуы керек; өз уақытында және ескерпелі.
Екіншіден. Қатерлерді болдырмау және бейтараптандыру бойынша алдын-ала
шараларды қабылдау мүмкіндігін қамтамасыздандыру.
Үшіншіден. Регионалдық және жалпы ұлттық қауіпсіздік ішіндегі
мүдделердің үйлесімді ұштасуы. Қазақстан қауіпсіздігінің мүддесі тұтастай
және оның жеке региондарында органикалық бірлікте шешіледі, бір-біріне
нұқсан келтірмей. Осындай бірлікті қамтамасыз ететін механизм қажет.
Төртіншіден. Қазақстан қауіпсіздігі жүйесінің қауіпсіздіктің
халықаралық регионалдық (жалпы еуропалық, азиялық-тынық мұхиттық және
басқалары) және ғаламдану жүйелерімен, сонымен қатар басқа елдердің,
әсіресе көрші елдердің, қауіпсіздіктің ұлттық жүйелерімен тоқайласуы [11].
Ерекше орынды ТМД және ынтымақтастық елдерінің ұжымдық қауіпсіздігі
жүйесі алуы керек – экономикада, саясатта, мәдениет аясында, қорғаныс
саласында. Өзіміздің тәуелсіздігімізді және территориялық тұтастығымызды
қамтамасыз ету үшін біз күшті мемлекет болуымыз керек және көрші
мемлекеттермен сенімді және достықты қатынасты ұстануымыз керек. Сондықтан
біз біздің жақын және тарихи достықтағы көршіміз Ресеймен сенімді және тең
құқықты қатынастарымызды дамытамыз және нығайтамыз. Тура осындай сенімділік
және тату көршілік қатынасты, өзара тиімді негізде, ҚХР–менде дамытамыз.
Қазақстан гегемонизмге қарсы, көрші елдермен достасуға бағытталған Қытай
саясатын қолдайды... Біздің орталық – азиялық мемлекеттермен байланысымыз
және интеграциялық процестеріміз күшейе түседі [12, 129 б.].
Бесіншіден. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттерін шешу үшін
тартылатын барлық күштер мен құралдарды рационалды және тиімді пайдалану.
Алтыншыдан. Қазақстанның әскери – саясаттық қауіпсіздігін кепілді
қамтамасыз ету.
Саясат аясында Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігін
анықтайтын қатерлердің негізгі шарттары мен факторлары:
- Қазақстан Республикасының тұтастығын шайқау, оның ішінде этностар
аралық және конфессионалдық қайшылықтарды қолдану жолымен;
- Қазақстан Республикасына территориялық талап қойылуы;
- шектес елдердегі мемлекеттік құрылымның тұрақсыз болуы;
- шектес мемлекеттердегі қарулы жанжалдар, азаматтық және этнос аралық
соқтығысулар және соның салдарынан болатын миграциялық процестер;
Әскери салада:
- жергілікті соғыстар мен қарулы жанжалдардың болып жатырған және
потенциалды ошақтары, бәрінен бұрын Қазақстан шекарасына тікелей жақын
аумақтарда, немесе республикадағы жағдайға ықпал ете алу қабілеті бар
жанжалдар;
- жаппай жою қаруларының ядролық және басқада түрлерін тарату, оларды
жеткізу құралдары және әскери өндірістің ең жаңа технологиялары мен оларды
жеке елдердің өзінің әскери және саясаттық мақсаттарын жүзеге асыру үшін
қолдануға тырысуымен ұштастырылуы;
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының қорғануының
тұтастық жүйесінің бұзылуы және режимнің анықсыздығы;
- Қазақстан Республикасымен шекаралас бірқатар мемлекеттердің жаппай
жою құралдарының ядролық және басқа түрлерінің болуы;
- қаруды күштерді шектеу және қысқарту, басқа елдермен қарулы күштерді
сапалық және сандық түрде арттыру саласындағы халықаралық шарттардың
бұзылуы нәтижесінде стратегиялық тұрақтылықтың бүліну мүмкіндігі.
Қазақстанға КСРО – дан қалған әскерді соғысқа қабілетті жағдайда
ұстап тұру оңай болған жоқ. 1994 жылы ол 65 мың адамнан тұрды. 1992 жылы
Қазақстанға қалған әскери құрылым баланстанбаған болды. Проблеманы
эмигранттардың ағымы да туындатты: орыстар, немістер және басқа орыс тілді
халық пен жергілікті емес ұлттардың өкілдері. Әскерде борышты өтеуге
шақырумен проблемалар пайда болды. 1993 жылы жазда жағдай соншалықты
шиеленісіп кетті, тіпті қорғаныс министрі жергілікті әкімшіліктер мен Ішкі
істер министрлігі бөлімшелерінің басшыларына кезекті әскерге шақыруды
өткізуге көмегін сұрады.
Басты міндет офицерлік корпусты дайындау болды, өйткені көп
офицерлер славяндардан тұрды, олардың көбісі не көшті, не ресей
азаматтылығын алмақшы болды.
Қарулы күштердің құрылымына АӘК, АҚҚ және ӘТК, сонымен қоса ІСМ
бөлімдері, президентке бағынатын Президент гвардиясы, және Ұлттық
қауіпсіздік комитетіне бағынатын шекара әскерлері кірді. Әскери – теңіз
күштері тек Каспий теңізінде құрала алатын болды, Арал теңізі ішкі болып
саналды. Үлкен емес ӘТК Ресеймен, Түркменстанмен және Әзірбайжанмен
ынтымақтастықта жағалауды қорғау үшін пайдалану жоспарланды. ӘТК мәні,
каспий жағалауындағы мұнайдың бай көзімен байланысты өсті. Шекара
әскерлерінің мақсаты құрлық шекараларын, ең басты Қытаймен, қорғау болды,
өйткені Ресеймен шекара екі жақтан ашық болды. Шекараны қорғау
қадағаланбайтын миграция, контрабанда және есірткі саудасының өсу қауіпімен
байланысты бірінші кезекті мәнге ие болды.
Қазақстанда 40 аса кәсіпорын әскери құрылғыларды өндірді. Кеңес
Одағының ыдырауына дейін олар Москваға бағынды (одақтық мәні бар
кәсіпорындар). Бірақ өзгерген саяси жағдайда Қазақстанның әскери өңеркәсібі
парадокста болды. Өзінің кішігірім теңіз мәртебесіне қарамастан Қазақстан
бірінші кезекте флот үшін қару мен құрылғылар өндірді: торпедалар, теңіз
ракеталарының түр – түрлерін, антиторпедалық құрылғылар, радиоэлектрондық
құрылғы, бағыттау және запуск жүйелерін. Қазақстандағы өте атақты әскери
объект – бұл 1948 жылы құрылған Семей ядролық полигоны, оның аумағы 18000
шаршы км. ауданды алады. Ресми көздер тағы 12 полигонның бар екендігін
айтады, бірақ тек жетеуі туралы белгілі. Атақты объектілерге Эмба,
Сарышаған және Азғыр кіреді, онда ракета қондырғылары сыналды және
орналасты, тағы Арал; соңғысы өзінің КСРО биологиялық және химиялық
бағдарламалары үшін полигон болғанымен атақты.
Байқоңырдағы космостық және ракеталық орталық халықаралық мәні бар
басқа объект болып табылады. Мұнда, барлық кеңестік космостық пилоттанған
ұшуларды қосқанда, шамамен 350 запуск жасалды. Космодромның негізгі ауданы
6717 шаршы км. құрады, ал жалпы – 46010 шаршы км. Запусктің негізгі
орталығы Тюраташ, оның 82 пусктік қондырғыларымен, болып табылады, ол
Байқоңырдан оңтүстікке қарай 230 – де орналаскан. Әскери арсеналдың басқа
маңызды нышандарына ( Қазақстанның кеңес дәуірінен иемденген ) МБР үшін екі
база: біреуі – Жанғыз – Төбеде, ал басқасы – Державискте, 108 стратегиялық
ракеталар СС – 1080 ядролық боеголовкалармен, және 40 стратегиялық Т – 95
бомбардировщиктермен әскери - әуе базасы және ракеталық шабуыл туралы ерте
хабарлайтын жүйе [13].
Әскери – стратегиялық мәні бар басқа сала табиғи уранның ірі запасы
болып табылады. Уранды байыту жөнінен бірнеше комплекс бар, ірілерінің бірі
(тек Қазақстанда ғана емес, ТМД–да) Өскеменде (Шығыс Қазақстанда)
орналасқан. Мұнда берилий өндіріледі – ядролық отынды өндірудегі
құрамалардың бірі.
Кеңес Одағының ыдырауынан кейін Қазақстан мен Ресей Байқоңыр
космодромын басқару ТМД шеңберінде бірегейлі басқарумен жүзеге асатындығына
келісті. Дегенмен, өміршенді космостық бағдарлама Ресейде ғана
болғандықтан, объектің эксплуатациясы бұрынғы персоналмен жалғасты, және
ресейлік қорғаныс министрлігінің эгидасының астында қалды. Осының
салдарынан космодромның пайдаланылуы екі жақты үкімет аралық келісімдермен
реттелуі керектігі шешілді. Космодромды қамтамасыз етудегі шығындарды екі
мемлекет алды, Ресей барлық шығындардың 94 % жауапты болды, ал Қазақстан –
6 % үшін . 1993 жылы 25 желтоқсанда екі елдің премьер – министрлары жиырма
жылға космодромның арендасы туралы алдын алалық Мемарандумға қол қойды.
Батыс авторлары Қазақстанның және аймақтың басқа республикаларының
қауіпсіздігіне байланысты туындауы мүмкін потенциалды қауіптеріне өте үлкен
көңіл бөледі. Қазақстанның қауіпсіздігіне қауіп – қатерлер оның ішкі
саясатымен, сонымен қоса оның шекараларынан тыс оқиғалармен анықталады.
президент Назарбаевтің өте байсалды саясаты Қазақстанның қатты орыстанған
солтүстік бөлігі мен қазақи оңтүстік арасындағы бейбітшілікті сақтауға
бағыттанған: президент республикада өмір сүріп жатқан не орыстар, не
қазақтар тарапынан ұлтшылдықты мүлдем қостамады. Қазақ – орыс қатынастарына
ең үлкен ішкі қауіп экономикада жағдайдың қатты нашарлауы мен одан
туындайтын әлеуметтік ахуал, сонымен қоса бұдан шығатын қазақтар мен
орыстар арасындағы даулар болып табылады. Есірткі мен қару секілді, адамдар
мен тауарлардың шекарадан өтудегі қадағалаудың қабілетсіздігі потенциалды
қауіп болып табылады, бұған жауап ретінде аймақтың басқа мемлекеттерімен
бірге ұжымдық акциялар бола алады.
Қазақстанның қауіпсіздігіне әсер ететін сыртқы қауіптердің ішінен
мыналар аталды: өсіп келе жатқан ресейлік ұлтшылдық, ол республиканың
солтүстік шекарасын қайта қарауға және солтүстік облыстарды Ресей
Федерациясының құрамына қосылу әрекеттеріне әкелуі мүмкін, радикалды ислам
қозғалыстарының формаларын және басқа саяси және әлеуметтік ахуалдарды
қабылдаған оңтүстік аймақтардағы тұрақсыздық; Қазақстан шекарасының бойында
әскери күштер мен әскери базалардың бекінуі, тағы Ресей Федерациясының
ыдырау мүмкіндігі, бұл Қазақстанның Солтүстігінде жай ғана тұрақсыздықтың
пайда болуымен ғана емес, Қазақстанның қауіпсіздігін қамтамасыз ету
жөніндегі Ресеймен берілген кепілдіктер, ядролық кепілдіктерді қоса,
күмәнға қойылуы мүмкін еді [14].
Орталық Азия мен Қазақстанды тұрақсыздықтан қорғауға әсер ететін
бір жағдай бар, бірақ ол тұрақсыздықты толық жоймайды. Бұл жағдай –
аймақтағы Ресейдің рөлі, ол онымен геосаяси мүдделердің сферасы ретінде
қарастырылады. Ресей мен барлық орта азиялық мемлекеттер – Ұжымдық
қауіпсіздік туралы келісімнің қатысушылары, бұл келісім сырттан кіретін
қауіптерді белгілі дәрежеде алдын – алды. Тәжікстанның проблемасы бойынша
Қазақстанның, Өзбекстанның және Ресейдің ынтымақтастығы конфликт уақытында
бұл елдердің үкіметтері Ресейден көмек ала – алатындығын көрсетті. Бірақ
Ресей немесе нақтырақ – бұл елдегі жеке саяси топтар аймақтағы жағдайға
белгілі – бір түрмен әсер еткісі келеді. Қазақстанда Ресеймен спецификалық
қарым – қатынастар бар. Бірақ басқа жағынан, күмән жоқ, Қазақстан Ресейден
алшақтаудың әдістерін іздеді.
Батыс эксперттерінің санауынша, Қытай өзінің көлемі бойынша басқа
мемлекет болып табылады, ол Қазақстанға қауіп төңдіруі мүмкін және бұл
қауіп бұрын да болған. Қазіргі уақытта шамамен 1,5 млн. этникалық қазақтар
ҚХР өмір сүреді. Синьцзяндағы мұсылмандарға Қытай саясатының отарлық
мінезін ескерсек, қазақтар өзінің спецификалық мәдениетін жоюға және оларды
үлкен хань халқымен араластырып жіберуге бағытталған Қытайдың әрекеттеріне
қарсы тұруға мәжбүр. Қытайдағы қазақтар өзінің тағдырын жақын қатынастағы
ұйғырлармен қарастырады, ал ұйғырлар үлкен автономия үшін күресуде. Қытай
үкіметі өзінің шекаралық жерлерін хань емес халықтардан босатқысы келеді
және қытай қазақтарын репатриация шарттары туралы келісімді Алматымен
орнатуға мүдделі.
Ерте ме, кеш пе Қытай Шығыс Қазақстанның бөлігіне аумақтық
претензияларының қойылуы туралы қауіптер болады. Бұл аймақ ХVІІІ ғасыдың
басындағы жоңғар шапқыншылығы кезінде басып алынған болатын; жоңғарлар
Синьцяндағы қытайлардың негізін салушылары болды және кез – келген пекиндік
үкімет императорлықтан коммунистікке дейін қытайлықтармен басып алынған
аумақтарды әр қашан Қытайдың иелігі ретінде қарастырды. Қазақстан не
жалғыз, не ұжымды түрде ҚХР пайдасына шешілетін шекараны қарастыру
жөніндегі Қытайдың потенциалды ультиматумына қарсы тұруға жағдай жоқ.
Дегенмен қазіргі уақытта Қазақстанға өзі олардың арасында қысылып жатқан
мемлекеттермен, яғни Қытай мен Ресеймен өзінің қатынастарының мінезін
анықтап алуы қажет.
Кейбір эксперттердің санауынша, Қазақстанның қауіпсіздігіне қауіп –
қатерлер Орталық Азия ішіндегі аймақтық лидерлік үшін күрестен туындауы
мүмкін. Олар Қазақстан мен Өзбекстанды , шамамен 20 милн. халқы бар екі
республиканы аймақтағы рөлі үшін күресте потенциалды бәсекелес екендігін
көрсетеді. Қазақстанның стратегиялық маңызы оның үлкен көлеміне және Ресей
мен Қытай арасындағы геостратегиялық жағдайына байланысты. Ядролық қару мен
президент Назарбаевта халықаралық презтиждің болуы, оның Москвамен тығыз
қарым – қатынасы аймақ пен Достастықта Қазақстанға ерекеше мәртебе берілді.
Бай пайдалы қазбалар Қазақстанды батыс дипломаттары мен бизнесмендері үшін
ең тартымды партиялары етті. Барлық осы факторларды ескерсек, Қазақстанды
Орталық Азия лидері рөліне үміткер ретінде қарастыруға болады [15].
Бірақ негізінде, аймақтағы оның ықпалының өсу жолында үлкен
тосқауылдар бар. Кеңес Одағы күйрегеннен кейін республиканың ішкі осалдығы
өсті. Ішкі саясат бірінші кезекте тұрақтылықты сақтауға бағытталды, бұл
Қазақстанның сыртқы саясаты бүкіл күшті әлде – қайда мықты көршілес
мемлекеттер – Ресей мен Қытай арасында баланстандыруға шоғырландырды.
Республика ішіндегі орыс халқы мен ресейлік үкімет тарапынан Қазақстан
өзіне жақын мұсылмандық пен түркілік идентификацияны беру ниетімен
байланысты туындаған үлкен күдіктер Орталық Азия аймағында маңызды рөл
ойнауға мүмкіндіктерді шектеді.
Орта азия мемлекеттерінің лидерлері түркістандық біртұтас идеясын
пайдалануға тырысты. КСРО ыдырауына дейін олар біртұтас орта азиялық
стратегияны жасау жолында жылжый бастады. 1990 жылы маусымда орта азиялық
бестіктің басшылары Алматыда кездесті және саяси, мәдени және экономикалық
бағыттардағы өз әрекеттерін әлде – қайда интенсивті координациялау жөнінде
құжаттарға қол қойды. Мұндай саммиттер 1991 жылдан кейін жиі болды, ал
Ташкенттегі кездесуден кейін аймақтық интеграцияға қозғалыс жаңа импульс
алды. Бірақ негізінде 1993 жылы Ташкенттік саммит практикалықтан гөрі,
риторикалық бейнеде болды. Бұл Қазақстан мен Өзбекстанның мақсаттары мен
саяси мотивтерінің әр түрлілігімен және олардың өзара сенімсіздік
деңгейімен дәлелденді [16].
Екі мемлекет шамамен 20 млн. адам халқы бар орта деңгейдегі ел
болып табылады, сол уақытта қалған үш басқа мемлекетте халық саны одан аз –
шамамен 5 млн. адамы бар. Кез келген ұжымдық шешімді қабылдау процессі
шынайы аймақтық консенсусты көрсете алмайтын еді. Өкінішке орай, екі
мемлекет – Қазақстан да, Өзбекстан да - өздерін толық құқылы лидер деп
санайды. Қазақстанның претензиялары ТМД азияттық және еуропалық
бөліктерінің арасында көпір ретінде республиканың маңызды рөліне
негізделеді. Өзбектік амбициялар мында ең ірі жергілікті ұлттың өмір
сүруіне, дамымаған елдер үшін модельдер ретінде кеңес пропагандасымен
жасалған мұсылмандық Шығыста Кеңес Одағының империялық орталығы ретінде
Өзбекстанның рөлі туралы естеліктеріне негізделеді. Екі жақты қатынастарға
өзбек – қазақ амбицияларының тыюы нәтижесінде аймақтық интеграция жолында
ең үлкен тосқауыл болуы мүмкін.
1.2 Қазақстанның аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі
Ұлттық қауіпсіздік – бұл мемлекеттік саясаттың негізі. Ұлттық
егемендікті, тәуелсіздік пен аумақтық тұтастықты қорғау әрқашан кез –
келген мемлекеттің қамы болған.
Ұлттық мүдделер ұғымы ұлттық қауіпсіздік зерттеу проблемаларымен
және оны іс – жүзінде қамтамасыз ету бойынша қызметімен байланысты жалпы
және жеке сұрақтарды қарастыру кезінде өте жиі қолданылады. Сонымен қоса,
негізінде, ұлттық қауіпсіздіктің көп анықтамалары бұл ұғымды қолдану арқылы
беріледі. Одан әрі, ұлттық қауіпсіздікті зерттеулік және іс – жүзіндегі
қамтамасыз етуінде әртүрлі аспектілерді көрсету ұлттық мүдделер үғымы
контексінде жиі жүргізіледі.
Негізінде ұлттық қауіпсіздік концепциясын құрау схемасы методологиялық
түрде бірнеше операциялардың жүзеге асуын талап етеді: бірінші ұлттық
мүдделер, содан кейін – бұл мүдделерге төнетін шынайы және потенциалды
қауіптер анықталады және содан кейін ғана қауіптерді алдын – алу немесе
нейтрализация саясаты қалыптасады, яғни ұлттық қауіпсіздік саясаты [17, 149
б.]. Осылай , ұлттық мүдделерді анықтау теоретикалық – методологиялық мән
ғана емес, сонымен қоса маңызды практикалық рөлді атқарады.
Мұның бәрі, ұлттық мүдделер ұғымы ұлттық қауіпсіздіктің жеке және
жалпы мәселелерін зертемесінде және оны іс – жүзінде қамтамасыз етуінде
басты болып табылатындығы туралы дәлелдейді. Осы жағдай ұлттық мүдделердің
мәні мен мазмұның, сонымен қоса олардың өзара қатынасын әлде – қайда терең
қарастыруын қажет етеді. Мұның өзектілігі ғылыми әдебиетте, сонымен қоса
Қазақстан Республикасының ресми құжаттарында осы проблеманы шешу тәсілдері
өте әртүрлілігімен байланысты.
Жалпы ұлттық мүдделерді қорғау қажеттілгі, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету негізінде жатыр. Мұндай сөзсіз бұл екі ұғымның өзара
байланысы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелеріне өзіндік алдын –
алу тәсілін тудырды. Қауіпсіздіктің мәнін анықтауында мұндай тәсіл
қазақстандық саясаттану әдебиетінде де басым рөл атқаратындығын айту қажет.
Осы жағдайда жиі айтылатын және сондықтан Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздік туралы Қазақстан Республикасының заңында берілген анықтама
негізгі анықтама болып табылады. Бұл Заң бойынша, Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігі – елдің ұлттық мүдделерінің шынай және
потенциалды қауіптерден қорғалу жағдайы [18].
Ұлттық қауіпсіздікті анықтауда алдын – алу тәсілін сипаттай отырып,
алдымен оның белгілі – бір шектеулігін көрсету қажет. Мәселен, бұл тәсіл
тек қана бар және мүмкін қауіптерден қорғауды (қауіпсіздікті қамтамасыз
ету) қарастырады, нақтырақ – елдің басты мүдделерін деструктивті күштермен
саналы, мақсатқа бағытталған шек қою нәтижесінде пайда болған қауіптерден.
Бірақ, елге төнетін абайсыз аз емес қауіптер туындауы мүмкін және туындап
жатыр және олардан елді қауіпсіздендіру қажеттілігі жағдайын ескермеуге
болмайды.
Бұдан басқа, қарастырылып жатқан анықтамада қауіпсіздік, ұлттық
мүдделерді қорғаумен ұқсастырыла отырып, негізінде оларға толық қосылады.
Ал қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсаттары және елдің ұлттық мүдделерін
қорғау нақтыланбайды. Заңның преамбуласында ұлттық қауіпсіздікті қорғау
тәуелсіз егеменді мемлекет ретіндегі Қазақстан Республикасы дамуының басты
шарты болып табылатындығы ғана көрсетіледі [19, 3-4 бб.].
Ұлттық қауіпсіздік пен ұлттық мүдделер қатынасы туралы қазақстандық
заң жағдайларының мұндай мазмұндық кемшіліктері кездейсоқ емес. Бұл,
ұлттық мүдделер ұғымы және онымен байланысты мәселелері жасалуының
жеткіліксіз деңгейімен түсіндіріледі. Бұл бірқатар келесі себептермен
байланысты.
Біріншіден, объективті қалыптасқан тарихи жағдайлармен байланысты
ұлттық мүдделер мәселесі бұрынғы КСРО құлағаннан кейін, тек он жыл бұрын
ғана біздің ел үшін көкейкесті болды . Бұрынғы КСРО өмір сүруінің бүкіл
периоды бойында Қазақстанның ұлттық мүдделері туралы терең талқылау тек
бұрынғы Кеңес Одағы мүдделерінің контексінде ғана мүмкін болды. Бұдан әрі,
бұл жағдайларда Қазақстан ұлттық мүдделерінің проблемалары бойынша зерттеу
қажеттілігі туралы айту тек қана пәнсіз емес, және де мәнсіз болды.
Екіншіден, өкінішке орай, ұлттық мүдделер мәселесі Қазақстан
егемендігін алғаннан кейін де терең саясаттану зерттеулерінің
перифериясында қала берді. Өйткені, 90 жылдардың түбегейлі жүйелі
реформалары зерттеулер өткізуді талап етті, алдымен, мемлекеттік
құрылыстың, қазақстандық қоғамның нарықтық түбегейлі өзгерістері мен саяси
либерализация (демократизация) саласында. Бұл, сол периодтың зерттеулер
проблематикасы мен ғылыми қызығушылығына әсер етпей қойған жоқ. Мұндай
жағдайларда ұлттық мүдделер проблемасын жан – жақты және фундаменталды
зерттеулерді өткізу қажеттілігі ғылыми қауымдастықтың назарынан жиі түсіп
қалып отырды.
Үшіншіден, біздің елде, шетелде де кең қолданылған және қолданылып
жатқан ұлттық мүдделер ұғымы тым идеологияландырылған. Көбінесе бұл,
мемлекеттік саясаттың әртүрлі субъектілерімен ұсынылатын әртүрлі
декларациялар мен бағдарламаларды негіздеу үшін осы ұғым өте жиі құрал
болып табылатындығымен байланысты. Бұл көп жағдайларда саясаткерлерге де,
зерттеушілерге де, публицистерге де ұлттық мүдделер ұғымына өте еркін
қарауға мүмкіндік береді [20].
Осы мағынада Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы
Қазақстан Республикасы заңының 4 бабындағы ұлттық мүдделер туралы жағдайлар
өте тән болып табылады. Бұл бапта біздің елдің нақты ұлттық мүдделері
анықталады, бұл үғымның мәні мен мазмұның жан – жақты ашуда белгілі – бір
талпыныссыз. Солай, Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделері болып:
1) адам мен азаматтың құқықтары мен еркіндіктерін қамтамасыз ету;
2) елдегі қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты сақтау;
3) Қазақстан барлық халықтарының игілігі үшін экономикалық даму;
4) қазақстандық патриотизмді тәрбиелеу және Қазақстан халқының
тұтастығын нығайту;
5) қазақстандық қоғамның материалдық және рухани құндылықтарын
сақтау және көбейту;
6) Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының мызғымастығы,
соның ішінде мемлекеттік тәуелсіздіктің, унитарлық құрылымның және
президенттік басқару формасының, тұтастықтың, мемлекеттік шекараға қол
сұғылмауының және ел аумағының ажыратылмауының мызғымастығы;
7) Мемлекеттік институттардың тұрақты іс-әрекеті, олардың
қызметінің эффективтілігін нығайту мен жоғарғы деңгейге көтеру;
8) Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басқа әскерлер мен
әскери құрылымдардың әскери дайындықпен және жабдықтармен қамтамасыз
етілуі;
9) заңдарды сөзсіз орындау және тәртіпті сақтау;
10) серіктестік негізінде халықаралық ынтымақтастықты дамыту болып
табылады [21].
Өркениеттер дамуының әлемдік тәжірибесі, кез – келген мемлекеттің
экономикасы мен мәдениетінің тұрақты даму жүзеге асу шеңберіндегі барлық
қажетті жағдайлардың ішінен ең маңыздысы оның қауіпсіздігі мен
мемлекттіліктің сақталуы болып табылатындығын дәлелдейді.
Жаңа мыңжылдықтың басында бұрын соңды болмаған Орталықазиялық аймақтың
геосаяси және стратегиялық маңыздылығы анықталады. Әлемдік өркениеттердің
тоғысында бола отырып, әртүрлі қоғамдық – саяси жүйелері бар, бай табиғи
байлықтарын иемденген аймақ, мемлекеттердің, соның ішінде жетекші әлемдік
державалар да, саяси және экономикалық мүдделері қақтығысының зонасы бола
бастауда.
Жаңа геосаяси бірліктің қалыптасуы – мелекеттердің аймақтық бірлестігі
ретіндегі Орталық Азия қарама – қайшы процесс болып табылады және тек аймақ
мемлекеттерінің шеңберінен шығады.
Бүгін аймақтың әр елі егеменді және тәуелсіз мемлекет ретінде
қалыптасты, қандай жолмен әрі қарай дамуын анықтады.
ХХ – ХХІ ғасырлар кезеңіндегі оқиғалардың анализі тұжырым жасауға
мүмкіндік береді: аймақта және оның айналасында маңызды конфликтогенді
потенциал бар. Конфликтілірдің көздері ішкі және сыртқы факторлар болуы
мүмкін.
Жаңа қауіптер мемлекеттердің өмір сүруіне қауіп төңдіруде. Жалпы
қауіптің алдында барлық елдер бірдей, олардың экономикалық даму деңгейі мен
саяси бағытына қарамастан.
Орталық Азиядағы негізгі қауіптер мен қатерлер, зерттеушілердің
санауынша, ұлтаралық конфликтілер, халықаралық терроризм, діни экстремизм,
есірткі бизнесі, ұйымдасқан қылмыс және бірқатар басқа факторлар болып
табылады.
Ұлтаралық қатынастар контексінде аймақтық қауіпсіздік мәселелерін
қарастырғанда, аймақтың мемлекеттері халықтың көп ұлтты құрамымен
ерекшеленетінің айту қажет.
Ұлтаралық қатынастар күрделі және көп қырлы құбылыс болып табылады
және әлемдік тәжірибеде ерекше саяси бағытта болады . Сонымен қоса әртүрлі
ұлттардың өкілдері билік үшін күресте, басымды жағдайға жету үшін және
әртүрлі игіліктер мен ресурстар үшін қарсылас болып табылады.
Өзінің геосаяси және геостратегиялық орналасуына байланысты Орталық
азиялық аймақ бүкіл евразиялық кеңістікте ұлтаралық тұрақтылықты қамтамасыз
ету жағынан ерекше маңызды болып табылады.
РҒА География институтының мәліметтері бойынша, Орталық Азияда 19
проблемалық зоналар бар, онда ұлтаралық қақтығыстар орын алған, ал
басқаларында мұндай қақтығыстар болуы өте мүмкін [22].
Аймақтағы ұлтаралық қатынастардың шиеленісуіне бірқатар факторлар
үлкен ықпал етеді:
- ұлттық ұйымдар мен қозғалыстар , өзінің қызметі шыдамсыздық,
ұлттық және этникалық артықшылық қағидаларынан құралатын;
- демографиялық процесстер, халық өсуінің жоғарғы темпімен, және
салдар ретінде, көршілес мелекеттерге миграциямен білдіріледі;
- әрбір жеке алынған елдегі болып жатқан саяси, экономикалық,
әлуметтік процесстер мен бағыттарға бағалар мен көзқарастардағы
айырмашылық;
- ұқаралық ақпараттық құралдар, ұлтаралық және этникааралық
қатынастарда тұрақсыздық және ауыр атмосферасын ушықтырады [23, 239 б.].
Президенттің Қазақстан – 2030 жолдауы басымды ұзақ мерзімді
міндеттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz