Мұздықтар туралы

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
Негізгі бөлім

а) мұздықтар туралы жалпы түсінік

ә) мұздықтардың жаралуы

б) мұздықтардың қоректенуі

в) мұздықтардың еруі

г) мұздық шөгінділер

III . Қорытынды

IV. Пайдаланылған әдебиеттер.

Кіріспе

Егер жер бетінің қандай да бір бөлігі хионосфера шегінде болса, онда мұз қалыптасу жағдайы тууы мүмкін. Хионосфера (грек chion- қар және sparia- шар ) өз құрамында атмосфералық ылғалдың басым көпшілігі қатты заттар күйінде тұратын тропосфераның қабатшасын айтады. Мұнда қар жауу басым болып, үнемі қар мен мұз сақталуы мүмкін. Хионосфераның төменгі шегі-қар сызығы.

Қар шакарасының биіктік деңгейі климат жағдайына тікелей байланысты. Мәселен, Анды тауларында, Магеллан бұғазының аймағында ол 900 м биіктікте орналасса, оңтүстік тропикалық ендігнде 6700 м биіктікке жетеді. Демек, қар шекарасының ең биік жері - тропикалық белдеу. Ал, экваторлық белдеуде жауын - шашын молдығынан оның деңгейі біраз төмендеу болады. Мысалы, Килиманджаро тауларында қар шекарасының биіктігі-5500 м. Экватордан солтүстік бағытқа қар шекарасының биіктігі төмен түсе береді. Шпицбергенде оның биіктігі 600 м-де байқалса, Фрац Иосиф жерінің солтүстік аралдарында 50 м, ал полюске жақындаған кезде қар шекарасы теңіз деңгейіне дейін төмендейді.

Табиғи мұз екі түрге - су мұзы және қар мұзы болып ажыратылады. Су мұзы - құрлықтағы судың немесе мұхит суының мұз болып қатқан кезде пайда болса, қар мұзы - қардың метаморфтанғаннан пайда болады. Қар сан мәрте қату мен ерудің, сондай-ақ қысымның нәтижесінде баданадай ірі түйірлі құрылым алып, фирнге (түйіршікті тығыз қарға) айналады. Ол одан арғы өзгеру процесінен өткен соң глетчер мұзына, яғни құрлықтағы мұздықтар мұзына айналады. Сөйтіп, шамасы 10-13 м3 кардан 1 м3 мұз жаралады.

Тұрақты қозғалыстағы, негізінен құрылықта орналасқан, қатты атмосфералық жауын-шашынның жиналуы және қайта қалыптасуы жолымен пайда болған фирн немесе жер бетінде ұзақ уақыттар бойына сақталатын кристалды мұз шоғырын (қорын) мұздық деп атайды. Олар таулы өлкелерде тек қарлы шекарадан жоғары аймақтарда түзіледі. Мысалы, Іле Алатауының қар жиегі 3700-4000 м биіктікте орналасқан. Алайда динамикалық процеске орай мұздықтар бұл шекарадан төмен түсе алды. Көлемі үлкен мұздықтар өз салмағынан және созылмалы қасиеттерінің әсерінен таудан төмен қарай жылжиды. Мұздықтардың жылжу жылдамдығы тәулікте бірнеше сантиметрден ондаған метрге дейін. Мұздарға гидросфера мен литосфераның жоғарғы бөлігіндегі кездесетін мұздықтар, ұзақ жылдар бойы қабатталып жиналған қар, су беті, жер асты мұздары, шельфтік мұздар, мұхиттарда кездесетін қалқыма-ықпа мұздар(айсбергтер) жатады. Олар жербетілік, теңіздік және жерастылық болып бөлінеді. Жер бетінде кездесетін мұздар құрлықта, теңіз жағалауларында (шельфтерде) ондаған, жүздеген мың жылдар бойы қалыптасады, қардың кристалдануынан, еріген судың қатуына байланысты пайда болған атмосфералық фирндер мен мұздардың табиғи жиынтығы болыа саналады.

Жер жүзінде құрлықтың 16. 2 млн км ² аумағын, яғни оның 11 пайызын мұздық басқан. Ондағы мұздың жалпы көлемі 30 млн км ³ . Егер біз мұздар еріп кетті деп есептейтін болсақ, онда әлемдік мұхиттың деңгейі 64 метрге көтеріледі екен. Осы су жиналатын болса, онда жер бетінің тереңдігі 150 метрге жететін су басып жатар еді.

Мұздықтардың жаралуы.

Мұздықтарды зерттейтін ғылым саласын гляциология (латын тілінде «гляциес» мұз деген мағына) деп атайды. Мұздарға гидросфера мен литосфераның жоғарғы бөлігінде кездесетін мұздықтар, ұзақ жылдар бойы қабаталып жиналған қар, су беті, жер асты мұздары, шельфтік мұздар, мұхиттарда кездесетін қалқыма ықпа мұздар (айсбергтер) жатады. Олар жер бетілік, теңіздік және жерастылық болып бөлінеді. Жер бетінде кездесетін мұздар құрлықта, теңіз жағалауларында ондаған, жүздеген, мыңдаған жылдар бойы қалыптасады. Қардың қайта кристалдануынан еріген судың қатуынабайланысты пайда болған атмосфералық фирндер мен мұздардың табиғи жиынтығы болып саналады.

Мұздықтардың қоректенуі оның бетіне қар түрінде түсетін атмосфералық жауын-шашын есебінен, жел арқылы айдап алып келген тау баурайларынан құлаған қардан, сонымен қатар мұздың үстінде ауадағы булардың суға айналуынан жүзеге асады.

Судың қатты фазасының, яғни қардың, фирнның, мұздың балансы жағдайларына қарай мұздықтың өзі аккумуляция және абляция зонасына бөлінеді. Мұздық массасының еру және булану арқылы кемуі абляция деп аталды. Абляция мұздықтың шеткі бөлігі қалыңдығының жұқаруына әкеліп соғады. Абляцияның қарқындылығы ауа температурасына тікелей байланысты. Температураның ауытқуымен абляция да ауытқып тұрады. Сондықтан мұздықтың алдыңғы жиегі тұрақты орнында қалмай өзгеріп тұрады. Оның сәл ғана алға қозғалуы артқа шегінуі осциляция деп аталады. Жамылғы мұздықтар миллиондаған шаршы километр аумақтарды алып жатады және үсті жайпақ дөңестеу келеді. Мұндағы мұздар мұздықтың ортасынан шетке қарай жылжиды. Қазіргі кезде жер шарында бар - жоғы екі материктик жамылғы мұздықтары бар. Олар Гренландия мен Антарктиданың мұз жамылғылары. Мұндай мұздықтардың өздеріне тән ерекшеліктерінің бірі - олардың кең-байтақ аумағымен және орасан зор қалыңдығы. Мұздық жамылғысының ең жоғарғы қалыңдығы - оның орталық бөлігінде. Ал жиектерінде мұздықтың қалыңдығы келмейді, сөйтіп бұл аймақтардың астынан тасты құндағының кейбір шығыңқы тұстары көрінеді. Мұндай жерлерді Антарктидада «Оазис» (Жазира) деп атайды. Мұның мысалы, Советтік Антактидалық «Мирный» станциясы төңірегіндегі Бангер оазисі. Егер мұндай тасты сілемдер мұздықтың бетінде оқшауланып көрініс берсе, оларды нунатаки деп атайды.

Гренландия мен Антарктиданың жамылғы мұздықтары өздері көмкеріп жатқан бедердің жағалаулық еңісті жазықтықтары арқылы теңізге қарай жылжиды. Мұздардың бұл ағысы асаралған мұздықтар деп аталады. Суға жеткен мұз жүзіп шығады да сынады, соның нәтижесінде теңізде еркін жүзіп жүретін орасан зор мұздар (қалқыма мұздар), мұзтаулар (айсбергтер) пайда болады. Теңіз ағысымен жүзген мұзтаулар төменгі ендіктерге жетіп, бірте-бірте ери бастайды. Еру барысында мұзтаудың ішіндегі әр түйірлі материал айсбергтен босап, теңіз түбіне шөгеді.

Антарктида шеткі аймақтарындағы мұздардың едеуір аумағы шельфтерде жатады немесе біразы жүзіп жүреді, бұларды шельфтік мұздықтар дейді. Егер қар шекарасы мұздануға ұшыраған тау етегі деңгейімен шамалас жатса, мұздытау етегіндегі жазыққа шығып, жан-жаққа жайылып кетеді. Осы даму сатысындағы мұздықтар, тау етектік мұздық деп аталады. Мұндай мұздықтың бірі - Аляскадағы Маластин мұздығы. Бұл бірнеше аңғарлы мұздықтардың тау етегінде бір-бірімен қосылу нәтижесінде пайда болған. Құрлықтың едеуір бөлігін көмкере отырып, мұздықтар экзогендік морфогенезде елеулі және маңызды ролін атқырады. Ежелгі мұз басу заманында жазғы және орта жылдық температураның төмендегенінен, климаттың салқындауынан қатты күйде түскен атмосфералық жауын-шашынның мөлшері ұлғаяды. Мұндай кезде тау өлкелерінде мұз қату жағдайы ұлғая келіп, қар шекарасының төмендеуіне әкеп соққан. Нәтижесінде Солтүстік Америка мен Евразия жазықтарында қалың жамылғы мұздықтар пайда болған және олардың бедер түзуші ролі арта түскен.

Мұз балансының кіріс және шығыс бөліктерінің арақатынасына байланысты оның дамуы бірнеше фазаларға бөлінеді: 1) мұздықтың ұлғайып қарқындауы, 2) мұздықтың тұрғылық қалыпты жағдайы және 3) еріп кейін шегінуі. Осы мұздықтың әр фазасына байланысты бедердің мұздықтың қарқынды шағында, мұз негізінен қиратқыш жұмысын жүргізеді, ал тұрғылықты қалпында немесе кеміп, не кейін шегінген кезде көбінесе, аккумуляциялық мұздық пішіндерін түзеді.

Қозғалыс процесінің барысында мұздықтар аңғарладың сағаларына тау жыныстарының мүжілу өнімдерін алып шығады. Мұздықтардың денесіне түскен және мұздықпен бірге қозғалысқа қатысатын тау жыныстарының мүжілу өнімдерін (ірі қойтастардан шаң-тозаңға дейін) морена деп атайды. Сондықтан, мұздықпен бірге қозғалатын моренаны қозғалыстағы, ал ұозғалысты тоқтатқандарын шөгінді деп атаймыз.

Мұздықтың денесіндегі орналасу жағдайына қарай қозғалыстағы мореналар беттік, ішкі және түпкі деп бөлінеді. Беттік мореналар аңғардың беткейлерінен құлаған тау жыныстарының сынықтары мен қоршаған тау беткейлерінен желмен әкелінген щаң-тозаңдардан тұрады. Мұздықтардың шегінде орналасқан тау жыныстарының сынық қалдықтарынан құралған үйінді белдікті қапталдық морена деп атайды. Әдетте беттік морена тау жыныстарының үшкір формадағы, сұрыпталмаған сынықтарынан тұрады.

Ішкі мореналар алғашында мұздықтың бетіне түскен, сонан соң біртіндеп мұздықтың денесіне «жұтылған» тау жыныстарынан тұрады.

Төменгі немесе түптік мореналар жатқан орнынан күшпен сырылған материалдардан және беттік, ішкі мореналардың бөліктерінің төмен түсуінің нәтижесінде пайда болады. Түптік мореналарды құрайтын тау жыныстары жұмырланған, өңделген формада болып келеді.

Морендік материалды мұздық түгелімен өзінің тілінің шетіне тасымалдап жеткізеді. Бұл материадар аңғарды көлденең алып жатқан бел түріндегі үйінді тау жыныстарынан тұрады, оны шеткі морена деп атайды.

Мұздықтардың еруі.

Қар шегінен төмен түскен мұздық жылу ағысының әсерінен ери бастайды. Еру процесіндегі негізгі рөлді климаттық факторлар атқарады. Мұздықтың беткі қабатының еруі күн сәулесінің тікелей жылуының әсерінен, жылы ауаның ысытуынан, жаңбырдың әсерінен және мұздықты қоршаған тау беткейлерінен шағылысқан радиациясынан болады. Таулы жерлерде ауаның температурасының тәулік ішінде шұғыл құбылмалылығының салдарынан мұздықтың беткі беткі қабатының еруі күндізгі сағаттарда күшті көрініс береді. Қараңғы түсісімен және суық бұлыңғыр күндерде еру тез тежеледі.

Мұздыққа жылу тек оның беткі қабаты арқылы ғана емес, сонымен қатар астыңғы қабатын ерітетін жылу табаны арқылы да келеді. Әрине мұздықтың астыңғы қабатының еруінің рөлі айтарлықтай болмайды және түбіне жақын жұқа қабатқа ғана тарайды. Мұздың үздіксіз еру жағдайында мұздықтың тілінің қар шегінен төмен деңгейде ұзақ уақыт сақталуы тек жаңа мұз массалары тұрақты түрде түсіп тұрған жағдайда ғана мүмкін. Егер бұл масса еріген массаға тең болса, онда мұздықтың тілінің жағдайы өзгермейді. Егер жаңа мұз массалары оның еруі мен булануынан көп мөлшерде түсетін болса, онда мұздықтың тілінің болған жағдайда мұздықтың массасы кішірейе бастайды, мұздықтың тілі қысқарып, аңғармен кейін қарай жылжығандай болады яғни мұздық шегінеді. Қысқы және жазғы еру жағдайларының өзгеруіне сәйкес жүретін ерудің маусымдық құбылмалылығының амплитудасы әдетте соншалықты көп емес, шамамен 10 . . . 20 метрден аспайды. Мұздық қыста көрсетілген қашықтықта аңғармен алға жылжыса, ал жазғы мерзімде өзінің күзгі шекарасына шегінуі мүмкін. Көпжылдардың көлемінде өтетін мұздықтардың алға жылжуы және шегінуі климаттың циклдық құбылмалылығына сәйкес жүреді. Қоректену аймағындағы жауын-шашынның көбеюі мен еру аймағындағы температураның төмендеуі мұздықтың жүйелі түрде өсуіне, сөйтіп оның аңғармен төмен таралуына әкеліп соғады. Айтылған себептердің керісінше бағытта болуы мұздық қысқаруына, тіпті оның жойылып кетуіне әкеліп соғуы мүмкін.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.