Мойнақ су электр станциясы салынуына байланысты Шарын өзені аңғарының табиғаты мен жануарлары әлемінде болуы ықтимал өзгерістер
Кіріспе
1.Әдебиетке шолу
1.1.1.Су электр станцияларымен экономиканы шұғыл түрде электр қуатымен жабдықтаудағы үлесі
1.1.2. Су электр станцияларының басқа энергия көздерінен артықшылығы
1.1.3. Су электр станцияларының табиғатқа тікелей және қосалқы әсерлері
1.2.1. Мойнақ су электр станциясының жобалану және құрылыс тарихы
2. Зерттелетін аймақтың физикалық.географиялық сипаттамсы
2.1.1. Шарын өзенінің гидрологиясы және гидрографиясы
2.1.2. Шарын өзені бассейнінің климаттық ерекшеліктері
2.1.3. Аймақтың топырақ жамылғысы мен биотасы
2.1.4. Шарын өзенінің суының ауыл шаруашылығы және энергетика мүдделері үшін пайдалануы
3. Шарын бассейініндегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар
4. Зерттеу әдістері
4.1. Судағы ауыр металдрады анықтау әдістері
4.2.1. Атомдық.абсорбциялық әдіс
4.2.2. Қондырғының құрылымдық үлгісі
4.2.3. Басқа зерттеу әдістерінен ерекшелігі
4.2.4. Калибрлі және реактив ерітінділерін дайындау
5. Зерттеу обьектілірінің үлгілерін жинау, оларды дайындау, талдау
5.1. Су үлгілерін алу
5.2. Су жәндіктерінің үлгілірін жинау және ріктеу
5.3. Су үлгілерін талдауға дайындау
5.4. Су жәндіктерін талдауға дайындау
5.5. Үлгілерді талдау материалдары
6. Талдау нәтижелері
7. Талдау нәтижелерін талқылау
7.1.Су құрамындағы ауыр металдардың мөлшері
7.2.Жәндіктерінің денесіндегі ауыр металдардың мөлшері
7.3. Алынған нәтижелерді талқылау
8. Шарын өзені эко жүйесінің қазіргі жағдайы және ықтимал өзгерістер
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
1.Әдебиетке шолу
1.1.1.Су электр станцияларымен экономиканы шұғыл түрде электр қуатымен жабдықтаудағы үлесі
1.1.2. Су электр станцияларының басқа энергия көздерінен артықшылығы
1.1.3. Су электр станцияларының табиғатқа тікелей және қосалқы әсерлері
1.2.1. Мойнақ су электр станциясының жобалану және құрылыс тарихы
2. Зерттелетін аймақтың физикалық.географиялық сипаттамсы
2.1.1. Шарын өзенінің гидрологиясы және гидрографиясы
2.1.2. Шарын өзені бассейнінің климаттық ерекшеліктері
2.1.3. Аймақтың топырақ жамылғысы мен биотасы
2.1.4. Шарын өзенінің суының ауыл шаруашылығы және энергетика мүдделері үшін пайдалануы
3. Шарын бассейініндегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар
4. Зерттеу әдістері
4.1. Судағы ауыр металдрады анықтау әдістері
4.2.1. Атомдық.абсорбциялық әдіс
4.2.2. Қондырғының құрылымдық үлгісі
4.2.3. Басқа зерттеу әдістерінен ерекшелігі
4.2.4. Калибрлі және реактив ерітінділерін дайындау
5. Зерттеу обьектілірінің үлгілерін жинау, оларды дайындау, талдау
5.1. Су үлгілерін алу
5.2. Су жәндіктерінің үлгілірін жинау және ріктеу
5.3. Су үлгілерін талдауға дайындау
5.4. Су жәндіктерін талдауға дайындау
5.5. Үлгілерді талдау материалдары
6. Талдау нәтижелері
7. Талдау нәтижелерін талқылау
7.1.Су құрамындағы ауыр металдардың мөлшері
7.2.Жәндіктерінің денесіндегі ауыр металдардың мөлшері
7.3. Алынған нәтижелерді талқылау
8. Шарын өзені эко жүйесінің қазіргі жағдайы және ықтимал өзгерістер
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
Қазіргі кезде адамзат игерілуі мүмкін русурстардың барлығын іске жаратуға ұмтылуда. Бұл орайда әсіресе энергетикалық ресурстардың мәні зор. Үйреншікті, қазба отындарды жағу әдісімен жұмыс істейтін жылу энергетика нысандарымен қатар балама энергия көздерін игеруге көп назар аударылып келеді. Осындай балама көздердің қатарына таулы аймақтардағы арынды өзендердің энергиясын игеруде жатады. Қазақстан су ресурстарына тапшы елдердің бірі,дегенмен әліде энергетикалық ресурстар мол, игерілмеген шағын өзендер бар, олардың көпшілігі Қазақстанның Оңтүстігіндегі, Оңтүстік Шығысындағы, Шығысындағы таулы аймақтарда орналасқан. Соңғы 4-5 жылдың бірнеше шағын су электр станциялары іске қосылды, тағы бірнешеуін іске қосу жоспарланған.
Алматы облысының Райымбек ауданында орналасқан Шарын өзені энергетикалық потенциалы өте жоғары болып есептелетін өзендердің бірі. Өзеннің осындай мүмкіндіктерін қажетке асыру өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бері әр түрлі деңгейлерде талқыланып келген. Тек 1985 жылы ғана сол жылы іске асырыла бастады. Бірақ бәрімізге белгілі саяси және экономикалық өзгерістерге байланысты жоба іске аспай қалған болатын. 2007жылдан бастап жоба қайта қолға алынып, құрылыс жұмыстары қауырт жүріп жатыр.
Су электр станциялары және солармен сабақтас су қоймалары бірқатар экологиялық проблемалар туындататыны белгілі. Соның ішінде құнарлы егістік, шабындық, жайылымдық жерлердің су астында қалуы, су қоймасынынң жағалауының сазданып батпаққа айналуы, өзеннің гидрологиялық режимінің өзгеруі, өзен аңғарының өсімдіктер және жануарлар әлемінің түбегейлі өзгерістерге ұшырауы барлық су электр станцияларына тән құбылыс. Шарын өзеніндегі Мойнақ су электр станциясының және оны қоректендіруші Бестөбе су қоймасының жобалаған кезде жоғарыда айтылған, туындауы ықтимал өзгерістер қандай дәрежеде ескерілгені көпшілікке беймәлім.
Бітіру жұмысында біз осындай өзгерістердің кейбіреулерін зерттеп, түсінуге талпындық.
Жұмыстың мақсаты: Шарын өзені аңғарының ортаңғы және төменгі бөлігінің жануарлар және өсімдіктер әлеміндегі ықтимал өзгерістерге баға беру.
Міндеттері: 1. Шарын өзені бассейнінің физикалық-географиялық ерекшеліктерімен танысу.
2. Шарын өзенінің гидрологиялық ерекшеліктерімен танысу.
3. Әдеби деректер бойынша Шарын өзені аңғарының өсімдіктер және жануарлар әлемінің құрамы мен танысу.
4. Өзеннен алынған су үлгілері бойынша өзен суының ауыр металдармен ластану деңгейін анықтау.
5. Өзен арнасынан жинап алынған жәндіктердің денесінде ауыр металдардың жинақталу дәрежесін зерттеу.
Алматы облысының Райымбек ауданында орналасқан Шарын өзені энергетикалық потенциалы өте жоғары болып есептелетін өзендердің бірі. Өзеннің осындай мүмкіндіктерін қажетке асыру өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бері әр түрлі деңгейлерде талқыланып келген. Тек 1985 жылы ғана сол жылы іске асырыла бастады. Бірақ бәрімізге белгілі саяси және экономикалық өзгерістерге байланысты жоба іске аспай қалған болатын. 2007жылдан бастап жоба қайта қолға алынып, құрылыс жұмыстары қауырт жүріп жатыр.
Су электр станциялары және солармен сабақтас су қоймалары бірқатар экологиялық проблемалар туындататыны белгілі. Соның ішінде құнарлы егістік, шабындық, жайылымдық жерлердің су астында қалуы, су қоймасынынң жағалауының сазданып батпаққа айналуы, өзеннің гидрологиялық режимінің өзгеруі, өзен аңғарының өсімдіктер және жануарлар әлемінің түбегейлі өзгерістерге ұшырауы барлық су электр станцияларына тән құбылыс. Шарын өзеніндегі Мойнақ су электр станциясының және оны қоректендіруші Бестөбе су қоймасының жобалаған кезде жоғарыда айтылған, туындауы ықтимал өзгерістер қандай дәрежеде ескерілгені көпшілікке беймәлім.
Бітіру жұмысында біз осындай өзгерістердің кейбіреулерін зерттеп, түсінуге талпындық.
Жұмыстың мақсаты: Шарын өзені аңғарының ортаңғы және төменгі бөлігінің жануарлар және өсімдіктер әлеміндегі ықтимал өзгерістерге баға беру.
Міндеттері: 1. Шарын өзені бассейнінің физикалық-географиялық ерекшеліктерімен танысу.
2. Шарын өзенінің гидрологиялық ерекшеліктерімен танысу.
3. Әдеби деректер бойынша Шарын өзені аңғарының өсімдіктер және жануарлар әлемінің құрамы мен танысу.
4. Өзеннен алынған су үлгілері бойынша өзен суының ауыр металдармен ластану деңгейін анықтау.
5. Өзен арнасынан жинап алынған жәндіктердің денесінде ауыр металдардың жинақталу дәрежесін зерттеу.
1. Науменко А.А, Попов А.В. Бассейн реки шарын: словарь-справочник по физической географии. А.:Мектеп-1996
2. Пивень Е.Н. Тенденции изменения стока рек Или-Балхашского региона. А.:Наука-1990
3. Бродский К.А. Горный поток Тянь-Шаня. Л.-1976,160с
4.Керимбай Н.Н. Закономерностиструктурной организаций геосистем бассейна р.Шарын и вопросы рационального природопользования. Диссертация, А:2000,150с
5.Кавецкая Н.С. Распределение суммарной радиации по территорий Или-Балхашского региона. А.:Наука,1990,с14-28
6. Под ред. Ломоновича М.И. Илиская долина, ее природа и ресурсы. А-1963
7. Зиневич Ю. Грозит ли что-нибудь Чарыну Казахстанская правда, 1989,9-февраля
8. Реймерс Н.Ф. Гидропользование словарь-справочник. М.,1990, 637с
9.Львов Б.В. Атомно-абсорбционный спектральный анализ. М.: Наука-1966,320с
10.Прайс В.Аналитическая атомно-абсорбционная спектроскопия.М.:Мир-1976,355с
11.Славин У.И. Атомно-абсорбционная спектроскопия. Л.:Химия-1971,351с 12.Үлкен практикум әдістемелері.А-1999
13.Под.ред:Е.Н.Павловского и В.И.Жадина.Жизнь пресных вод СССР,Л-1950
14.Курмангалиева Ш.Г. Донные безпозвоночные (Ephemeroptera, Trichoptera, Diptera) водоемов Заилиского и Кунгей Алатау. Диссертация.А-1976,156с
15. Мамаев Б.М. Определитель насекомых по личинкам. М-1972,399с
16. Шарова И.Х. Зоология безпозвоночных.М-2002,592с
17. Натали В.Ф.Зоология безпозвоночных.М-1975,487с
18.Терещенко Б.С№ Сосуд для разложения материалов. Заводская лаборатория.-1974,т.40№12.С14-52
19.Бок Р.Методы разложения в аналитической химии:Пер. с англ.Под.ред А.И. Бусаева и Н.В.Трофимова. М.:Химия-1984,420с
20.Иванов А.Н., Неговская Т.А. Гидрология и регулирование стока. М.: Колос, 1979.-383с.
21.Влияние загрязняющих веществ на гидробионтов и экосистемы водоемов. Сборник симпозиума, А-1979
22.Оспанова Г.С, Бозшатаева Г.Т. Экология.А-2002
23.Богдановский Г.А. Химическая экология. М.:Московский Университет-1994
24.Перспективная водахозяйственная проблема Казахстана. А.:Наука-1966
25.Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природный среды. М-1984,548с
26.Дауленов С, Зозуля М. Водное хозяйство Казахстана. А-1959
27.Маршалл В. Основные опасности химического производства.М.:Мир-1989
28.Беркалиев З.Т. Гидрологические основы водохозяйственнгого использования стока бассейны р. Или.А.:Наука-1974,215с
29.Достаев Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А-1993,49бет
30.Сейсума З.К, Куликова И.Р и др. Тяжелые металлы в гидробионтах Рижского залива. Рига-1984
31.Vaberio F/.Brescianini C., Lastraioli S. Aibrome metals on urban areas. Jnt.V Eurion Anae Cnew.1989. vol.357
32.Инфамационный экологический бюллетень. А.:I-IV квартал 2003г
33.Керимбай Н.Н. Закономерностиструктурной организаций геосистем бассейна р.Шарын и вопросы рационального природопользования. Диссертация, А:2000,150с
34.Романова С.М, Нурахметов Н.Н, Батаева К.О. Экологические аспекты загрязнение токсическими веществами поверхностных вод Казахстана. Химическая охрана окружающей среды, экология человека-1997№4
35. Мур Дж.В. Тяжелые металлы в природных водах. М.:Мир-1987,285с
36.Жунусова К.Х. методы оценки загрязнения окружающей среды. А-1971
37.Под.ред: Чумаченко Н.Г, Белашова Л.А. Актуальные проблемы охраны окружающей среды. Киев-1976
38. Рыспеков Т.Р. Мониторинг природной среды.А-2003
39. Абишева З.М, Мукашев Б.М. О состаянии качества воды в бассейне реки Шарын. Природа и природные ресурсы Алма-Атинской области и их хозяйственная оценка.А.:КазПИ-1989
40.Базарбаев. Современное состояние загрязнения основных водотоков Казахстана ионами тяжелых металов. А.: Қанағат-2002,254с
41.Доброволольский В.В. География микроэлементов. М.:Мысль-1983
42.Давыдрва С.Л, Тагасов В.И. Тяжелые металлы как супертоксикпнты ХХI века М.:РУДН-2002г.
43.Панин М.С. Химическая экология. Семипалатинск-2002
44. Владимиров А.М. Орхана окружающей среды.Л-1991
45.Никаноров А7М, Жулидов А.В, Покаржевский А.Д. Биомониторинг тяжелых металлов в пресноводных экосистемах. Л.:Гидрометеоиздат-1985,144с
46.Омаров Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А-1975,72бет
47.Владимиров А.М., Ляхин Ю.И., Матвеев Л.Т., Орлов В.Г. Охрана окружающий среды. Л., Гидрометео издательства, 1991,423с
48.Яковлева Г.Г. Рациональное природопользование и ландшафтное районирование при проектировании ГЭС (на примере р.Чарын). Изучение и освоение природных ресурсов Казахстана,А-1985
2. Пивень Е.Н. Тенденции изменения стока рек Или-Балхашского региона. А.:Наука-1990
3. Бродский К.А. Горный поток Тянь-Шаня. Л.-1976,160с
4.Керимбай Н.Н. Закономерностиструктурной организаций геосистем бассейна р.Шарын и вопросы рационального природопользования. Диссертация, А:2000,150с
5.Кавецкая Н.С. Распределение суммарной радиации по территорий Или-Балхашского региона. А.:Наука,1990,с14-28
6. Под ред. Ломоновича М.И. Илиская долина, ее природа и ресурсы. А-1963
7. Зиневич Ю. Грозит ли что-нибудь Чарыну Казахстанская правда, 1989,9-февраля
8. Реймерс Н.Ф. Гидропользование словарь-справочник. М.,1990, 637с
9.Львов Б.В. Атомно-абсорбционный спектральный анализ. М.: Наука-1966,320с
10.Прайс В.Аналитическая атомно-абсорбционная спектроскопия.М.:Мир-1976,355с
11.Славин У.И. Атомно-абсорбционная спектроскопия. Л.:Химия-1971,351с 12.Үлкен практикум әдістемелері.А-1999
13.Под.ред:Е.Н.Павловского и В.И.Жадина.Жизнь пресных вод СССР,Л-1950
14.Курмангалиева Ш.Г. Донные безпозвоночные (Ephemeroptera, Trichoptera, Diptera) водоемов Заилиского и Кунгей Алатау. Диссертация.А-1976,156с
15. Мамаев Б.М. Определитель насекомых по личинкам. М-1972,399с
16. Шарова И.Х. Зоология безпозвоночных.М-2002,592с
17. Натали В.Ф.Зоология безпозвоночных.М-1975,487с
18.Терещенко Б.С№ Сосуд для разложения материалов. Заводская лаборатория.-1974,т.40№12.С14-52
19.Бок Р.Методы разложения в аналитической химии:Пер. с англ.Под.ред А.И. Бусаева и Н.В.Трофимова. М.:Химия-1984,420с
20.Иванов А.Н., Неговская Т.А. Гидрология и регулирование стока. М.: Колос, 1979.-383с.
21.Влияние загрязняющих веществ на гидробионтов и экосистемы водоемов. Сборник симпозиума, А-1979
22.Оспанова Г.С, Бозшатаева Г.Т. Экология.А-2002
23.Богдановский Г.А. Химическая экология. М.:Московский Университет-1994
24.Перспективная водахозяйственная проблема Казахстана. А.:Наука-1966
25.Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природный среды. М-1984,548с
26.Дауленов С, Зозуля М. Водное хозяйство Казахстана. А-1959
27.Маршалл В. Основные опасности химического производства.М.:Мир-1989
28.Беркалиев З.Т. Гидрологические основы водохозяйственнгого использования стока бассейны р. Или.А.:Наука-1974,215с
29.Достаев Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А-1993,49бет
30.Сейсума З.К, Куликова И.Р и др. Тяжелые металлы в гидробионтах Рижского залива. Рига-1984
31.Vaberio F/.Brescianini C., Lastraioli S. Aibrome metals on urban areas. Jnt.V Eurion Anae Cnew.1989. vol.357
32.Инфамационный экологический бюллетень. А.:I-IV квартал 2003г
33.Керимбай Н.Н. Закономерностиструктурной организаций геосистем бассейна р.Шарын и вопросы рационального природопользования. Диссертация, А:2000,150с
34.Романова С.М, Нурахметов Н.Н, Батаева К.О. Экологические аспекты загрязнение токсическими веществами поверхностных вод Казахстана. Химическая охрана окружающей среды, экология человека-1997№4
35. Мур Дж.В. Тяжелые металлы в природных водах. М.:Мир-1987,285с
36.Жунусова К.Х. методы оценки загрязнения окружающей среды. А-1971
37.Под.ред: Чумаченко Н.Г, Белашова Л.А. Актуальные проблемы охраны окружающей среды. Киев-1976
38. Рыспеков Т.Р. Мониторинг природной среды.А-2003
39. Абишева З.М, Мукашев Б.М. О состаянии качества воды в бассейне реки Шарын. Природа и природные ресурсы Алма-Атинской области и их хозяйственная оценка.А.:КазПИ-1989
40.Базарбаев. Современное состояние загрязнения основных водотоков Казахстана ионами тяжелых металов. А.: Қанағат-2002,254с
41.Доброволольский В.В. География микроэлементов. М.:Мысль-1983
42.Давыдрва С.Л, Тагасов В.И. Тяжелые металлы как супертоксикпнты ХХI века М.:РУДН-2002г.
43.Панин М.С. Химическая экология. Семипалатинск-2002
44. Владимиров А.М. Орхана окружающей среды.Л-1991
45.Никаноров А7М, Жулидов А.В, Покаржевский А.Д. Биомониторинг тяжелых металлов в пресноводных экосистемах. Л.:Гидрометеоиздат-1985,144с
46.Омаров Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А-1975,72бет
47.Владимиров А.М., Ляхин Ю.И., Матвеев Л.Т., Орлов В.Г. Охрана окружающий среды. Л., Гидрометео издательства, 1991,423с
48.Яковлева Г.Г. Рациональное природопользование и ландшафтное районирование при проектировании ГЭС (на примере р.Чарын). Изучение и освоение природных ресурсов Казахстана,А-1985
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Ботаника және экология кафедрасы
Бітіру жұмысы
МОЙНАҚ СУ ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСЫ САЛЫНУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ШАРЫН ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ
ТАБИҒАТЫ МЕН ЖАНУАРЛАРЫ ӘЛЕМІНДЕ БОЛУЫ ЫҚТИМАЛ ӨЗГЕРІСТЕР
Орындаған
4 курс студенті _________________________Сопабаев Ч.Б.
Ғылыми жетекші
б.ғ.к., доцент ________________________ Кошкимбаев Қ.С.
Норма бақылаушы______________________ Билялова Г.Ж.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________________ Айдосова С.С.
б.ғ.д., профессор
Алматы,2010
Реферат
Мойнақ су электр станциясы салынуына байланысты Шарын өзені
аңғарының табиғаты мен жануарлар әлемінде болуы ықтимал өзгерістер
тақырыбына жазылған бітіру жұмысы 29 және Әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыста №5 кесте, №1 сурет бар. Пайдаланылған әдебиеттер тізіміне
№48 еңбек кірген.
Жұмыста өзен суындағы және су жәндіктерінің денесіндегі ауыр
металдардың мөлшері, Мойнақ су электр станциясының өзен аңғарының
табиғатына әсері зерттелген.
Кілттік сөздер: өзен аңғары, су қоймасы, өзеннің гидрологиялық
режимі, ауыр металдар, экожүйе.
Глоссарий
Өзен аңғары - өзеннің арнасын, өзен жайылмасын және өзен
жайылмасынан жоғары орналасқан террасаларды қамтитын, өзен бассейнінің
бөлігі.
Жасанды су қоймасы - көлденең бөгет (дамба) тұрғызу арқылы өзен
ағысын бөгеу нәтижесінде пайда болған жасанды көл.
Өзеннің гидрологиялық режимі – жыл бойында өзен арнасындағы судың
өзгеру ерекшеліктері.
Ауыр металдар – атомдық масасы 40-тан жоғары, тығыздығы 8000
кгм3–тен жоғары металдар. Ауыр металдарға алтын, күміс, платина сияқты
асыл металдар жатпайды.
Экожүйе – заттек және энергия алмасуы негізінде өзара байланыста
болатын организмдер қауымдастығы және солардың тіршілік ету ортасы.
Мазмұны
Кіріспе
1.Әдебиетке шолу
1.1.1.Су электр станцияларымен экономиканы шұғыл түрде
электр қуатымен жабдықтаудағы үлесі
1.1.2. Су электр станцияларының басқа энергия көздерінен артықшылығы
1.1.3. Су электр станцияларының табиғатқа тікелей және қосалқы әсерлері
1.2.1. Мойнақ су электр станциясының жобалану және құрылыс тарихы
2. Зерттелетін аймақтың физикалық-географиялық сипаттамсы
2.1.1. Шарын өзенінің гидрологиясы және гидрографиясы
2.1.2. Шарын өзені бассейнінің климаттық ерекшеліктері
2.1.3. Аймақтың топырақ жамылғысы мен биотасы
2.1.4. Шарын өзенінің суының ауыл шаруашылығы және энергетика мүдделері
үшін пайдалануы
3. Шарын бассейініндегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар
4. Зерттеу әдістері
4.1. Судағы ауыр металдрады анықтау әдістері
4.2.1. Атомдық-абсорбциялық әдіс
4.2.2. Қондырғының құрылымдық үлгісі
4.2.3. Басқа зерттеу әдістерінен ерекшелігі
4.2.4. Калибрлі және реактив ерітінділерін дайындау
5. Зерттеу обьектілірінің үлгілерін жинау, оларды дайындау, талдау
5.1. Су үлгілерін алу
5.2. Су жәндіктерінің үлгілірін жинау және ріктеу
5.3. Су үлгілерін талдауға дайындау
5.4. Су жәндіктерін талдауға дайындау
5.5. Үлгілерді талдау материалдары
6. Талдау нәтижелері
7. Талдау нәтижелерін талқылау
7.1.Су құрамындағы ауыр металдардың мөлшері
7.2.Жәндіктерінің денесіндегі ауыр металдардың мөлшері
7.3. Алынған нәтижелерді талқылау
8. Шарын өзені эко жүйесінің қазіргі жағдайы және ықтимал өзгерістер
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі кезде адамзат игерілуі мүмкін русурстардың барлығын іске жаратуға
ұмтылуда. Бұл орайда әсіресе энергетикалық ресурстардың мәні зор.
Үйреншікті, қазба отындарды жағу әдісімен жұмыс істейтін жылу энергетика
нысандарымен қатар балама энергия көздерін игеруге көп назар аударылып
келеді. Осындай балама көздердің қатарына таулы аймақтардағы арынды
өзендердің энергиясын игеруде жатады. Қазақстан су ресурстарына тапшы
елдердің бірі,дегенмен әліде энергетикалық ресурстар мол, игерілмеген шағын
өзендер бар, олардың көпшілігі Қазақстанның Оңтүстігіндегі, Оңтүстік
Шығысындағы, Шығысындағы таулы аймақтарда орналасқан. Соңғы 4-5 жылдың
бірнеше шағын су электр станциялары іске қосылды, тағы бірнешеуін іске қосу
жоспарланған.
Алматы облысының Райымбек ауданында орналасқан Шарын өзені
энергетикалық потенциалы өте жоғары болып есептелетін өзендердің бірі.
Өзеннің осындай мүмкіндіктерін қажетке асыру өткен ғасырдың 60-70
жылдарынан бері әр түрлі деңгейлерде талқыланып келген. Тек 1985 жылы ғана
сол жылы іске асырыла бастады. Бірақ бәрімізге белгілі саяси және
экономикалық өзгерістерге байланысты жоба іске аспай қалған болатын.
2007жылдан бастап жоба қайта қолға алынып, құрылыс жұмыстары қауырт жүріп
жатыр.
Су электр станциялары және солармен сабақтас су қоймалары бірқатар
экологиялық проблемалар туындататыны белгілі. Соның ішінде құнарлы егістік,
шабындық, жайылымдық жерлердің су астында қалуы, су қоймасынынң жағалауының
сазданып батпаққа айналуы, өзеннің гидрологиялық режимінің өзгеруі, өзен
аңғарының өсімдіктер және жануарлар әлемінің түбегейлі өзгерістерге ұшырауы
барлық су электр станцияларына тән құбылыс. Шарын өзеніндегі Мойнақ су
электр станциясының және оны қоректендіруші Бестөбе су қоймасының жобалаған
кезде жоғарыда айтылған, туындауы ықтимал өзгерістер қандай дәрежеде
ескерілгені көпшілікке беймәлім.
Бітіру жұмысында біз осындай өзгерістердің кейбіреулерін зерттеп,
түсінуге талпындық.
Жұмыстың мақсаты: Шарын өзені аңғарының ортаңғы және төменгі бөлігінің
жануарлар және өсімдіктер әлеміндегі ықтимал өзгерістерге баға беру.
Міндеттері: 1. Шарын өзені бассейнінің физикалық-географиялық
ерекшеліктерімен танысу.
2. Шарын өзенінің гидрологиялық
ерекшеліктерімен танысу.
3. Әдеби деректер бойынша Шарын өзені
аңғарының өсімдіктер және жануарлар әлемінің құрамы мен танысу.
4. Өзеннен алынған су үлгілері бойынша өзен
суының ауыр металдармен ластану деңгейін анықтау.
5. Өзен арнасынан жинап алынған жәндіктердің
денесінде ауыр металдардың жинақталу дәрежесін зерттеу.
1. .1Су электр станцияларының экономиканы шұғыл түрде электр қуатымен
жабдықтаудағы үлесі
Су электр станцияларының (ГЭС) мемлекеттің энергетикалық балансындағы үлесі
негізінен электрдің гидроэнергетикалық потенциалымен анықталады. Ірі
өзендер ағыны өтетін таулы елдерде (мысалы Қырғызстан, Тәжікістан) ГЭС-дің
үлесі басым 70-80% жетуі мүмкін. Бұрынғы КСРО-да 11% ға жуық болған. Дүние
жүзі бойынша қазіргі кезде олардың үлесі атом энергетикасының дамуына
байланысты төмендеп келеді. Келешекте 5%-дан аспайды деген пікір бар
(Реймерс...). Сонымен қатар, гидроэнергетикалық ресурстарын жеткілікті
дәрежеде игермеген мемлекеттер ГЭС-тер құрылысын әлі де жалғастырып жатыр.
Шарын өзеніндегі Мойнақ ГЭС-інің құрылысы соның бір мысалы.
1.1.2Су электр станцияларының басқа энергия көздерінен артықшылықтары
Су энергисы энергияның қалпына келетін, табиғи жолымен толықтырылып
отыратын трлерінің қатарына жатады, демек сарқылмайтын энергия көзі болып
есептеледі. Бұл саланың тағы бір артықшылығы, құрылыс жұмыстары аяқталған
соң қоршаған ортаны ластамайды, демек "Таза" энергия көздеріне жатады.
Шаруашылықтың өзгеру салаларымен ұштастырған жағдайда, мысалы суармалы егін
шаруашылығы, ашық-тоған шаруашылығы, рекреация, экологиялық туризм болып
бөлінеді, қосымша пайда табуға мүмкіндік береді.
1.1.3 Су электр станцияларының табиғатқа тікелей және қосалқы әсерлері
Су электро станцияларының тиімді жұмыс істеу үшін биік бөгендер
орнататын, судың деңгейін көтеруге тура келеді. Нәтижесінде көлеміндегі әр
түрлі , үлкенді-кішілі су қоймалары пайда болады. Бұл өз кезегінде бір
қатар жағымсыз өзгерістерге әкеліп соғады.
1. Су қоймасы айдынынан булану арқылы көп мөлшерде су шағымдалады. Мысалы
Бұқтырма су қоймасынан жыл сайын 1,5 км³ су, Қапшағай су қоймасынан 1,0 км³
су буланады.
2. Су қоймасы өзенінің аңғары мен жайылмасында орналасатындықтан құнарлы
егістік, шабынды, жайылымдық жерлер, ормандар, ойпаттар су астында қалады.
Сол территориялардағы эко жүйелердің өнімі жоғалады.
3. Су қоймасының табанын органикалық заттардан тазартылмағандықтан судың
сапасы төмендейді, кейде судың борсып гидробионттардың қырылып қалуы
мүмкін.
4. Су қоймасының жағалауы сазданып батпақтанады, нәтижесінде маса, сона
сияқты қансорғыш жәндіктердің күрт артуы ықтимал.
\
1.2.1 Мойнақ су электр станциясының жобалану және құрылыс тарихы
1980 жылдардың басында "Алматы гидропроект" жобалау институты Шарын
өзеніндегі Мойнақ ГЭС-інің құрылысының жобасын жасады. Осы жоба бойынша
1985 жылы Алматы облысында Райымбек ауданында Мойнақ ГЭС-ы мен Бестөбе су
қоймасының құрылысы басталды. Бірақ 1992 жылы қаржы болмағандықтан құрылыс
тоқтатылды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 09.04.1999 жылы №384
"2030 жылға дейінгі гидроэнергетиканы дамыту жөніндегі", Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 22.02.2005 жылғы №161 "Қазақстан Республикасында
гидроэнергетиканы дамыту жөніндегі қосымша шаралар" және 21.11.2005 жылғы
№1143 "Мойнақ гидроэлектростанциясының салу туралы" қаулыларға сәйкес
"Шарын өзеніндегі Мойнақ ГЭС-інің құрылыс туралы" жобаны әрә қарай
жалғастыру жөнінде шешім қабылданды. "Бірлік АК" АҚ-ның жасалған
26.11.2005 жылғы бас шартқа сәйкес "Казгидро" ЖШС "Шарын өзеніндегі Мойнақ
ГЭС-ы" құрылысының техникалық-экономикалық негіздемесін (ТЭН) жасады. ТЭН
жасауға негіз болған Қазақстан Республикасының Үкіметінің 22.02.2005 жылғы
№161 ... ... ... және 18.01.2005 жылғы №17-24007-207 Премьер-министрдің
хаттамасына негіз болды.
Мойнақ ГЭС-і өндірген электр қуаты Қазақстанның Оңтүстік
облыстары, соның ішінде Алматы қаласы пайдаланатын болады. Жоба 4 жылда
орындалуы тиіс. Мойнақ ГЭС-ін салу барысында пайда болған инфрақұрылым
нысандары
байланысты электр және байланыс желілірі көпірлер аймақтың транспорттық
және ақпараттық жабдықталуын жақсартты, экономикасының қарқынды дамуына
себебін тигізеді. ГЭС құрылысында 1000-нан астам адам еңбек етсе,
станцияны пайдалануға 130 адам қажет, бұл өз кезегінде жергілікті
тұрғындарды жұмыспен қамту мәселесі біршама жұмсартады. Станцияда жұмыс
істеу үшін жергілікті мамандар даярланады.
ГЭС бөгендік- деривациялық схема бойынша жобаланған, оның
құрамына:тас-үйінді, биіктігі 94м плотина,ұзындығы 9 км деривациялық
тоннель, су қабылдау-су төгу құрылымдары, ГЭС ғимараты кіреді. Жоба бойынша
ГЭС-тің қуаты 300МВб, жылдық орташа өнімділігі 1,27 млрд квт.сағат ГЭС
плотинасынан жоғары Бестөбе су қоймасы пайда болады, су басу ауданы 10км²,
су қоймасының ұзындығы 16км-ге жуық, ені 0,5км дейін, толық сыйымдылығы
238млн м³, пайдалы сыйымдылығы 198млн м³ келешекте Мойнақтан төменңрек тағы
бір ГЭС салынбақшы, ол контррегулятор қызметін атқарады. Жоба Қазақстанның
Даму банкі (50млн$) және Қытайдың Даму банкі (200млн$) берген несиелер
есебінен іске асырылады. ГЭС құрылысының толық құны 328,8млн$ деп
есептелген.
2. Зерттелетін аймақтың физико-географиялық сипаттамасы
2.1 Шарын өзенінің гидрологиясы мен гидрографиясы
Шарын өзенінің бассейінінің ауданы 14000 км2 асады, оның 6930 км2
Қазақстан Республикасының Алматы облысында 8260 км2 орналасқан [1].Өзеннің
ірі салаларына Темірлік, Шет-Мерке, Орта-Мерке, Кеңсу, Қарқара, Кеген тағы
басқалары жатады.
Шарын өзені өз бастауын Кетмен жоталарының оңтүстік бөлігінен ағып
шығатын Шалкедесу және Теріскей Алатаудан басталатын Қарқара өзендерінен
алады. Жоғарғы бөлігі ол кезінде тау көлі болған, қазір Шарын өзені
бастауының далаларына айналған кең көлемді, батпақты аумақтан ағып өтеді.
Төмендей келе өзен терең шатқал арқылы солтүстікке қарай ағып, Іле өзеніне
келіп құяды. Ол Іле өзеніне келіп құятын суы мол ірі салалардың бірі. Шарын
өзенінің бірнеше атауы бар: ол жоғарғы бөлікте Шалкедесу, Қарқара, Кеген
деген атқа ие, ал орта бөлігінен бастап Шарын өзені деп аталады. Бұл
өзеннің жалпы ұзындығы 1972 км тең және 72 саласы бар. Олар әртүрлі
гидрографиялық көрсеткіштері бойынша 3-кестеде сипатталған. [2]
Шарын өзенінің негізгі салаларының гидрографикалық сипаттамасы.
Кесте 3
Өзендердің аты Құятын жері Ұзындығы, км Еңіс,%
Шарын Іле 170 7.7
Шарын-Кеген Іле 346 3.9
Шалкедесу Жоғалады 50 20
Қарқара Шарын 65 20
Кеңсу Шарын 43 40
Орта-Мерке Шарын 34 59
Шет-Мерке Шарын 34 47
Темірлік Шарын 58 35
Шарын өзенінің суы Күнгей Алатауының қарымен толығады. Ол қыста 12.8%,
көктемде 33.8%, жазда 31.1%, күзде 19.3% ағысқа ие [3].
Өзеннің су жинау ауданы – 7310 км2. Бассейіндегі мұздықтардың саны-20, ал
ауданы – 2.4 км2, ал бассейннің қату коэффициенті – 0.0003м [4].
2.2 Шарын өзені бассейнінің климаттық ерекшеліктері.
Шарын өзені бассеинінің климаты континентальды. Мұның себебі Тянь-Шань
тауларының ылғал көзі – Атлант мұхитынан біршама арақашықтықта
орналасқанына байланысты. Сонымен қатар бассейннің климаттық жағдайы іле
бассейнінің басқа аймақтармен салыстырғанда құрғақ.
Бассейн территориясының интенсивті күн радиациясы тән. Радиацияның жылдық
ағыны жазық аудандарда 135-150 ккалкв. см, ал тау етегімен таулы
аймақтарда бұлттылықтың жоғары болуына байланысты радиация ағыны 125-
130ккалкв.см азаяды. [5]
Температура және жауын-шашын режиміне байланысты бассейннің 4 климаттық
деңгейін ажыратуға болады:
1. Жазықтық белдеу Іле өзенінің сол жақ жағалауынан тау етегіне 700
метрге дейінгі территорияны қамтиды. Қысы суық, жазы ыстық, әрі
құрғақ, яғни континентальды.
2. Тау етегі белдеуі 700 ден 1500 метрге дейінгі территорияны алып
жатыр. Төмен континентальдығы және төмен температура
тербелістерімен айқындалады.
3. Тау ішілік белдеу абсолютті биіктігі 1200-1500 мертге жететін
Шалкедесу, Кеген, Қарқара қазандығымен Жалаңаш жазығының батыс
бөлігін қамтиды. Климаты континентальды.
4. Тау белдеуі 1500 метр биік территорияны қамтиды. Климаты анық
көлденең зоналы.
Атмосфералық жауын-шашын бассейн территориясында тегіс түспейді. Оның
негізгі себебі физико-географиялық жағдайларға және бедерінің формасы мен
жартастардың экспозициясына байланысты. Қордағы су қоры 30мм-ден аспайды.
Ауа ылғалдылығы. Жылдық суық мезгілінде ауаның ылғал ұстағыштығы төмен,
ал булармен қаныққандығы жоғары болады. Жаз айларында бұл қатынас керісінше
өзгереді. Ауаның жылдық абсолюттік орташа ылғалдылығы жазық аймақтарда 5-
5.5мб-дан 7.3мб-ға дейін өзгереді, ал таулы аудандарда абсолютті биіктіктің
жоғарылауына байланысты орташа есеппен 6мб-3.5 мб-ға дейін азаяды. [4,6]
2.3 Аймақтың топырақ жамылғысы және биотасы
Өсімдік-топырақ жамылғысының жиынтығы бассейннің геоморфологиялық,
геологиялық және климаттық жағдайларының әртүрлілігімен сипатталады.
Топырақ пен өсімдік жамылғысы биіктік белдеу бойынша аздап өзгереді. Осыған
байланысты бассейн территориясын бірнеше биіктік белдеуге бөлуге болады:
Биік таулы белдеу (3000 метрден жоғары). Территорияда өсімдік жамылғысы
аз, кей жерлерде тіпті кездеспейді. Тастар мен жартастарда балдырлар мен
қыналар кездеседі. Төменірек тау-шалғынды топырақтарда альпілік
шалғындықтардың фрагменттері таралған. Сонымен қатар қыналар мен мүктер де
бар. Жануарлар әлеміне келетін болсақ, бұл аймақта кемірушілерден
тышқандар, суырлар, құстардан-жартас кептері, альпілік галка, сұр құр
тіршілік етеді.
Орта таулы биіктік белдеу 3000-2200 метрлік абсолюттік биіктікті
қамтиды. Бұл белдеудің жоғарғы бөлігінің күңгірт тау-шалғынды топырағында
альпілік және субальпілік шалғындар, күңгірт түсті шымды топырағында
аршалар өседі. Одан төмен шыршалы орман орналасқан.Жануарлар әлемі біршама
алуантүрлі. Мұнда борсық, қабан, үй және орман тышқандары, суыр, тоқылдақ,
жапалақ, үкі тағы басқа жануарлар кездеседі.
Төменгі биік белдеуге 2200-1600 метр абсолюттік биіктік тән. Топырағы-
тау қара топырағы және қызғылт. Өсімдік жамылғысы ақселеу, бетеге және
астық тұқымдас - әртүрлі шөпті шалғын. Берілген белдеудің жануарлар
әлемінің көпшілігін бауырымен жорғалаушылар құрайды. Сонымен қатар қасқыр,
түлкі, борсық ал құстардан құр, орман кептері, қырғауыл тағы басқалары
тіршілік етеді.
Келесі белдеуге шөл-далалы зона кіреді (1600 метрден төмен). Бұл
белдеуге сұр-құба топырақта өсетін өсімдіктерге жусан, тасбұйырғын және
астық тұқымдастар тән. Дала тасбақасы, тышқан және құстардан қараторғай
кездеседі.[6]
2.4 Шарын өзенінің суының ауыл шаруашылығы және энергетика мүдделері
үшін пайдалануы
Бассейн аймағында елді-мекендер орналасқандықтан өзен суы суармалы егін
шаруашылығында кеңінен қолданылады. Шарын макрогеосистемасында суармалы 6
массив бар. Олар: Шалкедесу, Қарқара, Бестөбе, Ұзынбұлақ, Жалаңаш және
Шарын өзенінің дельтасы. Суармалы жерлердің көлемі 2005 жылы Шалкедесуда
7.6 мың га-дан 12.68 мың га-ға, Қарқарада 3.82 мың га-дан 11.71 мың га-ға
ал Шарын өзені дельтасында 18.65 мың га-дан 45.77 мың га-ға дейін
жоғарлайды деп болжануда.[7] Сонымен қатар өзендегі су қорын энергетика
көзі ретінде қолдануға болады. Шарын өзені бассейнінің су энергетикалық
потенциалын (Казгипроводхоздың анықтауы бойынша) 4-кестеден көруге болады.
Шарын өзені бассейнінің су энергетикалық ресурстары
Кесте 4
Есептелген Өзендердің Жалпы потенциалды су
Бассейн атыөзендердің жалпы энергетикалық қоры
саны ұзындығы,км
Күштілігі,мың. Энергия, млн.
Квт. Квт.сағжыл
Шарын 69 1739 730 6392
Кестеден көріп отырғанымыздай Шарын өзені бассейнінің су энергетикалық
потенциалы жоғары әсірісе таудан шыққанға дейінгі орта ағысында байқалады.
Өзенде су электр станцияларының құрылысы жүргізітін бөліктер бар, бірақ
олар казіргі кезде толығымен қолданылмай отыр.(28) Негізінде 4 су электр
станциясын салу жоспарланған(20.28). (5 кесте)
Шарын өзенінде салуға жоспарланған су электр станциялары
Кесте 5
Су тарату Орташа су шығыны, Ағыс көлемі, Ағыс модулі,
жүйесінің деңгейі м3сек млн*м3 лсек, км2
Бестөбе 28,0 883 5,45
Мойнақ 28,8 908,4 5,42
Ақтоғай 32,9 1037,7 5,35
Мойынтоқай 35,6 1122,8 4,78
3. Шарын бассейініндегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар
Шарын өзені аңғарының ортаңғы және төменгі ағысында ерекше
қорғалатын бірқатар табиғи нысандар бар. Соларды кешенді түрде қорғау үшін
2004 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 23 ақпандағы
қаулысына сәйкес Шарын мемлекеттік Ұлттық табиғи саябағы құрылған. Қосымша
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылдың 6 ақпанындағы №121 қаулысына
сәйкес саябақ территориясы 93150га-дан 127050 га-ға дейін кеңейтілді.
Саябақ құрамына 3-тік дәуірден сақталып қалған Шарын шаған орманы, Шарын
шатқалындағы "Қызыл қамал сайы" және "Кіші бұғыты" тауларының шығыс бөлігі
кіреді. Шарын шаған аумағында Қызыл кітапқа енген соғды шағанын қорғалады.
Кіші бұғыты тауларында Қызыл кітапқа енген қарақұйрық, таутеке, ителгі
сияқты жануарлар түрлері құрылады. Қызыл қамал сайында релиев түзілу
процесстерін жарқын сипаттайтын айырықша геоморфологиялық құрылымдар
қорғалады.
Ұлттық саябақ территориясында 92 тұқымдастыққа және 436
туыстастыққа жататын жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің 1000-ға жуық түрі
кездеседі. Жануарлар әлеміне келсек балықтардың 10 түрі, қосмекенділердің 4
түрі, баурымен жорғалаушының 10 түрі, құстардың 236 түрі, сүтқоректілердің
47 түрі кездеседі.
4. Зерттеу әдістері
4.1 Судағы ауыр металдарды анықтау әдістері
Қоршаған ортадағы дәлірек айтқанда топырақтағы, өсімдіктегі, судағы
және тағы басқа ауыр металдарың мөлшерін анықтаудың бірқатар әдістері бар.
Эмиссиялық әдіс
Эмиссиялық әдіс- металдарды анықтаудың жалынды фотометриялық әдісі,
онда тотықтырғыш және жанғыш газ (ацетиленпропан) орналасқан. Талдауға
алынған ерітіндінің өте ұсақ тамшыларынан құралатын аэрозольді газ
жолындағы атомдар эмиссиясына негізделген. Жоғарғы температура әсерінен
металдардың оңай иондалатын атомдары белгілі толқын ұзындығы бар
сәулелерді шығара бастайды. Сәулелену екпінділігіне байланысты ерітіндідегі
элемент мөлшерін анықтауға мүмкіншілік бар.
Жалынды-фотометрия әдісі сілтік немесе сілтілі емес топырақ элементін
анықтауға қолданылады. Осы әдіс арқылы рубидий, цезий, стронцийді анықтауға
болады. Әдістің кемшіліктері аспаптың көрсетужолының температураға
тәуелділігі, көрші спектор сызығының таңылуы. Осы жерде белгілі элементті
анықтау үшін басқа элементтің кедергі келтіруі мүмкін (оның
концентрациясынан анағұрлым жоғары болған кезде).
Поляграфиялық әдіс
Элементтерді және олардың концентрациясын поляграфиялық әдіспен анықтау
поляризациялық қисықтарды зерттеуге байланысты. Олар ертінділерді
электролиздеу кезінде алынады, бйында эхлектрді қалпына келтіретін және
электр тотықтырғыш заттары бар. Бұл жағдай арнаулы электродтарды қолдану
арқылы іске асады.
Поляграфияға іс жүзінде металдардың барлық иондары бой ұрады.
Артықшылығы: біріншіден,ерітінді құрамындағы алдын-ала бөлінбеген қатарынан
бірнеше элементтерді аналитикалық жолмен анықтауға мүмкіншілік береді;
екіншіден, бір үлгіні қайта пайдалану арқылы қайталанған анықтауларды
жүргізіп ала беруге болады32.
Радиометриялық әдіс
Бірқатар ауыр металдардың ыдырау негізінде пайда болған ауыр металдар
мен радионуклеотидтердің радиоактивтілігі бар. Олардың қатарына уранды,
торийді, лаптонидтерді және рубидийді жатқызуға болады. Бұл элементтердің
радиоактивтілігі олардың атомдарының ұсақ бөлшектер мен кванттарға ыдырау
сәтінде энергия бөлу арқылы айқындалады. Радиоактивті ауыр металдарға
сәуле шығарудың барлық түрлері жатады: альфа, бетта, гамма және нейтрондық
сәулелер. Табиғи радиоактивті элементтердің үлкен жартылай ыдырау кезеңі
бар, сонымен қатар олардығ сәуле бөлу екпінділігі өте төмен. Олардың табиғи
минералдарда жоғарғы концентрациясы ешқашан құрылмайды, оларға топырақта,
суларда және атмосферада шашырап тараушылық тән. Ал бұл сәулеленудің сандық-
сапалық қасиетін анықтауда біршама қиыншылықтар туғызады[8].
Активациялық талдау
Әр түрлі органикалық және бейорганикалық ортада ауыр металдардың өте
аз мөлшерін анықтауда осы әдісті қолданады. Бұл әдістің мәні мынада:
талдауға түсетін үлгіні біршама уақыт жоғарғы кинетикалық энергиясы бар
элементарлы бөшектердің сәулелері болуы мүмкін. Сәулелену кезінде
реакциялардың белсенділігі жоғарлайды.
Рентгено-флуоресценттік әдіс
Бұл әдістің біршама артықшылығы бар. Талдаудың алдында үлгіні ерітуді
қажет етпейді, үлгілерді көптеп пайдаланбайды, үлгінің химиялық құрамын
өзгертпейді, бұл жағдай бір үлгі түрін бірнеше рет пайдаланып талдауға
мүмкіншілік береді.
Кемшілігі басқа қарастырылған әдістермен салыстырғанда сезімталдық
қасиеті төмен. Әдістің негізінде рентгендік сәулелердің әсерінен
электрондарды қоздыру қажеттілігі жатыр. Рентгено-флуоресценттік тадаудың
алдында үлгіні мұқият ұнтақтау қажет.
\
4.2.1 Атомдық-абсорбциялық әдіс
Атомдық-абсорбциялық спектрометрия еркін атомдардың жарықты сіңіруіне
негізделген элементтер құрамын анықтайтын анатомиялық әдіс.
Атомдардың әртүрлі формадағы энергиямен қарым-қатынасы үш
спектроскопиялық құбылыстардың бір-бірімен тығыз байланысында айқындалады.
Бұл әдістің ерекше маңыздылығы лабораториялық талдау техникасымен
дәлелденген. Алғашқы атомдық сіңіруді бақылауды 1802 жылы Волластон
жүргізіді. Ол күн спектрінен қарқошқыл сызықтарды анықтаған, бұл соңынан
фрагофер деген атаққа ие болды. Кейіннен Киргоф пен Бузен 1860 жылы мынадай
жағдайды анықтады: эмиссия және сіңіру кезінде бақыланған атомдық спектрлер
жоғарғы селективті талдау әдісінің жаңа негізі болуы мүмкін деп көрсетті.
Сол кезеңнен бері химиялық техника өзінің ең жоғарғы дамуына ие болды.
Эмиссиялық техника таолдау мақсатына арналып жасалған аспаптар өздерінің
күрделілігі жағынан қарапайым фильтрлік жалынды фотометр формасынан 20-30
сек аралығында бір үлгі түрінен 20-30 элементтерді анықтауға мүмкіншілік
беретін аспапқа дейін түрленуге болады. Мұндай жетістігі бар аспаптар 1950
жылы пайда болды. Прибордың құрал-жабдықтарының жетілгендігі және
резонанстық сәулелену көзінің жетік түрінің дамуы бұл әдіспен периодтық
жүйенің барлық элементтерін анықтауға болады [9].
4.2.2 Қондырғының құрылымдық үлгісі
Атомдық –абсорбциялық спектрометрия әдісімен өлшеу үшін сол
эксперименттік қондырғымен анықталатын элементті атомдық күйіне келетіндей
етіп орналастыру қажет. Элементтің резонанстық сәулесі алынған атомдық бу
қабатының сіңірген сәулесінен толқын ұзындығын ғана сезеді, ал детекторда
тіркелген басқа жарық сәулелерінің үлгісі төмедейді, сөйтіп олардың өлшеу
сезгіштігін азайтады.
Атомдық –абсорбциялық спектрометрияның құрылымдық үлгісі 1-суретте
берілген. Анықталатын элементтің бір бағытта сызықта спектрін шығарып
тұрған жарық көзін жалын арқылы өткізеді, оған анықталатын элементтің
аэрозоль ерітіндісін жіңішкелеп бүркеді. Спектр аймағына сәйкес орналасқан
өлшенетін резонанстық сызықты монохроматордың көмегімен айқындайды.
Айқындалған сызықтық сәуле фотоэлекторлық детекторға бағытталады, көбінесе
фотокөбейткішке, сосын шығатын сызықтық белгі күшейтілгеннен гальвонометрде
сандық көрсеткіші бар вольтметрде немесе телетайпта тіркеуге алынады.
(Талданатын үлгіні бүркігенге дейін және жалынға бүркілген әтінде).
Бұл аралықта екі өлшемнің айырмашылығы абсорбция өлшемі болып табылады
және анықталатын элементтің де өлшеміне сәйкес. Атомизатордағы (жалындағы)
қоздырылған атомдар сәулесіндегі айқындалатын белгіні аластау үшін алғашқы
жарық көзін 50 немесе 100 Гц
жиілікке ауыстырады. Ал күшейтккіш қызметін жиілік дәлдігіне туралайды,
осының арқасында тұрақты құраушы белгіні жалынның өзіне тән сәуле шығаруына
байланыстырып алуға мүмкіндік туады.
Анықталатын элементтің концентрациясы мен сіңірулердің өлшенетін деңгей
аралығындағы байланыс калиберлеу процесі кезінде қалыптасады. Теория
жағынан алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Ботаника және экология кафедрасы
Бітіру жұмысы
МОЙНАҚ СУ ЭЛЕКТР СТАНЦИЯСЫ САЛЫНУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ШАРЫН ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ
ТАБИҒАТЫ МЕН ЖАНУАРЛАРЫ ӘЛЕМІНДЕ БОЛУЫ ЫҚТИМАЛ ӨЗГЕРІСТЕР
Орындаған
4 курс студенті _________________________Сопабаев Ч.Б.
Ғылыми жетекші
б.ғ.к., доцент ________________________ Кошкимбаев Қ.С.
Норма бақылаушы______________________ Билялова Г.Ж.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ____________________ Айдосова С.С.
б.ғ.д., профессор
Алматы,2010
Реферат
Мойнақ су электр станциясы салынуына байланысты Шарын өзені
аңғарының табиғаты мен жануарлар әлемінде болуы ықтимал өзгерістер
тақырыбына жазылған бітіру жұмысы 29 және Әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыста №5 кесте, №1 сурет бар. Пайдаланылған әдебиеттер тізіміне
№48 еңбек кірген.
Жұмыста өзен суындағы және су жәндіктерінің денесіндегі ауыр
металдардың мөлшері, Мойнақ су электр станциясының өзен аңғарының
табиғатына әсері зерттелген.
Кілттік сөздер: өзен аңғары, су қоймасы, өзеннің гидрологиялық
режимі, ауыр металдар, экожүйе.
Глоссарий
Өзен аңғары - өзеннің арнасын, өзен жайылмасын және өзен
жайылмасынан жоғары орналасқан террасаларды қамтитын, өзен бассейнінің
бөлігі.
Жасанды су қоймасы - көлденең бөгет (дамба) тұрғызу арқылы өзен
ағысын бөгеу нәтижесінде пайда болған жасанды көл.
Өзеннің гидрологиялық режимі – жыл бойында өзен арнасындағы судың
өзгеру ерекшеліктері.
Ауыр металдар – атомдық масасы 40-тан жоғары, тығыздығы 8000
кгм3–тен жоғары металдар. Ауыр металдарға алтын, күміс, платина сияқты
асыл металдар жатпайды.
Экожүйе – заттек және энергия алмасуы негізінде өзара байланыста
болатын организмдер қауымдастығы және солардың тіршілік ету ортасы.
Мазмұны
Кіріспе
1.Әдебиетке шолу
1.1.1.Су электр станцияларымен экономиканы шұғыл түрде
электр қуатымен жабдықтаудағы үлесі
1.1.2. Су электр станцияларының басқа энергия көздерінен артықшылығы
1.1.3. Су электр станцияларының табиғатқа тікелей және қосалқы әсерлері
1.2.1. Мойнақ су электр станциясының жобалану және құрылыс тарихы
2. Зерттелетін аймақтың физикалық-географиялық сипаттамсы
2.1.1. Шарын өзенінің гидрологиясы және гидрографиясы
2.1.2. Шарын өзені бассейнінің климаттық ерекшеліктері
2.1.3. Аймақтың топырақ жамылғысы мен биотасы
2.1.4. Шарын өзенінің суының ауыл шаруашылығы және энергетика мүдделері
үшін пайдалануы
3. Шарын бассейініндегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар
4. Зерттеу әдістері
4.1. Судағы ауыр металдрады анықтау әдістері
4.2.1. Атомдық-абсорбциялық әдіс
4.2.2. Қондырғының құрылымдық үлгісі
4.2.3. Басқа зерттеу әдістерінен ерекшелігі
4.2.4. Калибрлі және реактив ерітінділерін дайындау
5. Зерттеу обьектілірінің үлгілерін жинау, оларды дайындау, талдау
5.1. Су үлгілерін алу
5.2. Су жәндіктерінің үлгілірін жинау және ріктеу
5.3. Су үлгілерін талдауға дайындау
5.4. Су жәндіктерін талдауға дайындау
5.5. Үлгілерді талдау материалдары
6. Талдау нәтижелері
7. Талдау нәтижелерін талқылау
7.1.Су құрамындағы ауыр металдардың мөлшері
7.2.Жәндіктерінің денесіндегі ауыр металдардың мөлшері
7.3. Алынған нәтижелерді талқылау
8. Шарын өзені эко жүйесінің қазіргі жағдайы және ықтимал өзгерістер
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі кезде адамзат игерілуі мүмкін русурстардың барлығын іске жаратуға
ұмтылуда. Бұл орайда әсіресе энергетикалық ресурстардың мәні зор.
Үйреншікті, қазба отындарды жағу әдісімен жұмыс істейтін жылу энергетика
нысандарымен қатар балама энергия көздерін игеруге көп назар аударылып
келеді. Осындай балама көздердің қатарына таулы аймақтардағы арынды
өзендердің энергиясын игеруде жатады. Қазақстан су ресурстарына тапшы
елдердің бірі,дегенмен әліде энергетикалық ресурстар мол, игерілмеген шағын
өзендер бар, олардың көпшілігі Қазақстанның Оңтүстігіндегі, Оңтүстік
Шығысындағы, Шығысындағы таулы аймақтарда орналасқан. Соңғы 4-5 жылдың
бірнеше шағын су электр станциялары іске қосылды, тағы бірнешеуін іске қосу
жоспарланған.
Алматы облысының Райымбек ауданында орналасқан Шарын өзені
энергетикалық потенциалы өте жоғары болып есептелетін өзендердің бірі.
Өзеннің осындай мүмкіндіктерін қажетке асыру өткен ғасырдың 60-70
жылдарынан бері әр түрлі деңгейлерде талқыланып келген. Тек 1985 жылы ғана
сол жылы іске асырыла бастады. Бірақ бәрімізге белгілі саяси және
экономикалық өзгерістерге байланысты жоба іске аспай қалған болатын.
2007жылдан бастап жоба қайта қолға алынып, құрылыс жұмыстары қауырт жүріп
жатыр.
Су электр станциялары және солармен сабақтас су қоймалары бірқатар
экологиялық проблемалар туындататыны белгілі. Соның ішінде құнарлы егістік,
шабындық, жайылымдық жерлердің су астында қалуы, су қоймасынынң жағалауының
сазданып батпаққа айналуы, өзеннің гидрологиялық режимінің өзгеруі, өзен
аңғарының өсімдіктер және жануарлар әлемінің түбегейлі өзгерістерге ұшырауы
барлық су электр станцияларына тән құбылыс. Шарын өзеніндегі Мойнақ су
электр станциясының және оны қоректендіруші Бестөбе су қоймасының жобалаған
кезде жоғарыда айтылған, туындауы ықтимал өзгерістер қандай дәрежеде
ескерілгені көпшілікке беймәлім.
Бітіру жұмысында біз осындай өзгерістердің кейбіреулерін зерттеп,
түсінуге талпындық.
Жұмыстың мақсаты: Шарын өзені аңғарының ортаңғы және төменгі бөлігінің
жануарлар және өсімдіктер әлеміндегі ықтимал өзгерістерге баға беру.
Міндеттері: 1. Шарын өзені бассейнінің физикалық-географиялық
ерекшеліктерімен танысу.
2. Шарын өзенінің гидрологиялық
ерекшеліктерімен танысу.
3. Әдеби деректер бойынша Шарын өзені
аңғарының өсімдіктер және жануарлар әлемінің құрамы мен танысу.
4. Өзеннен алынған су үлгілері бойынша өзен
суының ауыр металдармен ластану деңгейін анықтау.
5. Өзен арнасынан жинап алынған жәндіктердің
денесінде ауыр металдардың жинақталу дәрежесін зерттеу.
1. .1Су электр станцияларының экономиканы шұғыл түрде электр қуатымен
жабдықтаудағы үлесі
Су электр станцияларының (ГЭС) мемлекеттің энергетикалық балансындағы үлесі
негізінен электрдің гидроэнергетикалық потенциалымен анықталады. Ірі
өзендер ағыны өтетін таулы елдерде (мысалы Қырғызстан, Тәжікістан) ГЭС-дің
үлесі басым 70-80% жетуі мүмкін. Бұрынғы КСРО-да 11% ға жуық болған. Дүние
жүзі бойынша қазіргі кезде олардың үлесі атом энергетикасының дамуына
байланысты төмендеп келеді. Келешекте 5%-дан аспайды деген пікір бар
(Реймерс...). Сонымен қатар, гидроэнергетикалық ресурстарын жеткілікті
дәрежеде игермеген мемлекеттер ГЭС-тер құрылысын әлі де жалғастырып жатыр.
Шарын өзеніндегі Мойнақ ГЭС-інің құрылысы соның бір мысалы.
1.1.2Су электр станцияларының басқа энергия көздерінен артықшылықтары
Су энергисы энергияның қалпына келетін, табиғи жолымен толықтырылып
отыратын трлерінің қатарына жатады, демек сарқылмайтын энергия көзі болып
есептеледі. Бұл саланың тағы бір артықшылығы, құрылыс жұмыстары аяқталған
соң қоршаған ортаны ластамайды, демек "Таза" энергия көздеріне жатады.
Шаруашылықтың өзгеру салаларымен ұштастырған жағдайда, мысалы суармалы егін
шаруашылығы, ашық-тоған шаруашылығы, рекреация, экологиялық туризм болып
бөлінеді, қосымша пайда табуға мүмкіндік береді.
1.1.3 Су электр станцияларының табиғатқа тікелей және қосалқы әсерлері
Су электро станцияларының тиімді жұмыс істеу үшін биік бөгендер
орнататын, судың деңгейін көтеруге тура келеді. Нәтижесінде көлеміндегі әр
түрлі , үлкенді-кішілі су қоймалары пайда болады. Бұл өз кезегінде бір
қатар жағымсыз өзгерістерге әкеліп соғады.
1. Су қоймасы айдынынан булану арқылы көп мөлшерде су шағымдалады. Мысалы
Бұқтырма су қоймасынан жыл сайын 1,5 км³ су, Қапшағай су қоймасынан 1,0 км³
су буланады.
2. Су қоймасы өзенінің аңғары мен жайылмасында орналасатындықтан құнарлы
егістік, шабынды, жайылымдық жерлер, ормандар, ойпаттар су астында қалады.
Сол территориялардағы эко жүйелердің өнімі жоғалады.
3. Су қоймасының табанын органикалық заттардан тазартылмағандықтан судың
сапасы төмендейді, кейде судың борсып гидробионттардың қырылып қалуы
мүмкін.
4. Су қоймасының жағалауы сазданып батпақтанады, нәтижесінде маса, сона
сияқты қансорғыш жәндіктердің күрт артуы ықтимал.
\
1.2.1 Мойнақ су электр станциясының жобалану және құрылыс тарихы
1980 жылдардың басында "Алматы гидропроект" жобалау институты Шарын
өзеніндегі Мойнақ ГЭС-інің құрылысының жобасын жасады. Осы жоба бойынша
1985 жылы Алматы облысында Райымбек ауданында Мойнақ ГЭС-ы мен Бестөбе су
қоймасының құрылысы басталды. Бірақ 1992 жылы қаржы болмағандықтан құрылыс
тоқтатылды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 09.04.1999 жылы №384
"2030 жылға дейінгі гидроэнергетиканы дамыту жөніндегі", Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 22.02.2005 жылғы №161 "Қазақстан Республикасында
гидроэнергетиканы дамыту жөніндегі қосымша шаралар" және 21.11.2005 жылғы
№1143 "Мойнақ гидроэлектростанциясының салу туралы" қаулыларға сәйкес
"Шарын өзеніндегі Мойнақ ГЭС-інің құрылыс туралы" жобаны әрә қарай
жалғастыру жөнінде шешім қабылданды. "Бірлік АК" АҚ-ның жасалған
26.11.2005 жылғы бас шартқа сәйкес "Казгидро" ЖШС "Шарын өзеніндегі Мойнақ
ГЭС-ы" құрылысының техникалық-экономикалық негіздемесін (ТЭН) жасады. ТЭН
жасауға негіз болған Қазақстан Республикасының Үкіметінің 22.02.2005 жылғы
№161 ... ... ... және 18.01.2005 жылғы №17-24007-207 Премьер-министрдің
хаттамасына негіз болды.
Мойнақ ГЭС-і өндірген электр қуаты Қазақстанның Оңтүстік
облыстары, соның ішінде Алматы қаласы пайдаланатын болады. Жоба 4 жылда
орындалуы тиіс. Мойнақ ГЭС-ін салу барысында пайда болған инфрақұрылым
нысандары
байланысты электр және байланыс желілірі көпірлер аймақтың транспорттық
және ақпараттық жабдықталуын жақсартты, экономикасының қарқынды дамуына
себебін тигізеді. ГЭС құрылысында 1000-нан астам адам еңбек етсе,
станцияны пайдалануға 130 адам қажет, бұл өз кезегінде жергілікті
тұрғындарды жұмыспен қамту мәселесі біршама жұмсартады. Станцияда жұмыс
істеу үшін жергілікті мамандар даярланады.
ГЭС бөгендік- деривациялық схема бойынша жобаланған, оның
құрамына:тас-үйінді, биіктігі 94м плотина,ұзындығы 9 км деривациялық
тоннель, су қабылдау-су төгу құрылымдары, ГЭС ғимараты кіреді. Жоба бойынша
ГЭС-тің қуаты 300МВб, жылдық орташа өнімділігі 1,27 млрд квт.сағат ГЭС
плотинасынан жоғары Бестөбе су қоймасы пайда болады, су басу ауданы 10км²,
су қоймасының ұзындығы 16км-ге жуық, ені 0,5км дейін, толық сыйымдылығы
238млн м³, пайдалы сыйымдылығы 198млн м³ келешекте Мойнақтан төменңрек тағы
бір ГЭС салынбақшы, ол контррегулятор қызметін атқарады. Жоба Қазақстанның
Даму банкі (50млн$) және Қытайдың Даму банкі (200млн$) берген несиелер
есебінен іске асырылады. ГЭС құрылысының толық құны 328,8млн$ деп
есептелген.
2. Зерттелетін аймақтың физико-географиялық сипаттамасы
2.1 Шарын өзенінің гидрологиясы мен гидрографиясы
Шарын өзенінің бассейінінің ауданы 14000 км2 асады, оның 6930 км2
Қазақстан Республикасының Алматы облысында 8260 км2 орналасқан [1].Өзеннің
ірі салаларына Темірлік, Шет-Мерке, Орта-Мерке, Кеңсу, Қарқара, Кеген тағы
басқалары жатады.
Шарын өзені өз бастауын Кетмен жоталарының оңтүстік бөлігінен ағып
шығатын Шалкедесу және Теріскей Алатаудан басталатын Қарқара өзендерінен
алады. Жоғарғы бөлігі ол кезінде тау көлі болған, қазір Шарын өзені
бастауының далаларына айналған кең көлемді, батпақты аумақтан ағып өтеді.
Төмендей келе өзен терең шатқал арқылы солтүстікке қарай ағып, Іле өзеніне
келіп құяды. Ол Іле өзеніне келіп құятын суы мол ірі салалардың бірі. Шарын
өзенінің бірнеше атауы бар: ол жоғарғы бөлікте Шалкедесу, Қарқара, Кеген
деген атқа ие, ал орта бөлігінен бастап Шарын өзені деп аталады. Бұл
өзеннің жалпы ұзындығы 1972 км тең және 72 саласы бар. Олар әртүрлі
гидрографиялық көрсеткіштері бойынша 3-кестеде сипатталған. [2]
Шарын өзенінің негізгі салаларының гидрографикалық сипаттамасы.
Кесте 3
Өзендердің аты Құятын жері Ұзындығы, км Еңіс,%
Шарын Іле 170 7.7
Шарын-Кеген Іле 346 3.9
Шалкедесу Жоғалады 50 20
Қарқара Шарын 65 20
Кеңсу Шарын 43 40
Орта-Мерке Шарын 34 59
Шет-Мерке Шарын 34 47
Темірлік Шарын 58 35
Шарын өзенінің суы Күнгей Алатауының қарымен толығады. Ол қыста 12.8%,
көктемде 33.8%, жазда 31.1%, күзде 19.3% ағысқа ие [3].
Өзеннің су жинау ауданы – 7310 км2. Бассейіндегі мұздықтардың саны-20, ал
ауданы – 2.4 км2, ал бассейннің қату коэффициенті – 0.0003м [4].
2.2 Шарын өзені бассейнінің климаттық ерекшеліктері.
Шарын өзені бассеинінің климаты континентальды. Мұның себебі Тянь-Шань
тауларының ылғал көзі – Атлант мұхитынан біршама арақашықтықта
орналасқанына байланысты. Сонымен қатар бассейннің климаттық жағдайы іле
бассейнінің басқа аймақтармен салыстырғанда құрғақ.
Бассейн территориясының интенсивті күн радиациясы тән. Радиацияның жылдық
ағыны жазық аудандарда 135-150 ккалкв. см, ал тау етегімен таулы
аймақтарда бұлттылықтың жоғары болуына байланысты радиация ағыны 125-
130ккалкв.см азаяды. [5]
Температура және жауын-шашын режиміне байланысты бассейннің 4 климаттық
деңгейін ажыратуға болады:
1. Жазықтық белдеу Іле өзенінің сол жақ жағалауынан тау етегіне 700
метрге дейінгі территорияны қамтиды. Қысы суық, жазы ыстық, әрі
құрғақ, яғни континентальды.
2. Тау етегі белдеуі 700 ден 1500 метрге дейінгі территорияны алып
жатыр. Төмен континентальдығы және төмен температура
тербелістерімен айқындалады.
3. Тау ішілік белдеу абсолютті биіктігі 1200-1500 мертге жететін
Шалкедесу, Кеген, Қарқара қазандығымен Жалаңаш жазығының батыс
бөлігін қамтиды. Климаты континентальды.
4. Тау белдеуі 1500 метр биік территорияны қамтиды. Климаты анық
көлденең зоналы.
Атмосфералық жауын-шашын бассейн территориясында тегіс түспейді. Оның
негізгі себебі физико-географиялық жағдайларға және бедерінің формасы мен
жартастардың экспозициясына байланысты. Қордағы су қоры 30мм-ден аспайды.
Ауа ылғалдылығы. Жылдық суық мезгілінде ауаның ылғал ұстағыштығы төмен,
ал булармен қаныққандығы жоғары болады. Жаз айларында бұл қатынас керісінше
өзгереді. Ауаның жылдық абсолюттік орташа ылғалдылығы жазық аймақтарда 5-
5.5мб-дан 7.3мб-ға дейін өзгереді, ал таулы аудандарда абсолютті биіктіктің
жоғарылауына байланысты орташа есеппен 6мб-3.5 мб-ға дейін азаяды. [4,6]
2.3 Аймақтың топырақ жамылғысы және биотасы
Өсімдік-топырақ жамылғысының жиынтығы бассейннің геоморфологиялық,
геологиялық және климаттық жағдайларының әртүрлілігімен сипатталады.
Топырақ пен өсімдік жамылғысы биіктік белдеу бойынша аздап өзгереді. Осыған
байланысты бассейн территориясын бірнеше биіктік белдеуге бөлуге болады:
Биік таулы белдеу (3000 метрден жоғары). Территорияда өсімдік жамылғысы
аз, кей жерлерде тіпті кездеспейді. Тастар мен жартастарда балдырлар мен
қыналар кездеседі. Төменірек тау-шалғынды топырақтарда альпілік
шалғындықтардың фрагменттері таралған. Сонымен қатар қыналар мен мүктер де
бар. Жануарлар әлеміне келетін болсақ, бұл аймақта кемірушілерден
тышқандар, суырлар, құстардан-жартас кептері, альпілік галка, сұр құр
тіршілік етеді.
Орта таулы биіктік белдеу 3000-2200 метрлік абсолюттік биіктікті
қамтиды. Бұл белдеудің жоғарғы бөлігінің күңгірт тау-шалғынды топырағында
альпілік және субальпілік шалғындар, күңгірт түсті шымды топырағында
аршалар өседі. Одан төмен шыршалы орман орналасқан.Жануарлар әлемі біршама
алуантүрлі. Мұнда борсық, қабан, үй және орман тышқандары, суыр, тоқылдақ,
жапалақ, үкі тағы басқа жануарлар кездеседі.
Төменгі биік белдеуге 2200-1600 метр абсолюттік биіктік тән. Топырағы-
тау қара топырағы және қызғылт. Өсімдік жамылғысы ақселеу, бетеге және
астық тұқымдас - әртүрлі шөпті шалғын. Берілген белдеудің жануарлар
әлемінің көпшілігін бауырымен жорғалаушылар құрайды. Сонымен қатар қасқыр,
түлкі, борсық ал құстардан құр, орман кептері, қырғауыл тағы басқалары
тіршілік етеді.
Келесі белдеуге шөл-далалы зона кіреді (1600 метрден төмен). Бұл
белдеуге сұр-құба топырақта өсетін өсімдіктерге жусан, тасбұйырғын және
астық тұқымдастар тән. Дала тасбақасы, тышқан және құстардан қараторғай
кездеседі.[6]
2.4 Шарын өзенінің суының ауыл шаруашылығы және энергетика мүдделері
үшін пайдалануы
Бассейн аймағында елді-мекендер орналасқандықтан өзен суы суармалы егін
шаруашылығында кеңінен қолданылады. Шарын макрогеосистемасында суармалы 6
массив бар. Олар: Шалкедесу, Қарқара, Бестөбе, Ұзынбұлақ, Жалаңаш және
Шарын өзенінің дельтасы. Суармалы жерлердің көлемі 2005 жылы Шалкедесуда
7.6 мың га-дан 12.68 мың га-ға, Қарқарада 3.82 мың га-дан 11.71 мың га-ға
ал Шарын өзені дельтасында 18.65 мың га-дан 45.77 мың га-ға дейін
жоғарлайды деп болжануда.[7] Сонымен қатар өзендегі су қорын энергетика
көзі ретінде қолдануға болады. Шарын өзені бассейнінің су энергетикалық
потенциалын (Казгипроводхоздың анықтауы бойынша) 4-кестеден көруге болады.
Шарын өзені бассейнінің су энергетикалық ресурстары
Кесте 4
Есептелген Өзендердің Жалпы потенциалды су
Бассейн атыөзендердің жалпы энергетикалық қоры
саны ұзындығы,км
Күштілігі,мың. Энергия, млн.
Квт. Квт.сағжыл
Шарын 69 1739 730 6392
Кестеден көріп отырғанымыздай Шарын өзені бассейнінің су энергетикалық
потенциалы жоғары әсірісе таудан шыққанға дейінгі орта ағысында байқалады.
Өзенде су электр станцияларының құрылысы жүргізітін бөліктер бар, бірақ
олар казіргі кезде толығымен қолданылмай отыр.(28) Негізінде 4 су электр
станциясын салу жоспарланған(20.28). (5 кесте)
Шарын өзенінде салуға жоспарланған су электр станциялары
Кесте 5
Су тарату Орташа су шығыны, Ағыс көлемі, Ағыс модулі,
жүйесінің деңгейі м3сек млн*м3 лсек, км2
Бестөбе 28,0 883 5,45
Мойнақ 28,8 908,4 5,42
Ақтоғай 32,9 1037,7 5,35
Мойынтоқай 35,6 1122,8 4,78
3. Шарын бассейініндегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар
Шарын өзені аңғарының ортаңғы және төменгі ағысында ерекше
қорғалатын бірқатар табиғи нысандар бар. Соларды кешенді түрде қорғау үшін
2004 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 23 ақпандағы
қаулысына сәйкес Шарын мемлекеттік Ұлттық табиғи саябағы құрылған. Қосымша
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылдың 6 ақпанындағы №121 қаулысына
сәйкес саябақ территориясы 93150га-дан 127050 га-ға дейін кеңейтілді.
Саябақ құрамына 3-тік дәуірден сақталып қалған Шарын шаған орманы, Шарын
шатқалындағы "Қызыл қамал сайы" және "Кіші бұғыты" тауларының шығыс бөлігі
кіреді. Шарын шаған аумағында Қызыл кітапқа енген соғды шағанын қорғалады.
Кіші бұғыты тауларында Қызыл кітапқа енген қарақұйрық, таутеке, ителгі
сияқты жануарлар түрлері құрылады. Қызыл қамал сайында релиев түзілу
процесстерін жарқын сипаттайтын айырықша геоморфологиялық құрылымдар
қорғалады.
Ұлттық саябақ территориясында 92 тұқымдастыққа және 436
туыстастыққа жататын жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің 1000-ға жуық түрі
кездеседі. Жануарлар әлеміне келсек балықтардың 10 түрі, қосмекенділердің 4
түрі, баурымен жорғалаушының 10 түрі, құстардың 236 түрі, сүтқоректілердің
47 түрі кездеседі.
4. Зерттеу әдістері
4.1 Судағы ауыр металдарды анықтау әдістері
Қоршаған ортадағы дәлірек айтқанда топырақтағы, өсімдіктегі, судағы
және тағы басқа ауыр металдарың мөлшерін анықтаудың бірқатар әдістері бар.
Эмиссиялық әдіс
Эмиссиялық әдіс- металдарды анықтаудың жалынды фотометриялық әдісі,
онда тотықтырғыш және жанғыш газ (ацетиленпропан) орналасқан. Талдауға
алынған ерітіндінің өте ұсақ тамшыларынан құралатын аэрозольді газ
жолындағы атомдар эмиссиясына негізделген. Жоғарғы температура әсерінен
металдардың оңай иондалатын атомдары белгілі толқын ұзындығы бар
сәулелерді шығара бастайды. Сәулелену екпінділігіне байланысты ерітіндідегі
элемент мөлшерін анықтауға мүмкіншілік бар.
Жалынды-фотометрия әдісі сілтік немесе сілтілі емес топырақ элементін
анықтауға қолданылады. Осы әдіс арқылы рубидий, цезий, стронцийді анықтауға
болады. Әдістің кемшіліктері аспаптың көрсетужолының температураға
тәуелділігі, көрші спектор сызығының таңылуы. Осы жерде белгілі элементті
анықтау үшін басқа элементтің кедергі келтіруі мүмкін (оның
концентрациясынан анағұрлым жоғары болған кезде).
Поляграфиялық әдіс
Элементтерді және олардың концентрациясын поляграфиялық әдіспен анықтау
поляризациялық қисықтарды зерттеуге байланысты. Олар ертінділерді
электролиздеу кезінде алынады, бйында эхлектрді қалпына келтіретін және
электр тотықтырғыш заттары бар. Бұл жағдай арнаулы электродтарды қолдану
арқылы іске асады.
Поляграфияға іс жүзінде металдардың барлық иондары бой ұрады.
Артықшылығы: біріншіден,ерітінді құрамындағы алдын-ала бөлінбеген қатарынан
бірнеше элементтерді аналитикалық жолмен анықтауға мүмкіншілік береді;
екіншіден, бір үлгіні қайта пайдалану арқылы қайталанған анықтауларды
жүргізіп ала беруге болады32.
Радиометриялық әдіс
Бірқатар ауыр металдардың ыдырау негізінде пайда болған ауыр металдар
мен радионуклеотидтердің радиоактивтілігі бар. Олардың қатарына уранды,
торийді, лаптонидтерді және рубидийді жатқызуға болады. Бұл элементтердің
радиоактивтілігі олардың атомдарының ұсақ бөлшектер мен кванттарға ыдырау
сәтінде энергия бөлу арқылы айқындалады. Радиоактивті ауыр металдарға
сәуле шығарудың барлық түрлері жатады: альфа, бетта, гамма және нейтрондық
сәулелер. Табиғи радиоактивті элементтердің үлкен жартылай ыдырау кезеңі
бар, сонымен қатар олардығ сәуле бөлу екпінділігі өте төмен. Олардың табиғи
минералдарда жоғарғы концентрациясы ешқашан құрылмайды, оларға топырақта,
суларда және атмосферада шашырап тараушылық тән. Ал бұл сәулеленудің сандық-
сапалық қасиетін анықтауда біршама қиыншылықтар туғызады[8].
Активациялық талдау
Әр түрлі органикалық және бейорганикалық ортада ауыр металдардың өте
аз мөлшерін анықтауда осы әдісті қолданады. Бұл әдістің мәні мынада:
талдауға түсетін үлгіні біршама уақыт жоғарғы кинетикалық энергиясы бар
элементарлы бөшектердің сәулелері болуы мүмкін. Сәулелену кезінде
реакциялардың белсенділігі жоғарлайды.
Рентгено-флуоресценттік әдіс
Бұл әдістің біршама артықшылығы бар. Талдаудың алдында үлгіні ерітуді
қажет етпейді, үлгілерді көптеп пайдаланбайды, үлгінің химиялық құрамын
өзгертпейді, бұл жағдай бір үлгі түрін бірнеше рет пайдаланып талдауға
мүмкіншілік береді.
Кемшілігі басқа қарастырылған әдістермен салыстырғанда сезімталдық
қасиеті төмен. Әдістің негізінде рентгендік сәулелердің әсерінен
электрондарды қоздыру қажеттілігі жатыр. Рентгено-флуоресценттік тадаудың
алдында үлгіні мұқият ұнтақтау қажет.
\
4.2.1 Атомдық-абсорбциялық әдіс
Атомдық-абсорбциялық спектрометрия еркін атомдардың жарықты сіңіруіне
негізделген элементтер құрамын анықтайтын анатомиялық әдіс.
Атомдардың әртүрлі формадағы энергиямен қарым-қатынасы үш
спектроскопиялық құбылыстардың бір-бірімен тығыз байланысында айқындалады.
Бұл әдістің ерекше маңыздылығы лабораториялық талдау техникасымен
дәлелденген. Алғашқы атомдық сіңіруді бақылауды 1802 жылы Волластон
жүргізіді. Ол күн спектрінен қарқошқыл сызықтарды анықтаған, бұл соңынан
фрагофер деген атаққа ие болды. Кейіннен Киргоф пен Бузен 1860 жылы мынадай
жағдайды анықтады: эмиссия және сіңіру кезінде бақыланған атомдық спектрлер
жоғарғы селективті талдау әдісінің жаңа негізі болуы мүмкін деп көрсетті.
Сол кезеңнен бері химиялық техника өзінің ең жоғарғы дамуына ие болды.
Эмиссиялық техника таолдау мақсатына арналып жасалған аспаптар өздерінің
күрделілігі жағынан қарапайым фильтрлік жалынды фотометр формасынан 20-30
сек аралығында бір үлгі түрінен 20-30 элементтерді анықтауға мүмкіншілік
беретін аспапқа дейін түрленуге болады. Мұндай жетістігі бар аспаптар 1950
жылы пайда болды. Прибордың құрал-жабдықтарының жетілгендігі және
резонанстық сәулелену көзінің жетік түрінің дамуы бұл әдіспен периодтық
жүйенің барлық элементтерін анықтауға болады [9].
4.2.2 Қондырғының құрылымдық үлгісі
Атомдық –абсорбциялық спектрометрия әдісімен өлшеу үшін сол
эксперименттік қондырғымен анықталатын элементті атомдық күйіне келетіндей
етіп орналастыру қажет. Элементтің резонанстық сәулесі алынған атомдық бу
қабатының сіңірген сәулесінен толқын ұзындығын ғана сезеді, ал детекторда
тіркелген басқа жарық сәулелерінің үлгісі төмедейді, сөйтіп олардың өлшеу
сезгіштігін азайтады.
Атомдық –абсорбциялық спектрометрияның құрылымдық үлгісі 1-суретте
берілген. Анықталатын элементтің бір бағытта сызықта спектрін шығарып
тұрған жарық көзін жалын арқылы өткізеді, оған анықталатын элементтің
аэрозоль ерітіндісін жіңішкелеп бүркеді. Спектр аймағына сәйкес орналасқан
өлшенетін резонанстық сызықты монохроматордың көмегімен айқындайды.
Айқындалған сызықтық сәуле фотоэлекторлық детекторға бағытталады, көбінесе
фотокөбейткішке, сосын шығатын сызықтық белгі күшейтілгеннен гальвонометрде
сандық көрсеткіші бар вольтметрде немесе телетайпта тіркеуге алынады.
(Талданатын үлгіні бүркігенге дейін және жалынға бүркілген әтінде).
Бұл аралықта екі өлшемнің айырмашылығы абсорбция өлшемі болып табылады
және анықталатын элементтің де өлшеміне сәйкес. Атомизатордағы (жалындағы)
қоздырылған атомдар сәулесіндегі айқындалатын белгіні аластау үшін алғашқы
жарық көзін 50 немесе 100 Гц
жиілікке ауыстырады. Ал күшейтккіш қызметін жиілік дәлдігіне туралайды,
осының арқасында тұрақты құраушы белгіні жалынның өзіне тән сәуле шығаруына
байланыстырып алуға мүмкіндік туады.
Анықталатын элементтің концентрациясы мен сіңірулердің өлшенетін деңгей
аралығындағы байланыс калиберлеу процесі кезінде қалыптасады. Теория
жағынан алып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz