Қылмыс жайында
Кіріспе
ІІ. Қылмыстың объективтік жақтары
2.1. Қылмыстың заты.
2.2. Себепті байланыс түсінігі және қылмыстың объективтік жағының факультативті белгілері.
Қорытынды
ІІ. Қылмыстың объективтік жақтары
2.1. Қылмыстың заты.
2.2. Себепті байланыс түсінігі және қылмыстың объективтік жағының факультативті белгілері.
Қорытынды
Құқықтық нормаларда бекітілген ережелердің бұзылуы кез келген қоғамда жаппай сипатқа ие болып оған айта қаларлықтай материалдық және моралдық зиян келтіреді. Құқыққа қарсы жасалатын іс-әрекеттердің себептерінің, жағдайларының, субъектілерінің және сипаттарының әртүрлілігіне қарамастан олардың барлығы оларды бір әлеуметтік құбылыс – құқық бұзушылыққа жатқызуға мүмкіндік беретін ортақ белгілерге ие болады.
Құқық бұзушылық құрамы туралы түсінік ұғымы жалпықұқықтық, жалпы теоретикалық маңызға ие болғанымен ол барынша тиянақты және толық қылмыстық құқық ғылымында қылмыс құрамына қатысты түрде зерттелген.
«Құқық бұзушылық» және «құқық бұзушылық» құрамы ұғымдары өзара тығыз байланысты болғанымен бір ұғым болып табылмайды. Әртүрлі зиянды іс-әрекеттермен ұшыраса отырып адамдар алғашында өздерінің санасында, кейіннен заңда олардың тікелей белгілерін бекітті: іс-әрекеттің субъектісінің белгілерін, іс-әрекеттің өзін, субъектінің іс-әрекетке қатынасын көзқарасын, қол сұғушылықтың затын және жасалған қоғамға қарсы жүріс-тұрыстың салдарын. Осындай жолмен адамның әлеуметтік маңызы бар кез-келген жүріс-тұрыстың мазмұнын құрайтын элементтер біртіндеп ажыратыла бастады. Осындай эмпирикалық белгілерді қорыту жалпы теоретикалық категория құқық бұзушылық құрамының пайда болуына алып келді.
Құқық бұзушылықтың жекелеген түрлерінің барынша жалпы, типтік және маңызды белгілерінің жүйесін көрсететін ғылыми абстракцияны құқық бұзушылық құрамы дейміз. Белгілердің бұл жүйесі құқық бұзушыны заңи жауаптылыққа тарту үшін қажетті және жеткілікті болып табылады. Аталған белгілердің біреуінің болмауы тұлғаны жауаптылыққа тартуға мүмкіндік бермейді.
Құқық бұзушылық құрамы туралы түсінік ұғымы жалпықұқықтық, жалпы теоретикалық маңызға ие болғанымен ол барынша тиянақты және толық қылмыстық құқық ғылымында қылмыс құрамына қатысты түрде зерттелген.
«Құқық бұзушылық» және «құқық бұзушылық» құрамы ұғымдары өзара тығыз байланысты болғанымен бір ұғым болып табылмайды. Әртүрлі зиянды іс-әрекеттермен ұшыраса отырып адамдар алғашында өздерінің санасында, кейіннен заңда олардың тікелей белгілерін бекітті: іс-әрекеттің субъектісінің белгілерін, іс-әрекеттің өзін, субъектінің іс-әрекетке қатынасын көзқарасын, қол сұғушылықтың затын және жасалған қоғамға қарсы жүріс-тұрыстың салдарын. Осындай жолмен адамның әлеуметтік маңызы бар кез-келген жүріс-тұрыстың мазмұнын құрайтын элементтер біртіндеп ажыратыла бастады. Осындай эмпирикалық белгілерді қорыту жалпы теоретикалық категория құқық бұзушылық құрамының пайда болуына алып келді.
Құқық бұзушылықтың жекелеген түрлерінің барынша жалпы, типтік және маңызды белгілерінің жүйесін көрсететін ғылыми абстракцияны құқық бұзушылық құрамы дейміз. Белгілердің бұл жүйесі құқық бұзушыны заңи жауаптылыққа тарту үшін қажетті және жеткілікті болып табылады. Аталған белгілердің біреуінің болмауы тұлғаны жауаптылыққа тартуға мүмкіндік бермейді.
Нормативті-құқықтық актілер
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Алматы “Жеті жарғы”, 1999 – 424 бет.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Оқулық құрал – Алматы: ЖШС “Баспа”, 2000 – 176 бет.
4. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 24 маусымдағы №3 “Жаза тағайындалғанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы” қаулысы. (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Жаршысы №2, 1993).
Арнайы әдебиеттер:
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 1999 – 320 бет.
2. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім – Алматы: Жеті жарғы, 2000 – 520 бет.
3. Алауханов Е.О., Үмбеталиев С., Рахметов С.М. Қылмыс құрамы. Алматы,2000.
4. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы – Алматы, 2003.- 253 бет
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Алматы “Жеті жарғы”, 1999 – 424 бет.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Оқулық құрал – Алматы: ЖШС “Баспа”, 2000 – 176 бет.
4. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 24 маусымдағы №3 “Жаза тағайындалғанда соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы” қаулысы. (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Жаршысы №2, 1993).
Арнайы әдебиеттер:
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 1999 – 320 бет.
2. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім – Алматы: Жеті жарғы, 2000 – 520 бет.
3. Алауханов Е.О., Үмбеталиев С., Рахметов С.М. Қылмыс құрамы. Алматы,2000.
4. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы – Алматы, 2003.- 253 бет
Кіріспе
Құқықтық нормаларда бекітілген ережелердің бұзылуы кез келген қоғамда
жаппай сипатқа ие болып оған айта қаларлықтай материалдық және моралдық
зиян келтіреді. Құқыққа қарсы жасалатын іс-әрекеттердің себептерінің,
жағдайларының, субъектілерінің және сипаттарының әртүрлілігіне қарамастан
олардың барлығы оларды бір әлеуметтік құбылыс – құқық бұзушылыққа жатқызуға
мүмкіндік беретін ортақ белгілерге ие болады.
Құқық бұзушылық құрамы туралы түсінік ұғымы жалпықұқықтық, жалпы
теоретикалық маңызға ие болғанымен ол барынша тиянақты және толық қылмыстық
құқық ғылымында қылмыс құрамына қатысты түрде зерттелген.
Құқық бұзушылық және құқық бұзушылық құрамы ұғымдары өзара тығыз
байланысты болғанымен бір ұғым болып табылмайды. Әртүрлі зиянды іс-
әрекеттермен ұшыраса отырып адамдар алғашында өздерінің санасында, кейіннен
заңда олардың тікелей белгілерін бекітті: іс-әрекеттің субъектісінің
белгілерін, іс-әрекеттің өзін, субъектінің іс-әрекетке қатынасын
көзқарасын, қол сұғушылықтың затын және жасалған қоғамға қарсы жүріс-
тұрыстың салдарын. Осындай жолмен адамның әлеуметтік маңызы бар кез-келген
жүріс-тұрыстың мазмұнын құрайтын элементтер біртіндеп ажыратыла бастады.
Осындай эмпирикалық белгілерді қорыту жалпы теоретикалық категория құқық
бұзушылық құрамының пайда болуына алып келді.
Құқық бұзушылықтың жекелеген түрлерінің барынша жалпы, типтік және
маңызды белгілерінің жүйесін көрсететін ғылыми абстракцияны құқық бұзушылық
құрамы дейміз. Белгілердің бұл жүйесі құқық бұзушыны заңи жауаптылыққа
тарту үшін қажетті және жеткілікті болып табылады. Аталған белгілердің
біреуінің болмауы тұлғаны жауаптылыққа тартуға мүмкіндік бермейді.
___________________
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Алматы “Жеті
жарғы”, 1999 – 424 бет.
Қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесі көп жағдайда қылмыс
объектісінің маңыздылығына тәуелді. Қылмыс объектісін дұрыс анықтау
қылмысты дұрыс саралау үшін үлкен маңызға ие болады.
Объективтік жағы қылмыстың сыртқы жағын сипаттайтын белгілерден
құралады. Атап айтқанда қылмыстың объективтік жағына: іс-әрекеттің сыртқы
жағы (әрекет немесе әрекетсіздік), іс-әрекеттің салдары, қоғамға қауіпті іс-
әрекет пен салдардың арасындағы себепті байланыс, қылмыстың жасалған
уақыты, тәсілі және жағдайы жатқызылады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы әдетте қылмыстық-құқылық норманың
диспозициясында барынша толық жазылады.
Қылмыстық Кодекстің 134 бабында қарастырылған баланы ауыстыру әртүрлі
мақсатпен жасалуы мүмкін бірақ баланы ауыстыру пайдакүнемдік немесе өзге
жамандық ниетпен жасалса онда бұл әрекеттер баланы ауыстырудың сараланған
құрамын құрайды
ІІ. Қылмыстың объективтік жақтары
2.1. Қылмыстың заты.
Қылмыстың заты қылмыс құрамының факультативті белгісі болып табылады.
Дегенмен де қылмыстың объектісінен оның затын ажырата білген жөн. Өйткені
біршама қылмыстар оның затына, бұйымына әсер етумен байлансты болады.
Қылмыстың затына әсер ету арқылы қылмыскер оны бүлдіру, жоюы немесе оның
жағдайын өзгертуі мүмкін. Мысалы, диверсия жасағанда әр түрлі құрлыстар,
кәсіпорындар жойылуы мүмкін, ұрлықта зат меншік иесінің иелігінен
қылмыскердің иелігіне өтуі мүмкін. Қылмыс жасау барысында қылмыскердің
тікелей әскер етуіне тап болатын материалдық заттар, бұйымдар қылмыстың
заты болып саналады. Қылмыстың затын оның объектісімен шатастыруға
болмайды. Қылмыстың объектісі қоғамдық қатынастар, ал қылмыстың заты сыртқы
дүниедегі материалдық нәрселер, қылмыскер соған әсер ету арқылы тиісті
объектіге қол сұғуды жүзеге асырады, яғни қоғамдық қатынастарды бұзады.
Мысалы, біреудің автомашинасын ұрлауда қылмыстың заты болып, автомашинаның
өзі болады, ал объектісі болып соған меншіктік құқығы саналады. Міне осы
қоғамдық қатынастар (заты емес) қылмыстың объектісі болып табылады.
Қылмысты саралау үшін де қылмысты қол сұғу затының маңызы ерекше.
Кейбір жағдайларда қылмыс затының құны, бағасы қылмысты саралауға тікелей
әсер етеді. Мысалы, ірі мөлшердегі, аса ірі мөлшердегі зиян ұрлықтың,
мүлікті ысырап етудің дұрыс саралануына тікелей әсері бар. Кейбір
жағдайларда қылмыс затының құрамының өзіне құсас қылмыстарды бірінен-бірін
ажыратуға, қылмысты әрекетті қылмысты емес әрекеттен ажыратуға тікелей әсер
етеді. Мысалы, атыс қаруын ұқыпсыз сақтау қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қол
сұғуды құрайды (253-бап). Ал аңшылық мылтығын ұрлау меншікке қарсы қылмыс
болып табылады. Қылмыс затының мәні, оның ерекшелігі жазаның көлеміне де
әсер етеді. Мысалы, ұрланған мүліктің көлемі оны саралауға, жаза көлемін
белгілеуге әсер етеді. Құжаттарды қолдан жасағаны үшін жаза тағайындағанда
құжаттың құндылығы еске алынады. Құжат аса қүнды болса, соған орай жаза да
қатаңырақ болып белгіленеді.
Қылмысты қол сұғушылықта қылмыс заты әр түрлі күйге душар болады.
Біреудің меншігін қылмысты жолмен иемденсе, сол мүлік бастапқы түріне қала
береді, өзінің материалдық құндылығын жоғалтпайды. Мысалы, ұрланған ақша
бәз қалпында сақталуы мүмкін. Кейбір жағдайларда қылмыстың заты, мысалы,
азық-түлік өнімдерінің түбірімен өзгеріске түсуі немесе жойылып кетуі, я
болмаса ішіп-жемге ұшырауы мүмкін.
Қылмыстың барлығында қылмыс затын кездестіре бермейміз. Кейбір
қылмыстарда мемлекетке опасыздық (165-бап), бұзақылық (257-бап), әйел
зорлау (120-бап), қорлау (130-бап), қиянат жасау (307-бап) сияқты қылмыс
құрамында қылмыстық қол сұғудың заты болмайды. Қылмыстың затын қылмыс
істеудің құралынан ажырата білуіміз керек. Қылмыстың құралы дегеніміз
қылмыскердің сол құрал арқылы затқа қол сұғып әсер етуін айтамыз. Мысалы,
атылатын қару кісі өлтіруде, шабуыл жасап тонауда, қылмыстың құралы ретінде
пайдаланылады. Бір зат бір қылмыста қылмыстың заты болса, екінщісінде
қылмыс істеу құралы болып кетуі мүмкін. Мысалы, тапанша ұрлағанда ол
қылмыстың заты ретінде, ал оны шабуыл жасап пайдаланғанда қылмыстың құралы
болып саналады. Яғни, қылмыс жасаудың құралы материалдық заттар болуы
мүмкін (кісі өлтіруде – қару, ұрлықты автокөлік). Қылмыстың заты кей
жағдайда заңның өзінде көрсетілуі мүмкін. Мысалы, жалған ақша немесе бағалы
қағаздар жасау немесе сатуды (206-бап) алайық. Заң бұл жерде қылмыстық қол
сұғушылықтағы оның заты болатын нәрселерді банкноттар мен мәнеттер
мемлекеттік бағалы қағаздар, шетел валютасы, шетел валютасындағы бағалы
қағаздар деп тізбектей көрсетіп отыр. Қылмыстық кодекстің 210-бабында
қымбат металдардың, табиғи асыл тастардың немесе інжу-маржанның заңсыз
айналымы үшін қылмыстық жауаптылық көрсетілген. Осы бапта да қылмыстың заты
заңның мәтінінде ап-айқын аталып тұр. Кейбір реттерде қылмыстың объектісіне
қол сұғу қоғамдық қатынастың субъектісіне әсер етуі арқылы өз көрінісін
табуы мүмкін. Мұндай жағдайда қоғамдық қатынастың субъектісі болып
жәбірленуші танылады. Өйткені, жәбірленушіге әсер ету нәтижесінде соған
материалдық, моральдық немесе басқадай зиян келтірілуі мүмкін. Мысалы,
қорлауды алайық (130-бап). Қорлау арқылы кінәлі адам негізгі объекті
адамның жеке басына қол сұғу арқылы жәбірленушінің ар-намысы, қадір-
қасиетін әдепсіз түрде кемсіту арқылы оған моральдық зиян келтіреді. Қол
сұғудың заты қылмыс құрамында жалғыз болуы мүмкін (мысалы, мүліктік
қылмыстардағы материалдық заттар) бірақ сонымен қатар бірнеше қол сұгу заты
бар құрамдарда болуы мүмкін (мысалы, бандитизмнің барысында қол
сұғушылықтың заты болып материалдық заттар, мекемелердің қызметі табылуы
мүмкін ).
Затқа әсер ету жолымен қоғамдық қатынастардың бұзылуы жағдайы барлық
уақытта қол сұғылған зат шығынға ұшырайды дегенді білдірмейді. Мысалы,
мүлікті ұрлау барысында қылмыскер затқа залал келтірмей керісінше оның
материалдық құндылығын сақтауға тырысады.
Қол сұғушылықтың затын және оның белгілерін анықтаудың үлкен
практикалық маңызы бар:
а) қол сұғушылықтың затында болған өзгерістер қылмыс оқиғасының
болғандығын дәлелдейді, себебі кез келген қылмыстың нәтижесі әдетте қол
сұғушылықтың затында болған өзгерістерден байқалады (мүліктің меншік
иесінің иелігінен шығып кетуі, жәбірленушіге дене жарақатының келуі,
лауазымды тұлғаның өзі жасауға тиісті іс-әрекеттерді жасамауы және т. б. )
б) қол сұғушылық затының сипаты қылмыстық іс-әрекеттерді қылмыстық
емес әрекеттерден ажыратуға қызмет етеді (мысалы тапсырыс берушінің
материалынан суық қару жасау тыйым салынған әрекет болса, ал ұстаның өз
материалынан ауыл шаруашылығының саймандарын жасауы қылмыс болып
саналмайды).
в) қол сұғушылық затына келтірілген залалдың сипаты мен мөлшері коп
жағдайларда іс-әрекетті саралауға ықпалын тигізеді (мысалы, келтірілген
залалдың мөлшеріне байланысты заң талан-таражды елеулі , ірі, аса ірі
мөлшерде деп бөледі соған байланысты олар әртүрлі сараланып жазалауға
ұшырайды);
г) қол сұғушылық затының белгілеріндегі айырмашылықтар кейбір аралас
құрамды қылмыстарды ажыратуға мүмкіндік береді, себебі әртүрлі заттар
әртүрлі қоғамдық қатынастардың элементі ретінде көрініс береді. Мысалы,
лауазымды тұлғаның мемлекеттік құпиялары бар құжаттарды жоғалтуы ҚК-тің 173
бабында қарастырылған қылмыс болып табылады ал мемлкеттік құпиялары жоқ
заттар мен құжаттарды жоғалтуы тиісті жағдайларда 316 бапта қарастырылған
салақтық болуы мүмкін.
Д) қол сұғушылықтың затында тиісті белгілердің болуы жауапкершілікті
ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайлар болып табылуы мүмкін. Мысалы
азаматтың төлқұжатын,жеке басының куәлігін немесе жеке басының басқа
маңызды құжатын ұрлау ҚК-тің 324 бабының 1-ші бөлімімен сараланса,
пайдакүнемдік мақсатта немесе өзге де жеке бастың мүддесінде ресми
құжаттарды , мөртаңбаларды, немесе мөрлерді ұрлау, жою, бүлдіру немесе
жасыру 324 баптың 2-бөлімімен саралануы тиіс.
2.2. Себепті байланыс түсінігі және қылмыстың объективтік жағының
факультативті белгілері.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын
объективті түрде жалғастыратын себепті байланыс болады. Бұл материалдық
құрамға жататын қылмыстардың объективтік жағының міндетті белгісі болып
абылады.
Қылмыстық құқық принципі бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттен
туындаған зардап үшін адам оның әрекеті немесе әрекетсіздігі сол зардаппен
себепті байланыс болғанда ғана оған жауаптылық жүктеледі. Қылмыстық
құқыққа себепті байланысты дұрыс анықтау үшін бірнеше критерийлерді
пайдаланады. Оның ең біріншісі мезгіл (уақыт) жөнінен. Белгілі бір нақты
қылмыс істегені үшін адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін ең
алдымен осы қылмыстың объективтік жағын құрайтын іс-әрекет мезгілі жөнінен
қоғамға зиянды зардаптың алдын алу қажет.
Мысалы, К. Жасанды көлде қолдан өсірілетін бекіре балықтың күзетшісі
болып істеген. Түн ішінде балықты әлдебіреулер ұрламау үшін көлдің тоғай
жақ жағасында 220 вольттық электр ток өткізгішті байлап, оның жанына
тиіспеңдер, ток ұрады деген ескерту жазып, электр тогын қосып қойып, өзі
ұйықтап қалған. Ай батып, қараңғы түскен кезде Л. Деген жас азаматбалық
ұрламақ болып қараңғыда, ілініп тұрған ток өткізгішті көрмей, ток соғып,
сол жерде мерт болады. Сот К-ні абайсызда кісі өлтірген деп кінәләған. Осы
мысалдан кінәлінің істеген қоғамға қауіпті іс-әрекеті мезгілі, уақыты
жөнінен Л-дің өлімінің алдын алып, оған тікелей себепкер болып отыр.
Себепті байланыстың тағы бір белгісі – істелген іс-әрекеттің
нәтижесі ретінде заңда көрсетілген қылмысты зардаптың нақты орын алуы. Сол
зардапты туғазуға нақты мүмкіндік жасаған жағдайда ғана адамның әрекеті
зардаптың себебі болып табылады. Мұндай жағдайда кінәлі түрде іс-әрекет
қоғамдық қатынастарға келтірілген зиянының негізгі шарты, себебі болуы
керек.
Мысалы, Б. Деген азамат С. Деген азаматқа қарыз ақша береді де, үш
айдан соң қайтарып бересің дейді. Белгіленген уақыт өткен соң Б. Ағайынан
қарыз берген ақшаны қайтаруды талап етеді. С. Алған ақшасын алғаным жоқ
деп мойындамайды. Содан екеуара жанжал болып, Б. С-ны сабап тастайды.
Нәтижесінде С. жеңіл түрде дене жарақатын алады. Осыдан кейін Б. Үйіне
кетіп қалады. Б-ға өшіккен С. оны қас қарайған сәтте Б-ның үйінің жанында
қалың өскен шөптің ішінде, далаға шығуын күтіп жатады. Сәлден соң Б. Малын
қарауға далаға шыққан кезде С. қолындағы темір балғамен Б-ның бас
сүйегінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құқықтық нормаларда бекітілген ережелердің бұзылуы кез келген қоғамда
жаппай сипатқа ие болып оған айта қаларлықтай материалдық және моралдық
зиян келтіреді. Құқыққа қарсы жасалатын іс-әрекеттердің себептерінің,
жағдайларының, субъектілерінің және сипаттарының әртүрлілігіне қарамастан
олардың барлығы оларды бір әлеуметтік құбылыс – құқық бұзушылыққа жатқызуға
мүмкіндік беретін ортақ белгілерге ие болады.
Құқық бұзушылық құрамы туралы түсінік ұғымы жалпықұқықтық, жалпы
теоретикалық маңызға ие болғанымен ол барынша тиянақты және толық қылмыстық
құқық ғылымында қылмыс құрамына қатысты түрде зерттелген.
Құқық бұзушылық және құқық бұзушылық құрамы ұғымдары өзара тығыз
байланысты болғанымен бір ұғым болып табылмайды. Әртүрлі зиянды іс-
әрекеттермен ұшыраса отырып адамдар алғашында өздерінің санасында, кейіннен
заңда олардың тікелей белгілерін бекітті: іс-әрекеттің субъектісінің
белгілерін, іс-әрекеттің өзін, субъектінің іс-әрекетке қатынасын
көзқарасын, қол сұғушылықтың затын және жасалған қоғамға қарсы жүріс-
тұрыстың салдарын. Осындай жолмен адамның әлеуметтік маңызы бар кез-келген
жүріс-тұрыстың мазмұнын құрайтын элементтер біртіндеп ажыратыла бастады.
Осындай эмпирикалық белгілерді қорыту жалпы теоретикалық категория құқық
бұзушылық құрамының пайда болуына алып келді.
Құқық бұзушылықтың жекелеген түрлерінің барынша жалпы, типтік және
маңызды белгілерінің жүйесін көрсететін ғылыми абстракцияны құқық бұзушылық
құрамы дейміз. Белгілердің бұл жүйесі құқық бұзушыны заңи жауаптылыққа
тарту үшін қажетті және жеткілікті болып табылады. Аталған белгілердің
біреуінің болмауы тұлғаны жауаптылыққа тартуға мүмкіндік бермейді.
___________________
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсініктеме. Алматы “Жеті
жарғы”, 1999 – 424 бет.
Қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесі көп жағдайда қылмыс
объектісінің маңыздылығына тәуелді. Қылмыс объектісін дұрыс анықтау
қылмысты дұрыс саралау үшін үлкен маңызға ие болады.
Объективтік жағы қылмыстың сыртқы жағын сипаттайтын белгілерден
құралады. Атап айтқанда қылмыстың объективтік жағына: іс-әрекеттің сыртқы
жағы (әрекет немесе әрекетсіздік), іс-әрекеттің салдары, қоғамға қауіпті іс-
әрекет пен салдардың арасындағы себепті байланыс, қылмыстың жасалған
уақыты, тәсілі және жағдайы жатқызылады.
Қылмыс құрамының объективтік жағы әдетте қылмыстық-құқылық норманың
диспозициясында барынша толық жазылады.
Қылмыстық Кодекстің 134 бабында қарастырылған баланы ауыстыру әртүрлі
мақсатпен жасалуы мүмкін бірақ баланы ауыстыру пайдакүнемдік немесе өзге
жамандық ниетпен жасалса онда бұл әрекеттер баланы ауыстырудың сараланған
құрамын құрайды
ІІ. Қылмыстың объективтік жақтары
2.1. Қылмыстың заты.
Қылмыстың заты қылмыс құрамының факультативті белгісі болып табылады.
Дегенмен де қылмыстың объектісінен оның затын ажырата білген жөн. Өйткені
біршама қылмыстар оның затына, бұйымына әсер етумен байлансты болады.
Қылмыстың затына әсер ету арқылы қылмыскер оны бүлдіру, жоюы немесе оның
жағдайын өзгертуі мүмкін. Мысалы, диверсия жасағанда әр түрлі құрлыстар,
кәсіпорындар жойылуы мүмкін, ұрлықта зат меншік иесінің иелігінен
қылмыскердің иелігіне өтуі мүмкін. Қылмыс жасау барысында қылмыскердің
тікелей әскер етуіне тап болатын материалдық заттар, бұйымдар қылмыстың
заты болып саналады. Қылмыстың затын оның объектісімен шатастыруға
болмайды. Қылмыстың объектісі қоғамдық қатынастар, ал қылмыстың заты сыртқы
дүниедегі материалдық нәрселер, қылмыскер соған әсер ету арқылы тиісті
объектіге қол сұғуды жүзеге асырады, яғни қоғамдық қатынастарды бұзады.
Мысалы, біреудің автомашинасын ұрлауда қылмыстың заты болып, автомашинаның
өзі болады, ал объектісі болып соған меншіктік құқығы саналады. Міне осы
қоғамдық қатынастар (заты емес) қылмыстың объектісі болып табылады.
Қылмысты саралау үшін де қылмысты қол сұғу затының маңызы ерекше.
Кейбір жағдайларда қылмыс затының құны, бағасы қылмысты саралауға тікелей
әсер етеді. Мысалы, ірі мөлшердегі, аса ірі мөлшердегі зиян ұрлықтың,
мүлікті ысырап етудің дұрыс саралануына тікелей әсері бар. Кейбір
жағдайларда қылмыс затының құрамының өзіне құсас қылмыстарды бірінен-бірін
ажыратуға, қылмысты әрекетті қылмысты емес әрекеттен ажыратуға тікелей әсер
етеді. Мысалы, атыс қаруын ұқыпсыз сақтау қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қол
сұғуды құрайды (253-бап). Ал аңшылық мылтығын ұрлау меншікке қарсы қылмыс
болып табылады. Қылмыс затының мәні, оның ерекшелігі жазаның көлеміне де
әсер етеді. Мысалы, ұрланған мүліктің көлемі оны саралауға, жаза көлемін
белгілеуге әсер етеді. Құжаттарды қолдан жасағаны үшін жаза тағайындағанда
құжаттың құндылығы еске алынады. Құжат аса қүнды болса, соған орай жаза да
қатаңырақ болып белгіленеді.
Қылмысты қол сұғушылықта қылмыс заты әр түрлі күйге душар болады.
Біреудің меншігін қылмысты жолмен иемденсе, сол мүлік бастапқы түріне қала
береді, өзінің материалдық құндылығын жоғалтпайды. Мысалы, ұрланған ақша
бәз қалпында сақталуы мүмкін. Кейбір жағдайларда қылмыстың заты, мысалы,
азық-түлік өнімдерінің түбірімен өзгеріске түсуі немесе жойылып кетуі, я
болмаса ішіп-жемге ұшырауы мүмкін.
Қылмыстың барлығында қылмыс затын кездестіре бермейміз. Кейбір
қылмыстарда мемлекетке опасыздық (165-бап), бұзақылық (257-бап), әйел
зорлау (120-бап), қорлау (130-бап), қиянат жасау (307-бап) сияқты қылмыс
құрамында қылмыстық қол сұғудың заты болмайды. Қылмыстың затын қылмыс
істеудің құралынан ажырата білуіміз керек. Қылмыстың құралы дегеніміз
қылмыскердің сол құрал арқылы затқа қол сұғып әсер етуін айтамыз. Мысалы,
атылатын қару кісі өлтіруде, шабуыл жасап тонауда, қылмыстың құралы ретінде
пайдаланылады. Бір зат бір қылмыста қылмыстың заты болса, екінщісінде
қылмыс істеу құралы болып кетуі мүмкін. Мысалы, тапанша ұрлағанда ол
қылмыстың заты ретінде, ал оны шабуыл жасап пайдаланғанда қылмыстың құралы
болып саналады. Яғни, қылмыс жасаудың құралы материалдық заттар болуы
мүмкін (кісі өлтіруде – қару, ұрлықты автокөлік). Қылмыстың заты кей
жағдайда заңның өзінде көрсетілуі мүмкін. Мысалы, жалған ақша немесе бағалы
қағаздар жасау немесе сатуды (206-бап) алайық. Заң бұл жерде қылмыстық қол
сұғушылықтағы оның заты болатын нәрселерді банкноттар мен мәнеттер
мемлекеттік бағалы қағаздар, шетел валютасы, шетел валютасындағы бағалы
қағаздар деп тізбектей көрсетіп отыр. Қылмыстық кодекстің 210-бабында
қымбат металдардың, табиғи асыл тастардың немесе інжу-маржанның заңсыз
айналымы үшін қылмыстық жауаптылық көрсетілген. Осы бапта да қылмыстың заты
заңның мәтінінде ап-айқын аталып тұр. Кейбір реттерде қылмыстың объектісіне
қол сұғу қоғамдық қатынастың субъектісіне әсер етуі арқылы өз көрінісін
табуы мүмкін. Мұндай жағдайда қоғамдық қатынастың субъектісі болып
жәбірленуші танылады. Өйткені, жәбірленушіге әсер ету нәтижесінде соған
материалдық, моральдық немесе басқадай зиян келтірілуі мүмкін. Мысалы,
қорлауды алайық (130-бап). Қорлау арқылы кінәлі адам негізгі объекті
адамның жеке басына қол сұғу арқылы жәбірленушінің ар-намысы, қадір-
қасиетін әдепсіз түрде кемсіту арқылы оған моральдық зиян келтіреді. Қол
сұғудың заты қылмыс құрамында жалғыз болуы мүмкін (мысалы, мүліктік
қылмыстардағы материалдық заттар) бірақ сонымен қатар бірнеше қол сұгу заты
бар құрамдарда болуы мүмкін (мысалы, бандитизмнің барысында қол
сұғушылықтың заты болып материалдық заттар, мекемелердің қызметі табылуы
мүмкін ).
Затқа әсер ету жолымен қоғамдық қатынастардың бұзылуы жағдайы барлық
уақытта қол сұғылған зат шығынға ұшырайды дегенді білдірмейді. Мысалы,
мүлікті ұрлау барысында қылмыскер затқа залал келтірмей керісінше оның
материалдық құндылығын сақтауға тырысады.
Қол сұғушылықтың затын және оның белгілерін анықтаудың үлкен
практикалық маңызы бар:
а) қол сұғушылықтың затында болған өзгерістер қылмыс оқиғасының
болғандығын дәлелдейді, себебі кез келген қылмыстың нәтижесі әдетте қол
сұғушылықтың затында болған өзгерістерден байқалады (мүліктің меншік
иесінің иелігінен шығып кетуі, жәбірленушіге дене жарақатының келуі,
лауазымды тұлғаның өзі жасауға тиісті іс-әрекеттерді жасамауы және т. б. )
б) қол сұғушылық затының сипаты қылмыстық іс-әрекеттерді қылмыстық
емес әрекеттерден ажыратуға қызмет етеді (мысалы тапсырыс берушінің
материалынан суық қару жасау тыйым салынған әрекет болса, ал ұстаның өз
материалынан ауыл шаруашылығының саймандарын жасауы қылмыс болып
саналмайды).
в) қол сұғушылық затына келтірілген залалдың сипаты мен мөлшері коп
жағдайларда іс-әрекетті саралауға ықпалын тигізеді (мысалы, келтірілген
залалдың мөлшеріне байланысты заң талан-таражды елеулі , ірі, аса ірі
мөлшерде деп бөледі соған байланысты олар әртүрлі сараланып жазалауға
ұшырайды);
г) қол сұғушылық затының белгілеріндегі айырмашылықтар кейбір аралас
құрамды қылмыстарды ажыратуға мүмкіндік береді, себебі әртүрлі заттар
әртүрлі қоғамдық қатынастардың элементі ретінде көрініс береді. Мысалы,
лауазымды тұлғаның мемлекеттік құпиялары бар құжаттарды жоғалтуы ҚК-тің 173
бабында қарастырылған қылмыс болып табылады ал мемлкеттік құпиялары жоқ
заттар мен құжаттарды жоғалтуы тиісті жағдайларда 316 бапта қарастырылған
салақтық болуы мүмкін.
Д) қол сұғушылықтың затында тиісті белгілердің болуы жауапкершілікті
ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайлар болып табылуы мүмкін. Мысалы
азаматтың төлқұжатын,жеке басының куәлігін немесе жеке басының басқа
маңызды құжатын ұрлау ҚК-тің 324 бабының 1-ші бөлімімен сараланса,
пайдакүнемдік мақсатта немесе өзге де жеке бастың мүддесінде ресми
құжаттарды , мөртаңбаларды, немесе мөрлерді ұрлау, жою, бүлдіру немесе
жасыру 324 баптың 2-бөлімімен саралануы тиіс.
2.2. Себепті байланыс түсінігі және қылмыстың объективтік жағының
факультативті белгілері.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын
объективті түрде жалғастыратын себепті байланыс болады. Бұл материалдық
құрамға жататын қылмыстардың объективтік жағының міндетті белгісі болып
абылады.
Қылмыстық құқық принципі бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттен
туындаған зардап үшін адам оның әрекеті немесе әрекетсіздігі сол зардаппен
себепті байланыс болғанда ғана оған жауаптылық жүктеледі. Қылмыстық
құқыққа себепті байланысты дұрыс анықтау үшін бірнеше критерийлерді
пайдаланады. Оның ең біріншісі мезгіл (уақыт) жөнінен. Белгілі бір нақты
қылмыс істегені үшін адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін ең
алдымен осы қылмыстың объективтік жағын құрайтын іс-әрекет мезгілі жөнінен
қоғамға зиянды зардаптың алдын алу қажет.
Мысалы, К. Жасанды көлде қолдан өсірілетін бекіре балықтың күзетшісі
болып істеген. Түн ішінде балықты әлдебіреулер ұрламау үшін көлдің тоғай
жақ жағасында 220 вольттық электр ток өткізгішті байлап, оның жанына
тиіспеңдер, ток ұрады деген ескерту жазып, электр тогын қосып қойып, өзі
ұйықтап қалған. Ай батып, қараңғы түскен кезде Л. Деген жас азаматбалық
ұрламақ болып қараңғыда, ілініп тұрған ток өткізгішті көрмей, ток соғып,
сол жерде мерт болады. Сот К-ні абайсызда кісі өлтірген деп кінәләған. Осы
мысалдан кінәлінің істеген қоғамға қауіпті іс-әрекеті мезгілі, уақыты
жөнінен Л-дің өлімінің алдын алып, оған тікелей себепкер болып отыр.
Себепті байланыстың тағы бір белгісі – істелген іс-әрекеттің
нәтижесі ретінде заңда көрсетілген қылмысты зардаптың нақты орын алуы. Сол
зардапты туғазуға нақты мүмкіндік жасаған жағдайда ғана адамның әрекеті
зардаптың себебі болып табылады. Мұндай жағдайда кінәлі түрде іс-әрекет
қоғамдық қатынастарға келтірілген зиянының негізгі шарты, себебі болуы
керек.
Мысалы, Б. Деген азамат С. Деген азаматқа қарыз ақша береді де, үш
айдан соң қайтарып бересің дейді. Белгіленген уақыт өткен соң Б. Ағайынан
қарыз берген ақшаны қайтаруды талап етеді. С. Алған ақшасын алғаным жоқ
деп мойындамайды. Содан екеуара жанжал болып, Б. С-ны сабап тастайды.
Нәтижесінде С. жеңіл түрде дене жарақатын алады. Осыдан кейін Б. Үйіне
кетіп қалады. Б-ға өшіккен С. оны қас қарайған сәтте Б-ның үйінің жанында
қалың өскен шөптің ішінде, далаға шығуын күтіп жатады. Сәлден соң Б. Малын
қарауға далаға шыққан кезде С. қолындағы темір балғамен Б-ның бас
сүйегінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz