Нарық жағдайындағы банк жүйесі

Жоспар
Кіріспе

1. Нарық жағдайындағы банк жүйесі
2. Қаржылық делдал ретіндс каржынесие институттарының ролі.
3. Банк жүйесінің реформасыи жүргізудің қажеттілігі
4. ҚР Ұлттық Банкінің ақша.кредит саясаты

Банк жүйесі - нарықтык экономиканың ең маңызды әрі ажырағысыз құрылымы. Банктер мен акша-тауар катынасы тарихи тұрғыда катар (параллель) дамып, бір-бірімен тыгыз байланыста болды. Банктер баскарудың барлық децгейіндегі халык шаруа-шылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндіріс процесіне қатысушылардыц экономикалық мүдделері қанағаттандырылып отырды. Бүл арада банктер каржы делдалдары ретінде халықтың жинақ ақшасын, шаруашылык органдардың капиталын және басқа да шаруашылық процесінен босаған еркін ақшалай каражатты тартып, оларды карыз алушыларға уақытша пайдалануы үшін берді, бүл қаражатпен ақшалай есеп айырысуды жүргізді, экономикаға басқа да көптеген қызмет түрлерін көрсетті. Банктерге шоғырландырылған қаражат өндірістің тиімділігін арттыруға жэне қоғамдық өнімдердің айналысқа түсуіне тікелей ыкпалын тигізді (5-сызба).
Қаржылық делдалдар осылайша капиталдың салааралық, аймақаралык бөлу тетігімен камтамасыз ете отырып, аса маңызды халық шаруашылығының кызметсын орындайды.
Банктер нарықтык экономикада ең басты каржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметінің процесінде олар ақша нарығында тауарға айналатын жаңа талаптар мен міндеттемелерді тудырады. Мәселен, банктер клиенттердің салым ақшаларын қабылдай отырып, жаңа міндеттемені - депозитті құрады, ал жаңа талаптың ссудасын карыз алушыға береді.
Жаңа міндеттемені және жаңа талапты тудыратан бұл процесс қаржылық делдалдың негізін құрайды. Қаржы ресурстарынын несие берушіден қарыз алушыға козғалысы, орналасуы, ағылуы және осылармен байланысты болатын қаржы институттарының қызметі қаржылык делдал деп аталады.
Банктер акшалай капиталды эр түрлі көздерден шогырландыра отырып, акшалай қаражаттың жалпылама «пулын» қалыптастырады эрі оларды қолданыска тусетін капиталға айналдырады жэне шарттары әр қилы несиелер талабын қанағаттандырады.
Қаржылық делдал ретіндс каржынесие институттарының ролі.
Халық пен шаруашылык органдарына кызмет көрсететін каржы-несие ұйымы, несие жүйесінің жұмысы шаруашылық кұрылымды дамытуда айрықша роль ойиайды. Қаржы-несие тетігінің тиімділігі мен үздіксіз жұмыс істеуіне тек жеке шаруашылық бірліктерінің қаражатты уактылы алып тұруы ғана емес, сонымем бірге тұтас ел экономикасының даму карқыыы да тәуелді.

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Нарық жағдайындағы банк жүйесі
Банк жүйесі - нарықтык экономиканың ең маңызды әрі ажырағысыз
құрылымы. Банктер мен акша-тауар катынасы тарихи тұрғыда катар (параллель)
дамып, бір-бірімен тыгыз байланыста болды. Банктер баскарудың барлық
децгейіндегі халык шаруа-шылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер
арқылы ұдайы өндіріс процесіне қатысушылардыц экономикалық мүдделері
қанағаттандырылып отырды. Бүл арада банктер каржы делдалдары ретінде
халықтың жинақ ақшасын, шаруашылык органдардың капиталын және басқа да
шаруашылық процесінен босаған еркін ақшалай каражатты тартып, оларды карыз
алушыларға уақытша пайдалануы үшін берді, бүл қаражатпен ақшалай есеп
айырысуды жүргізді, экономикаға басқа да көптеген қызмет түрлерін көрсетті.
Банктерге шоғырландырылған қаражат өндірістің тиімділігін арттыруға жэне
қоғамдық өнімдердің айналысқа түсуіне тікелей ыкпалын тигізді (5-сызба).

Қаржылық делдалдар осылайша капиталдың салааралық, аймақаралык бөлу
тетігімен камтамасыз ете отырып, аса маңызды халық шаруашылығының кызметсын
орындайды.

Банктер нарықтык экономикада ең басты каржылық делдалдар болып
табылады. Өз қызметінің процесінде олар ақша нарығында тауарға айналатын
жаңа талаптар мен міндеттемелерді тудырады. Мәселен, банктер клиенттердің
салым ақшаларын қабылдай отырып, жаңа міндеттемені - депозитті құрады, ал
жаңа талаптың ссудасын карыз алушыға береді.

Жаңа міндеттемені және жаңа талапты тудыратан бұл процесс қаржылық
делдалдың негізін құрайды. Қаржы ресурстарынын несие берушіден қарыз
алушыға козғалысы, орналасуы, ағылуы және осылармен байланысты болатын
қаржы институттарының қызметі қаржылык делдал деп аталады.

Банктер акшалай капиталды эр түрлі көздерден шогырландыра отырып,
акшалай қаражаттың жалпылама пулын қалыптастырады эрі оларды қолданыска
тусетін капиталға айналдырады жэне шарттары әр қилы несиелер талабын
қанағаттандырады.

Қаржылық делдал ретіндс каржынесие институттарының ролі.

Халық пен шаруашылык органдарына кызмет көрсететін каржы-несие ұйымы,
несие жүйесінің жұмысы шаруашылық кұрылымды дамытуда айрықша роль ойиайды.
Қаржы-несие тетігінің тиімділігі мен үздіксіз жұмыс істеуіне тек жеке
шаруашылық бірліктерінің қаражатты уактылы алып тұруы ғана емес, сонымем
бірге тұтас ел экономикасының даму карқыыы да тәуелді.

Банктер нарықтык экономикада монополистерге айналып, барлық каржылық
капиталдарға ие болады. Олар делдалдық кызметтің негізінен шыгып, ұдайы
өндірістің барлық фазасының салаларына дендей енеді. Несие жүйесі сыйқырлы
күшке ие және ең қатерлі жолмен нақты өндіріске араласуы ыктимал. Басқа
тұста К. Маркс Сауда мен өнеркәсіпке үстемдігін жүргізетін агылшын банкісі
секілді мекеменің орасан зор билігіне назар аударады. Банктер шаруашылық
өмірдіц орталығына, барлык экономиканың ең басты жүйке торабына айналды.

Банк жүйесінің максаттары мен міндеттері негізінен тұгас экономиканы
басқарудың мақсаттары мен міндеттеріне ұқсас. Алайда, банктер басқарудың
қосалкы жүйесі ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсаттарына қол
жеткізуді қамтамасыз ететін өзіндік ерекшелігі бар жеке міндеттерді
орындайды. Банктердің релі экономиканы басқарудың органы ретінде ездерінің
қызметтерін орындау процесінде және банк ісін ұйымдастырудың жалпы
принциптері сакталганда анықталады.

Банктер экономиканы басқару процесінде экономикалық қатынасты
білдіретін басқарудың экономикалық әдістерін пайдаланады, ал, әрбір
қоғамның экономикалық катыиасы ең алдымен мүдде ретінде алга шығады, ал,
экономикалық мүдде өндірістің мақсаты, оның козғаушы факторы болып
табылады. Осыған қарай экономикалық әдістердің көмегімен басқару
экономикалық мүдделерге ықпал етуден тұрады. Мүдденің осындай ұғымына қарай
былайша тұжырым жасауға болады: оларға қажеттіліктерді қанағаттандыру
арқылы әсер етуге болады жэне басқарудың экономикалық әдістеріне жүгіну
арқылы банктермен, мысалы, эр түрлі несие қаражатына мұқтаж әр қилы
экономика буындарының қажеттіліктерін қанағаттандыратын несиелеу жолымен
немесе қоғамдық өнімнің ұдайы қозғалысын қамтамасыз ететін, экономиканың
тоқтаусыз (үзіліссіз) жүмыс істеуі үшін эконо-миканың кажеттіліктерін
қанағаттандыруға арналған колма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүзеге асыру
жолымен ықпал етуге болады. Банктер уақтылы қайтарылмағаы несие үшін жоғары
пайызды, мерзімі кешіктірілген төлем үшін өсімақыны, есеп айырысу
операциясы барысында бұрмаланған ереже үшін айыппүлды өндіріп алу арқылы өз
мүдделерін ғана емес, сонымен қатар, осы операцияларға қатысушы баскалардың
да мүдделерін қорғайды.

Банктер экономикалық басқарудың органдары болып табылғандықтан, өз
клиенттерінің алдындағы олардың жауапкершілігі экономикалық сипатта болады.

Банктердің экономикалык жауапкершілігі ең алдымен өздері қызмет
көрсететін шаруашылық органдардың кай ведомствоға жататынына және қандай
меншік түріие кіретініне қарамастан олардың шаруашылык және қаржылық
қызметінің нәтижелерімен байланысты. Банктердің айналысына оларға
(банктерге) тэуелсіздік болатын немесе банктерді ездері дербес тыидайтып
құқыққа ие фирмалар мен компаниялар топтасады. Банктер бірдей жағдайда
пайданы қамтамасыз ететін несие саясатын жүргізеді, өзіне жэне өз
клиенттеріне тиімді операцияларды ұйымдастырады.

Ақша айналымы біртүтастығымен сипатталады. Қолма-қол ақша және қолма-
қол ақшасыз формаларындағы ақша қозғалысының салаларына бір ғана ақша
бірлігімен қызмет көрсетіледі әрі олар өзара тығыз байланысты. Банктер
кэсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың шоттарыи жүргізу арқылы жиынтық
ақша айналымына бакылауды, ал ол аркылы шаруашылық процестердің барысын
бақылауды жүзеге асырып, осы процестерге ықпалын тигізеді.

Банк жуйесіне қоғамның барлық ақша қорлары, атап айтқанда, мемлекеттің
қаражаты, шаруашылық буындардың қаражаты, халықтың жинақ ақшасы және т.б.
жиынтыкталған. Банктер осы қорларды қалыптастыруға белсенді қатысады,
олардың пайдаланылуына бақылау қояды, ақша айналымын реттейді әрі осылайша
үдайы өндіріс процесінің барысына әсерін тигізеді.

Қазакстан экономикасының нарыктық катынасқа көшуіне байланысты
банктердің алдынан мүлдем жаңа көкжиектер ашылды. Меншікті мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендірудің нәтижесінде жеке меншік, меншіктің
ұжымдық жэне акционерлік формалары, кооперативтік козғалыс кеңінен дамып,
аралас мен-шік түрлерінің негізінде кэсіпорындар құрылды.

Қоғамда тиісті класы бар кәсіпкерлер мен коммерсанттар пайда болды.
Экономика мен қоғамда нарықтык қатынастың дамуына қарай банктердің
экономикалық ролі артып келеді. Олардың жұмыстарында әкімшіл-әміршіл
әдістер ыгыстырылып, экономикалык әдістер колданылатын болды. Экономикага
әсер етуде банктік құнды аспаптардың маңызы артып келеді.

Бұл жағдайда банктердің экономикадағы инфляцияны кемітуде және оны
нарық жолына түсіріп (салып) жіберуде, ең алдымен меншікті мемлекет
иелігінен алуда жэне жекешелендіруде маңызы зор. Бүл арада банк жүйесініц
маңызды міндетіне несие жүйесін, ақша айналысын реттейтін әдістерді
жетілдіру, есеп айырысуларды жылдам жүргізу, төлем пәндерін сактау жатады.

1993 жылдың 15 карашасынан бастап Қазақстан Республикасы өз валютасын
- теңгені енгізді. Алайда инфляция бәсендеген жоқ. Инфляцияның ең жоғары
деңгейі 1994 жылдың шілдесінде байқалды - 46%. Үкімет пен Ұлттык банк
қабылдаған монетарлық шараның нәтижесіиде инфляция шілде айында кеміді
(25%), ал 1994 жылдың тамыз айында ол 13,5%-ға, қыркүйекте 10,9%-ға
теңесті.

Инфляцияның кему нәтижелсрі: қайта қаржыландырудың мөлшерлемесі 300-
ден 250%-ға дейін кемісе, аукциондарда несие ресурстарының пайыздык
мөлшерлемесі 460-тан 280%-га дейіп азайды, яғни несие үшін төленетін төлем
сұраныс пен ұсыныстың негізінде аныкталатын шынайы нарықтық төлемге
айналды. Теңгенің ресми жэне бейресми валютапық бағамдарының бір-біріне
жуықтау (жақындасу) тенденциясы бар. Аукциондарда қысқа мерзімді
қазынашылық вексельдерді сатудың мөлшері артты. Инфляция кемуінің жағымды
сэтіне Үлттык банктің директивтік несиені беруден бас тартканын жатқызуга
болады, олар тек агроөнеркәсіп кешеніне гана арпалатыи болды. Несие
ресурстары аукциондарда сатылады. Ұлттык банк үкімет шығынына несие беруді
барынша азайтуға күш жұмсап отыр. Бұл шаралардың барлығы ұлттық валютаны
тұрақтандыру және инфляцияны кеміту бойынша жағымды нәтижелерге қол
жеткізеді. Мемлекеттік меншік реформасында да банктердің рөлі жоғары.'
Банктердің активтері мен пассивтерінің сапасы қызмет көрсетілетін клиенттің
қаржылық жағдайына толық тәуелді. Осыған байланысты банктік реформаны
мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінен бөліп (ажыратып)
жүргізуге болмайды. Сондықтан да банктік реформаның маңызды міндеттерінің
бірі – кәсіпорындардың жекешеленуіне және жеке экономика секторының
құрылуына колдау көрсету. Осыған орай, банктік реформа мемлекеттік меншікті
жекешелендірудің мүддесіне бағындырылуы керек.

Олай болмаган жағдайда банктер нашар несиеден, пайдасынан зияны көп
клиенттерден құтыла алмайды, өйткені бүгінгі таңда көптеген мемлекеттік
кэсіпорындардың несие қоржынының сапасы төмен.

Банк жүйесінің реформасы инвестициялык корлардың рөлін арттыру жолымен
жэне сауықтырушы банктерді қүру арқылы жекешелендірілген кәсіпорындардың
кайтадан қүрылуына ықпалын тигізе алады. Сауықтырушы банктердің
инвестициялық қорларының рөлі - жекешелендірілгем залалды ірі
кәсіпорындарда корпоративтік басшылыкты күшейту. Әрі бұл жекешелендіру
багдарламасыныц басты максаты болып табылады. Инвестициялық корлар
жекешелендірілген кәсіпорындар саудасына қатысуы мүмкін және оларды қарызға
акционерлік капиталға айырбастауы ықтимал, яғни меншік құқығы жеке қолға
өтеді.

Банк жүйесінің реформасы жеке кэсіпорындардың банктен несие алуына жол
ашады, жеке секторлардың дамуына өз әсерін тигізеді. Сонымен қатар ол
залалды мемлекеттік кәсіпорындардың кайта қүрылуын ынталандырады.

Жекешелендірілген кәсіпорындарға банктік реформаның барысында елімізде
құрылуы тиіс ипотекалық банктер де көмек көрсете алады. Ипотекалық
банктердің жекешелендірілген кәсіпорындарға олардың өздеріне тиесілі
мүліктің кепілзатымен үзак мерзімді несие беру мүмкіндігі туралы айтылып
отыр. Алайда, бұл үшін алдымен заңдық базаны жасау қажет.

2.3. Банк жүйесінің реформасыи жүргізудің қажеттілігі

Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық катынасқа өту кезеңінде
несиені басқарудың жүйесі мен шаруашылык кызметке банктік қызмет көрсетудің
тетігіне көшудің, кэсіпорындар мен банктердің қызметін басқаруда
экономикалык эдістерді кеңінен пайдалануға ауысудың мүлдем жаңа тәсілдері
кажет болды; банктердің арасындагы жэне банктер мен клиенттердің арасындағы
өзара қарым-қатынас жүйесін, сондай-ақ, банк жүйесінің өз аясындағы -
олардың жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым-қатынасты кайта құру
керек, яғни, банк жүйесін жаңа құбылыстар мен процестерді ескере отырып
реформалау кажет.

Қазакстан Республикасында банк жүйесінің реформасын жүргізудің
қажеттілігін Әлемдік банктің мамандары макроэкономикадағы реформаның жүзеге
асуына кедергі келтіретін қысқа мерзімді проблеманың екі категориясының
болуымен түсіндіреді. Бірінші категорияга орталықтандырылған экономикадан
мұраға калған банктің іс-тәжірибесі мен мақсатгы иесиелерді мемлекеттік
тұрғыдан бөлудің ескі жүйесінің толык жойылмауына байланысты қаржы
ресурстарын дүрыс орналастырмау проблемасы жатады. Проблеманың екінші
категориясы: банктер сапасыз (мерзімі өтіп кеткен) ссудаларды жэне
залалға ұшыраған мемле-кеттік кәсіпорындарды мұраға алады. Бұл проблемалар
тіршілікке икемді (немесе несиені өтеу қабілеті бар) мемлекеттік
кәсіпорындар мен жеке кәсіпорындардың қаржылык ресурстарға апа-ратын жолын
жауып тастады, каржы ресурстарын тіршілікке икем-сіз (немесе залалды)
кэсіпорындардың пайдасына бұрып жіберді.

Ұлттық банк несиесімен кайта каржыландыру іс-тәжірибесіндегі кемшілік
мынада, банктер қайта қаржыландыру несиесіие кол жеткізгеннен кейін
депозиттік ресурстарды дербес жұмылдыруға ынталы болмайды. Опың үстіне, бұл
несиені субъективті негізде орналастырған кезде банктердіц жұмыс тиімділігі
ескеріле бермейді, осының салдарынан иесие ресурстары әрдайым оңтайлы
бөлінбейді.

Несиені тиімді орналастыруға кедергі келтіретін фактілердін біріне
пайыздық мөлшерлеменің төмен болуы жатады. Пайыздық мөлшерлемелер
деңгейінің төмен болуы ссудага қажеттілікті арттырып, несие өтініші
негізінде тікелей орталықтандырылып несиеленетін мемлекеттік
кэсіпорындардың каржылык тәртібін элсіретіп тастады.

Мемлекеттік кэсіпорындар бұл арзан несиені негізінен инвестиция үшін
емес, еңбекакы төлемдеріне жэне материалдық құндылықтарды жинауға
пайдаланды. Инфляцияның деңгейі мен Ұлттык банктің атаулы пайыздық
мөлшерлемесін салыстырса да жетіп жатыр: соңғысы 500%-дан да асып түсетін
бөлшек сауда бағасының жылдық инфляциясында - 1992 жылдың наурыз айында -
жылына 25%-ды құрады. 1992 жылдың қараша айында атаулы пайыздық мөлшерлеме
65%-ға дейін артты, ал инфляция -1000%. Сол кездің тұсында арзан несие
алған кәсіпорындар өз жағдайларын түзеуге асықпады.

Осылайша, қолдау көрсетілетін мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей
несиелеудің саясатын төмен пайыздық мөлшерлеме саясатымен біріктіру несие
ресурстарының дұрыс орналаспауына әкеп соқтырды.

Өз кәсіпорындарының өтеу қабілетін салмақтап жатпастан оларға несиені
тікелей беретін мамандандырылган банктердің бұл әрекеті мерзімі өткен
ссудалардың көбеюіне әкеп соқтырады, ал нарыкқа бағдарланған кәсіпорындар
банктерден несие ала алмады.

Пайыздык мөлшерлеменің төмен болуы банктерге өз жинақ ақшасын толық
жұмылдыруына мүмкіндік бермеді. Кәсіпорындар мен халық өз жинак ақшасын
нақты активтерге орналастыруды ұйғарды. Азаматтар көбінесе ұзақ пайдалануға
жарайтын тауарларды жэне жылжымайтын мүлікті сатып алатындықтан кэ-
сіпорындар өндірген тауарлар уақтылы сатылмады, ягни кәсіпорындар тауар
қорын өсірумен ғана шектелді.Нақты активтер инфляциядан, ақша қорланымының
кұнсыздануынан қорғанатын бірден-бір жол болды. Салым ақша үшін төлейтін
банктің пайыз-дары инфляцияның салдарынан болғам ысыраптың орнын толык
толтыра алған жоқ. Кәсіпорындар мен халыққа тиесілі жинак акшаның
жеткілікті дәрежеде жұмылдырылмауынан орын алған несие ресурстарының
жетіспеушілігі банктердің тиімді кәсіпорындарды несиелеуіне мүмкіндік
бермеді.

Несие ресурстарының бөліну сипатына мемлекеттік кәсіпорындарға
берілетін демеуқаржы мен жеңілдікті несиелердің іс-тәжірибесі жагымсыз
эсерін тигізді. Кәсіпорындардың өзіндік ерекшелігі бар шығынының, мәселен,
халықты элеуметтік қорғау шығынының, сондай-ақ, кәсіпорындардың әдетке
айналған тиімсіз жұмыс істеуіне байланысты шығынның орнын толтыруға
арналған несие демеуқаржы несиесі деп аталды. Ол (демеуқаржы несиесі)
Ұлттық банктің қайта қаржыландыру несиесінің мөлшерлемесіне қараганда төмен
пайыздық мөлшерлемемен берілді (1992 жылдың IV токсанында 65% төмен).

Кәсіпорын борышының жаппай клирингісін жүргізу барысында ¥лттық банк
борышқор кэсіпорындарға жеңілдікті демеукаржы несиесін берді. 1992 жылы
осы мақсатта берілген несиенің үлесі барлық жеңілдікті несиелердің шамамаен
30%-ын кұрайды. Несиенің көп бөлігі өтелмей калды.

Жоғарыда аталған несиелер кәсіпорындарға өз қаржылық жағдайларын
жақсартып алуы үшін берілсе де, олар оның залалын каржыландыру құралына
айналды. Оныц үстіне, демеуқаржы жэне жеңілдікті несие бойынша атаулы
пайыздык мөлшерлеме мен инфляция деңгейінің арасындағы үлкен айырмашылық
қаржылық алып-сатарлыққа жол берді.

Мұндай құбылыс көптеген себептермен, ең алдымен төлем жүйесінің
тиімсіздігімен, сондай-ақ, несие нарығының проблемаларымен түсіндіріледі.
Әсіресе, бұлар 1992 жылдың басында ¥лттық банк кәсіпорындарға несие беруді
шектей бастағанда байқалды. Соңғылары баска кәсіпорындардан жөнелтілгеи
жүктің төлемін ала алмайтын жағдайға үшырады, төлемдер жарты жылға немесе
одан да кеп уакытқа кешіктірілді. Бүкіл кәсіпорындар, соның ішінде, төлем
кабілеті бар кәсіпорындар да қиын жағдайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.