Сөйлем және оған тән басты белгілер

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

1. Сөйлем және оған тән басты белгілер
2. Сөйлемнің түрлері
3. Сөйлем мен байымдау

СӨЙЛЕМ ЖӘНЕ ОҒАН ТӘН БАСТЫ БЕЛГІЛЕР
Сөйлем - ең басты тілдік единицалардың бірі. Ол өзімен сырттай ұқсас
тілдік баска құбылыстардан ең алдымен коммуникативті қызметі, яғни шындық
болмыстың әйтеуір бір бөлшегі жайында хабар беру қызметі жағынан
ажыратылады. Демек, сөйлем - толық коммуникативті қызметі бар синтаксистік
единица.
Сөз тіркесінде номинативті қызмет болса, сөйлемде хабарлау қызметі
бар. Сөйлем тілдегі құрылымдық үлгілер бойынша жасалады. Ол үлгілер шексіз
емес, оларды санап айтуға да, талдап сйпаттауға да болады. Сөйлем -
құрылымдық үлгісі бар синтаксистік единица. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі
басқа синтаксистік конструкциялардан, мысалы, сөз тіркесінен өзгеше болады.
Сөйлемнің құрылымдық үлгісі оның (сөйлемнің) дербес единица ретінде, атап
айтқанда, сөйлеудің дербестігі бар бөл-шегі ретінде қызмет атқаруына
мүмкіндік береді. Тілдік единица ретіндегі сөйлемге сөйлеуде дербес
қолданылуға мүмкіндік беретін құрылымдық үлгі - бастауыш-баяндауыштык
құрылымдық үлгі. Бастауыш - баяндауыштық құрылым - синтаксистік басқа
конструкцияларға емес, сөйлемге тән құрылым. Ал сөйлем болса, ол, жоғарыда
аталып өткендей - толық коммуникативті касиетімеи, яғни бірдеме жайында
хабар беру қызметімен, сипатталатын синтаксистік единица.
Қазіргі орыс әдеби тілінің грамматикасында синтаксистік шақ
категориясы мен объективті модальдылық категориясы бы-лайша түсіндіріледі:
синтаксистік шақ категориясы біріншіден, сөйлемнің өзінің құрылымдық
үлгісімен, екіншіден, етістіктер үлгілерімен, сөйлемнің тұрлаулы мүшесін
жасайтын негізгі етістіктермен, үшіншіден, етістіктерсіз үлгілермен, сөйлем
құрамына арнайы ендірілетін быть деген көмекші етістікпен беріледі Мысалы,
орыс тілінде (1) Сын работает. (2) Ночь темна (3) Тишина деген сөйлемдер
осы келтірілген түрінде синтаксистік осы шақты білдіреді. Синтаксистік осы
шақ бірінші сөйлемде онын құрылымдық үлпсіне оның міндетті сыңары
(компоненті) ретін-де енетін етістік сөзбен берілсе, екінші, үшінші
сөйлемде де - етісттік сөздің катынасынсыз, сөйлемнің өзінің қүрылымдык үл-
псшен берілген. Аталған сөйлемдердің синтаксистік шақтар боиынша түрленуі
арқылы олардың орыс тілінде мынадай формалары жасалады: осы шақта: Сын
работает. Ночь темна. Тишина; өткен шақта: Сын работал. Ночь была темна.
Была тиши-нй; келер шақта: Сын будет работать. Ночь будет темна. Будет
тишина. Бірінші сөйлемде (Сын работает) синтаксистік шақтарды мағыналары
баяндауышты жасайтын негізгі етістіктің әр түрлі морфологиялық формалары
арқылы берілсе, сонғы екі сөйлемде (Ночь темна. Тишина) синтаксистік осы
шақтың мағынасы - сөйлемнің өзінің кұрылымдық үлгісімен, синтаксистік
өткен шақ пен келер шақтың мағыналары шақтық мағынаның абстракты көрсеткіші
ретіндегі быть деген көмекші етістік фор-маларыныц сөйлем құрамына
ендірілуі арқылы берілген. Синтаксистік шақ категориясы қандай тәсілдермен
жасалса, синтаксистік рай категориясы да, негізінен алғанда, сондай
тәсілдермен жасалады. Синтаксистік рай категориясының жасалуына бүған қоса
синтаксистік демеуліктердің де қатысы бар.
Сонымен Жай сөйлем дегеніміз - хабарлаудың дербес синтаксистік
единицасы, оның грамматикалық мағынасы - предикативтілік те, формасы -
синтаксистік шақтар мен райларды білдіретін арнайу, грамматикалық
тәсілдердің жүйесін қамтып иеленген ең кіші құрылымдық үлгі.
Сөйлем предикативтілік деп аталатын грамматикалық мағынасымен,
коммуникативтілік деп аталатын қызметімен және бастауыш-баяндауыштық деп
аталатын құрылымдық үлгісімен сипатталады да, осы жағынан келгенде, ол
(сөйлем) әр түрлі айтылыстардан (высказывания) ажыратылады.
Әр түрлі тілдердің синтаксисін зерттеушілер коммуникативті қызметі
жоқ, интонация үшін жасалынбаған деп айтады.
Бастауыш пен баяндауыш туралы ұғымдар - логика-семан-іикалық ұғымдар
емес, сиптаксистік ұғымдар. Зерттеушілердің пікірінше сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелері дегендер сөйлем құрамынан емес, сөз тіркестерінен болған
бастауыштар мен баян-дауыштардың кұрамынан мүшеленіп шығады. Осы түрғыдан
келгенде, тіл білімінде сөйлемнің түрлаусыз мушелері дегендер жалпы
сөйлемнің мүшелері емес, мүшелердің мүшелері, атап айткапда, бастауыш,
баяндауыштың мүшелері дейтін пікір бар. Алайда, бұл мәселе әлі де болса
зерттей түсуді қажет ете-ді. Бұл жерде әңгіме сөйлемнің қүрылымдык үлгісі,
анығырақ айтканда, бастауыш-баяндауыштық құрылымы жайында болып отыр.
Сөйлемге тән белгілердің бірі - интонация. Сөйлем белгілі бір
интонациямен айтылады. Интонация - сөйлемнің органикалык элементі.
Субъективтік-модальдық мағына сөйлеушінің нені айтқысы келгенін, әйтеуір
хабар арқылы жеткізе білу. Ондай мағыналар құрал-тәсілдер арқылы беріледі.
Сондай құрал-тәсілдердің бірі - интонация. Интонация әр алуіш
суъективті-модальдык. мағыналарды білдіретін тәсіл ретінде қолданылады.
Мысалы, лепті интонациямен айтылған сөйлем алуан түрлі экспрессивті
мағыналарды білдіреді. Интонация тәсілі сұраулық демеуліктермен ұштаса
келіп, риторикалық сұрақпен айтылатын сөйлемдер жасалады да, олар әр түрлі
эмоцияны білдіреді.
Сөздердің орын тәртібі де сөйлемде субъективті-модальдық мағыналарды
білдіру тәсілі ретінде қолданылуы мүмкін. Мұндайда сөздердін орын тәртібі
тәсіліне интонация тәсілі келіп ұш-тасйды. Мысалы: Тарт қолыңды Вьетнамнан!
Тапқан екенсің сенетін адамды! Тыңдар ол сені! Келтірілген сөйлемдердің
субъективті-модальдык мағыналары баяндауыштардың қалыпты орны өзгеріп,
олардык сөйлемдердің басында айтылуы (бұл - сөздердің орын тәртібі тәсілі)
және онымен көтеріңкі (лепті) антонация тәсілінін ұштасуы арқылы берілген.
Субъективті-модальдііқ мағыналарды білдірудің бір тәсілі - қосарлану
тәсілі. Қосарлану тәсілі қомсыну, кемсіну, күшейту, бірнеше рет Ісайталау
тәрізді және т. б. мағыналарды білдіред. Мысалы: Шай-пайға қарайтындай
уақыты болмады. Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей шешен боларсың
(мақал). Кемпір-семпірлер де жиналған екен. (Ғ. Мүсірепов). Ағашқа қонып,
қаранып, Канатын-жүнін таранып, Болмақшы еді мәз-мейрам (Абай). Уіиаков
жалынып-жалпайып оны осы араға эрең сүйреп экеліп еді (Ғ. Мүсірепов).
Қосарлану субъективті-модальдық мағыналарды білдіруде өте-мөте түркі
тілдерде жиі колданылады. Бұл тәсіл орыс тілінде де бар. Мы-салы: Кругом
леса-леса. Пошумят-пошумят и успокоятся. Никогда не видел такого синего-
синего моря. Быстро-быстро собрался.
Тілтілде әр түрлі субъективті-модальдық мағыналарды білдіретін арнаулы
конструкциялар, атап айтқанда, сөйлемдсрдің құрылымдық үлгілері, баяндауыш
пен басқа мүшелердің құрылу үлгілері бар. Мысалы: Сөзі сөз емесі Сұлуы сұлу
екен! Нет-кен адам екенін түсінбейміні Қазіргі орыс әдеби тілінің грам-
матикасында бұған мысал ретінде мынандай сөйлемдер келті-рілген: Что за
церемонии! Так и поверил ему! Устроили концерт - не концерт, спектакль — не
спектакль.
Сөйлемде алуан түрлі субъективті-модальдық мағыналарды білдіру үшін
сөздерге демеуліктер тіркесе қолданылады немесе сөйлем ішінде одағайлар
қолданылады. Мысалы: Бәйгеге қосқан аты ат-ақ екен! Қайта келер есікті
қатты серіппе, жарқык-ау! Жетілсең де, жетсең де, Керек күні бір бар-ау
(Абай). Зәрі қатты қырсық екені Абай қатты кінәлапты-мыс (М. Әуезов)
Япыр-ай, ғажап екен бұнысы,- деді Балқаш (С. Мұканов).- Уай, осы
жегізбегің - асың, жаймағың - төсегің ғойі Дән ризамын, ағайын (М. Әуезов).
Сонымен, сөйлем жайында айтылғандарды жинақтай келгенде, мынадай
корытындылар жасауға болады.
1. Сөйлем - коммуникативті қызметімен, яғни шындык болмыстың бір
бөлшегі жайында хабар беретін қызметімен, сипатталатын
синтаксистік единица.
2. Сөздің де, сөз тіркесінің де қызметі - номинативті кызмет
болса сөйлемнің кызметі - коммуникативті қызмет.
3. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі - бастауыш-баяндауыштық үлгі.
Бастауыш-баяндауыштық құрылым – синтаксистік басқа
конструкцияларға емес, сөйлемге ғана тән құрылым.
4. Сөйлемге тән белгілердің бірі - интонация. Сөйлем тілдік басқа
құбылыстардан интонациялық белгісі жағынан да ажыратылады.
5. Сөйлем объективтілік модальдылык категориясы, синтаксистік шақ
және рай категорияларымен және осы категорияларды білдіретін
кұралдардық жүііесімен сипатталады.
6. Предикативтілік - әрбір сөйлемге тән басты белгі. Предикативтік
сөйлемнік грамматикалык мағынасы ретінде танылады.
7. Сөйлемде объективті-модальдық мағынадан басқа субъективті-
модальдылық мағына да болады. Субъективті-модальдық мағынаның
қатарына күшейту мен әсерлеу, құптау мен жақтырмау, сену мен
күдіктену және т. б. осылар тәріздес мағыналар енеді.
Субъективті-модальдық мағыка алуан түрлі құрал-тәсілдер, атап
айтқанда, интонация тәсілі, қосарлану тәсілі, одағай мен
демеуліктер және т. б. тәсілдер арқылы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.