Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру туралы
Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 I. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік.экономикалық мәні ... ... ... ... .5
1.2Салық жүйесі және салық жинауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3Салықтар мемлекеттік бюджет кірісінің материалдық көзі ретінде ... ... ..10
ІІ. Мемлекеттік табыстар және олардың сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Мемлекеттік бюджет, бюджет кірістері мен шығыстарының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Салық.мемлекеттің реттеу құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Нарықтық тепе.теңдікке салықтардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ІІІ. Қазақстанда салықтарды және салық жүйесін жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасын Президентінің 2006 жылғы Қазақстан халқына жодауынан салық жүйесіне енгізген өзгертулері мен толықтырулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
1.1Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік.экономикалық мәні ... ... ... ... .5
1.2Салық жүйесі және салық жинауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3Салықтар мемлекеттік бюджет кірісінің материалдық көзі ретінде ... ... ..10
ІІ. Мемлекеттік табыстар және олардың сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Мемлекеттік бюджет, бюджет кірістері мен шығыстарының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Салық.мемлекеттің реттеу құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Нарықтық тепе.теңдікке салықтардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ІІІ. Қазақстанда салықтарды және салық жүйесін жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасын Президентінің 2006 жылғы Қазақстан халқына жодауынан салық жүйесіне енгізген өзгертулері мен толықтырулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
Салықтар - мемлекеттік кірістің фискалдық нысаны әрі мемлекет пен нарықтық экономиканың мызғымас атрибуты.
Салық салу аясында қалыптастырылатын салықтық,құқықтық мәдениет мемле¬кет болмысын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.
Салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің әрқилы кезеңдерінде туындап, қалыптасып-дами отырып, бүгінгі күнде әрбір аса немесе белгілі бір деңгейде дамыған мемлекеттің (мемлекеттердің) мызғымас атрибуты, сол мемлекеттің қоғам-қауымының қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және әлеуметтік-экономикалық аяларын реттеудің тап-тырмас кұралы ретіңде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және сәлықтық құқық жөнінде Μ Сперанский. Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин. А. Құнанбаев. Α Байтұрсынов. Ә. Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігінен қазіргі құқықтық көзқарастар осы са-лықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр
Осы салық жүйесінің мындаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен ХҮІІІ ғасырдың басына тұспа-тұс келген болатын. Оның іргетасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп айтсақ, қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан "Халықтардың байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде" атты кітабында: "Мемлекеттің тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын қанағаттандыруға тиіс. Олар төлейтін төлем - салықтың мөлшері өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ, төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуы тиіс.Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың қалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше аздап алыну қажет. Сонда мемлекет қазынасына келіп түсетін табыс мөлшерленген межеден артық болмаса, кем түспейді" - деп тужырымдаған.
Міне, осы айтылғаңдардың түпкі тұжырымы ретінде мына келесідей салық салудың негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын- салықтарды барлық азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп, белгілеу; салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уакыты оны төлеушіге накты әрі күні бұрын белгілі болғаны дұрыс, салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде салық төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуы тиіс.
Салық салу аясында қалыптастырылатын салықтық,құқықтық мәдениет мемле¬кет болмысын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.
Салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің әрқилы кезеңдерінде туындап, қалыптасып-дами отырып, бүгінгі күнде әрбір аса немесе белгілі бір деңгейде дамыған мемлекеттің (мемлекеттердің) мызғымас атрибуты, сол мемлекеттің қоғам-қауымының қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және әлеуметтік-экономикалық аяларын реттеудің тап-тырмас кұралы ретіңде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және сәлықтық құқық жөнінде Μ Сперанский. Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин. А. Құнанбаев. Α Байтұрсынов. Ә. Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігінен қазіргі құқықтық көзқарастар осы са-лықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр
Осы салық жүйесінің мындаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен ХҮІІІ ғасырдың басына тұспа-тұс келген болатын. Оның іргетасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп айтсақ, қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан "Халықтардың байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде" атты кітабында: "Мемлекеттің тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын қанағаттандыруға тиіс. Олар төлейтін төлем - салықтың мөлшері өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ, төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуы тиіс.Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың қалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше аздап алыну қажет. Сонда мемлекет қазынасына келіп түсетін табыс мөлшерленген межеден артық болмаса, кем түспейді" - деп тужырымдаған.
Міне, осы айтылғаңдардың түпкі тұжырымы ретінде мына келесідей салық салудың негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын- салықтарды барлық азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп, белгілеу; салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уакыты оны төлеушіге накты әрі күні бұрын белгілі болғаны дұрыс, салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде салық төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуы тиіс.
1. Б.Ж.Ермекбаева «Салықтар және салық салу» / Алматы «Қазақ университеті » 2003 жыл.
2. Б.Ж.Ермекбаева «Жалпы мемлекеттік салықтар» / Оқу құралы. Алматы. «Экономика» 1997 жыл.
3. Дулатов Ы. «Мемлекеттің қаржылық жүйесі және қаржылық қызметі» // Заң-1999 жыл. №8 61-69 бет.
4. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы», «ҚР-ның Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Астана. 1999 жыл 10 желтоқсан №492-1 ҚР Заңы // Егемен Қазақстан 1999 жыл 21 желтоқсан 4-6 беттер.
5. Бейісов Қ. «Салық - бюджет көзі» // Қазақстан жаршысы. 1994 жыл 31 мамыр.
6. Бейсенбаев Ж. Әбдіраш Ә. «Сауатты салық саясаты» [Мемлекеттік салық қызметі туралы] // Егемен Қазақстан. 1997 жыл 23 қаңтар.
7. Дулатов Ы. «Мемлекеттік салық саясаты және оның кейбір мәселелері» // Заң газеті 1999 жыл 3 қараша №45 5 бет.
8. Иванов В. «Салық өрісіндегі табыстар мен селкеуліліктер» // Қаржы-қаражат. 1997 жыл №10 12-15 беттер.
9. Мұқантегі М. «Салық түсімі артса, бюджет толығады» // Алматы ақшамы. 2001 жыл 10 қараша 2 бет.
10. Шеденов Ө. «Салық- мемлекеттік реттеу құралы» [Салық салу механизмі туралы ] // Егемен Қазақстан 1997 жыл 4 ақпан.
11. Нұрымов А. «Салық- бюджеттің қайнар көзі» [Салық жүйесінің жұмыстары туралы ] // Заң газеті 1995 жыл 7-14 қаңтар. 2 бет.
12. Шеденов Ө. «Салық экономиканы реттеу құралы» // Қаржы-қаражат 1997 жыл №3. 24-27 беттер.
13. Бекбауов Б.Т. «ҚР салық жүйесінің Республика ауыл шаруашылық салаларының өнімділігіне тигізетін кейбір мәселелері» // ҚазЭУ хабаршысы. 2004 жыл №3. 206-208 беттер.
14. Найманбаев С.Н. «Салықтар мемлекеттік бюджет кірісінің материалдық көзі ретінде» // Заңгер 2002 жыл №12. 38-43 беттер.
2. Б.Ж.Ермекбаева «Жалпы мемлекеттік салықтар» / Оқу құралы. Алматы. «Экономика» 1997 жыл.
3. Дулатов Ы. «Мемлекеттің қаржылық жүйесі және қаржылық қызметі» // Заң-1999 жыл. №8 61-69 бет.
4. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы», «ҚР-ның Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Астана. 1999 жыл 10 желтоқсан №492-1 ҚР Заңы // Егемен Қазақстан 1999 жыл 21 желтоқсан 4-6 беттер.
5. Бейісов Қ. «Салық - бюджет көзі» // Қазақстан жаршысы. 1994 жыл 31 мамыр.
6. Бейсенбаев Ж. Әбдіраш Ә. «Сауатты салық саясаты» [Мемлекеттік салық қызметі туралы] // Егемен Қазақстан. 1997 жыл 23 қаңтар.
7. Дулатов Ы. «Мемлекеттік салық саясаты және оның кейбір мәселелері» // Заң газеті 1999 жыл 3 қараша №45 5 бет.
8. Иванов В. «Салық өрісіндегі табыстар мен селкеуліліктер» // Қаржы-қаражат. 1997 жыл №10 12-15 беттер.
9. Мұқантегі М. «Салық түсімі артса, бюджет толығады» // Алматы ақшамы. 2001 жыл 10 қараша 2 бет.
10. Шеденов Ө. «Салық- мемлекеттік реттеу құралы» [Салық салу механизмі туралы ] // Егемен Қазақстан 1997 жыл 4 ақпан.
11. Нұрымов А. «Салық- бюджеттің қайнар көзі» [Салық жүйесінің жұмыстары туралы ] // Заң газеті 1995 жыл 7-14 қаңтар. 2 бет.
12. Шеденов Ө. «Салық экономиканы реттеу құралы» // Қаржы-қаражат 1997 жыл №3. 24-27 беттер.
13. Бекбауов Б.Т. «ҚР салық жүйесінің Республика ауыл шаруашылық салаларының өнімділігіне тигізетін кейбір мәселелері» // ҚазЭУ хабаршысы. 2004 жыл №3. 206-208 беттер.
14. Найманбаев С.Н. «Салықтар мемлекеттік бюджет кірісінің материалдық көзі ретінде» // Заңгер 2002 жыл №12. 38-43 беттер.
Жоспар:
Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 I. Салықтар
және салық жүйесін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік-экономикалық
мәні ... ... ... ... .5
1.2Салық жүйесі және салық жинауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3Салықтар мемлекеттік бюджет кірісінің материалдық көзі
ретінде ... ... ..10
ІІ. Мемлекеттік табыстар және олардың
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .19
1. Мемлекеттік бюджет, бюджет кірістері мен шығыстарының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. Салық-мемлекеттің реттеу құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 30
3. Нарықтық тепе-теңдікке салықтардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 36
ІІІ. Қазақстанда салықтарды және салық жүйесін жетілдіру
1. Қазақстан Республикасын Президентінің 2006 жылғы Қазақстан
халқына жодауынан салық жүйесіне енгізген өзгертулері мен
толықтырулары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..45
Кіріспе.
Салықтар - мемлекеттік кірістің фискалдық нысаны әрі мемлекет пен
нарықтық экономиканың мызғымас атрибуты.
Салық салу аясында қалыптастырылатын салықтық,құқықтық мәдениет мемлекет
болмысын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.
Салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің әрқилы кезеңдерінде
туындап, қалыптасып-дами отырып, бүгінгі күнде әрбір аса немесе белгілі бір
деңгейде дамыған мемлекеттің (мемлекеттердің) мызғымас атрибуты, сол
мемлекеттің қоғам-қауымының қандай да болмасын мұқтаждықтарын
қанағаттандырудың және әлеуметтік-экономикалық аяларын реттеудің тап-тырмас
кұралы ретіңде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және сәлықтық құқық жөнінде Μ Сперанский. Ш.
Уәлиханов, Ы. Алтынсарин. А. Құнанбаев. Α Байтұрсынов. Ә. Бөкейханов,
кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігінен қазіргі құқықтық көзқарастар осы са-
лықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр
Осы салық жүйесінің мындаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен ХҮІІІ ғасырдың басына тұспа-тұс
келген болатын. Оның іргетасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит
деп айтсақ, қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан "Халықтардың
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде" атты кітабында:
"Мемлекеттің тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыруға тиіс. Олар төлейтін төлем - салықтың мөлшері өте дәл
айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ, төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және
төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе
тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуы тиіс.Сонымен қатар,
әрбір салықтың салмағы халықтың қалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше
аздап алыну қажет. Сонда мемлекет қазынасына келіп түсетін табыс
мөлшерленген межеден артық болмаса, кем түспейді" - деп тужырымдаған.
Міне, осы айтылғаңдардың түпкі тұжырымы ретінде мына келесідей салық
салудың негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын- салықтарды барлық
азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп, белгілеу;
салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уакыты оны төлеушіге накты әрі күні
бұрын белгілі болғаны дұрыс, салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуы тиіс.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, калыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекеттің экономикасы мен фискалдық саясаты-ның мән-
жайына. билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан жағдайларға қарай жүзеге асырылады, былайша
айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық күш-қуатынын функциясы деп
санауға болады. Осыған орай қатты ескеретін жайт, салықтың (экономикалық)
мән-жайы мен заң жүзінде іске асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық
туындамауы қажет. Яғни, салық салу мемлекеттің, салық жүйесі деген
сөздердің мағынасын мемлекеттің кірісін салық төлеушілердің - заңды және
жеке тұлғалардың материалдық мүдделеріне нұқсан келтірмей қалыптастыру
керек деп тусінген дұрыс.
Демек, заң жүзінде белгіленіп, бекітілетін салықтар мен өзге де міндетті
төлемдер мемлекеттің салық жүйесінің кұқықтық элементтері ретінде іс
жүзінде ұтымды орын алулары үшін экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан
негізделінулері тиіс.
І САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1. Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік-экономикалық мәні
Салықтар - мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызмстін жүзеге асыру үшін мемлекетте
жинақталатын ұлттық табыстың бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмір сүруінің негізі болып
табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен әдістері
мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп, жаңартылады.
Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар-ақша қатынастарының жүйесінде
жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
1) әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
а) горизонтальды әділдік - салық төлеушілердің табысына салық бірдей
шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
б) вертикальды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін кайта бөлу үшін
дифферсациалды ставкаларды пайдоланып, прогрессивтік шкаламен салынуы тиіс;
2)қарапайымдылық қағидасы.Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті әрі
қарапайым болуы ксрек.
3)жеңілдіктердің минималды молшсрі. Жсңілдіктср қүн-дык. пропорцияларды
бүрмалап жонс біле түра салық салу субъектілерін тең смес жагдайларга
қояды.
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен
инвестицияның өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына кедергі келтірмеу керек.
5)салық ставкаларының осы елдің экономикалық ынтымақтастық жөніндегі
елдер салықтарымсн негізгі түрлері бойынша салыстырмалылығы.
Салық түрлерінің мемлекеттегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық
қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады. Салықтардың мәні
функциясында көрініс табады:
1) мемлекеттік бюджетке түсімді қамтамасыз ететін тарихи
бірінші кызметі салықтың фискалдық қызметі болып табылады;
2) салықтардың қайта бөлу қызметі мемлекет пайдасына әр түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілер табыстарының бөлігін қайта бөлу болып
табылады. Бұл салада қызмет ету масштабы жалпы ұлттық өнімдегі
салықтардың үлесімен анықталады: ол ұлттық табыстың мемлекеттендіру
деңгейін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы - 79,7%; 1998 жылы - 16,6%, 1999
жылы - 17,4%, 2000 жылы - 20,2%-ды құрады;
3) салықтардың үшінші реттеуші қызметі — мемлекеттің экономикалық
қызметін кеңейтуімен байланысты пайда болды. Ол мақсатты түрде ұлттық
шаруашылық бағдарламаларына сәйкес дамуға әсер етеді. Мұнда салық
нысандарын таңдау, ставканы өзгерту, жеңілдік алу әдістерін
өзгерту пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамның қайта өндірісінің құрылымы
мен пропорциясына, жинақтау және тұтыну көлеміне әсер етеді.
Мемлекет салық саласындағы шаралар жүйесін экономикалық саясатқа сәйкес
әлеуметтік экономикалық және басқа да мақсаттарға, қоғамның әрбір нақты
даму кезеңдеріндегі тапсырмаларға байланысты салық саясатын жүргізеді.
1.2. Салық жүйесі және салық жинауды ұйымдастыру
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиынтығы, олардың қүрылуының
әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекеттің салық жүйесін
кұрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салықтық жеңілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
- мемлекет пен төлеушінің қарым-қатынастары және салық салу объектісіне
байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы, экономималық сипаты
бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға, мүлікке
және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз ксзегінде нақты және жеке болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына
байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша капиталына
салынатын салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріледі, мысалы отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын
салық, сый мен мұраға салынатын салық жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар — тауар, кызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедсндік баждар) алынады. Салық сомаларының иесі
тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы жәнс арнайы болып бөлінеді. Жалпы
салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында
түлғасыздандырады. Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді
(мысалы: әлеуметтік салық, зсйнстақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тутынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі - салық төлеушінің кез келген
объектіден алған табысына салық салу, екінші жағдайда - бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың төрт
тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, төлем көзіне байлапысты, патент
бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету
объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік)
көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді,
шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия
есептеп, төлетеді.
Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты
бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау ескеру өте қиын.
Салыктық ессптің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар жұмыстарды жүргізу кезінен
бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу жүргізіледі.
Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелетін есептеу әдісі бойынша табыстар мен
шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі. Екінші әдіс - салық қызметтері
үшін қолайлы және оны Қазақстанның барлық салық төлеушілері қолданады. Оның
төлеушілер үшін кемшілігі салық төлемдерін жеткізу уақытында болмаған
жағдайдың өзінде төленіп, айналым каржыларының оқшаулануына әкеліп соғады.
Қазақстандағы салықтар, төлемдер мен алымдардың тізімі:
. Салықтар
1) корпоративтік табысқа салынатын салық;
2) жеке табыс салығы;
3) қосылған кұнға салынатын салық;
4) акциздер;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен салығы (қол
қойылған бонус, коммерциялык табу бонусы, роялти, үстеме пайда салығы);
6} әлеуметтік салық;
7) жер салығы;
8) көлік құралдарына салынатын салық;
9) мүлікке салынатын салық.
Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі
карастырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа
қожалықтары, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері. Бұл режимде салық төлеу мынадай негізде
жүргізіледі: патент; бір жолғы талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған
декларация. Бұл режим табысқа. мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың
комбинациясын сипаттайды.
2. Алымдар:
1) заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
2) жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
3) жылжымайтын мүлік және ол бойынша құқықтарын мемлекеттік тіркегені
үшін;
4) радиоэлектронды құралдар мен жоғары жиілікті кұралдарды мемлексеттік
тіркеу үшін;
5} көлік кұралдарын және тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
6) теңіз, өзен және аз өлшемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алымдар;
7) азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін;
8) дәрі-дәрмек кұралдарын мемлекеттік тіркеу үшін алымдар;
9) Қазақстан Республикасы аумағымен автокөлік кұралдарын өткізу үшін;
10) аукциондардан алынатын алым;
11) елтаңбалық алым;
12) белгілі бір қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын
лицензиялық алым;
13) радио-теледидар ұйымдарына берілетін радиожиілік спектрін
ІІайдалану рұқсаты үшін;
3. Төлемдер:
1) жер учаскелерін пайдалану үшін;
2) су ресурстарын (жер үсті көздерінен) пайдалану үшін;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін;
4) аңдар әлемін пайдаланғаны үшін;
5) орманды пайдаланғаны үшін;
6) ерекше күзетілетін табиғи территорияларды пайдаланғаны үшін;
7) радиожиілік слекторды пайдаланғаны үшін;
8) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
9) сыртқы (визуальды) жарнаманы пайдалану үшін;
4. Мемлекеттік баждар,
5. Кедендік баждар:
1) кедендік баждар;
2) кедендік алымдары.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі салық және басқа міндетті төлемдер
түрлері айтарлықтай дифференцияланған. Салық қатынастарын реттейтін
құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес
ережелерде көрсетілгсн.
Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен және
облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы, сонымен
қатар қаржы полициясымен көрсетілген. Салық қызметі салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы республика зандарының
орындалуына бақылау жасайды.
Салық салуды ұйымдастыру салық механизмі, яғни салық түрлерінің нақты
атаулары, сонымсн қатар оларды пайдаланудың әдістері, тәртібі, іс-
әрекет әдістерін құру мен жұмыс істеуіне байланысты сипатталады.
Салық салу элсменттеріне мыналар жатады: субъект, объект, салық көзі,
салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциялар.
Салық субъектісі (салық төлеуші) - бұл заң арқылы салық төлеу міндеті
жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар - нақты салық
ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жеке тұлғалар.
Салық объектісі - салық салудың негізі болатын ақшалай операциялар,
қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс. Салық салу объектісі болып,
сонымен қатар, мүлікті беру, табиғи ресурстарды пайдалану, онімге (оның
құнына) қосылған кұн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық, айналым
(тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық номенклатурасы
(түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен алады.
Салық көзі болып салық төленетін табыс; кейбір салықтар бойынша (мысалы,
табысқа салынатын салық) объектілері мен көздері сәйкес келеді; кейбір
жағдайларда салық көзі болып салық төлеу үшін төлеуші сататын мүлкінің бір
болігі болуы мүмкін.
Салық өлшем бірлігі ~ санау үшін белгіленген салық объектісінің өлшем
бірлігі (1 тенге, табыс, және т.б.)
Салық ставкасы - бұл салық салу бірлігіне бекітілген салық көлемі, ол
салық салудың нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына пайызбен
бекітілсе, салық квотасы деп аталады. Салық ставкаларының құрылуы жағынан
тұрақты және пайыздық болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар табыс көлеміне байланыссыз салық салыну бірлігіне
абсолютті сомада белгіленеді (нақты салықтар салынғанда: жерге, мүлікке
және т.б. қолданылады).
Пайыздық ставкалар үш түрлі болады: пропорционалдық, прогрессивтік,
регрессивтік.
Бюджеттен тыс қорлар арнайы салықтық немесе мақсатты аударымдар және т.б
көздер есебінен басқа мақсатты шараларды қаржыландыру қызметін атқарады.
Қорлардың автономдылығы оларға лауазымды және атқарушы органдардың
қатысуынсыз бюджеттен тыс қаражаттардың жедел түрде қолданылу мүмкіндігін
береді.
Мемлекеттік несиеде қатынастар кәсіпорындардың ұйымдардың, халықтың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырумен немесе мемлекеттік органдарға берумен
байланысты. Халықаралық несие қатынастарына шетелдік мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалары, сонымсн қатар халықаралық және мемлекетаралық
қаржы мекемелсрінің қатынастары кіреді.
Жекеменшіктің әртүрлілігі мемлекетке атаулы экономикалық, қаржылық саясат
жүргізуінс және экономикалық әлеуметтік үдерістерге қаржылық механизм
арқылы әсер етуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты "мемлекеттік қаржы"
категориясы пайда болды және ол үкіметтің экономикалық қызметтерін
атқаруға, қоғамның әрбір даму кезеңіндегі мін-деттер мен мақсаттарды жүзеге
асыруға негіз болып табылады.
1.3 Салықтар- мемлекеттік бюджет кірісінің материялдық көзі ретінде.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 35-бабында. "Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады" деп айтылған.
Салықтардың заң жүзінде белгіленуі, және салықтарды тек Парламенттің
өзіне тиесілі құзыреттерінің ауқымынан шықпай белгілеуі, салықтарды барлық
салықтық міндеттемелерін көрсете отырып заң нысанында белгілеуі болып
табылады. Әрбір салыққа және басқа да міндетті төлемге тиісті міндеттемелер
белгіленеді.
Жаңа Салық кодексінде салықтық міндеттеменің мынадай түсінігі берілген.
"Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші
салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен салық
салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны
белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеуге міндетті" (24-бап, 1-тармағы).
Демек. 24-баптың 1-тармағының қағида-талабы бойынша салық төлеуші
мемлекет пайдасына тиесілі салық (алым, баж, төлемақы) сомасын төлеуге
міндетті. Осы салықтық міндеттемені орындау (атқару) жолында салық төлеуші
мынандай келесі іс-қимылдарды жүзеге асырады тиісті салық органында тіркеу
есебінде тұрады; салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты
объектілердің есебін жүргізеді; салық салу объектілері мен сапық салуға
байланысты обьектілерді. салық базалары мен салық ставкаларын негізге ала
отырып, бюджетке төленуге тиісті салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
сомасын есептейді, салық есептілігін жасайды және оны белгіленген тәртіп
пен мерзімде салық органдарына табыс етеді.
Салық төлеуші міндетті, нақты тұлға болып табылғандықтан өзіне тиесілі
салықтық міндеттемесін біржақты ерікті түрде атқаруға міндетті.
Ал осы 24-баптың 2-тармағында 'Мемлекет пен салық қызметі органы арқылы
салық төлеушіден - оның салық міндеттемелерін толық көлемінде орындауын
талап етуге ал олар орындалмаған жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі
тәсілдерді және осы кодексте көзделген тәртіппен мәжбурлеп орындау
шараларын қолдануға құқылы" деп тұжырымдалған. Бұл жерде мемлекет құқысы
(мемлекеттің салықтық құқығы) жарқын көрініс тапқан деп айтсақ та болады.
Себебі, мемлекет өз пайдасына салықтық төлем сомасын дер кезінде, толық
мөлшерде, белгіленген тәртіппен өткізуді (төлеуді) талап етуге құқылы.
Салықтық міндеттеменің салықтық-құқықтық қатынастарының (материалдық қақ
төршек орын алуының. конституциялық нормалар мен салықтық заңдарда
негізделуінің бірден-бір мақсаты - мемлекет қазынасын (республикалық және
жергілікті бюджеттерді әлсін-әлі қаражаттармен қамтамасыз ету арқылы қоғам
мен мемлекет мүдделерін қанағаттандыру болып табылады.
Салық салу аясында жүзеге асырылатын мемлекеттің салықтық қызметінің
салық жүйесімен тығыз байланысты екенін білуіміз қажет.
Мемлекеттің салықтық қызметі деп мемлекеттің фискальдық саясаты мен
салыққа негізделген, мемлекет аумағындағы салықтар мен өзге де міндетті
төлемдерді, олардың түрлерін, ерікті төлеу және мәжбүрлеп алу тәртібін
белгілеу, салық жүйесі мен салықтық құрылымдарды қалыптастыру және олардың
ойдағыдай қызмет атқаруларын қамтамасыз ету, сондай-ақ қоғамның әлеуметтік-
экономикалық аясын салықтық реттеу жөніндегі мемлекеттің біртұтас өзіінің
немесе өзі айырықша уәкілеттілік берген мем-лекеттік органдарының қызметін
айтамыз.
Мемлекеттің салықтық қызметі мына келесідей негізгі багдар-бағыттар
бойынша жүзеге асырылады салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді белгілеу;
салық төлеушілердің өз салықтық міндеттемелерін біржақты, ерікті
атқаруларына жағдай жасау және осыған орай салықтық бақылауды жүзеге асыру;
салық салу аясындағы мемлекеттік органдар мен арнайы салық органдарының
жүйесін айқындау және олардың тиісті құзыреттерін белгілеу; салық
органдарының қызметтерін тиімді ұйымдастыру және салықтық құқықтарын ұтымды
белгілеп, жетілдіру; салықтық міндеттемелердің айтарлықтай көлемде
атқарылмағандығына орай олардың мәжбүрлі негізде жүзеге асырылуын
қамтамасыз ету; салықтық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу
және осы жауапкершілік шараларына кінәлі тұлғаларды тарту; салық салу
аясындағы салық органдары мен салық төлеушілердің кұқықтық және салықтық
мәдениеттерін қажетті деңгейде қалыптастыру арқасында олардың материалдық
мүдделерінің мүмкіндігінше балансты болуына атсалысу, отандық және шетелдік
инвестициялар ағымының арнасын мол және тиімді етіп кеңейту мақсатында
салық салу климатын жақсарту, тартымды жеңілдіктер беру және оларға қатысты
салық әкімшілігін екі жақтың мүдделерін есепке ала отырып жүзеге асыру
(жургізу).
Кезінде салық салудың ғылыми негіздерін қалыптастыруға зор үлестерін
қосқан А.Смит, О.Мирабо, Ж.Сисмонди, Ф.Юсти, М.Фридман, А. Вагнержанет.б.
салық салу жөніндегі көзқарастары мен қағидалары күні бүгінге дейін
өздерінің маңызын жоғалтпай, мына келесідей көрініс тауып отыр: заңдылық
және ғылыми негізділік; жалпыға ортақтылық және міндеттілік; жариялылық пен
әділеттілік; мерзімділік пен кезеңділік; жүйелілік пен тұрақтылық;
айқындылық пен нақтылық; қарапайымдылық пен қолайлылық.
Мемлекеттің салықтық қызметінің мақсаттары: салық төлеушілердің
мүдделерін қорғау мақсатында мемлекеттің салықтық юриздикциясының шегін
ұтымды белгілеу, мемлекеттің салық жүйесінің заңи негіздерін жетілдіру;
салық органдары қызметтерінің құқықтық негіздерін, әлеуметтік жағдайлары
мен материалдьіқ базасын жетілдіру болып табылады.
Ал, оның негізгі міндеттеріне мыналар жатады: салықтардың көмегімен
мемлекет кірісіне ақша қаражаттарының түсуін қамтамасыз ету; мемлекеттің
фискальдық саясатын іске асыруға атсалысу; мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігіне аса назар аудару; халықаралық салық салу мәселелерін шешуге
байланысты халықаралық салықтық-құқықтық катынастардың, белсенді қатысушысы
мәртебесіне ие болуы.
Қазақстан аумағында салық салу жөніндегі қызметтерін ҚР Конституциясына,
салықтық зандарға, қаржылық (республикалық бюджетті бекіту жөніндегі)
заңдарға және салықтық сипаттағы (мәселен "Бюджет жүйесі туралы") зандарға
негіздей отырып жүзеге асыратын органдар қатарынан мына мемлекеттік
уәкілетті және арнайы мамандандырылған құзыретті органдар көрініс табады:
ҚР Парламенті, ҚР Президенті; ҚР Үкіметі; ҚР Қаржы министрлігі; жергілжті
мәслихаттар мен әкімдіктер, ҚР Мемлекеттік кіріс министрлігі; Астана,
Алматы және облыстар мен аудандардағы салық комитеттері; Мемлекеттік кіріс
министрлігінің Кеден комитеті мен оның аумақтық кедендік құрылымдары.
Жоғарыда баяндалған жайттарды қорытындыласақ, он да мемлекеттің арнайы
салық органдары салық салу аясында барлық салық төлеушілердің өздеріне
тиесілі салықтың міндеттемелерін дұрыс атқаруларына жағдай жасау және салық
әкімшілігін толыққанды жүргізу, оның ішінде салықтық тексерулердің нәтижелі
жургізілуіне баса назар аудару, сондай-ақ тиісті занда келеңсіз сәттердің
орын алуына байланысты салықтарды мәжбүрлеп алу және заңи жауапкершілік
турлеріне тарту жөніндегі іс-қимылдар.
Енді салықтар(салықтық сипаттағы басқа да міндетті төлемдер) және
реслубликалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің тұрақты бекітілген
салықтық түсімдері жөнінде ақпарат-мағлұматтар берудің реті келген си-яқты
деп ойлаймыз.
Сонымен, салық деп мемлекет тарапынан біржақты (тәртіппен! шығарылған
зандардың негізінде, республикалық немесе жергілікті бюджетті қалыптастыру
мақсатында нақты салық төлеушілер - занды және жеке тұлғалардан анықталған
мөлшерде, белгіленген мерзімде, сондай-ақ. жүйеленген түрде мемлекет
пайдасына тұрақты алынатын жекелей баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде
натуралды міндетті төлемді айтамыз.
Салықтың мына келесідей өзіне тән айырықша белгілері болады: төлем;
жекелей, эквивалентсіз төлем; қайтарылмайтын төлем; мемлекет кірісін
қалыптастыратын төлем; құқыққа сай төлем; жүзеге асырылуы кезінде меншік
нысанының (төленетін салық сомасының) әрқашанда мемлекеттік меншік нысанына
ауысуымен (өзгертілуімен) көрініс табатын төлем; мөлшері алдын-ала
(бұрынырақ) айқындалған төлем; қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын
төлем; өте тұрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем; белгіленіп,
бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі есепке
алынатын төлем: ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын (ақша нысанындағы
құнның қозғалысын) көрсететін төлем, жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік
шараларымен қамтамасыз етілетін төлем; тек кұқықтық нысанда болатын төлем;
біржақты өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;· жүзеге асырылуы салық
төлеушінің заңи міндеті болып табылатын төлем; жекелей айқындалған
сипаттағы төлем; материалдық төлем.
Салықтардың өз экономикалық табиғатына сай мән-маңызы мен тек өзіне тән
қасиеттері - функциялары болады.
Салықтардың, функциялары мемлекеттің салықтық қызметінің аясында осы
қызметтің негізгі бағыттарында көрініс табады, яғни іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына фискальдық, бөлуші,
реттеуші, бақылаушы, жеңілдік беруші функцияларды жатқызамыз. Салықтардың
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын белгілеу, саны жағынан ықшам топтарға
бөлу арқылы олардың зерделенуін, сапасын (рентабельділігін) және практикада
қолданылуын жеңілдету мақсатында салықтарды топтастыру міндетті түрде
жүзеге асырылады. Салықтарды топтастыру мынадай принциптерге негізделеді,
алыну тәсілдері бойынша, салық салу субъектілері бойынша; салық салу
объекттері бойынша; кірісіне салықтық төлемдер есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша; салықты енгізудің (белгілеудің) мақсат-бағдары бойынша; салықтық
түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану ауқымы бойынша; салықтық
төлемдерді төлеу кездері бойынша.
Мәселен салық салу субъектісі бойынша" заңды тұлғалардан алынатын
салықтар, жеке тұлғалардан алынатын салықтар болып белінсе, салықтық
түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша өздеріне
тиісті бөліктерге (сомаларға, проценттерге) бөлу арқылы (жоғары тұрған
бюджеттен - әдетте республикалық бюджеттен) берілетін (беліленетін)
реттеуші салықтар деп бөлінеді.
Осы салықтық топтастыруды жүзеге асыруға орай және өз мән-жайларына
байланысты салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті аумақтардағы
салықтар, тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; жалпылай және мақсатты
салықтар: тікелей және жанама салықтар деп аталынады.
Қазақстан аумағында жаңа Салық кодексінің 60-бабына сай мына келесідей
салықтар алынады, корпорациялық табыс салығы, жекелей табыс салығы,
қосылған құнға салынатын салық, акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың
салықтары мен арнаулы төлемдері, әлеуметтік салық, жер салығы, көлік
кұралдарына салынатын салық, мүлікке салынатын салық
Осы салықтардың экономикалық маңызы мен заңи сипаттамалары Қазақстан
Республикасы Салық кодексінің 77-бабынан бастап 367-бабына қоса алғанда
дейін мазмұндалған
Бұл жерде айта кететін бір жайт, біз теория жүзінде немесе практикада
көбінесе "салықтар" деп заңмен белгіленген, ұдайы және мәжбурлеп
(мемлекетке тән мәжбурлеу құқығының арасында) алынатын барлық салықтарды,
алымдарды, баждарды және төлемақыларды, яғни міндетті төлемдерді айтамыз.
Қазақстан Республикасының Салық кодексі де "Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті телемдер" деп аталынады. Осыған орай, алымдар мен
баждарға және төлемақыларға қысқаша сипаттама беріп, олардың нақты түрлерін
көрсеткеніміз абзал. Сондыктан, салықтардан кейінгі қарастыру кезегі
алымдарға келіп тұр.
Алымдар - мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан сұранушы-келушілерге
көрсетілген қызметтер, берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол
заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсат-бағдарлы, біршама
эквиваленті, міндетті ақшалай төлемдер
Алымның өзіне тән белгілері: біржолғы төлем, біршама эквивалентті төлем;
міндетті төлем; нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем ақшалай төлем,
өтемдік сипатта болатын төлем; керсетілген кызметтің кұны есепке плына
отырып жүзеге асырылатын төлем; кейде мемлекеттің материалдық мүддесі басым
болып кететін төлем
ҚР СК 61-бабына негізделген, сондай-ақ 68-80 баптарына сәйкес алынатын
алымдардың түрлері; заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін; жеке
кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін, жылжымайтын мүлікке деген
құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін; механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін, теңіз. өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін; азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені
үшін, дәрі дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін, автокөлік
кұралдарының ҚР арқылы жүріп өткені үшін; аукциондардан алынатын алым,
елтаңбалық алым; жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін
лицензиялық алым: телевизия және радиохабарларын тарату ұйымдарына
радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алымдар.
Баж - арнайы уәкілетті органдар тарапынан келуші-өтінуші тұлғаларға
қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-қимылдар және берілген
құжаттар үшін сол заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама
эквивалент, міндетті ақшалай төлем
Мемлекеттегі баждар мемлекеттік және кедендік болып бөлінетіндіктен,
бірақ, жалпы сипаттамасы көптеген белгілері бойынша сәйкес келетіндіктен,
бажға тән қасиеттер ретінде мына келесідей белгілерін көрсетеміз: міндетті
төлем; мәжбүрлі төлем; арқаулы пайданы мақсат ететін төлем; яғни маңызы бар
іс-әрекетті жасауға орай жүзеге асырылатын төлем; белгілі бір құжаттарды
беруге байланысты жүзеге асырылатын төлем; мемлекеттік ішкі жане сыртқы
кедендік шекараны кесіп өтуші тұлғалар жүзеге асыратын төлем; мемлекет
кірісі болып табылатын төлем; біршама эквивалентті төлем; көрсетілген
қызмет құнына қарамастан (есепке алмай) жүзеге әсырылатын төлем ҚР СК 63,
64-баптарында мемлекеттік бәждар мен кедендік телемдерді алу кезделініп,
қуқықтық турғыдән непзделген, СК 495-бәбында белгіленген мына келесідей
объектілерден сотқа берілетін талап арыздардан, ерекше жүргізілетін істер
бойынша арыздардан, кассадиялық шағымдардан, сондай-ақ. соттық құжаттардың
көшірмелерін бергені үшін, нотариалдық іс-қимылдар жасағаны үшін, сондай-
ақ, нотариат куәландырған құжаттар көшірмелерін бергені үшін; тұрғылықты
жерін тіркегені үшін; аңшылық құқығына рұқсат бергені үшін; Қазақстан
Республикасы азаматтарының төл кұжаттар мен жеке куәліктерін бергені үшін;
азаматтық хал актілерін тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға азаматтық хал
актілерін тіркеу туралы куәліктерді азаматтық хал актілері жазбаларын
өзгертуге және қалпына келтіруге байланысты куәліктерді қай-тадан бергені
үшін; шетелге баруға және Қазақстан Республикасына басқа мемлекеттерден
адамдарды шақыруға құкық беретін құжаттарды рәсімдегені үшін, сондай-ақ осы
құжаттарға өзгерістер енгізгені үшін; шетелдіктердің төлқұжаттарына немесе
оларды ауыстыратын құжаттарына Қазақстан Республикасына келу құқығына
бұрыштама (виза) бергені үшін; Қазақстан Республикасының азаматтығын алу,
Қазақстан Республикасының азаматтығын қалпына келтіру және Қазақстан
Республикасының азаматтығын тоқтату туралы құжаттарды рәсімдегені үшін;
қаруды және оның оқтарын сақтауға немесе сақтау мен алып журуге,
тасымалдауға, ҚР аумағына әкелуге және ҚР әкетуге рұқсат бергені үшін;
азаматтық қаруды (ақшалық суық қаруды, пневматикалық қаруды жәке
аэрозольдік газды құрылғыларды қоспағанда) тіркегені және қайта тіркені
үшін мемлекеттік баж алынады.
Төлемақылар бұрын "ақы" (плата) деп аталынатын және салықтық төлемдер
қатарына жатпайтын. Қазіргі кезде осы төлемдер "Бюджет жүйесі туралы" ҚР
заңына және Салық кодексіне сәйкес салықтық төлем болып табылады. Сонымен,
төлемвқы деп, уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздерін өтініш-
сұраныспен келген (иеленуші) тұлғаларға көбінесе материалдық көрініс
табатын, кейде басқаша сипатта пайдаланылатын объектілерді, не болмаса
соларға байланысты рұқсат, құқық бергендері үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама эквиваленті міндетті ақшалай төлемді айтамыз
Телемақы өзіне тән белгілеріне орай міндетті төлем, ақшалай төлем;
біршама эквивалент төлем; осы СК және дербес заң актілерімен негізделетін
төлем болып саналады.
ҚР СК 62-бабында көзделініп, құықтық тұрғыдан негізделген, сондай-ақ СК
81-89-тарауларында; жер учаскелерін пәйдаланғаны үшін; жер бетіндегі
көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін; қоршаған ортаны ластағаны үшін;
жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін; орманды пайдаланғаны үшін; ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін; радиожиілік спектрін
пайдаланғаны үшін; кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін; сыртқы
(көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін алынатын телемақылар заңы
сипатталып, өз көріністерін тапқан.
Көбінесе салықтар мен өзге де міндетті төлемдерден құрылатын мемлекеттік
бюджет (республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің) мемлекеттің өз
конституциялық функцияларын жүзеге асыруға қажетті мемлекеттік қаржылардың
негізі болып табылса, салықтар (мен өзге де міндетті төлемдер) мемлекет
кірісінің (материалдық) негізі болып саналады.
Осы материалдық бюджеттік құқықтық қатынастар аясындағы салықтық және
қаржылық (Қазақстан Республикасының Салық кодексіне, "Бюджет жүйесі
туралы", кезекті қаржылық жылға арналған "Республикалық бюджет туралы")
заңдарға сәйкес (солармен негізделе және реттеліне отырып, алынатын
салықтар республикалық және тиісті жергілікті бюджеттердің кірістерінің
түсім көздеріне айналады.
Қазақстан Респубпикасының 1999 жылғы 1 сәуірдегі "Бюджет жүйесі туралы"
заңының (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) 7-бабының 1 тармағының (1
абзацтан 43 абзацқа дейін) республикалық бюджетке салықтардан, алымдардан
және басқа да міндетті төлемдерден тұратын мына түсімдерді қамтиды; заңды
тұлғалардан алынатын корпорациялық табыс салығы; Қазақстан Республикасы
аумағында өндірілген тауарларға. орындалған жұмыстарға және көрсетілген
қызметтерге, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағында импортталынатын
тауарларға салынатын қосылған құн салығы; Астана қаласының аумағында салық
төлеуші ретінде тіркелген тұлғалардың өндірілген тауарларына, орындалған,
қосылған құн салығы; газ конденсатын қоса алғанда, ішкі мұнай акцизі;
үстеме пайда салығы, бонустар, роялти және Қазақстан Республикасының өнімді
бөлу бойынша үлесі - жер қойнауын пайдаланушылардың міндетті төлемдері,
автокөлік құралдарының Казақстан Республикасының аумағы бойынша жүріп
өткені үшін алым; елтаңбалық алым, Қазақстан Республикасының радиожиілік
спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы; жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін
төлөмақы; кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы; азаматтық
әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алым; радиоэлектрондық
кұралдарды жане жоғары жиілікті құрылғыларды мемлекеттік тіркеу үшін
алынатын алым; теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркеу үшін алынатын алым; теледидар және радиохабар тарату ұйымдарына
радиожиілік спектрін пайдалануға арналған рұқсатты бергені үшін алым; дәрі-
дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алым; республикалық
маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
республикалық маңызы бар жалпыға ортақ пайдаланылатын автокөлік жолдарының
белінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлемақы;
консулдық алым түріндегі мемлекеттік баж; апостиль берілгені (қойылғаны)
үшін, мемлекеттік баж; маусымдық, демпингке қарсы, өтемдік және арнайы
кедендік баждарды: кедендік рәсімдеу үшін кеден алымын; тауарларды
сақтағаны үшін кеден алымын; кедендік ілесіп алып журУ үшін кеден алымын;
Қазақстан Республикасы-ның едендік оргәндәры берген лицензия ушін әлым-ды;
кедендік рәсімдеу жөнінде маманның біліктілік аттестатын бергені ушін
алымды; алдын-алә шешім үшін телемақыны құқыктық реттеу.
Ал, жергілікті бюджеттерге (дәлірек айтсақ, олардың кірістеріне) түсетін
салықтар мен алымдардан, баждар мен төлемақылардан тұратын түсімдерге
мыналар жатады; Астана қаласының аумағында салық төлеуші ретінде тіркелген
тұлғалар өндірген тауарларға, орындаған жұмыстарға және көрсеткен
қызметтерге салынатын қосылған құн салығы - 50 пайыз; спирттің барлық
түрлері, алкоголь өнімдері, темекі бұйымдары; құрамында темекі бар басқа да
бұйымдар; бекіре және албырт балық уылдырықтары; алтыннан, платинадан
немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар; бензин (авиациялық бензинді
қоспағанда) және дизель отыны; атыс және газ қаруы (мемлекеттік өкімет
органдарының мұқтажы үшін сатып алынғаннан басқа); жеңіл автокөліктер
(арнайы мүгедектерге арналған. қолмен басқарылатын автокөліктерден басқа
бойынша занда белгіленген мөлшерде аударылатын акциздер; лотореалар
ұйымдастыру және өткізу акцизі; жеке табыс салығы; әлеуметтік салық; заңды
және жеке табыс салығы; әлеуметтік салық; заңды және жеке тұлғалардан
алынатын мүлік салығы, жер салығы; бірыңғай жер салығы; көлік құралдары
салығы; жасалған келісім-шарттарға орай өнімді бөлу бөлігінде жергілікті
бюджеттерге түсетін Қазақстан Республикасының үлесі; жеке кәсіпкерлерді
мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алым; аукциондардан алынатын алым;
жергілікті маңызы бар ақылы мемлекеттік автокөлік жолдарымен жүріп өткені
үшін алым; жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
орманды пайдаланғаны үшін төлемақы, жер учаскелерін пайдаланғаны үшін
төлемақы, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы; жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркеу үшін
алынатын алым; механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлететтік
тіркеу үшін алынатын алым; жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы; жергілікті маңызы бар және
елдімекендерде жалпыға ортақ пайдаланылатын автокөлік жолдарының бөлінген
белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлемақы, сотқа
беретін талап-арыздардан, ерекше жүргізілетін істер бойынша арыздардан, кәс-
сациялық шағымдардан,сондай-ақ соттық құжаттардың көшірмелерін бергені
үшін; нотариалдық іс-қимылдар жасағаны үшін, сондай-ақ нотариат
куәландырған құжаттар көшірмелерін бергені үшін; тұрғылықты жерін тіркегені
үшін; аңшылық кұқығына рұқсат бергені үшін; Қазақстан Республикасы
азаматтарының төлқұжаттары мен жеке куәліктерін бергені үшін; азаматтық хал
актілерін тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға азаматтық хал актілерін
тіркеу туралы куәліктерді, азаматтық хал актілері жазбаларын өзгертуге және
қалпына келтіруге байланысты куәліктерді қайтадан бергені үшін; шетелге
баруға және Қазақстан Республикасына бәсқа мемлекеттерден адамдарды
шақыруға құқық беретін құжаттарды рәсімдегені үшін, сондай-ақ осы
құжаттарға өзгерістер енгізгені үшін; шетелдіктердің төлқұжаттарына немесе
оларды ауыстыратын құжаттарына Қазақстан Республикасынан кету және
Қазақстан Республикасына келу құқығына бұрыштама (виза) бергені үшін;
Қазақстан Республикасының азаматтығын алу, Қазақстан Республикасының
азаматтығын калпына келтіру және Қазақстан Республикасының азаматты-ғын
тоқтату туралы құжаттарды рәсімдегені үшін, қаруды және оиың оқтарын
сақтауға немесе сақтау мен алып жүруге, тасымалдауға, ҚР аумағына әкелуге
және ҚР аумағынан әкетуге рұқсат бергені үшін; азаматтың қаруды (ақшалық
суық қаруды, пневматикалық қаруды және аэрозольдық газды құрылғыларды
қоспағанда) тіркегені және қайта тіркегені үшін алынады.
Міне, осындай қазақстандық тұрғылықты және уақытша тұратын азаматтар.
Қазақстан заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар және тысқары жерлерден
келген, сол шет мемлекеттердің заңдарына сәйкес кұрылған, бірақ,
Қазақстандағы қызметтерінен табыс алатын тұлғалар төлейтін салықтардың
мемлекеттік бюджет кірісіне дер кезінде және толығымен түсуі
мемлекетіміздің ғылым мен техниканы дамыту, қаржы жүйесінің айтарлықтай
қызмет атқаруын қамтамасыз ету, әскери-қорғаныс, әлеуметтік, экономикалық,
құқық қорғау сияқты және т.б. өзіне тән функцияларын ойдағыдай жүзеге асыру
қабілетін жоғарылататынына кәміл сенеміз.
Сонымен бірге, қазіргі кезде өркениетті елдер қатарына қосылуды көздеп
отырған егемен еліміздің мемлекеттік кірісінің материалдық негізі -
салықтар екенін және оларды төлеу біздің борышымыз әрі міндетіміз, сондай-
ақ отанымыздың өркендеуіне қосар азды-көпті үлесіміз екенін бір сәт естен
шығармауымыз керек.
1.Салықтар туындауларына, қалыптасқан салық cалy жүйесіне немесе
дамуларына орай мына келесідей атауларғa иe болған: светская десятина,
дарбазадан өту акцизі, ценз, регалия, контрибуция, литургия, мунира,
трибутум, цивиум, аннона, ассы, сейсфора. стипендиум, шляг, соха, куница,
мыт, перевоз, гостиная, торговая, вес, мера, вира, продажа, выход,
осьмничее, тамга, данные деньги, ямские, пищальные, ясак, полоняничная
подать, стрелецкая подать, земский сбор, драгунские, рекрутские,
корабельные деньги, гильдейский сбор, промысловый налог, поземельный налог,
налог на денежный капитал, государственный квартирный налог, выкупные
платежи, сборы с лиц содержащих лошадей, экипажи, собак, наследственные
пошлины, таможенные обложение, уравнительный сбор, кибиточный сбор, ясочная
подать, ямская повинность, паспортный сбор, баж, алым.
2.Соттар (олардың ішінде шаруашылық дау-дамайларды шешу жөніндегі
алқалар), нотариалдық мекемелер, азаматтық хал актілерін тіркеу бөлімдері;
ішкі істер органдарының рәсімдеу жане рұқсат беру бөлімдері; кедендік
органдар.
3.Апостиль дегеніміз, белгілі бір ресми құжатқа қойылған қолдың, оны
қойған (лауазымды) тұлғаның өкілеттілігін. құжатты бекіту үшін қойылған
мөрдің (немесе штамптың) жалған емес екендігін (дұрыстығын) растайтын
арнаулы штамп. Оның нысаны квадрат (9x9 см) түрінде болады және бастапқы
сөздері француз тілінде, ал қалған графалары мемлекеттік тілде толтырылады.
Осы апостиль қойылған кұжаттарды Гаага конвенциясының қатысушысы болып
табылатын елдерде еркін пайдалануға болады және олар қайтадан тексеріліп,
куәландыруға жатпайды. Мәселен, ҚР Білім және ғылым министрлігінің
әкімшілік департаментам құжаттық қамтамасыз ету және бақылау басқармасының
бірінші басшысы апостиль қойған білім жөніндегі дипломдарды, орта білімі
туралы аттестаттарды және т.б. сол елдерде пайдалануға болады
II. Мемлекеттік табыстар және олардың сыныпталуы.
Мемлекеттік табыстар - мемлекеттің меншігіне түсіп, оның материалдық
базасын құру мен қалыптастыруға байланысты ұйымдастырылатын экономикалық
қатынастардың жүйесі.
Табыстар - қаржымен тығыз қарым-қатынаста болатын күрделі экономикалық
категория.
Табыс дегеніміз белгілі бір қызметтің шыгындарымен байланысты нәтижесі
(олардың құру мерзіміне тәуелсіз)- Табыстар өндірістік, коммерциялық,
делдалдық, басқа да мақсатты қызметтің нәтижесі болып табылады және қайта
құрылған өнім мен қызметті бөлу сатысында пайда болады.
Табыстарда аралық сипат болуы мүмкін, яғни құрылған соң бөлудің жаңа
кезеңіне кіреді немесе соңғы табыс ретінде ұдайы өндірістің жаңа сатысына -
айырбасқа өтіп, қызмет етеді (соңғы табыс деген - тұтыну мен жинақтауға
тікелей қолданылатын табыстар). Табыстардың аралық сипаты шаруашылық
субъектісінің табыстары, екінші субъектінің шығындалуы арқылы табылуында
айқын көрінеді, мысалы: кәсіпксрлік сектордың табыс салығын төлеген
әлеуметтік мақсаттарындағы шығындары - халықтың бөлек топтарының табыстары
болып табылады.
Жалпы қоғамдық өнімді бөлу нәтижесінде мемлекеттің, жеке кәсіпорындардың,
шаруашылық ұйымдардың және халықтың бастапқы табыстары құрылады. Бастапқы
табыстар бөлу мен қайта бөлудің негізгі рөлін қаржылар атқаратын күрделі
үдерістерге ұшырайды. Бұл үдерістердің нәтижесінде ақшалай қорлар және ең
алдымен мемлекеттік бюджет құрылады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін халықтан қаржы
түрінде кірістердің бір бөлігі алынады; кәсіпорындардың жалпы табысы
(пайдасы) бөлінеді - бір бөлігі бюджетке түседі, екінші бір бөлігі
өздерінде қалып, ішкі шаруашылық қажеттіктеріне қолданылады.
Сонымен бірге, өндірістік емес саланың мекемелері көрсеткен кызметтері
үшін төлемдер арқылы бастапқы табыстары қайта бөлінеді. Бұл табыстар
өндірістік саланың табыстарын құрайды. Сөйтіп, табыстар шаруашылық
жүргізуші субъектілер бойынша коғамдық өнім құнын бөлу туралы адамдардың
қатынастарын білдіретін өзіндік экономикалық категория ретінде анықталады.
Кірістердің материалды-заттай жағының ұғымы мемлекеттің, шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің және халықтың қарамағындағы ақшалай құралдарын
білдіреді.
Мемлекеттік кірістердің экономикалық табиғаты мсн үйьшдастырылуы
мемлекеттің саяси және экономикалық рөлімен байланысты болып келеді.
Әрбір қоғамдық-экономикалық формация мемлекеттік табыстар жүйесіне ие
болады, ал тауар-ақша қатынастарының даму деңгейімен, өндіріс тәсілімен
жәнс мемлекет қызмстімен түсіндіріледі.
Мемлекеттің табыстары мемлекеттің белсенді қатысуымен байланыстырылады;
ол бюджетте орталықтандырылатын және шаруашылық жүргізуші субьектілерінде
қалдырылатын таза табыстың үлесін, сонымен бірге халықтың жеке табысының
бір бөлігін бекітеді.
Мемлекет қосымша өнімнің және өндірістің қаражаттарының бір бөлігін
иеленеді. Бұл жағдайда мемлекеттік табыстардың басты көзі — мемлекеттік
меншіктен түсетін табыс болып табылады. Мемлекеттік табыстардың бір бөлігі
кәсіпкерлік сектордың, кооперативті ұйымдардьң және халықтың табысы арқылы
құрылады, олар қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырады, сол үшін
мемлекеттің салық жүйесі арқылы жұмылдырылады.
Мемлекеттік меншіктен түсетін табыстарға мыналар жатады:
1) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың табысы (жалпы табыс, косылған
құн салығы, акциз, кедендік баждар)
2) мемлекеттік мүліктен түскен табыстар
3) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың төлемі арқылы қызметінен
түскен түсімдер (тіркеу алымдары, тексеру алымдары, сараптау, талдау
жасаудан түскен түсімдер).
4) бюджеттік мекемелердің арнайы шоттарындағы жинақталған арнайы
ресурстар (жалдау ақысы және т.б).
"Мемлекеттік табыстар" мен "мемлекеттік қаржы ресурстары" деген ұғымдарды
ажырату керек. Қаржы ресурстары - белгілі бір мерзімдегі мемлекеттің,
кәсіпорындардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншігіндегі
ақшалай корлардың жиынтыгы.
"Қаржылық ресурстар" үғымы "мемлекеттік табыстар" ұғымынан мазмұны
жағынан кеңірек болып табылады. Қаржылық ресурстар құрамына, мемлекеттік
табыстардан басқа, қоғамдық қажеттіліктерге қолдануы мүмкін кірістер болып
табылмайтын қаражаттар кіреді. Мысалы: негізгі қорларды қалыптастыру үшін
амортизациялық аударымдар. айналым құралдарының артықшылықтары, мерзімі
өтіп кеткен крсдиторлық және дебиторлық берешектер, мүлікті өткізуден
түскен табыстар, тәркіленген, мемлекетке мұрагерлікке өткен мүліктср т.б.
Бұл ақшалай қаражаттар (сонымсн бірге мүлікті өткізудсн түскендер)
тікелей мағынада табыстар болып саналмайды, өйткені олар белгілі бір
қызмсттің шығындарына байланысты нәтиже емес, әрі әр түрлі айыптар,
үстемелер кіріс болып саналмайды.
Мемлекеттік қарыздардан түскен түсімдер (қарыздарды өтеуге дейін)
мемлекеттің қаржы ресурстары болып табылады, бірақ олар қарыз құралдары
болғандықтан, мемлекеттің табыстары ретінде қарастырылмайды. Қаржылық
ресурстардың құрамына, сонымен бірге, мемлекеттік сақтандыру ұйымдары иелік
ететін барлық қорлардың сомасы кіреді (мемлекеттің кірістеріне жалпы табыс
пен кездейсоқ және баска да апаттармсн күресу жөніндегі алдын-ала есептеу
шараларын өткізу үшін бөлінген сомалар кіреді). Мемлекеттік табысқа ішкі
шаруашылық ресурстар, тұрақты пассивтердің өсу сомасы кірмейді (мемлекеттік
кәсіпорындар). Сөйтіп, мемлекеттің қаржылық ресурстары негізінен,
мемлекеттік табыстар және басқа да көздер есебінен құралады.
Мемлекеттік табыстардың кайнар көзі - ұлттқ табыс, ал қаржы ресурстары
жалпы қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 I. Салықтар
және салық жүйесін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік-экономикалық
мәні ... ... ... ... .5
1.2Салық жүйесі және салық жинауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3Салықтар мемлекеттік бюджет кірісінің материалдық көзі
ретінде ... ... ..10
ІІ. Мемлекеттік табыстар және олардың
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .19
1. Мемлекеттік бюджет, бюджет кірістері мен шығыстарының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. Салық-мемлекеттің реттеу құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 30
3. Нарықтық тепе-теңдікке салықтардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 36
ІІІ. Қазақстанда салықтарды және салық жүйесін жетілдіру
1. Қазақстан Республикасын Президентінің 2006 жылғы Қазақстан
халқына жодауынан салық жүйесіне енгізген өзгертулері мен
толықтырулары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..45
Кіріспе.
Салықтар - мемлекеттік кірістің фискалдық нысаны әрі мемлекет пен
нарықтық экономиканың мызғымас атрибуты.
Салық салу аясында қалыптастырылатын салықтық,құқықтық мәдениет мемлекет
болмысын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.
Салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің әрқилы кезеңдерінде
туындап, қалыптасып-дами отырып, бүгінгі күнде әрбір аса немесе белгілі бір
деңгейде дамыған мемлекеттің (мемлекеттердің) мызғымас атрибуты, сол
мемлекеттің қоғам-қауымының қандай да болмасын мұқтаждықтарын
қанағаттандырудың және әлеуметтік-экономикалық аяларын реттеудің тап-тырмас
кұралы ретіңде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және сәлықтық құқық жөнінде Μ Сперанский. Ш.
Уәлиханов, Ы. Алтынсарин. А. Құнанбаев. Α Байтұрсынов. Ә. Бөкейханов,
кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігінен қазіргі құқықтық көзқарастар осы са-
лықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екенін дәлелдеп отыр
Осы салық жүйесінің мындаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен ХҮІІІ ғасырдың басына тұспа-тұс
келген болатын. Оның іргетасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит
деп айтсақ, қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан "Халықтардың
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде" атты кітабында:
"Мемлекеттің тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыруға тиіс. Олар төлейтін төлем - салықтың мөлшері өте дәл
айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ, төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және
төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе
тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуы тиіс.Сонымен қатар,
әрбір салықтың салмағы халықтың қалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше
аздап алыну қажет. Сонда мемлекет қазынасына келіп түсетін табыс
мөлшерленген межеден артық болмаса, кем түспейді" - деп тужырымдаған.
Міне, осы айтылғаңдардың түпкі тұжырымы ретінде мына келесідей салық
салудың негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын- салықтарды барлық
азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп, белгілеу;
салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уакыты оны төлеушіге накты әрі күні
бұрын белгілі болғаны дұрыс, салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуы тиіс.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, калыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекеттің экономикасы мен фискалдық саясаты-ның мән-
жайына. билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан жағдайларға қарай жүзеге асырылады, былайша
айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық күш-қуатынын функциясы деп
санауға болады. Осыған орай қатты ескеретін жайт, салықтың (экономикалық)
мән-жайы мен заң жүзінде іске асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық
туындамауы қажет. Яғни, салық салу мемлекеттің, салық жүйесі деген
сөздердің мағынасын мемлекеттің кірісін салық төлеушілердің - заңды және
жеке тұлғалардың материалдық мүдделеріне нұқсан келтірмей қалыптастыру
керек деп тусінген дұрыс.
Демек, заң жүзінде белгіленіп, бекітілетін салықтар мен өзге де міндетті
төлемдер мемлекеттің салық жүйесінің кұқықтық элементтері ретінде іс
жүзінде ұтымды орын алулары үшін экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан
негізделінулері тиіс.
І САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1. Салықтар түсінігі және олардың әлеуметтік-экономикалық мәні
Салықтар - мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және мерзімде
алынатын міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні өз қызмстін жүзеге асыру үшін мемлекетте
жинақталатын ұлттық табыстың бөлігін білдіреді.
Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмір сүруінің негізі болып
табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен әдістері
мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп, жаңартылады.
Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар-ақша қатынастарының жүйесінде
жетілді.
Салық салу қағидаларына мыналар жатады:
1) әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
а) горизонтальды әділдік - салық төлеушілердің табысына салық бірдей
шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
б) вертикальды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін кайта бөлу үшін
дифферсациалды ставкаларды пайдоланып, прогрессивтік шкаламен салынуы тиіс;
2)қарапайымдылық қағидасы.Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті әрі
қарапайым болуы ксрек.
3)жеңілдіктердің минималды молшсрі. Жсңілдіктср қүн-дык. пропорцияларды
бүрмалап жонс біле түра салық салу субъектілерін тең смес жагдайларга
қояды.
4) салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен
инвестицияның өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына кедергі келтірмеу керек.
5)салық ставкаларының осы елдің экономикалық ынтымақтастық жөніндегі
елдер салықтарымсн негізгі түрлері бойынша салыстырмалылығы.
Салық түрлерінің мемлекеттегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық
қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады. Салықтардың мәні
функциясында көрініс табады:
1) мемлекеттік бюджетке түсімді қамтамасыз ететін тарихи
бірінші кызметі салықтың фискалдық қызметі болып табылады;
2) салықтардың қайта бөлу қызметі мемлекет пайдасына әр түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілер табыстарының бөлігін қайта бөлу болып
табылады. Бұл салада қызмет ету масштабы жалпы ұлттық өнімдегі
салықтардың үлесімен анықталады: ол ұлттық табыстың мемлекеттендіру
деңгейін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы - 79,7%; 1998 жылы - 16,6%, 1999
жылы - 17,4%, 2000 жылы - 20,2%-ды құрады;
3) салықтардың үшінші реттеуші қызметі — мемлекеттің экономикалық
қызметін кеңейтуімен байланысты пайда болды. Ол мақсатты түрде ұлттық
шаруашылық бағдарламаларына сәйкес дамуға әсер етеді. Мұнда салық
нысандарын таңдау, ставканы өзгерту, жеңілдік алу әдістерін
өзгерту пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамның қайта өндірісінің құрылымы
мен пропорциясына, жинақтау және тұтыну көлеміне әсер етеді.
Мемлекет салық саласындағы шаралар жүйесін экономикалық саясатқа сәйкес
әлеуметтік экономикалық және басқа да мақсаттарға, қоғамның әрбір нақты
даму кезеңдеріндегі тапсырмаларға байланысты салық саясатын жүргізеді.
1.2. Салық жүйесі және салық жинауды ұйымдастыру
Мемлекетке алынатын барлық салық түрлерінің жиынтығы, олардың қүрылуының
әдістері мен нысандары, салық қызметі органдары мемлекеттің салық жүйесін
кұрайды.
Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық төлеушілер, салық жинау
әдістері, салықтық жеңілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып
келеді.
Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:
- мемлекет пен төлеушінің қарым-қатынастары және салық салу объектісіне
байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы, экономималық сипаты
бойынша.
Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға, мүлікке
және жерге салынатын салық) салынады.
Тікелей салықтар өз ксзегінде нақты және жеке болып бөлінеді.
Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына
байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша капиталына
салынатын салықтар жатады.
Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріледі, мысалы отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын
салық, сый мен мұраға салынатын салық жан басына және т.б. салықтар.
Жанама салықтар — тауар, кызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға
салынатын салық, акциздер, кедсндік баждар) алынады. Салық сомаларының иесі
тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.
Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы жәнс арнайы болып бөлінеді. Жалпы
салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында
түлғасыздандырады. Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді
(мысалы: әлеуметтік салық, зсйнстақы төлемдері үшін пайдаланылады).
Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тутынуға
салынатын салықтар болып бөлінеді: біріншісі - салық төлеушінің кез келген
объектіден алған табысына салық салу, екінші жағдайда - бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.
Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы бойынша салық алудың төрт
тәсілі бар: кадастрлық, декларация бойынша, төлем көзіне байлапысты, патент
бойынша.
Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету
объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік)
көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.
Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді,
шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.
Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия
есептеп, төлетеді.
Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты
бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау ескеру өте қиын.
Салыктық ессптің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар жұмыстарды жүргізу кезінен
бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу жүргізіледі.
Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелетін есептеу әдісі бойынша табыстар мен
шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі. Екінші әдіс - салық қызметтері
үшін қолайлы және оны Қазақстанның барлық салық төлеушілері қолданады. Оның
төлеушілер үшін кемшілігі салық төлемдерін жеткізу уақытында болмаған
жағдайдың өзінде төленіп, айналым каржыларының оқшаулануына әкеліп соғады.
Қазақстандағы салықтар, төлемдер мен алымдардың тізімі:
. Салықтар
1) корпоративтік табысқа салынатын салық;
2) жеке табыс салығы;
3) қосылған кұнға салынатын салық;
4) акциздер;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен салығы (қол
қойылған бонус, коммерциялык табу бонусы, роялти, үстеме пайда салығы);
6} әлеуметтік салық;
7) жер салығы;
8) көлік құралдарына салынатын салық;
9) мүлікке салынатын салық.
Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі
карастырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа
қожалықтары, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері. Бұл режимде салық төлеу мынадай негізде
жүргізіледі: патент; бір жолғы талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған
декларация. Бұл режим табысқа. мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың
комбинациясын сипаттайды.
2. Алымдар:
1) заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
2) жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
3) жылжымайтын мүлік және ол бойынша құқықтарын мемлекеттік тіркегені
үшін;
4) радиоэлектронды құралдар мен жоғары жиілікті кұралдарды мемлексеттік
тіркеу үшін;
5} көлік кұралдарын және тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
6) теңіз, өзен және аз өлшемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алымдар;
7) азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін;
8) дәрі-дәрмек кұралдарын мемлекеттік тіркеу үшін алымдар;
9) Қазақстан Республикасы аумағымен автокөлік кұралдарын өткізу үшін;
10) аукциондардан алынатын алым;
11) елтаңбалық алым;
12) белгілі бір қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын
лицензиялық алым;
13) радио-теледидар ұйымдарына берілетін радиожиілік спектрін
ІІайдалану рұқсаты үшін;
3. Төлемдер:
1) жер учаскелерін пайдалану үшін;
2) су ресурстарын (жер үсті көздерінен) пайдалану үшін;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін;
4) аңдар әлемін пайдаланғаны үшін;
5) орманды пайдаланғаны үшін;
6) ерекше күзетілетін табиғи территорияларды пайдаланғаны үшін;
7) радиожиілік слекторды пайдаланғаны үшін;
8) кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
9) сыртқы (визуальды) жарнаманы пайдалану үшін;
4. Мемлекеттік баждар,
5. Кедендік баждар:
1) кедендік баждар;
2) кедендік алымдары.
Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі салық және басқа міндетті төлемдер
түрлері айтарлықтай дифференцияланған. Салық қатынастарын реттейтін
құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес
ережелерде көрсетілгсн.
Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен және
облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы, сонымен
қатар қаржы полициясымен көрсетілген. Салық қызметі салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы республика зандарының
орындалуына бақылау жасайды.
Салық салуды ұйымдастыру салық механизмі, яғни салық түрлерінің нақты
атаулары, сонымсн қатар оларды пайдаланудың әдістері, тәртібі, іс-
әрекет әдістерін құру мен жұмыс істеуіне байланысты сипатталады.
Салық салу элсменттеріне мыналар жатады: субъект, объект, салық көзі,
салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциялар.
Салық субъектісі (салық төлеуші) - бұл заң арқылы салық төлеу міндеті
жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар - нақты салық
ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жеке тұлғалар.
Салық объектісі - салық салудың негізі болатын ақшалай операциялар,
қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс. Салық салу объектісі болып,
сонымен қатар, мүлікті беру, табиғи ресурстарды пайдалану, онімге (оның
құнына) қосылған кұн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық, айналым
(тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық номенклатурасы
(түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен алады.
Салық көзі болып салық төленетін табыс; кейбір салықтар бойынша (мысалы,
табысқа салынатын салық) объектілері мен көздері сәйкес келеді; кейбір
жағдайларда салық көзі болып салық төлеу үшін төлеуші сататын мүлкінің бір
болігі болуы мүмкін.
Салық өлшем бірлігі ~ санау үшін белгіленген салық объектісінің өлшем
бірлігі (1 тенге, табыс, және т.б.)
Салық ставкасы - бұл салық салу бірлігіне бекітілген салық көлемі, ол
салық салудың нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына пайызбен
бекітілсе, салық квотасы деп аталады. Салық ставкаларының құрылуы жағынан
тұрақты және пайыздық болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар табыс көлеміне байланыссыз салық салыну бірлігіне
абсолютті сомада белгіленеді (нақты салықтар салынғанда: жерге, мүлікке
және т.б. қолданылады).
Пайыздық ставкалар үш түрлі болады: пропорционалдық, прогрессивтік,
регрессивтік.
Бюджеттен тыс қорлар арнайы салықтық немесе мақсатты аударымдар және т.б
көздер есебінен басқа мақсатты шараларды қаржыландыру қызметін атқарады.
Қорлардың автономдылығы оларға лауазымды және атқарушы органдардың
қатысуынсыз бюджеттен тыс қаражаттардың жедел түрде қолданылу мүмкіндігін
береді.
Мемлекеттік несиеде қатынастар кәсіпорындардың ұйымдардың, халықтың
уақытша бос қаражаттарын жұмылдырумен немесе мемлекеттік органдарға берумен
байланысты. Халықаралық несие қатынастарына шетелдік мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалары, сонымсн қатар халықаралық және мемлекетаралық
қаржы мекемелсрінің қатынастары кіреді.
Жекеменшіктің әртүрлілігі мемлекетке атаулы экономикалық, қаржылық саясат
жүргізуінс және экономикалық әлеуметтік үдерістерге қаржылық механизм
арқылы әсер етуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты "мемлекеттік қаржы"
категориясы пайда болды және ол үкіметтің экономикалық қызметтерін
атқаруға, қоғамның әрбір даму кезеңіндегі мін-деттер мен мақсаттарды жүзеге
асыруға негіз болып табылады.
1.3 Салықтар- мемлекеттік бюджет кірісінің материялдық көзі ретінде.
Қазақстан Республикасы Конституцияның 35-бабында. "Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады" деп айтылған.
Салықтардың заң жүзінде белгіленуі, және салықтарды тек Парламенттің
өзіне тиесілі құзыреттерінің ауқымынан шықпай белгілеуі, салықтарды барлық
салықтық міндеттемелерін көрсете отырып заң нысанында белгілеуі болып
табылады. Әрбір салыққа және басқа да міндетті төлемге тиісті міндеттемелер
белгіленеді.
Жаңа Салық кодексінде салықтық міндеттеменің мынадай түсінігі берілген.
"Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші
салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен салық
салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны
белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеуге міндетті" (24-бап, 1-тармағы).
Демек. 24-баптың 1-тармағының қағида-талабы бойынша салық төлеуші
мемлекет пайдасына тиесілі салық (алым, баж, төлемақы) сомасын төлеуге
міндетті. Осы салықтық міндеттемені орындау (атқару) жолында салық төлеуші
мынандай келесі іс-қимылдарды жүзеге асырады тиісті салық органында тіркеу
есебінде тұрады; салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты
объектілердің есебін жүргізеді; салық салу объектілері мен сапық салуға
байланысты обьектілерді. салық базалары мен салық ставкаларын негізге ала
отырып, бюджетке төленуге тиісті салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
сомасын есептейді, салық есептілігін жасайды және оны белгіленген тәртіп
пен мерзімде салық органдарына табыс етеді.
Салық төлеуші міндетті, нақты тұлға болып табылғандықтан өзіне тиесілі
салықтық міндеттемесін біржақты ерікті түрде атқаруға міндетті.
Ал осы 24-баптың 2-тармағында 'Мемлекет пен салық қызметі органы арқылы
салық төлеушіден - оның салық міндеттемелерін толық көлемінде орындауын
талап етуге ал олар орындалмаған жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі
тәсілдерді және осы кодексте көзделген тәртіппен мәжбурлеп орындау
шараларын қолдануға құқылы" деп тұжырымдалған. Бұл жерде мемлекет құқысы
(мемлекеттің салықтық құқығы) жарқын көрініс тапқан деп айтсақ та болады.
Себебі, мемлекет өз пайдасына салықтық төлем сомасын дер кезінде, толық
мөлшерде, белгіленген тәртіппен өткізуді (төлеуді) талап етуге құқылы.
Салықтық міндеттеменің салықтық-құқықтық қатынастарының (материалдық қақ
төршек орын алуының. конституциялық нормалар мен салықтық заңдарда
негізделуінің бірден-бір мақсаты - мемлекет қазынасын (республикалық және
жергілікті бюджеттерді әлсін-әлі қаражаттармен қамтамасыз ету арқылы қоғам
мен мемлекет мүдделерін қанағаттандыру болып табылады.
Салық салу аясында жүзеге асырылатын мемлекеттің салықтық қызметінің
салық жүйесімен тығыз байланысты екенін білуіміз қажет.
Мемлекеттің салықтық қызметі деп мемлекеттің фискальдық саясаты мен
салыққа негізделген, мемлекет аумағындағы салықтар мен өзге де міндетті
төлемдерді, олардың түрлерін, ерікті төлеу және мәжбүрлеп алу тәртібін
белгілеу, салық жүйесі мен салықтық құрылымдарды қалыптастыру және олардың
ойдағыдай қызмет атқаруларын қамтамасыз ету, сондай-ақ қоғамның әлеуметтік-
экономикалық аясын салықтық реттеу жөніндегі мемлекеттің біртұтас өзіінің
немесе өзі айырықша уәкілеттілік берген мем-лекеттік органдарының қызметін
айтамыз.
Мемлекеттің салықтық қызметі мына келесідей негізгі багдар-бағыттар
бойынша жүзеге асырылады салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді белгілеу;
салық төлеушілердің өз салықтық міндеттемелерін біржақты, ерікті
атқаруларына жағдай жасау және осыған орай салықтық бақылауды жүзеге асыру;
салық салу аясындағы мемлекеттік органдар мен арнайы салық органдарының
жүйесін айқындау және олардың тиісті құзыреттерін белгілеу; салық
органдарының қызметтерін тиімді ұйымдастыру және салықтық құқықтарын ұтымды
белгілеп, жетілдіру; салықтық міндеттемелердің айтарлықтай көлемде
атқарылмағандығына орай олардың мәжбүрлі негізде жүзеге асырылуын
қамтамасыз ету; салықтық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу
және осы жауапкершілік шараларына кінәлі тұлғаларды тарту; салық салу
аясындағы салық органдары мен салық төлеушілердің кұқықтық және салықтық
мәдениеттерін қажетті деңгейде қалыптастыру арқасында олардың материалдық
мүдделерінің мүмкіндігінше балансты болуына атсалысу, отандық және шетелдік
инвестициялар ағымының арнасын мол және тиімді етіп кеңейту мақсатында
салық салу климатын жақсарту, тартымды жеңілдіктер беру және оларға қатысты
салық әкімшілігін екі жақтың мүдделерін есепке ала отырып жүзеге асыру
(жургізу).
Кезінде салық салудың ғылыми негіздерін қалыптастыруға зор үлестерін
қосқан А.Смит, О.Мирабо, Ж.Сисмонди, Ф.Юсти, М.Фридман, А. Вагнержанет.б.
салық салу жөніндегі көзқарастары мен қағидалары күні бүгінге дейін
өздерінің маңызын жоғалтпай, мына келесідей көрініс тауып отыр: заңдылық
және ғылыми негізділік; жалпыға ортақтылық және міндеттілік; жариялылық пен
әділеттілік; мерзімділік пен кезеңділік; жүйелілік пен тұрақтылық;
айқындылық пен нақтылық; қарапайымдылық пен қолайлылық.
Мемлекеттің салықтық қызметінің мақсаттары: салық төлеушілердің
мүдделерін қорғау мақсатында мемлекеттің салықтық юриздикциясының шегін
ұтымды белгілеу, мемлекеттің салық жүйесінің заңи негіздерін жетілдіру;
салық органдары қызметтерінің құқықтық негіздерін, әлеуметтік жағдайлары
мен материалдьіқ базасын жетілдіру болып табылады.
Ал, оның негізгі міндеттеріне мыналар жатады: салықтардың көмегімен
мемлекет кірісіне ақша қаражаттарының түсуін қамтамасыз ету; мемлекеттің
фискальдық саясатын іске асыруға атсалысу; мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігіне аса назар аудару; халықаралық салық салу мәселелерін шешуге
байланысты халықаралық салықтық-құқықтық катынастардың, белсенді қатысушысы
мәртебесіне ие болуы.
Қазақстан аумағында салық салу жөніндегі қызметтерін ҚР Конституциясына,
салықтық зандарға, қаржылық (республикалық бюджетті бекіту жөніндегі)
заңдарға және салықтық сипаттағы (мәселен "Бюджет жүйесі туралы") зандарға
негіздей отырып жүзеге асыратын органдар қатарынан мына мемлекеттік
уәкілетті және арнайы мамандандырылған құзыретті органдар көрініс табады:
ҚР Парламенті, ҚР Президенті; ҚР Үкіметі; ҚР Қаржы министрлігі; жергілжті
мәслихаттар мен әкімдіктер, ҚР Мемлекеттік кіріс министрлігі; Астана,
Алматы және облыстар мен аудандардағы салық комитеттері; Мемлекеттік кіріс
министрлігінің Кеден комитеті мен оның аумақтық кедендік құрылымдары.
Жоғарыда баяндалған жайттарды қорытындыласақ, он да мемлекеттің арнайы
салық органдары салық салу аясында барлық салық төлеушілердің өздеріне
тиесілі салықтың міндеттемелерін дұрыс атқаруларына жағдай жасау және салық
әкімшілігін толыққанды жүргізу, оның ішінде салықтық тексерулердің нәтижелі
жургізілуіне баса назар аудару, сондай-ақ тиісті занда келеңсіз сәттердің
орын алуына байланысты салықтарды мәжбүрлеп алу және заңи жауапкершілік
турлеріне тарту жөніндегі іс-қимылдар.
Енді салықтар(салықтық сипаттағы басқа да міндетті төлемдер) және
реслубликалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің тұрақты бекітілген
салықтық түсімдері жөнінде ақпарат-мағлұматтар берудің реті келген си-яқты
деп ойлаймыз.
Сонымен, салық деп мемлекет тарапынан біржақты (тәртіппен! шығарылған
зандардың негізінде, республикалық немесе жергілікті бюджетті қалыптастыру
мақсатында нақты салық төлеушілер - занды және жеке тұлғалардан анықталған
мөлшерде, белгіленген мерзімде, сондай-ақ. жүйеленген түрде мемлекет
пайдасына тұрақты алынатын жекелей баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде
натуралды міндетті төлемді айтамыз.
Салықтың мына келесідей өзіне тән айырықша белгілері болады: төлем;
жекелей, эквивалентсіз төлем; қайтарылмайтын төлем; мемлекет кірісін
қалыптастыратын төлем; құқыққа сай төлем; жүзеге асырылуы кезінде меншік
нысанының (төленетін салық сомасының) әрқашанда мемлекеттік меншік нысанына
ауысуымен (өзгертілуімен) көрініс табатын төлем; мөлшері алдын-ала
(бұрынырақ) айқындалған төлем; қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын
төлем; өте тұрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем; белгіленіп,
бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі есепке
алынатын төлем: ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын (ақша нысанындағы
құнның қозғалысын) көрсететін төлем, жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік
шараларымен қамтамасыз етілетін төлем; тек кұқықтық нысанда болатын төлем;
біржақты өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;· жүзеге асырылуы салық
төлеушінің заңи міндеті болып табылатын төлем; жекелей айқындалған
сипаттағы төлем; материалдық төлем.
Салықтардың өз экономикалық табиғатына сай мән-маңызы мен тек өзіне тән
қасиеттері - функциялары болады.
Салықтардың, функциялары мемлекеттің салықтық қызметінің аясында осы
қызметтің негізгі бағыттарында көрініс табады, яғни іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына фискальдық, бөлуші,
реттеуші, бақылаушы, жеңілдік беруші функцияларды жатқызамыз. Салықтардың
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын белгілеу, саны жағынан ықшам топтарға
бөлу арқылы олардың зерделенуін, сапасын (рентабельділігін) және практикада
қолданылуын жеңілдету мақсатында салықтарды топтастыру міндетті түрде
жүзеге асырылады. Салықтарды топтастыру мынадай принциптерге негізделеді,
алыну тәсілдері бойынша, салық салу субъектілері бойынша; салық салу
объекттері бойынша; кірісіне салықтық төлемдер есептелінетін бюджет деңгейі
бойынша; салықты енгізудің (белгілеудің) мақсат-бағдары бойынша; салықтық
түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану ауқымы бойынша; салықтық
төлемдерді төлеу кездері бойынша.
Мәселен салық салу субъектісі бойынша" заңды тұлғалардан алынатын
салықтар, жеке тұлғалардан алынатын салықтар болып белінсе, салықтық
түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша өздеріне
тиісті бөліктерге (сомаларға, проценттерге) бөлу арқылы (жоғары тұрған
бюджеттен - әдетте республикалық бюджеттен) берілетін (беліленетін)
реттеуші салықтар деп бөлінеді.
Осы салықтық топтастыруды жүзеге асыруға орай және өз мән-жайларына
байланысты салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті аумақтардағы
салықтар, тұрақты бекітілген және реттеуші салықтар; жалпылай және мақсатты
салықтар: тікелей және жанама салықтар деп аталынады.
Қазақстан аумағында жаңа Салық кодексінің 60-бабына сай мына келесідей
салықтар алынады, корпорациялық табыс салығы, жекелей табыс салығы,
қосылған құнға салынатын салық, акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың
салықтары мен арнаулы төлемдері, әлеуметтік салық, жер салығы, көлік
кұралдарына салынатын салық, мүлікке салынатын салық
Осы салықтардың экономикалық маңызы мен заңи сипаттамалары Қазақстан
Республикасы Салық кодексінің 77-бабынан бастап 367-бабына қоса алғанда
дейін мазмұндалған
Бұл жерде айта кететін бір жайт, біз теория жүзінде немесе практикада
көбінесе "салықтар" деп заңмен белгіленген, ұдайы және мәжбурлеп
(мемлекетке тән мәжбурлеу құқығының арасында) алынатын барлық салықтарды,
алымдарды, баждарды және төлемақыларды, яғни міндетті төлемдерді айтамыз.
Қазақстан Республикасының Салық кодексі де "Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті телемдер" деп аталынады. Осыған орай, алымдар мен
баждарға және төлемақыларға қысқаша сипаттама беріп, олардың нақты түрлерін
көрсеткеніміз абзал. Сондыктан, салықтардан кейінгі қарастыру кезегі
алымдарға келіп тұр.
Алымдар - мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан сұранушы-келушілерге
көрсетілген қызметтер, берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол
заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсат-бағдарлы, біршама
эквиваленті, міндетті ақшалай төлемдер
Алымның өзіне тән белгілері: біржолғы төлем, біршама эквивалентті төлем;
міндетті төлем; нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем ақшалай төлем,
өтемдік сипатта болатын төлем; керсетілген кызметтің кұны есепке плына
отырып жүзеге асырылатын төлем; кейде мемлекеттің материалдық мүддесі басым
болып кететін төлем
ҚР СК 61-бабына негізделген, сондай-ақ 68-80 баптарына сәйкес алынатын
алымдардың түрлері; заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін; жеке
кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін, жылжымайтын мүлікке деген
құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік
тіркегені үшін; механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін, теңіз. өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркегені үшін; азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені
үшін, дәрі дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін, автокөлік
кұралдарының ҚР арқылы жүріп өткені үшін; аукциондардан алынатын алым,
елтаңбалық алым; жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін
лицензиялық алым: телевизия және радиохабарларын тарату ұйымдарына
радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алымдар.
Баж - арнайы уәкілетті органдар тарапынан келуші-өтінуші тұлғаларға
қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-қимылдар және берілген
құжаттар үшін сол заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама
эквивалент, міндетті ақшалай төлем
Мемлекеттегі баждар мемлекеттік және кедендік болып бөлінетіндіктен,
бірақ, жалпы сипаттамасы көптеген белгілері бойынша сәйкес келетіндіктен,
бажға тән қасиеттер ретінде мына келесідей белгілерін көрсетеміз: міндетті
төлем; мәжбүрлі төлем; арқаулы пайданы мақсат ететін төлем; яғни маңызы бар
іс-әрекетті жасауға орай жүзеге асырылатын төлем; белгілі бір құжаттарды
беруге байланысты жүзеге асырылатын төлем; мемлекеттік ішкі жане сыртқы
кедендік шекараны кесіп өтуші тұлғалар жүзеге асыратын төлем; мемлекет
кірісі болып табылатын төлем; біршама эквивалентті төлем; көрсетілген
қызмет құнына қарамастан (есепке алмай) жүзеге әсырылатын төлем ҚР СК 63,
64-баптарында мемлекеттік бәждар мен кедендік телемдерді алу кезделініп,
қуқықтық турғыдән непзделген, СК 495-бәбында белгіленген мына келесідей
объектілерден сотқа берілетін талап арыздардан, ерекше жүргізілетін істер
бойынша арыздардан, кассадиялық шағымдардан, сондай-ақ. соттық құжаттардың
көшірмелерін бергені үшін, нотариалдық іс-қимылдар жасағаны үшін, сондай-
ақ, нотариат куәландырған құжаттар көшірмелерін бергені үшін; тұрғылықты
жерін тіркегені үшін; аңшылық құқығына рұқсат бергені үшін; Қазақстан
Республикасы азаматтарының төл кұжаттар мен жеке куәліктерін бергені үшін;
азаматтық хал актілерін тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға азаматтық хал
актілерін тіркеу туралы куәліктерді азаматтық хал актілері жазбаларын
өзгертуге және қалпына келтіруге байланысты куәліктерді қай-тадан бергені
үшін; шетелге баруға және Қазақстан Республикасына басқа мемлекеттерден
адамдарды шақыруға құкық беретін құжаттарды рәсімдегені үшін, сондай-ақ осы
құжаттарға өзгерістер енгізгені үшін; шетелдіктердің төлқұжаттарына немесе
оларды ауыстыратын құжаттарына Қазақстан Республикасына келу құқығына
бұрыштама (виза) бергені үшін; Қазақстан Республикасының азаматтығын алу,
Қазақстан Республикасының азаматтығын қалпына келтіру және Қазақстан
Республикасының азаматтығын тоқтату туралы құжаттарды рәсімдегені үшін;
қаруды және оның оқтарын сақтауға немесе сақтау мен алып журуге,
тасымалдауға, ҚР аумағына әкелуге және ҚР әкетуге рұқсат бергені үшін;
азаматтық қаруды (ақшалық суық қаруды, пневматикалық қаруды жәке
аэрозольдік газды құрылғыларды қоспағанда) тіркегені және қайта тіркені
үшін мемлекеттік баж алынады.
Төлемақылар бұрын "ақы" (плата) деп аталынатын және салықтық төлемдер
қатарына жатпайтын. Қазіргі кезде осы төлемдер "Бюджет жүйесі туралы" ҚР
заңына және Салық кодексіне сәйкес салықтық төлем болып табылады. Сонымен,
төлемвқы деп, уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздерін өтініш-
сұраныспен келген (иеленуші) тұлғаларға көбінесе материалдық көрініс
табатын, кейде басқаша сипатта пайдаланылатын объектілерді, не болмаса
соларға байланысты рұқсат, құқық бергендері үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама эквиваленті міндетті ақшалай төлемді айтамыз
Телемақы өзіне тән белгілеріне орай міндетті төлем, ақшалай төлем;
біршама эквивалент төлем; осы СК және дербес заң актілерімен негізделетін
төлем болып саналады.
ҚР СК 62-бабында көзделініп, құықтық тұрғыдан негізделген, сондай-ақ СК
81-89-тарауларында; жер учаскелерін пәйдаланғаны үшін; жер бетіндегі
көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін; қоршаған ортаны ластағаны үшін;
жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін; орманды пайдаланғаны үшін; ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін; радиожиілік спектрін
пайдаланғаны үшін; кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін; сыртқы
(көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін алынатын телемақылар заңы
сипатталып, өз көріністерін тапқан.
Көбінесе салықтар мен өзге де міндетті төлемдерден құрылатын мемлекеттік
бюджет (республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің) мемлекеттің өз
конституциялық функцияларын жүзеге асыруға қажетті мемлекеттік қаржылардың
негізі болып табылса, салықтар (мен өзге де міндетті төлемдер) мемлекет
кірісінің (материалдық) негізі болып саналады.
Осы материалдық бюджеттік құқықтық қатынастар аясындағы салықтық және
қаржылық (Қазақстан Республикасының Салық кодексіне, "Бюджет жүйесі
туралы", кезекті қаржылық жылға арналған "Республикалық бюджет туралы")
заңдарға сәйкес (солармен негізделе және реттеліне отырып, алынатын
салықтар республикалық және тиісті жергілікті бюджеттердің кірістерінің
түсім көздеріне айналады.
Қазақстан Респубпикасының 1999 жылғы 1 сәуірдегі "Бюджет жүйесі туралы"
заңының (өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) 7-бабының 1 тармағының (1
абзацтан 43 абзацқа дейін) республикалық бюджетке салықтардан, алымдардан
және басқа да міндетті төлемдерден тұратын мына түсімдерді қамтиды; заңды
тұлғалардан алынатын корпорациялық табыс салығы; Қазақстан Республикасы
аумағында өндірілген тауарларға. орындалған жұмыстарға және көрсетілген
қызметтерге, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағында импортталынатын
тауарларға салынатын қосылған құн салығы; Астана қаласының аумағында салық
төлеуші ретінде тіркелген тұлғалардың өндірілген тауарларына, орындалған,
қосылған құн салығы; газ конденсатын қоса алғанда, ішкі мұнай акцизі;
үстеме пайда салығы, бонустар, роялти және Қазақстан Республикасының өнімді
бөлу бойынша үлесі - жер қойнауын пайдаланушылардың міндетті төлемдері,
автокөлік құралдарының Казақстан Республикасының аумағы бойынша жүріп
өткені үшін алым; елтаңбалық алым, Қазақстан Республикасының радиожиілік
спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы; жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін
төлөмақы; кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы; азаматтық
әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алым; радиоэлектрондық
кұралдарды жане жоғары жиілікті құрылғыларды мемлекеттік тіркеу үшін
алынатын алым; теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркеу үшін алынатын алым; теледидар және радиохабар тарату ұйымдарына
радиожиілік спектрін пайдалануға арналған рұқсатты бергені үшін алым; дәрі-
дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алым; республикалық
маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
республикалық маңызы бар жалпыға ортақ пайдаланылатын автокөлік жолдарының
белінген белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлемақы;
консулдық алым түріндегі мемлекеттік баж; апостиль берілгені (қойылғаны)
үшін, мемлекеттік баж; маусымдық, демпингке қарсы, өтемдік және арнайы
кедендік баждарды: кедендік рәсімдеу үшін кеден алымын; тауарларды
сақтағаны үшін кеден алымын; кедендік ілесіп алып журУ үшін кеден алымын;
Қазақстан Республикасы-ның едендік оргәндәры берген лицензия ушін әлым-ды;
кедендік рәсімдеу жөнінде маманның біліктілік аттестатын бергені ушін
алымды; алдын-алә шешім үшін телемақыны құқыктық реттеу.
Ал, жергілікті бюджеттерге (дәлірек айтсақ, олардың кірістеріне) түсетін
салықтар мен алымдардан, баждар мен төлемақылардан тұратын түсімдерге
мыналар жатады; Астана қаласының аумағында салық төлеуші ретінде тіркелген
тұлғалар өндірген тауарларға, орындаған жұмыстарға және көрсеткен
қызметтерге салынатын қосылған құн салығы - 50 пайыз; спирттің барлық
түрлері, алкоголь өнімдері, темекі бұйымдары; құрамында темекі бар басқа да
бұйымдар; бекіре және албырт балық уылдырықтары; алтыннан, платинадан
немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар; бензин (авиациялық бензинді
қоспағанда) және дизель отыны; атыс және газ қаруы (мемлекеттік өкімет
органдарының мұқтажы үшін сатып алынғаннан басқа); жеңіл автокөліктер
(арнайы мүгедектерге арналған. қолмен басқарылатын автокөліктерден басқа
бойынша занда белгіленген мөлшерде аударылатын акциздер; лотореалар
ұйымдастыру және өткізу акцизі; жеке табыс салығы; әлеуметтік салық; заңды
және жеке табыс салығы; әлеуметтік салық; заңды және жеке тұлғалардан
алынатын мүлік салығы, жер салығы; бірыңғай жер салығы; көлік құралдары
салығы; жасалған келісім-шарттарға орай өнімді бөлу бөлігінде жергілікті
бюджеттерге түсетін Қазақстан Республикасының үлесі; жеке кәсіпкерлерді
мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алым; аукциондардан алынатын алым;
жергілікті маңызы бар ақылы мемлекеттік автокөлік жолдарымен жүріп өткені
үшін алым; жер үсті көздерінің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
орманды пайдаланғаны үшін төлемақы, жер учаскелерін пайдаланғаны үшін
төлемақы, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы; жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркеу үшін
алынатын алым; механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлететтік
тіркеу үшін алынатын алым; жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы; жергілікті маңызы бар және
елдімекендерде жалпыға ортақ пайдаланылатын автокөлік жолдарының бөлінген
белдеуінде сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлемақы, сотқа
беретін талап-арыздардан, ерекше жүргізілетін істер бойынша арыздардан, кәс-
сациялық шағымдардан,сондай-ақ соттық құжаттардың көшірмелерін бергені
үшін; нотариалдық іс-қимылдар жасағаны үшін, сондай-ақ нотариат
куәландырған құжаттар көшірмелерін бергені үшін; тұрғылықты жерін тіркегені
үшін; аңшылық кұқығына рұқсат бергені үшін; Қазақстан Республикасы
азаматтарының төлқұжаттары мен жеке куәліктерін бергені үшін; азаматтық хал
актілерін тіркегені үшін, сондай-ақ азаматтарға азаматтық хал актілерін
тіркеу туралы куәліктерді, азаматтық хал актілері жазбаларын өзгертуге және
қалпына келтіруге байланысты куәліктерді қайтадан бергені үшін; шетелге
баруға және Қазақстан Республикасына бәсқа мемлекеттерден адамдарды
шақыруға құқық беретін құжаттарды рәсімдегені үшін, сондай-ақ осы
құжаттарға өзгерістер енгізгені үшін; шетелдіктердің төлқұжаттарына немесе
оларды ауыстыратын құжаттарына Қазақстан Республикасынан кету және
Қазақстан Республикасына келу құқығына бұрыштама (виза) бергені үшін;
Қазақстан Республикасының азаматтығын алу, Қазақстан Республикасының
азаматтығын калпына келтіру және Қазақстан Республикасының азаматты-ғын
тоқтату туралы құжаттарды рәсімдегені үшін, қаруды және оиың оқтарын
сақтауға немесе сақтау мен алып жүруге, тасымалдауға, ҚР аумағына әкелуге
және ҚР аумағынан әкетуге рұқсат бергені үшін; азаматтың қаруды (ақшалық
суық қаруды, пневматикалық қаруды және аэрозольдық газды құрылғыларды
қоспағанда) тіркегені және қайта тіркегені үшін алынады.
Міне, осындай қазақстандық тұрғылықты және уақытша тұратын азаматтар.
Қазақстан заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар және тысқары жерлерден
келген, сол шет мемлекеттердің заңдарына сәйкес кұрылған, бірақ,
Қазақстандағы қызметтерінен табыс алатын тұлғалар төлейтін салықтардың
мемлекеттік бюджет кірісіне дер кезінде және толығымен түсуі
мемлекетіміздің ғылым мен техниканы дамыту, қаржы жүйесінің айтарлықтай
қызмет атқаруын қамтамасыз ету, әскери-қорғаныс, әлеуметтік, экономикалық,
құқық қорғау сияқты және т.б. өзіне тән функцияларын ойдағыдай жүзеге асыру
қабілетін жоғарылататынына кәміл сенеміз.
Сонымен бірге, қазіргі кезде өркениетті елдер қатарына қосылуды көздеп
отырған егемен еліміздің мемлекеттік кірісінің материалдық негізі -
салықтар екенін және оларды төлеу біздің борышымыз әрі міндетіміз, сондай-
ақ отанымыздың өркендеуіне қосар азды-көпті үлесіміз екенін бір сәт естен
шығармауымыз керек.
1.Салықтар туындауларына, қалыптасқан салық cалy жүйесіне немесе
дамуларына орай мына келесідей атауларғa иe болған: светская десятина,
дарбазадан өту акцизі, ценз, регалия, контрибуция, литургия, мунира,
трибутум, цивиум, аннона, ассы, сейсфора. стипендиум, шляг, соха, куница,
мыт, перевоз, гостиная, торговая, вес, мера, вира, продажа, выход,
осьмничее, тамга, данные деньги, ямские, пищальные, ясак, полоняничная
подать, стрелецкая подать, земский сбор, драгунские, рекрутские,
корабельные деньги, гильдейский сбор, промысловый налог, поземельный налог,
налог на денежный капитал, государственный квартирный налог, выкупные
платежи, сборы с лиц содержащих лошадей, экипажи, собак, наследственные
пошлины, таможенные обложение, уравнительный сбор, кибиточный сбор, ясочная
подать, ямская повинность, паспортный сбор, баж, алым.
2.Соттар (олардың ішінде шаруашылық дау-дамайларды шешу жөніндегі
алқалар), нотариалдық мекемелер, азаматтық хал актілерін тіркеу бөлімдері;
ішкі істер органдарының рәсімдеу жане рұқсат беру бөлімдері; кедендік
органдар.
3.Апостиль дегеніміз, белгілі бір ресми құжатқа қойылған қолдың, оны
қойған (лауазымды) тұлғаның өкілеттілігін. құжатты бекіту үшін қойылған
мөрдің (немесе штамптың) жалған емес екендігін (дұрыстығын) растайтын
арнаулы штамп. Оның нысаны квадрат (9x9 см) түрінде болады және бастапқы
сөздері француз тілінде, ал қалған графалары мемлекеттік тілде толтырылады.
Осы апостиль қойылған кұжаттарды Гаага конвенциясының қатысушысы болып
табылатын елдерде еркін пайдалануға болады және олар қайтадан тексеріліп,
куәландыруға жатпайды. Мәселен, ҚР Білім және ғылым министрлігінің
әкімшілік департаментам құжаттық қамтамасыз ету және бақылау басқармасының
бірінші басшысы апостиль қойған білім жөніндегі дипломдарды, орта білімі
туралы аттестаттарды және т.б. сол елдерде пайдалануға болады
II. Мемлекеттік табыстар және олардың сыныпталуы.
Мемлекеттік табыстар - мемлекеттің меншігіне түсіп, оның материалдық
базасын құру мен қалыптастыруға байланысты ұйымдастырылатын экономикалық
қатынастардың жүйесі.
Табыстар - қаржымен тығыз қарым-қатынаста болатын күрделі экономикалық
категория.
Табыс дегеніміз белгілі бір қызметтің шыгындарымен байланысты нәтижесі
(олардың құру мерзіміне тәуелсіз)- Табыстар өндірістік, коммерциялық,
делдалдық, басқа да мақсатты қызметтің нәтижесі болып табылады және қайта
құрылған өнім мен қызметті бөлу сатысында пайда болады.
Табыстарда аралық сипат болуы мүмкін, яғни құрылған соң бөлудің жаңа
кезеңіне кіреді немесе соңғы табыс ретінде ұдайы өндірістің жаңа сатысына -
айырбасқа өтіп, қызмет етеді (соңғы табыс деген - тұтыну мен жинақтауға
тікелей қолданылатын табыстар). Табыстардың аралық сипаты шаруашылық
субъектісінің табыстары, екінші субъектінің шығындалуы арқылы табылуында
айқын көрінеді, мысалы: кәсіпксрлік сектордың табыс салығын төлеген
әлеуметтік мақсаттарындағы шығындары - халықтың бөлек топтарының табыстары
болып табылады.
Жалпы қоғамдық өнімді бөлу нәтижесінде мемлекеттің, жеке кәсіпорындардың,
шаруашылық ұйымдардың және халықтың бастапқы табыстары құрылады. Бастапқы
табыстар бөлу мен қайта бөлудің негізгі рөлін қаржылар атқаратын күрделі
үдерістерге ұшырайды. Бұл үдерістердің нәтижесінде ақшалай қорлар және ең
алдымен мемлекеттік бюджет құрылады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін халықтан қаржы
түрінде кірістердің бір бөлігі алынады; кәсіпорындардың жалпы табысы
(пайдасы) бөлінеді - бір бөлігі бюджетке түседі, екінші бір бөлігі
өздерінде қалып, ішкі шаруашылық қажеттіктеріне қолданылады.
Сонымен бірге, өндірістік емес саланың мекемелері көрсеткен кызметтері
үшін төлемдер арқылы бастапқы табыстары қайта бөлінеді. Бұл табыстар
өндірістік саланың табыстарын құрайды. Сөйтіп, табыстар шаруашылық
жүргізуші субъектілер бойынша коғамдық өнім құнын бөлу туралы адамдардың
қатынастарын білдіретін өзіндік экономикалық категория ретінде анықталады.
Кірістердің материалды-заттай жағының ұғымы мемлекеттің, шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің және халықтың қарамағындағы ақшалай құралдарын
білдіреді.
Мемлекеттік кірістердің экономикалық табиғаты мсн үйьшдастырылуы
мемлекеттің саяси және экономикалық рөлімен байланысты болып келеді.
Әрбір қоғамдық-экономикалық формация мемлекеттік табыстар жүйесіне ие
болады, ал тауар-ақша қатынастарының даму деңгейімен, өндіріс тәсілімен
жәнс мемлекет қызмстімен түсіндіріледі.
Мемлекеттің табыстары мемлекеттің белсенді қатысуымен байланыстырылады;
ол бюджетте орталықтандырылатын және шаруашылық жүргізуші субьектілерінде
қалдырылатын таза табыстың үлесін, сонымен бірге халықтың жеке табысының
бір бөлігін бекітеді.
Мемлекет қосымша өнімнің және өндірістің қаражаттарының бір бөлігін
иеленеді. Бұл жағдайда мемлекеттік табыстардың басты көзі — мемлекеттік
меншіктен түсетін табыс болып табылады. Мемлекеттік табыстардың бір бөлігі
кәсіпкерлік сектордың, кооперативті ұйымдардьң және халықтың табысы арқылы
құрылады, олар қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырады, сол үшін
мемлекеттің салық жүйесі арқылы жұмылдырылады.
Мемлекеттік меншіктен түсетін табыстарға мыналар жатады:
1) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың табысы (жалпы табыс, косылған
құн салығы, акциз, кедендік баждар)
2) мемлекеттік мүліктен түскен табыстар
3) мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың төлемі арқылы қызметінен
түскен түсімдер (тіркеу алымдары, тексеру алымдары, сараптау, талдау
жасаудан түскен түсімдер).
4) бюджеттік мекемелердің арнайы шоттарындағы жинақталған арнайы
ресурстар (жалдау ақысы және т.б).
"Мемлекеттік табыстар" мен "мемлекеттік қаржы ресурстары" деген ұғымдарды
ажырату керек. Қаржы ресурстары - белгілі бір мерзімдегі мемлекеттің,
кәсіпорындардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншігіндегі
ақшалай корлардың жиынтыгы.
"Қаржылық ресурстар" үғымы "мемлекеттік табыстар" ұғымынан мазмұны
жағынан кеңірек болып табылады. Қаржылық ресурстар құрамына, мемлекеттік
табыстардан басқа, қоғамдық қажеттіліктерге қолдануы мүмкін кірістер болып
табылмайтын қаражаттар кіреді. Мысалы: негізгі қорларды қалыптастыру үшін
амортизациялық аударымдар. айналым құралдарының артықшылықтары, мерзімі
өтіп кеткен крсдиторлық және дебиторлық берешектер, мүлікті өткізуден
түскен табыстар, тәркіленген, мемлекетке мұрагерлікке өткен мүліктср т.б.
Бұл ақшалай қаражаттар (сонымсн бірге мүлікті өткізудсн түскендер)
тікелей мағынада табыстар болып саналмайды, өйткені олар белгілі бір
қызмсттің шығындарына байланысты нәтиже емес, әрі әр түрлі айыптар,
үстемелер кіріс болып саналмайды.
Мемлекеттік қарыздардан түскен түсімдер (қарыздарды өтеуге дейін)
мемлекеттің қаржы ресурстары болып табылады, бірақ олар қарыз құралдары
болғандықтан, мемлекеттің табыстары ретінде қарастырылмайды. Қаржылық
ресурстардың құрамына, сонымен бірге, мемлекеттік сақтандыру ұйымдары иелік
ететін барлық қорлардың сомасы кіреді (мемлекеттің кірістеріне жалпы табыс
пен кездейсоқ және баска да апаттармсн күресу жөніндегі алдын-ала есептеу
шараларын өткізу үшін бөлінген сомалар кіреді). Мемлекеттік табысқа ішкі
шаруашылық ресурстар, тұрақты пассивтердің өсу сомасы кірмейді (мемлекеттік
кәсіпорындар). Сөйтіп, мемлекеттің қаржылық ресурстары негізінен,
мемлекеттік табыстар және басқа да көздер есебінен құралады.
Мемлекеттік табыстардың кайнар көзі - ұлттқ табыс, ал қаржы ресурстары
жалпы қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz