Польшадағы постсоциалистік кезеңдегі демократиялық өзгерістер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Польшаың тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өтуінің алғы шарттары
1.1 1980 жылдарындағы І жартысындағы Польшадағы саяси экономикалық дағдарыс және «Ынтымақ» ұйымының қоғамды демократияландырудағы орны.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. 1989 жылғы парламенттік сайлау және демократиялық күштердің жеңісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2 Постсоциалистік Польшадағы реформалар
және демократиялық қоғамның қалыптасуы.
2.1. Польшадағы 90.жылдардың басындағы саяси реформалар ... ...43
2.2.Польшадағы экономикалық реформалар және нарықтық негіздердің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған деректер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
1 Польшаың тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өтуінің алғы шарттары
1.1 1980 жылдарындағы І жартысындағы Польшадағы саяси экономикалық дағдарыс және «Ынтымақ» ұйымының қоғамды демократияландырудағы орны.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. 1989 жылғы парламенттік сайлау және демократиялық күштердің жеңісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2 Постсоциалистік Польшадағы реформалар
және демократиялық қоғамның қалыптасуы.
2.1. Польшадағы 90.жылдардың басындағы саяси реформалар ... ...43
2.2.Польшадағы экономикалық реформалар және нарықтық негіздердің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған деректер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Тақырыптың өзектілігі: 1970 жылдардың ІІ жартысы мен 1980 жылдардың басындағы Польшадағы Үкімет саясатына қарсы назарылық шерулері және «Ынтымақ» Ұйымының құрылу тарихы мен дағдарыстан шығу жолдарын қарастыру негізгі өзекті мәселе болып, табылады. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Ғасырлар тоғысында» 1996 ж. шыққан еңбегінде: «1980 жылғы КОКП ОК Бас Хатшысы Л.И.Брежневтің соңғы сапарын еске алып, ол бір мазасыз кезең еді. Л.И.Брежнев әлденеше рет арнайы байланыс бойынша Поляк Басшылығының хабарласты. Ондағы ахуал тым қауіпті еді. Социализмнің басына түсер зобалаң сол Польшадан басталғандай еді»,- деп жазды. /1,52/
Социализмнің терең дағдарысы азаматтар өмірін үлкен күйзеліске салды. Рим Папасы Иоан Павл ІІ үнемі өзінің ұстанымында отаны Польшаның дербестігін армандап, соған жетуге АҚШ бастаған Батыс елдерімен үнемі үлкен қолдау көрсетті. Соның нәтижесінде 1989-1990 жылдары Польшада және социализм құрсауындағы Шығыс және орталық Еуропада «Мақпал Революциялар жүзеге» асырылып, 2000 жылға дейін Польша әлемдік қауымдастыққа кіріккен, Еуродағы терезесі тең мемлекетке айналды.
Диссертация жұмысының деректік негізі: Диссертацияның алға қойған мақсаты мен міндетін орындауда негіз болған деректердің айнар көздеріне орай біз оларды бірнеше топтарға бөліп қарастырып отырмыз. Ең алғашқылардың қатарында тұрғаны бұл заң актілері мен қаулылары.
Деректің келесі бір тобы бұл Мемлекеттік қайраткерлердің сұхбаттары мен еңбектері нақтылы айтқанда ҚР тәуелсіздік алғанан кейінгі кезеңде халықаралық құқықтық субъект ретінде халықаралық ұйымға мүше болу осы ұйым шеңберінде қабылданған адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғауға және сақтауға аралған құжатта Қазақстанда қосылып, ел қатарлы алға қарай дамуы қажет екендігі жайлы жазған ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері басшылыққа алынды.
Тақырыптың негізгі дерек көздерінен: Советский Союз – Народная Польша 1974-1987 жылдар аралығын қамтитын (Құжаттар мен матриалдар жинағы). Бұл еңбекте Кеңес Одағының Польшаға жасаған туысқандық көмегі деп бағалады. Польша Президенті А.Квасневскийдің Қазақстанға жасаған ресми сапарында бүгінгі Польшаның өзідік даму жолына берген бағасы бағалық құжат болып саналады. Сонымен қатар, Информационнная бюллетень журналында Польшаның жоғарғы палатасы туралы егжей-тегжейлі мағлұматтар берілген.
Социализмнің терең дағдарысы азаматтар өмірін үлкен күйзеліске салды. Рим Папасы Иоан Павл ІІ үнемі өзінің ұстанымында отаны Польшаның дербестігін армандап, соған жетуге АҚШ бастаған Батыс елдерімен үнемі үлкен қолдау көрсетті. Соның нәтижесінде 1989-1990 жылдары Польшада және социализм құрсауындағы Шығыс және орталық Еуропада «Мақпал Революциялар жүзеге» асырылып, 2000 жылға дейін Польша әлемдік қауымдастыққа кіріккен, Еуродағы терезесі тең мемлекетке айналды.
Диссертация жұмысының деректік негізі: Диссертацияның алға қойған мақсаты мен міндетін орындауда негіз болған деректердің айнар көздеріне орай біз оларды бірнеше топтарға бөліп қарастырып отырмыз. Ең алғашқылардың қатарында тұрғаны бұл заң актілері мен қаулылары.
Деректің келесі бір тобы бұл Мемлекеттік қайраткерлердің сұхбаттары мен еңбектері нақтылы айтқанда ҚР тәуелсіздік алғанан кейінгі кезеңде халықаралық құқықтық субъект ретінде халықаралық ұйымға мүше болу осы ұйым шеңберінде қабылданған адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғауға және сақтауға аралған құжатта Қазақстанда қосылып, ел қатарлы алға қарай дамуы қажет екендігі жайлы жазған ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері басшылыққа алынды.
Тақырыптың негізгі дерек көздерінен: Советский Союз – Народная Польша 1974-1987 жылдар аралығын қамтитын (Құжаттар мен матриалдар жинағы). Бұл еңбекте Кеңес Одағының Польшаға жасаған туысқандық көмегі деп бағалады. Польша Президенті А.Квасневскийдің Қазақстанға жасаған ресми сапарында бүгінгі Польшаның өзідік даму жолына берген бағасы бағалық құжат болып саналады. Сонымен қатар, Информационнная бюллетень журналында Польшаның жоғарғы палатасы туралы егжей-тегжейлі мағлұматтар берілген.
1. Лыкошина Л.С. Польский кризис 80-х годов и его отраджение в общественном сознаний М., 1993
2. Я.Я.Гришин Происки контрреволюций и защита революционных завоеваний. Издательство Казанского университета 1989
3. Политический портрет Леха Валенсы М., 1992
4. Дыбковскса А, Жарын М, Жарын Я. История Польшии (с древнейших времен до наших дней) Варшава 1995ъ
5. Краткая история Польша (с древнейших времен до наших дней)
6. Сәрсенғазы Қ Польшада «Солидарность» қоғамдық саяси ұйымының құрылуы ІІ ҚазҰУ Хабаршы №1 2003
7. 100 великих Правитель ХХ века М., 2001 стр
8. Польша (Республика Польша 38,8 млн человек) новейшая история стран Европы и Северной Америкии (конец ХХ, начало ХХІ века) АСТ Астрел М., 2004
9. Брониялавский Ежи, Вачнадзе Георгии Николаевич «Польский диалог» Тбилиси, 1990
10. Советский Союз – Народная Польша 1974-1987 (Документ и материалы) М., Политиздат 1989, 485 с.
11. 1989 Надежды и тревоги М., Правда 1989
12. Польша М., Политиздат 1991
13. Польша (Актуальные проблемы общественного развития) М., 1989
14. Большие перемены на трех континентах М., Мысль 1987
15. Актуальные задачи изучения истории Польшии, россиско-польских и советско-польских отношений ІІ Экспресс информация о все союзовещ 1989 ж. Калининг Государственнй Университет, Калининг 1989, 36 с
16. Е.Биятр – Польша пять лет после перелома ІІ Свободная мысль №12-18 ІІ (1994)
17. Көкебаева Г.К. Общественно-политические перемены в странах Восточной Европы в освещени журнала «Osteuropa» стр 54-60 «Проблемы экономической и политической историй Международных отношений в Новое и новейшая время» А., 1997
18. Апарин С. «Новые лидеры страого мира» //Новые поколение 2007 23 март// №11
19. Мәшімбаев С.М. «Еуропа және Америка елдерінің қазіргі заман» тарихы (1945-2000 жж) А., 2007
20. Акулов А. ВМС Польшии морскоц об-1998 №10 с. 56-59
21. Восточная Европа на новом пути. Хроника событий документ / Т.Новинская – М., 1994, 237 с
22. Гришин П. Все чада Президент //Эхо планеты – 1995// №16 (367)-с 23 О Президенте Польшии Л.Валенса
23. Василевский Андджей Восток Запад и Польша М., Прогресс 1989
24. Испытание на прочность о-во польско-советской дружбы становление развиты Минск 1989
25. С.Әбдісадықұлы «Польшадағы оңшыл партиялардың көқарасы қандай?» // Астана Хабары 26 қараша 2005 ж.// (172-173)-3 б
26. Квасневский А. Бүгінгі Польшаның өзіндік даму жолы // Егеменді Қазақстан// 27 қараша 1997//
27. Әлімханұлы Д. «Төрт түстікке есік ашқан Европа»// Түркістан 1997 3-10 желтоқсан//
28. «История стран Центральной и Юго-Восточной Европы» М., 1997
29. Ежи Дж Виатр «Констутиционная ответовственность в Польше после 1989 года»//Контитуц право восточно-европ обозрение //№2 1996 с 12-15
30. Кравчик Рафал «Распад и возрождение польской экономики» М., 1991
31. Государство и право Польшии //Булакова, Исатаева А.Ж. Всеобщая история государство и право // Учебно-методические пособие – А., 1999 с 54-57
32. Жақып М НАТО кеңейді. Ол жақсылық па жамандық па? // Егемен Қазақстан // 19.03.1999
33. Восточная Европы на новом пути: Хроника событий док коммент /Т.Новинская М., 1994/ 237с
34. Влассв И.Независимость судей-гарантия право-судья //Сов юстиция 1992// №13-14 28-29
35. Ершов А.П. Малютина Н.Н. Проблема самоуправления и предприятиях Польшии // Труд за рубежом-1993// №2 с 64-76
36. Белов А, Кришков Истоки кризиса государственных финансов; опыт Чехин, Венгрии, Польии// Рынок ценных бумаг// 1998 №17-18 с 66-67
37. Бобрик М.Н. Полония ее пути во времени и пространстве// Межрасовые и междунациональные отношения в Европы и Америке ХІХ-ХХ вв// М., 1996 с 118-123
38. Верховная Контрольная Палата в Польше // Президент Контроль информ бюлл № 6 с 75-81
39. Гавенский М Польша Еуропаға оралуда // Жас Алаш// 14 маусым 1997
40. Машимбаев С.М. Социально-экономическое реформы в Польше (1989-2000) стр 71-76 //Қаз ҰУ Хабаршы// Тарих сериясы № 3 (22) 2001
41. Польша и Европейской союз //Саясат №12, 2004// стр 17-36
42. Вержибскии социально-экономическая трансформация в Польше //ҚазҰУ Хабаршы (Саясаттану сериясы)// 2005 №1 с 187-190
43. Десятилетие экономических реформ в Польше //Экономика и управления в зарубежных старанх// 2001 № с 23-42
44. Матыцин С.Шоковая терапия в Польша: опыт и выводы //Международный жизнь// 1992 № 5 стр 71-82
45. Бхадури и дру Ласки к., Левчик A «Переход от командной и рыночной системе: что не получилось и что теперь делать// Общество и экономика -1993 -9-10 с 75-103
46. Антоний Куклинскии д.э.н профессор Варшавского университета Экономические преобразование в Польше: Опыт и перспективы (1990-2010)// Проблемы теорий практики управления №1 2001
47. Аграрный сектор России // 2000 № с 35-36
48. Дорждецкая в аграрном секторе Польшии //АПК; экономика упр// 1999 №9 стр 61-68
49. Ермакович В., Ермакович Е. Привитизация Польше первые итоги // Проблемы теории и практики управление// 1993 № 4 стр 13-19
50. Афонин Г. Из Европы с признанием// Лит газета Казахстана// 2007 11 дек № 25 с -8
2. Я.Я.Гришин Происки контрреволюций и защита революционных завоеваний. Издательство Казанского университета 1989
3. Политический портрет Леха Валенсы М., 1992
4. Дыбковскса А, Жарын М, Жарын Я. История Польшии (с древнейших времен до наших дней) Варшава 1995ъ
5. Краткая история Польша (с древнейших времен до наших дней)
6. Сәрсенғазы Қ Польшада «Солидарность» қоғамдық саяси ұйымының құрылуы ІІ ҚазҰУ Хабаршы №1 2003
7. 100 великих Правитель ХХ века М., 2001 стр
8. Польша (Республика Польша 38,8 млн человек) новейшая история стран Европы и Северной Америкии (конец ХХ, начало ХХІ века) АСТ Астрел М., 2004
9. Брониялавский Ежи, Вачнадзе Георгии Николаевич «Польский диалог» Тбилиси, 1990
10. Советский Союз – Народная Польша 1974-1987 (Документ и материалы) М., Политиздат 1989, 485 с.
11. 1989 Надежды и тревоги М., Правда 1989
12. Польша М., Политиздат 1991
13. Польша (Актуальные проблемы общественного развития) М., 1989
14. Большие перемены на трех континентах М., Мысль 1987
15. Актуальные задачи изучения истории Польшии, россиско-польских и советско-польских отношений ІІ Экспресс информация о все союзовещ 1989 ж. Калининг Государственнй Университет, Калининг 1989, 36 с
16. Е.Биятр – Польша пять лет после перелома ІІ Свободная мысль №12-18 ІІ (1994)
17. Көкебаева Г.К. Общественно-политические перемены в странах Восточной Европы в освещени журнала «Osteuropa» стр 54-60 «Проблемы экономической и политической историй Международных отношений в Новое и новейшая время» А., 1997
18. Апарин С. «Новые лидеры страого мира» //Новые поколение 2007 23 март// №11
19. Мәшімбаев С.М. «Еуропа және Америка елдерінің қазіргі заман» тарихы (1945-2000 жж) А., 2007
20. Акулов А. ВМС Польшии морскоц об-1998 №10 с. 56-59
21. Восточная Европа на новом пути. Хроника событий документ / Т.Новинская – М., 1994, 237 с
22. Гришин П. Все чада Президент //Эхо планеты – 1995// №16 (367)-с 23 О Президенте Польшии Л.Валенса
23. Василевский Андджей Восток Запад и Польша М., Прогресс 1989
24. Испытание на прочность о-во польско-советской дружбы становление развиты Минск 1989
25. С.Әбдісадықұлы «Польшадағы оңшыл партиялардың көқарасы қандай?» // Астана Хабары 26 қараша 2005 ж.// (172-173)-3 б
26. Квасневский А. Бүгінгі Польшаның өзіндік даму жолы // Егеменді Қазақстан// 27 қараша 1997//
27. Әлімханұлы Д. «Төрт түстікке есік ашқан Европа»// Түркістан 1997 3-10 желтоқсан//
28. «История стран Центральной и Юго-Восточной Европы» М., 1997
29. Ежи Дж Виатр «Констутиционная ответовственность в Польше после 1989 года»//Контитуц право восточно-европ обозрение //№2 1996 с 12-15
30. Кравчик Рафал «Распад и возрождение польской экономики» М., 1991
31. Государство и право Польшии //Булакова, Исатаева А.Ж. Всеобщая история государство и право // Учебно-методические пособие – А., 1999 с 54-57
32. Жақып М НАТО кеңейді. Ол жақсылық па жамандық па? // Егемен Қазақстан // 19.03.1999
33. Восточная Европы на новом пути: Хроника событий док коммент /Т.Новинская М., 1994/ 237с
34. Влассв И.Независимость судей-гарантия право-судья //Сов юстиция 1992// №13-14 28-29
35. Ершов А.П. Малютина Н.Н. Проблема самоуправления и предприятиях Польшии // Труд за рубежом-1993// №2 с 64-76
36. Белов А, Кришков Истоки кризиса государственных финансов; опыт Чехин, Венгрии, Польии// Рынок ценных бумаг// 1998 №17-18 с 66-67
37. Бобрик М.Н. Полония ее пути во времени и пространстве// Межрасовые и междунациональные отношения в Европы и Америке ХІХ-ХХ вв// М., 1996 с 118-123
38. Верховная Контрольная Палата в Польше // Президент Контроль информ бюлл № 6 с 75-81
39. Гавенский М Польша Еуропаға оралуда // Жас Алаш// 14 маусым 1997
40. Машимбаев С.М. Социально-экономическое реформы в Польше (1989-2000) стр 71-76 //Қаз ҰУ Хабаршы// Тарих сериясы № 3 (22) 2001
41. Польша и Европейской союз //Саясат №12, 2004// стр 17-36
42. Вержибскии социально-экономическая трансформация в Польше //ҚазҰУ Хабаршы (Саясаттану сериясы)// 2005 №1 с 187-190
43. Десятилетие экономических реформ в Польше //Экономика и управления в зарубежных старанх// 2001 № с 23-42
44. Матыцин С.Шоковая терапия в Польша: опыт и выводы //Международный жизнь// 1992 № 5 стр 71-82
45. Бхадури и дру Ласки к., Левчик A «Переход от командной и рыночной системе: что не получилось и что теперь делать// Общество и экономика -1993 -9-10 с 75-103
46. Антоний Куклинскии д.э.н профессор Варшавского университета Экономические преобразование в Польше: Опыт и перспективы (1990-2010)// Проблемы теорий практики управления №1 2001
47. Аграрный сектор России // 2000 № с 35-36
48. Дорждецкая в аграрном секторе Польшии //АПК; экономика упр// 1999 №9 стр 61-68
49. Ермакович В., Ермакович Е. Привитизация Польше первые итоги // Проблемы теории и практики управление// 1993 № 4 стр 13-19
50. Афонин Г. Из Европы с признанием// Лит газета Казахстана// 2007 11 дек № 25 с -8
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Дүние жүзі тарих кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ПОЛЬШАДАҒЫ ПОСТСОЦИАЛИСТІК КЕЗЕҢДЕГІ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР
Орындаған:________________ _____ ___________2009ж.
Ғылыми жетекші: ____________ _____ ___________2009ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: т.ғ.д., профессоры: ____________
_____ ___________2009ж.
Алматы 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
1 Польшаың тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өтуінің алғы
шарттары
1.1 1980 жылдарындағы І жартысындағы Польшадағы саяси экономикалық дағдарыс
және Ынтымақ ұйымының қоғамды демократияландырудағы орны..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. 1989 жылғы парламенттік сайлау және демократиялық күштердің
жеңісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...28
2 Постсоциалистік Польшадағы реформалар
және демократиялық қоғамның қалыптасуы.
2.1. Польшадағы 90-жылдардың басындағы саяси реформалар ... ...43
2.2.Польшадағы экономикалық реформалар және нарықтық негіздердің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...70
Пайдаланылған
деректер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 1970 жылдардың ІІ жартысы мен 1980 жылдардың
басындағы Польшадағы Үкімет саясатына қарсы назарылық шерулері және
Ынтымақ Ұйымының құрылу тарихы мен дағдарыстан шығу жолдарын қарастыру
негізгі өзекті мәселе болып, табылады. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Ғасырлар тоғысында 1996 ж. шыққан еңбегінде: 1980 жылғы КОКП ОК Бас
Хатшысы Л.И.Брежневтің соңғы сапарын еске алып, ол бір мазасыз кезең еді.
Л.И.Брежнев әлденеше рет арнайы байланыс бойынша Поляк Басшылығының
хабарласты. Ондағы ахуал тым қауіпті еді. Социализмнің басына түсер зобалаң
сол Польшадан басталғандай еді,- деп жазды. 1,52
Социализмнің терең дағдарысы азаматтар өмірін үлкен күйзеліске салды.
Рим Папасы Иоан Павл ІІ үнемі өзінің ұстанымында отаны Польшаның
дербестігін армандап, соған жетуге АҚШ бастаған Батыс елдерімен үнемі үлкен
қолдау көрсетті. Соның нәтижесінде 1989-1990 жылдары Польшада және
социализм құрсауындағы Шығыс және орталық Еуропада Мақпал Революциялар
жүзеге асырылып, 2000 жылға дейін Польша әлемдік қауымдастыққа кіріккен,
Еуродағы терезесі тең мемлекетке айналды.
Диссертация жұмысының деректік негізі: Диссертацияның алға қойған
мақсаты мен міндетін орындауда негіз болған деректердің айнар көздеріне
орай біз оларды бірнеше топтарға бөліп қарастырып отырмыз. Ең алғашқылардың
қатарында тұрғаны бұл заң актілері мен қаулылары.
Деректің келесі бір тобы бұл Мемлекеттік қайраткерлердің сұхбаттары
мен еңбектері нақтылы айтқанда ҚР тәуелсіздік алғанан кейінгі кезеңде
халықаралық құқықтық субъект ретінде халықаралық ұйымға мүше болу осы ұйым
шеңберінде қабылданған адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғауға
және сақтауға аралған құжатта Қазақстанда қосылып, ел қатарлы алға қарай
дамуы қажет екендігі жайлы жазған ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері
басшылыққа алынды.
Тақырыптың негізгі дерек көздерінен: Советский Союз – Народная Польша
1974-1987 жылдар аралығын қамтитын (Құжаттар мен матриалдар жинағы). Бұл
еңбекте Кеңес Одағының Польшаға жасаған туысқандық көмегі деп бағалады.
Польша Президенті А.Квасневскийдің Қазақстанға жасаған ресми сапарында
бүгінгі Польшаның өзідік даму жолына берген бағасы бағалық құжат болып
саналады. Сонымен қатар, Информационнная бюллетень журналында Польшаның
жоғарғы палатасы туралы егжей-тегжейлі мағлұматтар берілген. Қазақстан
Республикасындағы Польша Республикасының алғашқы Төтенше және Өкілетті
елшісі М.Гавенскийдің Польша Европаға оралуда атты Жас алаш газетіне
берген сұхбатында бүгінгі Польшаның жай-жапсары даму барысы туралы
мәліметтер берілген.
Мәселенің зерттелу деңгейі: 1980 жылдардағы Польшадағы әлеуметтік-
экономикалық дағдарыс, Ынтымақ Ұйымының құрылу тарихы бойынша Я.Я.Гришин
Поиск контрреволюций и защита революционных завоевания еңбегі Поляк
революциясының жай жапсары, Ынтымақ ұйымының құрылу тарихы және оның
атқарған қызметінің кейбір тұстарына үңіле қараған. Краткая история Польшы
(с древнейших времен до наших дней) еңбегі Польшадағы осы кезеңдегі
жағдайды еш бүркемелеусіз рет-ретімен баяндап, 1990 ж. желтоқсандағы
Л.Валенсаның Президент қызметіне кірісуіне дейін әкеле аламыз, Политичесий
портрет Леха Валенсы М. 1993 еңбегі осы уақыттардағы Польша қоғамындағы
саяси іс әрекеттерді қоғамдық сананың ояну мен процесстердің дамуындағы
өзіндік жолын қалдырған болатын белгілі қоғам қайраткері саясаткер
Л.Валенсамен тығыз байланыстырды. 7,15
Айтқандай, мұнда біз Л.Валенсаның еңбегінің мол екеніне көз
жеткіземіз.
Свободная мысль №12-18 (1994 жылғы) В.Виятрдің Польша пять лет,
после перелома атты мақаласында 1989 жылғы Дөңгелек үстел келісімі оның
тарихи маңызы және Парламенттік сайлау және 1993 жылғы Парламенттік сайлау
және оның қортындылау, Польша мемлекетінің демократияландырудағы ролін жан-
жақты көрсеткен болатын. 10; 8
Польша (қоғамдық дамудың өзекті мәслелері) деген еңбектің бір
тарауында 1990 жылдардан бастап, Президент А.Квасневскийдің саясаты және
сол дәуіріндегі Польшадағы демократияландыру үрдістері 1999 ж. НАТО-ға мүше
болуы егжей-тегжейлі баяндалған. Сонымен қатар, Банковское Дело
журналының 2004 жылғы №4 санында Опыт Польши тақырыбындағы мақалада осы
уақыттағы Польшадағы қабылданған экономикалық заңдар олардың Нарықтық
экономика жүйесін қалыптастырудағы ролін жеткен жетістіктері баяндалған.
Диссертацияның мақсаты: Мен бұл тақырыпты жазуда Шет елдік және
Отандық зерттеушілердің еңбектерімен шығармаларын пайдалана отырып,
Польшадағы Постсоциалистік кезеңдегі демократиялық өзгерістерді өзімдік
тұрғыдан баға беріп, тарихи бағасын беру болып табылады. 1970-1980
жылдардағы Поляк Халық Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық
олқылықтар, наразылық шерулері, Қарсыласу қозғалыстары және оның
нәтижесіне ғылыми талдауларға сүйеніп өзімдік тұрғыдан көз жеткізу болып
саналады.
Қаншама ондаған жылдар Ресейдің, КСРО-ның 5 жыл Фашистердің бұғауында
болған Поляк Халқының ұлт-азаттық, бостандық үшін ХХ ғасырдың 70-80 жылдары
қазіргі заманғы өркениеті өмір үшін күресін, жемістігін өзімізге сабақ алып
пайдалану болып табылады.
Г.К. Көкебаеваның Общественно-политические перемены в странах
Восточный Европы в освещении журналы Osteuropa деген еңбегінде Шығыс
Еуропадағы, соның ішінде Польшадағы 90-шы жылдардың басындағы қоғамды саяси
өзгерістер, алғашқы сайлаулар, саяси партиялардың қызметі. Мақалада
Польшада 1989 жылғы ақпанда басталып екі айға созылған дөңгелек үстелге
талдау жасалған. 8, 10.
Профессор С.М. Мәшімбаевтың Социальные экономическое реформе Польша
еңбегінде 1989-2000 жылдардағы әлеуметтік-экономикалық реформалар жан-жақты
қарастырылып баға берілген.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері: Постсоциалистік Польшадағы
демократиялық өзгерістер ауқымы 1976-2008 жылдар аралығын қамтыған
хронологиялық құрлымын жасай аламыз. Оның ішіне Кеңестік кезеңдегі
материалдар, 1991 жылдан бергі материалдар және бүгінгі күнгі материалдар
негізін құрайды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық маңызы: Постсоциалистік
Польшадағы демократиялық өзгерістер тақырыбы 1989-2007 жылдар аралығындағы
аз уақытта Польша Республикасындағы шапшаң Демократиялық өзгерістер мен
Экономикалық реформалар тарихта өзіндік маңыздылығымен ерекшеленеді. 1990-
2008 жылдардың аралығындағы Польшадағы постсоциалистік кезеңдегі
демократиялық өзгерістер Елде Азаматтаық-либералды қоғам мен еркін
экономикалық жүйені қалыптастырылды. Саяси аренада мемлекет негізін
құрайтын жергілікті халықтың мақсат-мұратын іске асыратын саяси қозғалыстар
мен Партиялар өкілдері мемлекеттік Басқарушы, Заң шығарушы және Үкіметтен
орын алды.
Поляк қоғамының құрлымымен экономикалық жүйесінің еуропалық стандартқа
сәйкестендірілу үрдісі Польша Республикасы Әлемдік Қауымдастық алдында
Өркениетті елдермен терезесі тең мемлекет ретінде мойындатты. Осыдан біз
өзіміздің Қазақстан Республикасына да үлгі алуымызға болатын тұстар
жетерлі.к Аталмыш уақыт ішінде Польша Республикасы өз саясатын түбегейлі
өзгертіп Ресейден іргесін аулақ ұстап, АҚШ-пен Батыс Еуропа мемлекеттерімен
ынтымақтасты оған дәлел ретінде Польша Республикасының НАТО-ға және
Еуропалық Одаққа мүше болуын айта аламыз.
Диссертацияның құрлымы: Жұмыстың мазмұны негізінен кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды, пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1 Польшаның тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өтуінің алғы
шарттары
1.1 1980 жылдарындағы І жартысындағы Польшадағы саяси экономикалық дағдарыс
және Ынтымақ ұйымының қоғамды демократияландырудағы орны
1980 жылдары Польшада үкіметтің теріс саясатына қарсы күрескен
Ынтымақ қозғалысының құрылу себептері тым әріде жатыр. II дүниежүзілік
соғыстан кейін КСРО-ның ықпалына түскен Польша коммунистерінің Орталықтан
жоспарлау шаруашылығы ел экономикасын дамыта алмады. Әлуметтік жағдайдың
нашарлығы және қоғамдық- саяси өмірдегі шектеулер мен озбырлықтарға қарсы
халық наразылығы болып тұрды. Бұл жағдайлар 1960 жылдардың соңында саяси
дағдарысқа әкеліп ел жетекшілерінің ауысуына себепші болды. 1980 жылдары
Польшада Демократияшыл күштер мен ресми тотариталдық билік арасында саяси
текетірестер орын алды. Билікке қарсы күштердің негізгі талабы Мемлекеттік
саясаттың халықтың мүддесінен алмақтығы, мемлекеттік және қоғамдық
деңгейдегі істердің дұрыс шешім таппауы. 6
Үшінші бөліністен кейін Польша жерлері Ресей, Германия, Австро-Венгрия
империяларының құрамына кіргізілген еді. Бірінші дүниежүзілік соғыста Үштік
(Төрттік) одақтың жеңілуі, көпұлтты империялардың ыдырай бастауы Польшаның
дербес мемлекеттілігінің қалпына келтіруге мүмкіндік берді.
1970 жылы Поляк Біріккен Жұмысшы партиясының (ПБЖП) жетекшілігін
қолына алған Э.Герек ел экономикасын шет ел кредиттеріне сүйене отырып
жақсарту бағдарламасын жариялады. Бұл алғашқыда экономикаға серпіліс
бергендей болды. Алайда бір жақты ауыр өнеркәсіпке көңіл бөлініп, алып және
экономикалық тұрғыдан қажет емес кәсіпорындар салынды, ал ауыл шаруашылығы
мен халық тұтынатын заттарды өндіруге назар аударылмады. Жалақының көбеюі
тұтыну заттарына сұранысты арттырып, дефицит пен инфляцияның пайда болуына
әкелді. Батыс елдерінен инвестиция тарту өте үлкен сыртқы қарыздарға
әкеліп, оның көлемі 1980 жылы 20 млрд. АҚШ долларына жетті. Халықтың
әлуметтік жағдайның қиындауына байланысты ел ішінде наразылықтар өсіп
қоғамда ауыр жағдай қалыптасты.
Париж бітім конференциясы ыдыраған Габсбургтер империясының
иеліктерінде пайда болған жаңа мемлекеттерді мойындады. Конференцияда Поляк
мәселесі талқылау барысында Польша делегациясы Польшаға екіші және үшінші
бөліністер кезінде Германия, Австро-Венгрия және Ресей тартып алға жерлерді
қайтаруды талап етеді.
Польша Халық Республикасында саяси оппозиция бұрыннан бар болатын.
1976 жылы Радом, Плоцк қалаларындағы жұмысшылар толқуынан соң, батыраңқы
саяси оппозициялық күштер белгілі дәрежеде ұйымдасқан сипат ала бастады.
Олар өз насихат жұмыстарын ғылыми-техникалық және шығармашылық зиялылар,
студент жастар, әсіресе жұмысшылар арасында таратуды күшейтті. Белсенділік
танытқан оппозицияны АҚШ әкімшілігі тарапынан дереу қолдау тапты.6
1980 жылдардағы Халық аралық саяси аренада 1979 жылы желтоқсанда КСРО
тарапынан Ауғаныстанға туысқандық көмек көрсету үшін әскер енгізуінде
жергілікті халықтың жеке мүдессімен санаспау, шекеден қарау ниеті басым
екендігін көрсетті. Басқыншыларға қарсы күресте жергілікті Ауған
партизандарын АҚШ Армиясы қару-жарақпен қамтамасыз етіп, барынша қолдауға
тырысты. АҚШ-тын негізгі мақсаты - КСРО-дағы және Дүние жүзіндегі
социалистік құрлысты құлату болды. Осы кезеңдегі орын алған жағдайлар АҚШ-
тағы Жаңа Президент Рональд Рейганның билікке келуімен тұспа-тұс келді. Осы
кезеңнен бастап АҚШ өзінің дүние жүзіндегі байырғы бақталасы КСРО-ны
бірнеше тараптан қысымға алды. Рейган Әкімшілігі АҚШ Қорғаныс жүйесіне
қатты көңіл бөліп КСРО-дан асу үшін жанталасып қарулануға көп қаржы бөлді.
КСРО-ға қарсы жұмыс істейтін компаниялардың жұмысын күшейтіп Жұлдызды
соғыс саясаты осы кезеңде орын салған еді. Бұл АҚШ-тың империялдық
зымяндағы болды. Оның орталық және шығыс Еуропаға жүргізген саясатындағы
жетекші роль атқарған Ынтымақ ұйымын АҚШ Президенті Рейган өзінің басты
одақтасы ретінде санады.14,55
Поляк оппозициясының идеологиялық жабдықтаушысы ролін эмирация өз
мойынына алды. Ең алдымен Париждегі Әдебиет институты және оның журналы
Культура сонымен қатар Мюньхендегі Азат Еуропа радио станциясының
редакциясы Культура беттерінде 1970-ші жылдарды ұйымдасқан саяси
оппозицияның негізгі идеялық принциптері, мақсаты, әдісі және күресу
құралдарымен жасалды. 1970-ші жылдардың орта шенінде коммунистер үшін
сәтсіздіктер туғызған оппозициялық құрлымның алғашқы нышандары байқалған
еді. Билікке қарсы топтардың ашық қарсы шығуына 1976 жылы Ел
Конституциясына енгізілген түзетулер мен өзгертулер себепші болды. Онда
оппозициялық күштер демократиялық реформаларды талап етті. Ақпарат
құралдарына еркіндік беру мен цензураға тиым салу және т.б . болды.7,62
Осы кезеңде орын алған Ресми билік пен Оппозиция арасындағы
шиеленісте оппозиция жағында католик шіркеуі үлкен роль атқарды.
Оппозицияның ұсынған либерализация саясаты коммунистік режим қарамағындағы
миллиондаған поляк азаматтарының пікірін өзгертіп, оппозиция ықпалына
тартып, Батыс елдерімен жақындастырды, қоғамдағы Салауаттық өмір салтын
насихаттаған батыстық фильмдер мен кітаптар айрықша қызмет атқарды.
Елдегі ұйымдасқан оппазициялық қозғалыстың басын Жұмысшыларды Қорғау
Комитеті (Комитет оборну работнику в КОР) бастады. Ол 1976 жылы қыркүйек
Я.Курон, А.Михник және профессор Я.Ю.Линьскийдің Радом мен Плоцкідегі
толқуларға қатысып күйзелген көмек беруі үшін құрылған болатын. Комитет
мүшелері арасында поляк мәдениеті мен ғылымның белгілі қайраткерілері
қарсыласу және социалистік қозғалыстың ардагерлері, сонымен бірге партиядан
социал-демократиялық және ревозонистік көзқарасы үшін шығарылған. Поляк
Біріккен Жұмысшы Партиясының бұрынғы мүшелері болды. Кейінірек жұмысшылар
көшіріліп жұмыс орындарына оралған соң Комитет деген жаңға ат алды.
Әлеуметтік өзін-өзі қорғау комитеті (Комитет Социальной Самозащиты – КСС –
КОР) – ол бірден елдегі оппозициялық істердің координаторына айналды. Кейін
оған көптеген басқа топтар қосылды. 1977 жылы қазанда Комитеттің заңсыз
полиграфиялық базасы (Нова баспасы) құрылып баспасөз арқылы кеңінен
қамтыған насихат жұмыстары жүргізілді. (Работник газеті, Запись,
Крытка журналдары) Я.Куронь мен А.Михниктің саяси концепцияларының
негізгі елдегі әміршіл-әкімшіл жүйені тұрақсыздандыру Поляк Біріккен
Жұмысшы Партиясын саяси аренадан кетіру жатты.
Егер КСС-КОР жұмысшалар жағдайына көбірек көңіл бөлсе (ең болмағанда
басында), ал 1977 жылы наурызда құрылған Адам құқықтарын қорғау қозғалысы
ең басында-ақ билеуші режимге қарсылардың бәріне сүйенеді. Қозғалыс
инициаторлары ұлтшыл патриот Харистан демократиялық және пильсудтық
дәстүрлерді ұстанатындықтарын жасырмады. Бірақ 1978 жылы қозғалыстан
тарихшы және журналист А.Мочульский бастаған топ, гданскілік және лозиндік
топтардың шығуымен әлсіреп кетті. Ғылыми күрестер қоғамы ұшқыш
университтер атты ағарту жұмысымен айналысты. Онда Польша тарихы мен
мәдениеті орыс, поляк және кеңес поляк қатынастары туралы ойлар официалды
концепциялардан өзгеше болды.
Шығыс Еуропа елдерінде сталиндік диктаттың орнауы, ком-мунистік
партиялардың жеке әкімшілік-тоталитарлық билігінің орнауы Сталиннің билігін
күшейтіп, халықаралық үйым қүру арқылы халықаралық коммунистік қозғалысқа
басшылық етуіне жағдай жасады. Сөйтіп, бүрынғы комитеттердегі троцкистер
мен бухариншілерге қарсы күресін жалғастырды. 1947 жылы Сталин халықаралық
оппортунизмге қарсы күресіп, оларды идея жағынан талқандау үшін, Шығыс
Еуропа елдерінде коммунистер мен оппозициялар ашық күресу үшін халықаралық
трибуна жүмыс органы ретінде ақпараттық мерзімді баспасөз шығару керектігін
Польша басшысы Гомулкаға тапсырады. Бүл орталық "социализмге бейбіт жолмен
өту" идеясына қарсы маркстық емес идеяға, "парламентизм" мен
"ревизинаизмге" баспасөз арқылы қарсы түру үшін қажетті халықаралық жүмысшы
қозғалысы мен коммунистік қозғалыстың орталығы болу керек. Сонымен,
Сталиннің диктаттық саясатының мәні халықаралық жүмысшы партиялары және
коммунистік партиялардағы жауларын талқандау болды.
1947 жылы қыркүйек айында Польшаның Шклярска-Поремба қаласында КСРО,
Италия, Франция және Шығыс Еуропа елдерінің коммунистік партияларының
өкілдерінің қатысуымен конференция өтті. Оған КОКП (Кеңес Одағының
Коммунистік Партиясы) елшілері А.Жүбанов және Г.Маленков-тар қатысты.
Конференцияда қаралған мәселелердің бірі капита-листік елдердегі тап
күресінің тактикасы мен стратегиясын анықтау болды. Бүл мәселе барысында
Польша делегаты Гомулка сөз сөйлеп, халықаралық коммунистік қозғалысқа
басшылық жасау үшін ақпараттық (информациялық) үйым қүру керек екенін
айтты. Болгария және Венгрия басшылары В.Червенков, И.Ревай,
Чехославакиядан Р.Сланский, Румыния мен Югославиядан Г.Георгиу-Деж,
М.Джилас және Кардель сөз сөйлеп, қазіргі кезеңде жүмысшы қозғалысы мен
коммунистік
қозғалыста "америкалық империализма" қарсы біртүтас майдан қүру керек
екенін атап өтті. Бүл үсыныстар КОКП елшілігі тарапынан қолдау таппады.
Шклярска-Поремба қаласындағы халықаралық коммунистік партиялардың
кеңесі коммунистік ақпарат үйымын қүрумен аяқталды. И.В.Сталин бүл үйымды
Шығыс Еуропа елдеріндегі коммунистік партиялардың қызметін бақылау үшін
пайдаланды. Сталиндік диктат халықтық-демократиялық елдердің саяси
қүрылымына да жүре бастады. Сталиндік әміршіл тоталитарлық билікке қарсы
компартия басшылары қуғын-сүргінге үшырап отырды. 1948 жылы коммунистік
ақпарат үйымын қүруға үсыныс жасағаны үшін Польша компартиясының басшысы
Гомулка орнынан түсіп, оның орнына Кремльдің айтқанын орындайтын Б.Берут
тағайындалды. Сталиндік диктат саясатына
I социалистік елдер басшыларының арасында оппозиция
I қалыптасып, қарсы күрес басталды.
"КСРО-ның әкімшілік озбырлық саясатына қарсы болған Югославия
коммунистер одағының (ЮКО) басшысы Иосиф Броз Тито болды. Югославия
халқының фашистік оккупация жылдарында антифашистік күресіне басшылық
жасаған И.Б.Титоның беделі айтарлықтай болды. И.Б.Тито Югославия халқының
көсеміне айналды. Югославия коммунистік партиясының беделі өсті.
Социалистік қоғам қүруға бағыт алып, бір партиялық саяси жүйе орнады.
Алғашқы халықтық-демократиялық революция жылдарында Югославия мен КСРО
елдері арасында соғыс жылдарында қалыптасқан достық қарым-қатынастар
дамыды. Кеңестік үлгідегі социализм қүруға бағыт алды.
1946 жылдан бастап Кеңестер Одағы және Югославия елдерінің басшылары
И.В.Сталин мен И.Б.Тито арасында бір-біріне қарама-қайшылық басталды.
Югославия басшысы И.Б.Тито Балқан түбегіндегі елдерді біріктіріп,
Югославия ықпалын нығайтуға кірісті. 1947 жылы Югославия мен Болгария
мемлекеттері достық және өзара көмек туралы келісімге қол қояды. Югославия
басшысы Албания үкіметінің кеңестік ықпалының күшеюіне қарсы шығып,
Албанияның экономика министрі Н.Спирдің саясатын сынап, арандатушылық
жасап,
КОР ұйымдастырушылары бүкіл елдегі демократиялық бағытты жоқтаған іс
шаралардығң барлығына қатысты. Өзін-өзі басқаратын ұйымның негізгі мақсаты
елді тығырықтан шығару болды. Алғашында студент жастар мен зиялы қауымды
маңына топтастырған ұйым аз ғана уақытта қоғам мүшелерінің көп бөлігінің
қолдауына ие болды. 1980 жылы бірғана дәлел Е.Хользера маңына 33 азамат
жақтасты. КОР қоғамдық пікірде жұмысшылардың мүддесін қорғап, зиялы
қауымның позициясын жақтады. 1977 жылы қыркүйектк КОР Қоғамдық өзін-өзі
қорғау комитеті болып қайта құрылды. Комитет әрқашанда поляк азаматтарының
құқығын қорғап, коммунистік режимнің заңсыз әрекеттерінің барлығына қарсы
шықты.
70-ші жылдардың ортасында КОР саяси аренада жалғыз өзі алысқа бара
алмады. Дәл осы уақытта Тәжірибе және Болашақ Конверсаториясы, Жолдастық
Ғылыми курсы, Азаматтардың құқығын қорғау қозғалысы, Тәуелсіз Польша
үшін Конфедерациясы және тағы басқа ұйымдар жұмыс жасады. Оппозиция
құрамында болған өнер қайраткері Е.Эйслер мемлекеттік емес баспада қызмет
жасаған еді. Жолдастық Ғылыми Курсы (ТНК) қоғамда интелектуалды
бостандықты, партиялық әкімшілік үкіметтен тәуелсіз Кәсіподақ қозғалысын
құруды талап етті. 70жылдардың соңындағы қоғамыдық өмірде жұмысшылар,
шаруалар және студенттер қозғалысының көздеген мүддесі де мақсаты да бір
жерден шыққан еді.
Оппозоциялық қозғалыстардың жаңа элементіне Тәуелсіз Польша үшін
конфедерациясы жатады. Оған бірнеше заңсыз топтар енді. Өзінің бағдарламасы
бойынша Конфедерация ашық антикоммуниятік және антисоциалистік сипатта
болды. Оның лидері және идеологы Л.Мочульский ұйымының басты мақсаты ПХР-
дің саяси құрлымын күштеп жою, Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясын саяси
аренада ығыстыру, КСРОдан іргені ажырату және Шығыс Еуропа елдері
достығынан шығу деп жариялады.
1980 жылдардың басында партия жетекшілерінің экономикалық саясаты
тығырыққа тіреліп, дағдарыс белгілері айқын сезіліп тұрды. Әлеуметтік
мәселелердің өткірлігі, жастардың социализмге сенімнің жоғалуы ереуілдердің
және қарсылықтың басқа түрлерінен көрінді. Қоғамдық жарылысқа тек ұшқын
ғана жеткілікті еді.6,65
Осындай қиын жағдайда Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының VIII-ші
съезі (11-15.02.1980) өтті. Ол тарихқа Жүзеге аспаған мүмкіндіктер съезі
деген атпен енді. Съезден соң Премьер-Министр П.Яросевич отставкіге кетіп,
орнына Э.Геректің жақтасы Э.Бабьюх келеді. Мемлекеттегі саяси-экономикалық
дағдарыстың басты себебі Ресми билік қоғамдық көппікірлілікке құлақ аспады.
Мемлекеттегі шаруашылық экономика бір орталықтан әкімшіл-әміршіл әдіспен
басқарылады. Болашақта қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған өмірге жетеміз
деп, халықты ұдайы жалаң ұран және құрғақ дәлелдермен иландыруға тырысты.
1980 жылғы 1-шілдедегі Премьер Э.Бабьюхтың Азық-түлік пен мал етінің
коммерциялық бағасын көтеру туралы валюнтаристік шешімі елдегі қоғамдық
жағдайдың ушығуына себепші болды. Мұндай олқы шешімдер 1976 жылы да
ешқандай алдын ала дайындықсыз, қоғамдық талқылаусыз, жұмысшылардың
келсімінсіз жіберілген болатын. 7,82
Ешқандай жасырыны жоқ стихиялы түрде наразылықтар Урсус трактор
зауытында, Варшава металлургиялық комбинатында, Лодзи өндірістік орнында,
келесі күндері Жирардув, Мельце, Хемле, Сталевой Вол, Белосток, Вроцлаве,
Познань және басқа қалалардан орын алды; Люблиндегі Жалпыхалықтық наразылық
шерулері байқалды. Шілде айында 177 мекеме (жалпы саны 87 мың адам).
Жұмысшылар қауымының бірінші толқулары туралы хабар 19 шілдеде тіркелді.
Мемлекет басшылары тарапынан жағдайдың соншалықты күрделілігіне мән
берілмеуі кешірілмес қателік болды. Наразылық шерулері экономикалық сипат
алды. Жұмысшылардың негізгі талаптары жалақыны көбейту мен әлеуметтік
жағдайды жақсарту болды. Саяси билік мәселені шешудің жолын іздестіріп,
жалақыны көбейтіп, 22 млрд злотых қосымша қаражат бөлді. Қоғамдағы толқулар
басылып, тынышталғандай болды. Э.Герек айдың аяғында, Қырымға демалуға
кетті. Осы уақытта оның жақын серіктері (Э.Бабьюх, Я.Шидляк, Е.Лукашевич
және Т.Вжашчик жұмысшы қауымының наразылығының саяси және әлеуметтік
себептеріне үңілмеді.)7,122
Тамыз айында күшті ереуілдер бұрқ ете түсті 750 үлкен өндіріс
орындарымен транспорттық кәсіпорындардан басталып, оған 750 мың адам
қатысты. Ол өзінің қамтыған аумағы жағынан Польшаның бүкіл қоғамдық-саяси
өмірінің барлық саласына қатты әсер етті. Тамыз айының алғашқы жартысында
Лодзи, Вроцлав, Келце, Калище Тарнув, Свидниц, Люблиндегі шерулерге барлық
саны 150 мың адам қатысты. Варшавада 12 тамызда қалалық қоғамдық көлік
қозғалысына кедергі жасады. Ең күшті шеру қоғамдық саяси ахуалдық
қалыптасқанын көрсетті, 14 тамызда Гданскіде 140 өндіріс орны, 130 мың адам
қаладағы қоғамдық көліктерді тоқтатып тастады. Бұл тасқын тәрізді жаппай
қарсылық қозғалысында Орталық орынды В.И.Ленин атындағы кеме жасау
верфіндегі оқиғалар бүкіл елдің назарын өзіне аударды. Бұл жерге жиналған
шерушілерге 37 жасар электрик Лех Валенса басшылық етіп қоғамдық тәртіп
орнатуға ұмтылды. Кикілжіңді шешу үшін үлкен мақсат қойып үкіметті
келіссөзге шақырып, қоғамдық жағдайды реттеуге ұмтылды.
Біркелкі ұймдасқан жұмысшалар қауымы өздерінің табиғи құқықтарын
қалпына келтіріп қорғауды үкіметтен талап етті. 15 тамызда жалпы халықтық
наразылық шерулері Гдынде, 18 тамызда Щецинде, ал келесі күні Эбьблонда
орын алды. Жұмысшылар қарсылықтары мемлекеттік құрылыс негіздерін
мойындаумен байланысты емес, социализмнің өрескел бұрмалануына қарсы болды.
Экономикалық талаптар үстем болды, Ереуіл комитетттеріне оппозиция
қайраткерлері ең алдымен КСС-КОР енгізілген соң саяси талаптар қойылды;
билеуші партиядан тәуелсіз еркін Кәсіподақ құру, баспасөз еркіндігі, еркін
Кәсіподақтардың ақпарат құралдарын пайдалану құқығы, саяси мотивпен
тұтқындалғандардың бәрін босату және т.б.
Наразылық шеруіне қатысушылар саяси билікпен бетпе-бет келді. 15
тамызда Орталық Телеарнадағы брифингінде Премьер-Министр Э.Бабъюх орын
алған жағдайды өте ауыр деп бағалап, өзінің отставкіге кететінін
мәлімдеді. Оның үкіметі орын алған жағдайды шешуде барлық қажыр-қайраты
сарқылған еді. Орын алған жағдайды шешу үшін Үкіметтік арнайы комиссия
құрылды. Гданскіде жұмысшылар мен келіссөздер жүргізу үшін Поляк Біріккен
Жұмысшы Партиясының Орталық Комитетінің Саяси Бюро мүшесі М.Ягильский
жіберілді. Келіссөздер ауыр жүргізілді. Дегенмен өзара шегініс белгілері
байқалды. 24 тамызда Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясы Орталық Комитеті IV
Пленумы жұмысшылар талабы орынды дей отырып дағдарыстан шығу үшін кадрлық
өзгерістер жасайды: Э.Бабьюх пен Е.Лукашевичті партия қатарынан шығарып,
Жаңа Премьер болып Пиньковский сайланды. Бұл ел жетекшілігінің дағдарыс
тереңдігін дұрыс бағаламағанын көрсетті16,52.
Ереуілдер күшейе берді. Ақыры 30 тамызда Поляк Біріккен Жұмысшы
Партиясының Орталық Комитетінің V Пленумы жиналып Саналы шегіністерге
бармай және түбірлі экономикалық және саяси реформа бағдарламасын жасамай
тұрақтылық орнату мүмкін емес деген қортындыға келді. Сол күні Щецинде,
келесі күні Гданскіде, ал 3 қыркүйекте Ястшембіде келсімдерге қол қойылды.
Қоғамдық тәртіп мұны жеңілдікпен қабылдады. Жеткізілген компромис жағдайда
қабылдауға жағдай жасайтындай көрінді. Алайда кеңінен белгілі болғандай
қабылданған құжаттар тек дағдарыстың бірінші бөлігінің біткендігін
көрсетті.
Қол қою кезіндегі маңызды мәселе тәуелсіз Кәсіподақтың өте қажет
екендігін белгілі болды. Кәсіподақтың Орталықтың Кеңесімен басқарылатын
Кәсіподақтың еш беделі болмады, еңбекшілер жағдайын қарастырлмады.
Сондықтан еркін тәуелсіз Кәсіподақ идеясын еңбекші коллективтері үлкен
сеніммен және үмітпен қолдады. Көп ұзамай Кәсподақтардың бірлік бағыты
байқалды.
1980 жылы 17 қыркүйекте Тәуелсіз өзін-өзі басқаратын Ынтымақ
Жарғысын жалпықалалық ереуіл комитетінің эксперттері мен кеңесшілерінің
қолдауымен дайындалып бекітіледі. Ынтымақ деген атауды басқаша
ойлайтындардың идеологы атанған К.Мозелевский ұсынды. Сол кезде барлық
воеводаларын еркін Кәсіподақ өкілдерінің жиналасында Лех Валенса
басшылығымен уақытша келісуші комссиясын құруға ниет білдірді. Ол жаңа
Кәсіподақтарды координациялау және оларды бір ұйымға біріктіру үшін қажет
болды. Жаңа Кәсіподақтарды саясиландыру үшін көрнекті орынды оппозициялық
топтар әсіресе КСС-КОР және католик иксрлер (Веньязъ журналының бас
редакторы Т.Мазовецкий) белгілі заңгерлер алды. Олардың көмегіне сүйене
отырып Ынтымақ өзінің Мый тресін құрмақшы болды. Ол Кәсіподаққа қажет
заң құжаттарын жасау және басқа да интелектуалды көмек үшін қажет еді.
Бірақ нақты өмірде кеңесшілер мен эксперттер институты Ынтымақтың идеялық
бет бейнесін жасау үшін бақталас күрес алаңына айналды.12,64
Польша қоғамына Халықтың саяси санасына, үлкен әсер етуде Ынтымақ
ұйымының орны ерекше. Оның негізгі мәселесі қоғамдағы дағдарыс экономиканың
үздіксіз құлдырады. 1978 жылғы Котолик шіркеу басы сайлауы, 1979 жылғы Рим
Папасы Иоан Павлдың сапарлары Е.Хользер мәлімдеуінше Поляк қоғамындағы
Рухани тәуелсіздіктің өсуі коммунизмге қарсы Католик қарсылығы және өзін-
өзі басқару, қоғамдық саяси құрлымның ішкі құрлымды өзгерту мақсаты болды.
1980 жылғы белсенді наразылық шерулерінде оппозициялық топтар бір мақсатқа,
ортақ мүддеге жұмылдырылды. Тамызға дейінгі Оппозиция мүшелері С тобына
бірігіп оған эксперттер, Кеңесшілер Кәсіподақтық баспалар редакторлары
болды. Осы кезеңдегі Кәсіподақтар және тағы басқа топтар КСС-КОР жұмысшы
бірлестіктермен күшті әріптестік орнатты. 24 қыркүйекте Ынтымақ Варшава
воевода сотына тіркеу үшін құжаттарын әкелді. Осы күзден бастап Кәсіподақ
мүшелерінің саны қарқынды түрде өсуі байқалды. Поляк зиялы азаматтарының
соғыс жағдайынан кейінгі ұстанған позициясы Азаматтық қоғам термині
эволюциялық жолмен саяси өзгерістерді жақтаған Ынтымақ ұйымына тән болды.
Польша Жоғары Сотының Арнайы Тіркеу орны 1980 жылы қарашада Тәуелсіз өзін-
өзі басқаратын, Ынтымақ Кәсіподақ ұйымын тіркеп, Тамыз қоғамдық
келсіміндегі Гдыньскіде, Щецинде және Ястшемдегі қортынды бойынша билікке
қарсы бірінші құрлымды заңдастырып мойындады.15,7
70 жылдардың орта шенінде КОР жалғыз өзі алысқа бара алмады. Осы
кезеңде Болашақ тәжірибиесі, Жолдастық ғылыми курсы, Азаматтардың
құқығы мен бостандығы қозғалыстары саяси аренада үлкен жұмыстар атқарды.
Өнертанушы Е.Эйлердің қатысуымен мемлекеттік емес баспалардың жұмысы
күшейтілді. Жолдастық Ғылыми Курсы (ТНК) қоғамдағы интелектаулды
бостандықты, партиялық жән әкімшілік билікпен тәуелсіз Кәсіподақты талап
етті. Сонымен бірге шаруалар және студенттер қозғалысы 70-ші жылдардың
Польша қоғамдық-саяси өмірінде үлкен роль атқарған еді.
Қоғамдағы халықтың саяси санасының оянуының екінші кезеңі 1980
жылдардағы Ынтымақ ұйымының құрылуымен тікелей байланыста еді. Қозғалысты
жандандырған негізгі себеп мемлекет өмірінде экономикалық дағдарыстың
тереңдеуі себеші болды.
Ынтымақ бұл дегеніміз біртұтас халықтың мүддесін қорғаған қозғалыс,
оның негізгі ұстанымы антикоммунизм, өзінің жоспары мен іс әрекетінде саяси
жүйенің ауысуы үшін аянбай қызмет етті. Халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайын тығырықтан шығарып, Еуростандартқа жеткізіп, теңестіру негізгі
мақсаты болды. 80жылдардағы Поляк Әлеуметтанушыларының мәліметінше,
Ынтымақтың құрамы жедел өсіп құрамы 9-10 млн адамға жетті.
1980 жылдардың ортасында оппозиция қозғалысы күшейді, қоғамдағы
негізгі қозғаушы күшке айналды. Оппозиция идеясы қоғамдағы кіші топтардың
қолдауына ие болған еді. Ондаған миллион адамдардың ішкі идеясын
тұншықтырып, Ынтымақты қудалаумен айналысқан ресми билік экономикалық
дағдарысты тереңдетіп, жағдайды мүлде күйзелтіп жіберді. Соғыс жағдайы 1983
жылғы шілдеге дейін сақталды, бірақ оның маңызды ережелері Қылмыстық
Кодекске енгізілді. Соғыс жағдайы енгізілген. Күннің ертеңінде көптеген
кәсіпорындарда ереуілдер өтті. Ол Армия және милиция отряды ЗАМО-ның
күшімен қуып таратылды17,45.
Ішкі Істер Министрлігі Агенттері ұстап үлгермеген Ынтымақ
қайраткерлері Кәсіп Одақтың жұмысын астыртын жалғастыра берді. Батыс елдері
көмегімен барлық аймақтарда листовкалар, баспасөз материалдары және
кітаптар таратылды. Баспашылардың және оны таратушылардың сәтсіздіктеріне
қарамастан баспа ісі 1989 жылға дейін үзіліссіз созылды.
1970 жылдардың аяғы мен 1980 жылдардың бас кезіндегі тоталитарлық
қоғамдық жүйенің әділетсіздігінен әбден мезі болған Поляк жұмысшылары
Тәуелсіз өзін-өзі басқароатын Кәсіподақты қажет етті. 1980 жылы қыркүйек
айының алғашқы жартысында 650 өндірістік орыннан 350 мың адам наразылық
шеруіне шықты. Кейбір кәсіпорындар жаңа қоғамдық қатынастар мен жаңа
экономикалық байланыстар болуын қалады. (Осы уақытта 300-ге жуық жаңа өзара
келісімдер жасалды). Қоғамдық және өндірістік салаларда саны бар сапасы жоқ
басқарушыларды ауыстыруды, соның ішінде Зауыт Кеңесі Төрағасын, Партия
Комитеті Хатшысын, Партия белсенділерін атады. Оның себебі психологиялық
жоспардың төмендеуін көрсетті. Қоғам мүшелері осы олқылықтық барлығы Поляк
Біріккен Жұмысшы Партиясының солақай саясатынан деп білді.
Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының Орталық Комитетінің VI Пленумында
Орталық Комитет Бірінші Хатшысы Э.Герек орнын С.Кань ауыстырды. Дәл осы
уақыттағы біздің атқаратын міндетіміз қоғамдық сенім қалыптастыру.
Мемлекетпен халық арасында тығыз байланыс орнату деп мәлімдеді. Пленумда
орын алған пікірталаста дағдарысты бағалау, саяси экономикалық жағдайды
қалпына келтіру. Польша өзінің Консерваторлық басқару әдісінде қалып,
мемлекетті дағдарыстан шығару үшін Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының
Кезектен тыс съезін шақыруға шешім қабылдады. Партияның Орталық Комитеті
Гдынск, Щецин, Ястшембідегі жұмысшы қауымының наразылығымен келісімге
келуге ұмтылды.18,35
Қоғамдық келісім Л.Валенсаның 3 қазандағы көптеген өндіріс
орындарындағы, құрлыс алаңдарындағы транспорттағы Бүкіл Польшалық алдын ала
шеру сағаттарындағы негізгі қарсылықтары Гдынде, Эльблонгте, Катовицте,
Слупскіде және Валбжихеде орын алған еді.
Орталық Ксәіподақтар Одағының іс-әрекеттерінен онша қозғалыс
байқалмады. Себебі, әлеуметтің жағдайын өз деңгейінде бағаламау,
бюрократиялық әдіс қоғам мүшелерінің қолдауына ие болмады. Ал оның орнына
қажет тәуелсіз Кәсіподақ болса еңбек ұжымының ортақ пікіріне құлақ асып,
үлкен болжамдық пен барлық жағдайға жан-жақты қараса алатын еді. Тәуелсіз
жаңа Кәсіподақ құру үрдісі жедел жүргізілді. Гдындегі жалпы қоғамдық шеруде
кеңесшілер мен эксперттердің 17 қыркүйек 1980 жылы Тәуелсіз Өзін-өзі
басқаратын Ынтымақ Кәсіподақтың Жарғысы жасалынды. Жиналыста Л.Валенса
Уақытша Келісім комиссиясының келісімімен ірілі ұсақты басқа да ұйымдарды
бір ортаға бірігуге шақырды.18
1980 жылдардың ортасында оппозиция қозғалысы күшейді, қоғамдағы
негізгі қозғаушы күшке айналды. Оппозиция идеясы қоғамдағы кіші топтардың
қолдауына ие болған еді. Ондаған миллион адамдардың ішкі идеясын
тұншықтырып, Ынтымақты қудалаумен айналысқан ресми билік экономикалық
дағдарысты тереңдетіп, жағдайды мүлде күйзелтіп жіберді. Соғыс жағдайы 1983
жылғы шілдеге дейін сақталды, бірақ оның маңызды ережелері Қылмыстық
Кодекске енгізілді. Соғыс жағдайы енгізілген. Күннің ертеңінде көптеген
кәсіпорындарда ереуілдер өтті.
Қоғамдық көзқараста жаңа Кәсіподақ басқа топтармен әсіресе КСС-КОР,
басқа да католик қайраткерлері Веньзъ католик журналының бас редакторы
Т.Мазовецкий танымал тарихшы және католик жазушысы Б.Цивиньский және т.б.
белгілі заңгер В.Сила-Новицкий тағы басқалар құрамына кірді. Бір-біріне
көмектесіп, шерушілер комитеті және Ынтымақ өзін-өзі Кеңесетін Мый
Тресті қажетті құжаттар топтамасын, біршама Кәсіподақ қайраткерлері заңдық
және интелектуалды көмектер берді. Тұрақты өмір институты, Кеңесшілер мен
сарапшылар тобы Ынтымақтың негізгі тірегі болды. Сарапшылар мен
кеңесшілердің бастамасымен бірінші кезекте Католизм доктринасы, социал-
демократтар қозғалысы ПБЖП-ға қарсы плотоформаға айналды. Л.Валенса жақын
серіктерімен КСС-КОР тобымен одақтас болды.
24 қыркүйекте Ынтымақ өзінің құжаттарын Варшава воевода сотына
тіркеу үшін әкелді. Осы сәттен бастап Кәсіподақ құрамында қарқынды өсу
үрдісі байқалды, қазан айының аяғында мүшелер саны 8 млн адамға өсті.
Құрамында барлық мемлекеттік қызмет құрамындағы қызметкерлер, жұмысшылар
болды. Ынтымақтың іс-әрекеттерінен жаңа қарқынды Кәсіподақ әлеуметтік-
экономикалық өмірде үлкен қызмет атқарды. Құжаттарды қарап, тексеру рәсімі
өткеннен кейін, 10 қараша 1980 жылы Ынтымақ тіркелді. Заңды жағынан
Ынтымақ ПНР-ға үлкен қауіп төндірді. 21 қарашада Сеимде қаралғанда,
Ынтымақ социалистік демократияны дамытушы деп бағалады. Ал осы уақытта
тәуелсіз Кәсіподақ бүкілполяктық Кәсіподақтардың бірлігі үшін күресті. 1981
жылдың басында өзінің конференциясына 30 өзін-өзі басқаратын ұйымды тартты
(шамамен 500 мүшесі бар.) 18,42
Бірінші кезекте Л. Валенса бірнеше мәселелерді қарап, жұмысшы қауымның
экономикалық мәселелерін қарастырды. 1980 жылы күзде Ынтымақ жұмысшы
қауымның қозғалысына үлкен қолдау көрсетті. Әкімшілік- Әміршілдік басқару
жүйесіне қарсылас атанды. Қозғалыс барысында қатысушыларға Католик шіркеуі
үлкен моральдық қолдау көрсетті. Ынтымақтың қозғалыс барысында басты
ұстанымы антисоциалистік қарсылықты көрсетті. Батыс елдерінің Кәсіподақтары
мен Қайырымдылық Қорлары, Поляк эмигранттық ұйымдары Ынтымақты (Ақшалай
баспа құралдарымен, компьютерлік техникамен) қамтамасыз етіп отырды.
Жаңадан құрылған Кәсіподақтың негізгі мәселесі сол кезеңдегі саяси-
экономикалық дағдарыспен тікелей байланысты болған еді. Қамтыған аумағы мен
ауқымы жағынан Жаңа Кәсіподақтың беделі өсіп, Л.Валенса өзінің жеке
қасиеттерімен, үлкен көшбасшылық қырларымен жан-жақты таныла бастаған еді.
КОР-дың ұстанған антисоциалистік элементін өзіне қосып алған Ынтымақтың
негізгі саяси кеңесшісі де, тірегі де ол Католик шіркеуі болатын. Кардинал
Вышневский саяси сын сағаты соққан тұста Ынтымақты барынша қолдап,
алдыңғы буын ағаларынан тәлім алған ол, Ынтымақтың басына қиын күн
туғанда сол ұстамынынан еш айнымады. КСРО-ның ықпалынан әбден мезі болған
демократияшыл күштер 1968 жылғы Чехославакияға Туысқандық көмектің
зардаптары мен салдарын ұмытпаған еді.19,81
Тәуелсіз жаңа Кәсіподақтың жұртшылықтың сеніміне кіріп, адамдар өмірін
өзгерту бағытында жұмыс жасу еді. Көпшілік қауымның негізгі талабы
еңбекақыны уақытында төлеу болып есептелінеді. Л.Валенса барлық күштерді
қоғамдағы орын алып отырған әділетсіздіктерді жәнеде әлеуметтік
шилеленістерді шешуге бағыттады. Польша шапшаң саяси экономикалық өзгеру
жолына түсуді көздеді.
Ынтымақ съезінде қызу қанды делегаттар тәуелсіз қозғалысты құруды
көздеді. Бұл негізінен жастардың таптасқан қозғалысы болды. Оған саяси
қайраткерлер көп үлес қосты. 1980 жылғы 31 тамыздағы Польша Халық
Республикасының бекітуімен Зауыттар аралық комитет есебінде Гдындегі
Келсім негізінде құрды. Оған негізгі екі мәселе - ПХР Коституциясын сақтау
мен Саяси Партия ролінде қызмет атқарады, сонымен өндіріске жеке меншік
құқығын беру елдегі социалистік құрлымды сақтау және құрметтеу, Поляк
Біріккен Жұмысшы Партиясының жетекшілігін мойындау, Польшаның халықаралық
шарттарына кедергі болмау.
1981 жылы сәуірде Гданскідегі Кәсіподақ орталығы Ынтымақ
қайраткерлері және бүкіл Поляк қоғамына үндеу негізінде Дисскуция
тезистері атпен шықты. 1981 жылы мамырда Жаңа Кәсіподақ Жарғысын
Польшадағы қайраткерлердің нормалары мен өздеріне қойылатын талаптарын
қабылдады. Осы уақытта Кәсіподақтың жергілікті комитеттері Бүкіл Поляктік
Ынтымақ съезіне дайындықты тамызға дейін жалғастырды. Ынтымақтың
ұстанған бірінші бағыты әдеттегіндей антисоциалистік болып қала
берді.14,17
Ынтымақтың көтерген антисоциалистік элементтері қоғам мүшелерінің
кеңесшілер мен эксперттер тарапынан үлкен қолдау тапты. Осы уақытта КСС-
КОРмен Ынтымақ лидерлері арасында өзара түсіністік орын алып, ымыраласу
жолына түскен еді. Олар өздерінің ұстанымы мен бағыты және мақсаты бар
жерден шығып, олардың лидерлерінің шешендік қабілеттерінің шеберліктері бір
арнаға түсіп, Халық Жадында Жұмысшы Ұйымы деген атақ алды. Ал 1980 жылы
күзде Ынтымақ КСС-КОР-ды алмастырып, екеуінің саяси алаңында бір өзі
шықты. Алдғы уақыттағы Ынтымақтың алға қойған мақсаты мен міндеттері
Өзінің Кәсіподақтың Фракциясын пайдалана отырып, жаңа істерге араласу
еді. Ірі өндіріс орындары мен кәсіпорындарды өз мақсаттарына пайдалана
отыра, Ынтымақ күшті құрлымға айнала алды. Оның үгіт насихат жұмыстары
аптасына 500 000 баспа табақ материалдар жарық көріп тұрды. Варшава да апта
сайын 650 мың аудио құралдары жарыққа шығып, жұртшылыққа таратылды.
Үкіметке қарсы шеруге шығушылардың негізгі жұмысшылар, шаруалар және
студенттер болды.
В.Ярузельский Ынтымақтан 90 күнге шерулерді тоқтата тұруға рұқсат
сұраған еді. 1981 жылы 1 мамыр қарсаңында листовкаларды ұстанып, лозунгтер
қоғамдық қозғалысқа қарсы әсер етіп Варшава Шартына наразылығын көрсетті.
Жазда Ынтымақ, Лозиндік, Аштар шеруін өткізді, оған 5 000 әйел
қатысты. Кейін мұндай жағдайлар Кракове, Тарновте де өткізілді.19,205
Ынтымақтың антисоциальистік элементтерінің бірі халықты егемендікке
үгіттеу, бостандық үшін күресуге үгіттеуі болды. Шерулердегі ел алдында
айтқан сөздерінде, қозғалыс лидерлері халықтың пікірімен жоғары жақтың
әрдайым санасуын, қаржылық және өндірістік мамандардың әрдайым ұсыныстарына
құлақ асуды қоғамда осындай жағдайда баса мән берілмегендіктен, өндіріс
тоқтап, халықтың жағдайы қиыңдап, төмендеуі орын алып отырғандығын атап
көрсетті. Тәуелсіз Польшаға қажетті патриоттық құрылғылар (ұлттық нышандар,
ән-ұран) ұлттық түс, патриоттық мақсаты болды. 1980 жылдары Ынтымақ ұйымы
Кәсіподақ уақытында аппараты қарапайым болды, ол құрлымы жағынан шағын ғана
еді, 40 000 адам мүше болды. Аппарат құрамы орталықтарға, секцияларға
бөлінді. Шет елдер тарапынан материалдық және басқа да көмектер берілді.
Оған бюллетендер, листовкалар, плакаттар және баспа материалдары т.б.
болды. 1981 жылы тамызда Ынтымақ баспасы Валенса атты кітабын басуға
келсім берді. Оның өтем ақысы 40 000 злотых болды, материалдар жинағы
10 000 злотых, әрбір парағы 500 злотых болып бағаланды. Осы уақытта елде
300 әртүрлі Кәсіподақтар баспалары жұмыс жасады. Оған 82 млн злотых
бөлінді. Олардың бастамасымен Кеңестік басқыншылық, Терор және
революция және т.б. ееңбектер жарық көрді.19,207
17 мамыр 1981 жылы құрылған Ынтымақтың Тәуелсіз Кеңесші органы үлкен
шығынды талап етті. Өзін-өзі басқару және Халық Кеңесіне еркін сайлау
құқығы, Үкіметке табанды түрде қарсыласу бағдарламасын, Дағдарыспен күресу
және экономиканы тұрақтандыру бағдарламасын жасауды бастады. 1981 жылы
қарашада Поляк Еңбек Партиясын құрып, оның Жарғысы, бағдарламасы,
механизмін жасады. Поляк Еңбек Партиясының мақсаты қоғамдық өзін-өзі
басқару мен барлық салада еркін еңбек құқығын қалыптастыруды көздеді.
Кәсіподақ қозғалысында ең аз сомада қоры жасақталып, 6 аймақта жалпы сомасы
70 млн злотых әлеуметтік-кәсіптік мақсатта барлығы 1 млн 281 мың злотых
жұмсалды.
Жоғарыжа атап өткеніміздей, Польшаның ішкі саясатындағы ойындарда
Ынтымақ әрдайым өзі шіркеумен ымырласып жүргізіп отырды. Мемлекеттегі
орын алған үкіметке қарсы шиеленісті шерулерде Л.Валенса ұстанымы жол
көрсеткіш бағдары болды. Өзінің қарсыласу қозғалысында Л.Валенса көп жақты
бағытты ұстанды. Оның қарсыласу қозғалысынан жаңа лидерлер шықты - З.Буяк
(Варшава) және Я.Рулевский (Быдгош), сонымен қатар Тәуелсіз Кәсіподақ
қозғалысы ардагері А.Гвязд (Гданскде) болды. Әрбір қайраткердің соңынан
ерген зиялылар тобы болды. Буяктың қолдаушы тірегі Куронь және Михник
болды. Күшейту және әріптестермен өзара ымыраласу Ынтымақтың ішкі
басшылығында Валенса әрқашан да шешім шығарғанда Гвязд, Рулевский
Куроньдармен кеңесіп отырып қабылдайтын еді. Осындай жағдайда әрбір жұмыс
тиянақты, шешімділік жоғары, өзара сыйластығы мықты болған еді.19,6
Мемлекет біршама Азат ойлар айлағы, қоғам мүшерлерінің белсенділігі
ұзақ уақытқа созылған саяси жаңару жолының негізін қалаған еді.
В.Ярузельский өзінің естелігінде Біршама уақыттағы күдіктілік оның пікірі
бойынша осы уақытта билікке қарсыласушылармен ешқандай мәмілеге келуге
мүмкіндік болмады. Экстремизм және басқа жағынан, тероризм әрекеттері
арқылы барлық шешімдерді қабылдауға мәжбүр болды. Осы уақыттағы қоғамдағы
оппозицияның әрекетіне қарсы Үкіметтің ПБЖП-ның IV-ші Кезектен тыс съезі
1981 жылғы шілдеде өтті. Үкіметтің осы жиындағы көтерген бастамасы
өнеркәсіпті өзін-өзі басқару мен қаржыландыру болып саналады.
В.Ярузельскийдің мәліметінше, съезд көтерген ПБЖП негізгі екі мәселе
Бірпартиялық жүйенің жаңа тезистерін жариялау, екінші кезекте мемлекет
қоғамдық меншікке басшылық жасап, иелік етуін әрмен қарай жалғастыру,
монополиядан бас тарту деп мәлімдеді.
1981 жылы Үкіметтік Кәсіподақтық Дөңгелек үстел өтті. Осы алқалы
жиын барысында, әрбір отырыстарда жаңа бір тың мәселелерді көтеруде
Ынтымақтың үлесі басым болды. Біртұтас Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының
негізгі ұстанымы С тобымен деңгейлес болды. Кейінгі сөзінде нағыз
қозғалыс ауқымды көлемді қоғам мүшелерінің топтасуы және біртұтас ұлттық
концепция және жан-жақты қамтылған бағдарлама болды. М.Раковский сөзі
Ынтымақ бағдарламасының ядросы жан-жақпен байланысының негіізі болды.
Саяси-идеялық ұстанымы мен қадамдары Революция ауқымдарын көрсеткен еді. Ал
белгілі қайраткер А.Михниктің қозғалыстағы қатынасуы келешек реформаға
үлкен қозғау салды. 1981 жылдың тамызындағы саяси шиеленістер, өндіріс
саласындағы өнім өндіру деңгейінің төмендеуі, қаржы-экономика жүйесінде
жіберілген үлкен кемшіліктер саяси аренада үлкен қиындықтарға әкелді.
В.Ярузельский 1981 жылдың көктемі шиеліністердегі халық толқулардағы
билікке деген сенімсіздік, екінші жоспарында наразылыққа шығушылар үлкен
эмоцияға бой алдырды.
Ынтымақтың құрылуымен Герек әкімшілігі билікпен айрылды. Оның орнына
Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының Бірінші Хатшысы С.Кань болды. Ол өзінің
ерекшелігі жағынан туындап келе жатқан жаңа қозғалысты құртып жібергісі
келгенімен белгілі болды. Алайда келісімдерден соң тыныштық орнай алмады.
Ел жетекшілігі түбірлі реформа жасаудың орнына қозғалысты басу үшін саяси
шараларға барған еді. Ереуілдер жалғаса берді. 1981 жылы қыркүйекте
Ынтымақтың съезі өтті. Онда Ынтымақтың шектеусіз мүмкіндіктері туралы
сөз болды. Мысалы, Сеимге еркін сайлау өткізу талаптары жасалды. Съезде
негізінен екі қарар қабылданды: Ынтымақты қоғам және Өзін-өзін
басқаратын Речь Посполитая деп аталатын мемлекет туралы. Съезд барысында
партия жетекшілігінің тактикасы өзгерді.6,24
Саяси мен экономикалық мәселелері талқылауда Саяси Бюрода
Ярузельскийдің әуелі әдеті бәрін үнсіздіктен қабылдап отырды. Ол барлық
кезде қандай уақытта болмасын тек қана поляк тілінде қарым-қатынас жасаған
еді. 1980 жылдардың бас кезінде Эдуард Герек В.Ярузельскийға үкімет
басшысының қызметін ұсынғанда, ол бас тартып: Жолдас Бірінші Хатшы, мен
әскери адаммын, ал азаматтық істерді ешқандай қабылдай алмаймын. Бірақ та
біршама уақытта В.Ярузельский өз шешімін қайтадан өзгертуге мәжбүр болды.
Осы уақыттағы Польшадағы қоғамдық жағдай өте ауыр хәлде болған еді.
Орта тапты қоғам мүшелерінің билікке деген наразылықтары өте қиын болды.
1980 жылдың шілде мен қыркүйек аралығында 2000-ға жуық өндіріс орны өз
жұмыстарын тоқтатты, шамамен миллионға жуық адамдардың наразылық шерулері
басталды.
Польша мемлекетінің қалпына келтірілуі. Екінші Речь Поспо-литая
Үшінші бөліністен кейін Польша жерлері Ресей, Германия, Австро-
Венгрия империяларының қүрамына кіргізілген еді. Бірінші дүниежүзілік
соғыста Үштік (Төрттік) одақтың жеңілуі, көпұлтты империялардың ыдырай
бастауы Полыпаның дербес мемлекеттілігін қалпына келтіруге мүмкіндік берді.
Париж бітім конференциясы ыдыраған Габсбургтер империясының иеліктерінде
пайда болған жаңа мемлекеттерді мойындады. Конферен-цияда поляк мәселесін
талқылау барысында Польша делегациясы Польшаға екінші жэне үшінші
бөліністер кезінде Германия, Австро-Венгрия және Ресей тартып алған
жерлерді қайтаруды талап етті. Поляктардың батыс және солтүстік шекараларга
қатысты талаптарын Франция қолдады, ал Анг лия қарсы болды. Сонымен қатар
Полынаның шығыс шекараларын анықтау Ресейдегі азамат соғысына қатысты
күрделі мәселе болып шықты. Польша Париж конференциясының шешімдері бойынша
бұрын Австро-Венгрияның қүрамында болған Галиция мен Жоғарғы Силезияны,
Германия қүрамында болган Помераньды алды, алайда Гданьск (Данциг) порты
Польшаға берілмей, ерікті қала статусына ие болды. Бүрын Ресейдің күрамында
болган Поляк патшалығы Варшавамен қоса тәуелсіз Польша мемлекетінің негізін
қүрады. Поляк делегациясы Польша жеріндегі аз үлттардың қүқыгын қоргауға
міндеттеме алатыны туралы арнаулы келісімге қол қойды. Франция Орталық және
Оңтүстік Еуропа мемлекеттёрінің тэуелсіздігінің кепілі рөлін атқарды.
Тәуелсіз Польша мемлекетінің қалпына келтірілуіне Юзеф Пильсуд-ский,
Роман Дмовский, Игнацы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Дүние жүзі тарих кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ПОЛЬШАДАҒЫ ПОСТСОЦИАЛИСТІК КЕЗЕҢДЕГІ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР
Орындаған:________________ _____ ___________2009ж.
Ғылыми жетекші: ____________ _____ ___________2009ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: т.ғ.д., профессоры: ____________
_____ ___________2009ж.
Алматы 2009
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
1 Польшаың тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өтуінің алғы
шарттары
1.1 1980 жылдарындағы І жартысындағы Польшадағы саяси экономикалық дағдарыс
және Ынтымақ ұйымының қоғамды демократияландырудағы орны..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. 1989 жылғы парламенттік сайлау және демократиялық күштердің
жеңісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...28
2 Постсоциалистік Польшадағы реформалар
және демократиялық қоғамның қалыптасуы.
2.1. Польшадағы 90-жылдардың басындағы саяси реформалар ... ...43
2.2.Польшадағы экономикалық реформалар және нарықтық негіздердің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...70
Пайдаланылған
деректер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 1970 жылдардың ІІ жартысы мен 1980 жылдардың
басындағы Польшадағы Үкімет саясатына қарсы назарылық шерулері және
Ынтымақ Ұйымының құрылу тарихы мен дағдарыстан шығу жолдарын қарастыру
негізгі өзекті мәселе болып, табылады. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Ғасырлар тоғысында 1996 ж. шыққан еңбегінде: 1980 жылғы КОКП ОК Бас
Хатшысы Л.И.Брежневтің соңғы сапарын еске алып, ол бір мазасыз кезең еді.
Л.И.Брежнев әлденеше рет арнайы байланыс бойынша Поляк Басшылығының
хабарласты. Ондағы ахуал тым қауіпті еді. Социализмнің басына түсер зобалаң
сол Польшадан басталғандай еді,- деп жазды. 1,52
Социализмнің терең дағдарысы азаматтар өмірін үлкен күйзеліске салды.
Рим Папасы Иоан Павл ІІ үнемі өзінің ұстанымында отаны Польшаның
дербестігін армандап, соған жетуге АҚШ бастаған Батыс елдерімен үнемі үлкен
қолдау көрсетті. Соның нәтижесінде 1989-1990 жылдары Польшада және
социализм құрсауындағы Шығыс және орталық Еуропада Мақпал Революциялар
жүзеге асырылып, 2000 жылға дейін Польша әлемдік қауымдастыққа кіріккен,
Еуродағы терезесі тең мемлекетке айналды.
Диссертация жұмысының деректік негізі: Диссертацияның алға қойған
мақсаты мен міндетін орындауда негіз болған деректердің айнар көздеріне
орай біз оларды бірнеше топтарға бөліп қарастырып отырмыз. Ең алғашқылардың
қатарында тұрғаны бұл заң актілері мен қаулылары.
Деректің келесі бір тобы бұл Мемлекеттік қайраткерлердің сұхбаттары
мен еңбектері нақтылы айтқанда ҚР тәуелсіздік алғанан кейінгі кезеңде
халықаралық құқықтық субъект ретінде халықаралық ұйымға мүше болу осы ұйым
шеңберінде қабылданған адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғауға
және сақтауға аралған құжатта Қазақстанда қосылып, ел қатарлы алға қарай
дамуы қажет екендігі жайлы жазған ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері
басшылыққа алынды.
Тақырыптың негізгі дерек көздерінен: Советский Союз – Народная Польша
1974-1987 жылдар аралығын қамтитын (Құжаттар мен матриалдар жинағы). Бұл
еңбекте Кеңес Одағының Польшаға жасаған туысқандық көмегі деп бағалады.
Польша Президенті А.Квасневскийдің Қазақстанға жасаған ресми сапарында
бүгінгі Польшаның өзідік даму жолына берген бағасы бағалық құжат болып
саналады. Сонымен қатар, Информационнная бюллетень журналында Польшаның
жоғарғы палатасы туралы егжей-тегжейлі мағлұматтар берілген. Қазақстан
Республикасындағы Польша Республикасының алғашқы Төтенше және Өкілетті
елшісі М.Гавенскийдің Польша Европаға оралуда атты Жас алаш газетіне
берген сұхбатында бүгінгі Польшаның жай-жапсары даму барысы туралы
мәліметтер берілген.
Мәселенің зерттелу деңгейі: 1980 жылдардағы Польшадағы әлеуметтік-
экономикалық дағдарыс, Ынтымақ Ұйымының құрылу тарихы бойынша Я.Я.Гришин
Поиск контрреволюций и защита революционных завоевания еңбегі Поляк
революциясының жай жапсары, Ынтымақ ұйымының құрылу тарихы және оның
атқарған қызметінің кейбір тұстарына үңіле қараған. Краткая история Польшы
(с древнейших времен до наших дней) еңбегі Польшадағы осы кезеңдегі
жағдайды еш бүркемелеусіз рет-ретімен баяндап, 1990 ж. желтоқсандағы
Л.Валенсаның Президент қызметіне кірісуіне дейін әкеле аламыз, Политичесий
портрет Леха Валенсы М. 1993 еңбегі осы уақыттардағы Польша қоғамындағы
саяси іс әрекеттерді қоғамдық сананың ояну мен процесстердің дамуындағы
өзіндік жолын қалдырған болатын белгілі қоғам қайраткері саясаткер
Л.Валенсамен тығыз байланыстырды. 7,15
Айтқандай, мұнда біз Л.Валенсаның еңбегінің мол екеніне көз
жеткіземіз.
Свободная мысль №12-18 (1994 жылғы) В.Виятрдің Польша пять лет,
после перелома атты мақаласында 1989 жылғы Дөңгелек үстел келісімі оның
тарихи маңызы және Парламенттік сайлау және 1993 жылғы Парламенттік сайлау
және оның қортындылау, Польша мемлекетінің демократияландырудағы ролін жан-
жақты көрсеткен болатын. 10; 8
Польша (қоғамдық дамудың өзекті мәслелері) деген еңбектің бір
тарауында 1990 жылдардан бастап, Президент А.Квасневскийдің саясаты және
сол дәуіріндегі Польшадағы демократияландыру үрдістері 1999 ж. НАТО-ға мүше
болуы егжей-тегжейлі баяндалған. Сонымен қатар, Банковское Дело
журналының 2004 жылғы №4 санында Опыт Польши тақырыбындағы мақалада осы
уақыттағы Польшадағы қабылданған экономикалық заңдар олардың Нарықтық
экономика жүйесін қалыптастырудағы ролін жеткен жетістіктері баяндалған.
Диссертацияның мақсаты: Мен бұл тақырыпты жазуда Шет елдік және
Отандық зерттеушілердің еңбектерімен шығармаларын пайдалана отырып,
Польшадағы Постсоциалистік кезеңдегі демократиялық өзгерістерді өзімдік
тұрғыдан баға беріп, тарихи бағасын беру болып табылады. 1970-1980
жылдардағы Поляк Халық Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық
олқылықтар, наразылық шерулері, Қарсыласу қозғалыстары және оның
нәтижесіне ғылыми талдауларға сүйеніп өзімдік тұрғыдан көз жеткізу болып
саналады.
Қаншама ондаған жылдар Ресейдің, КСРО-ның 5 жыл Фашистердің бұғауында
болған Поляк Халқының ұлт-азаттық, бостандық үшін ХХ ғасырдың 70-80 жылдары
қазіргі заманғы өркениеті өмір үшін күресін, жемістігін өзімізге сабақ алып
пайдалану болып табылады.
Г.К. Көкебаеваның Общественно-политические перемены в странах
Восточный Европы в освещении журналы Osteuropa деген еңбегінде Шығыс
Еуропадағы, соның ішінде Польшадағы 90-шы жылдардың басындағы қоғамды саяси
өзгерістер, алғашқы сайлаулар, саяси партиялардың қызметі. Мақалада
Польшада 1989 жылғы ақпанда басталып екі айға созылған дөңгелек үстелге
талдау жасалған. 8, 10.
Профессор С.М. Мәшімбаевтың Социальные экономическое реформе Польша
еңбегінде 1989-2000 жылдардағы әлеуметтік-экономикалық реформалар жан-жақты
қарастырылып баға берілген.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері: Постсоциалистік Польшадағы
демократиялық өзгерістер ауқымы 1976-2008 жылдар аралығын қамтыған
хронологиялық құрлымын жасай аламыз. Оның ішіне Кеңестік кезеңдегі
материалдар, 1991 жылдан бергі материалдар және бүгінгі күнгі материалдар
негізін құрайды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық маңызы: Постсоциалистік
Польшадағы демократиялық өзгерістер тақырыбы 1989-2007 жылдар аралығындағы
аз уақытта Польша Республикасындағы шапшаң Демократиялық өзгерістер мен
Экономикалық реформалар тарихта өзіндік маңыздылығымен ерекшеленеді. 1990-
2008 жылдардың аралығындағы Польшадағы постсоциалистік кезеңдегі
демократиялық өзгерістер Елде Азаматтаық-либералды қоғам мен еркін
экономикалық жүйені қалыптастырылды. Саяси аренада мемлекет негізін
құрайтын жергілікті халықтың мақсат-мұратын іске асыратын саяси қозғалыстар
мен Партиялар өкілдері мемлекеттік Басқарушы, Заң шығарушы және Үкіметтен
орын алды.
Поляк қоғамының құрлымымен экономикалық жүйесінің еуропалық стандартқа
сәйкестендірілу үрдісі Польша Республикасы Әлемдік Қауымдастық алдында
Өркениетті елдермен терезесі тең мемлекет ретінде мойындатты. Осыдан біз
өзіміздің Қазақстан Республикасына да үлгі алуымызға болатын тұстар
жетерлі.к Аталмыш уақыт ішінде Польша Республикасы өз саясатын түбегейлі
өзгертіп Ресейден іргесін аулақ ұстап, АҚШ-пен Батыс Еуропа мемлекеттерімен
ынтымақтасты оған дәлел ретінде Польша Республикасының НАТО-ға және
Еуропалық Одаққа мүше болуын айта аламыз.
Диссертацияның құрлымы: Жұмыстың мазмұны негізінен кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды, пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1 Польшаның тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өтуінің алғы
шарттары
1.1 1980 жылдарындағы І жартысындағы Польшадағы саяси экономикалық дағдарыс
және Ынтымақ ұйымының қоғамды демократияландырудағы орны
1980 жылдары Польшада үкіметтің теріс саясатына қарсы күрескен
Ынтымақ қозғалысының құрылу себептері тым әріде жатыр. II дүниежүзілік
соғыстан кейін КСРО-ның ықпалына түскен Польша коммунистерінің Орталықтан
жоспарлау шаруашылығы ел экономикасын дамыта алмады. Әлуметтік жағдайдың
нашарлығы және қоғамдық- саяси өмірдегі шектеулер мен озбырлықтарға қарсы
халық наразылығы болып тұрды. Бұл жағдайлар 1960 жылдардың соңында саяси
дағдарысқа әкеліп ел жетекшілерінің ауысуына себепші болды. 1980 жылдары
Польшада Демократияшыл күштер мен ресми тотариталдық билік арасында саяси
текетірестер орын алды. Билікке қарсы күштердің негізгі талабы Мемлекеттік
саясаттың халықтың мүддесінен алмақтығы, мемлекеттік және қоғамдық
деңгейдегі істердің дұрыс шешім таппауы. 6
Үшінші бөліністен кейін Польша жерлері Ресей, Германия, Австро-Венгрия
империяларының құрамына кіргізілген еді. Бірінші дүниежүзілік соғыста Үштік
(Төрттік) одақтың жеңілуі, көпұлтты империялардың ыдырай бастауы Польшаның
дербес мемлекеттілігінің қалпына келтіруге мүмкіндік берді.
1970 жылы Поляк Біріккен Жұмысшы партиясының (ПБЖП) жетекшілігін
қолына алған Э.Герек ел экономикасын шет ел кредиттеріне сүйене отырып
жақсарту бағдарламасын жариялады. Бұл алғашқыда экономикаға серпіліс
бергендей болды. Алайда бір жақты ауыр өнеркәсіпке көңіл бөлініп, алып және
экономикалық тұрғыдан қажет емес кәсіпорындар салынды, ал ауыл шаруашылығы
мен халық тұтынатын заттарды өндіруге назар аударылмады. Жалақының көбеюі
тұтыну заттарына сұранысты арттырып, дефицит пен инфляцияның пайда болуына
әкелді. Батыс елдерінен инвестиция тарту өте үлкен сыртқы қарыздарға
әкеліп, оның көлемі 1980 жылы 20 млрд. АҚШ долларына жетті. Халықтың
әлуметтік жағдайның қиындауына байланысты ел ішінде наразылықтар өсіп
қоғамда ауыр жағдай қалыптасты.
Париж бітім конференциясы ыдыраған Габсбургтер империясының
иеліктерінде пайда болған жаңа мемлекеттерді мойындады. Конференцияда Поляк
мәселесі талқылау барысында Польша делегациясы Польшаға екіші және үшінші
бөліністер кезінде Германия, Австро-Венгрия және Ресей тартып алға жерлерді
қайтаруды талап етеді.
Польша Халық Республикасында саяси оппозиция бұрыннан бар болатын.
1976 жылы Радом, Плоцк қалаларындағы жұмысшылар толқуынан соң, батыраңқы
саяси оппозициялық күштер белгілі дәрежеде ұйымдасқан сипат ала бастады.
Олар өз насихат жұмыстарын ғылыми-техникалық және шығармашылық зиялылар,
студент жастар, әсіресе жұмысшылар арасында таратуды күшейтті. Белсенділік
танытқан оппозицияны АҚШ әкімшілігі тарапынан дереу қолдау тапты.6
1980 жылдардағы Халық аралық саяси аренада 1979 жылы желтоқсанда КСРО
тарапынан Ауғаныстанға туысқандық көмек көрсету үшін әскер енгізуінде
жергілікті халықтың жеке мүдессімен санаспау, шекеден қарау ниеті басым
екендігін көрсетті. Басқыншыларға қарсы күресте жергілікті Ауған
партизандарын АҚШ Армиясы қару-жарақпен қамтамасыз етіп, барынша қолдауға
тырысты. АҚШ-тын негізгі мақсаты - КСРО-дағы және Дүние жүзіндегі
социалистік құрлысты құлату болды. Осы кезеңдегі орын алған жағдайлар АҚШ-
тағы Жаңа Президент Рональд Рейганның билікке келуімен тұспа-тұс келді. Осы
кезеңнен бастап АҚШ өзінің дүние жүзіндегі байырғы бақталасы КСРО-ны
бірнеше тараптан қысымға алды. Рейган Әкімшілігі АҚШ Қорғаныс жүйесіне
қатты көңіл бөліп КСРО-дан асу үшін жанталасып қарулануға көп қаржы бөлді.
КСРО-ға қарсы жұмыс істейтін компаниялардың жұмысын күшейтіп Жұлдызды
соғыс саясаты осы кезеңде орын салған еді. Бұл АҚШ-тың империялдық
зымяндағы болды. Оның орталық және шығыс Еуропаға жүргізген саясатындағы
жетекші роль атқарған Ынтымақ ұйымын АҚШ Президенті Рейган өзінің басты
одақтасы ретінде санады.14,55
Поляк оппозициясының идеологиялық жабдықтаушысы ролін эмирация өз
мойынына алды. Ең алдымен Париждегі Әдебиет институты және оның журналы
Культура сонымен қатар Мюньхендегі Азат Еуропа радио станциясының
редакциясы Культура беттерінде 1970-ші жылдарды ұйымдасқан саяси
оппозицияның негізгі идеялық принциптері, мақсаты, әдісі және күресу
құралдарымен жасалды. 1970-ші жылдардың орта шенінде коммунистер үшін
сәтсіздіктер туғызған оппозициялық құрлымның алғашқы нышандары байқалған
еді. Билікке қарсы топтардың ашық қарсы шығуына 1976 жылы Ел
Конституциясына енгізілген түзетулер мен өзгертулер себепші болды. Онда
оппозициялық күштер демократиялық реформаларды талап етті. Ақпарат
құралдарына еркіндік беру мен цензураға тиым салу және т.б . болды.7,62
Осы кезеңде орын алған Ресми билік пен Оппозиция арасындағы
шиеленісте оппозиция жағында католик шіркеуі үлкен роль атқарды.
Оппозицияның ұсынған либерализация саясаты коммунистік режим қарамағындағы
миллиондаған поляк азаматтарының пікірін өзгертіп, оппозиция ықпалына
тартып, Батыс елдерімен жақындастырды, қоғамдағы Салауаттық өмір салтын
насихаттаған батыстық фильмдер мен кітаптар айрықша қызмет атқарды.
Елдегі ұйымдасқан оппазициялық қозғалыстың басын Жұмысшыларды Қорғау
Комитеті (Комитет оборну работнику в КОР) бастады. Ол 1976 жылы қыркүйек
Я.Курон, А.Михник және профессор Я.Ю.Линьскийдің Радом мен Плоцкідегі
толқуларға қатысып күйзелген көмек беруі үшін құрылған болатын. Комитет
мүшелері арасында поляк мәдениеті мен ғылымның белгілі қайраткерілері
қарсыласу және социалистік қозғалыстың ардагерлері, сонымен бірге партиядан
социал-демократиялық және ревозонистік көзқарасы үшін шығарылған. Поляк
Біріккен Жұмысшы Партиясының бұрынғы мүшелері болды. Кейінірек жұмысшылар
көшіріліп жұмыс орындарына оралған соң Комитет деген жаңға ат алды.
Әлеуметтік өзін-өзі қорғау комитеті (Комитет Социальной Самозащиты – КСС –
КОР) – ол бірден елдегі оппозициялық істердің координаторына айналды. Кейін
оған көптеген басқа топтар қосылды. 1977 жылы қазанда Комитеттің заңсыз
полиграфиялық базасы (Нова баспасы) құрылып баспасөз арқылы кеңінен
қамтыған насихат жұмыстары жүргізілді. (Работник газеті, Запись,
Крытка журналдары) Я.Куронь мен А.Михниктің саяси концепцияларының
негізгі елдегі әміршіл-әкімшіл жүйені тұрақсыздандыру Поляк Біріккен
Жұмысшы Партиясын саяси аренадан кетіру жатты.
Егер КСС-КОР жұмысшалар жағдайына көбірек көңіл бөлсе (ең болмағанда
басында), ал 1977 жылы наурызда құрылған Адам құқықтарын қорғау қозғалысы
ең басында-ақ билеуші режимге қарсылардың бәріне сүйенеді. Қозғалыс
инициаторлары ұлтшыл патриот Харистан демократиялық және пильсудтық
дәстүрлерді ұстанатындықтарын жасырмады. Бірақ 1978 жылы қозғалыстан
тарихшы және журналист А.Мочульский бастаған топ, гданскілік және лозиндік
топтардың шығуымен әлсіреп кетті. Ғылыми күрестер қоғамы ұшқыш
университтер атты ағарту жұмысымен айналысты. Онда Польша тарихы мен
мәдениеті орыс, поляк және кеңес поляк қатынастары туралы ойлар официалды
концепциялардан өзгеше болды.
Шығыс Еуропа елдерінде сталиндік диктаттың орнауы, ком-мунистік
партиялардың жеке әкімшілік-тоталитарлық билігінің орнауы Сталиннің билігін
күшейтіп, халықаралық үйым қүру арқылы халықаралық коммунистік қозғалысқа
басшылық етуіне жағдай жасады. Сөйтіп, бүрынғы комитеттердегі троцкистер
мен бухариншілерге қарсы күресін жалғастырды. 1947 жылы Сталин халықаралық
оппортунизмге қарсы күресіп, оларды идея жағынан талқандау үшін, Шығыс
Еуропа елдерінде коммунистер мен оппозициялар ашық күресу үшін халықаралық
трибуна жүмыс органы ретінде ақпараттық мерзімді баспасөз шығару керектігін
Польша басшысы Гомулкаға тапсырады. Бүл орталық "социализмге бейбіт жолмен
өту" идеясына қарсы маркстық емес идеяға, "парламентизм" мен
"ревизинаизмге" баспасөз арқылы қарсы түру үшін қажетті халықаралық жүмысшы
қозғалысы мен коммунистік қозғалыстың орталығы болу керек. Сонымен,
Сталиннің диктаттық саясатының мәні халықаралық жүмысшы партиялары және
коммунистік партиялардағы жауларын талқандау болды.
1947 жылы қыркүйек айында Польшаның Шклярска-Поремба қаласында КСРО,
Италия, Франция және Шығыс Еуропа елдерінің коммунистік партияларының
өкілдерінің қатысуымен конференция өтті. Оған КОКП (Кеңес Одағының
Коммунистік Партиясы) елшілері А.Жүбанов және Г.Маленков-тар қатысты.
Конференцияда қаралған мәселелердің бірі капита-листік елдердегі тап
күресінің тактикасы мен стратегиясын анықтау болды. Бүл мәселе барысында
Польша делегаты Гомулка сөз сөйлеп, халықаралық коммунистік қозғалысқа
басшылық жасау үшін ақпараттық (информациялық) үйым қүру керек екенін
айтты. Болгария және Венгрия басшылары В.Червенков, И.Ревай,
Чехославакиядан Р.Сланский, Румыния мен Югославиядан Г.Георгиу-Деж,
М.Джилас және Кардель сөз сөйлеп, қазіргі кезеңде жүмысшы қозғалысы мен
коммунистік
қозғалыста "америкалық империализма" қарсы біртүтас майдан қүру керек
екенін атап өтті. Бүл үсыныстар КОКП елшілігі тарапынан қолдау таппады.
Шклярска-Поремба қаласындағы халықаралық коммунистік партиялардың
кеңесі коммунистік ақпарат үйымын қүрумен аяқталды. И.В.Сталин бүл үйымды
Шығыс Еуропа елдеріндегі коммунистік партиялардың қызметін бақылау үшін
пайдаланды. Сталиндік диктат халықтық-демократиялық елдердің саяси
қүрылымына да жүре бастады. Сталиндік әміршіл тоталитарлық билікке қарсы
компартия басшылары қуғын-сүргінге үшырап отырды. 1948 жылы коммунистік
ақпарат үйымын қүруға үсыныс жасағаны үшін Польша компартиясының басшысы
Гомулка орнынан түсіп, оның орнына Кремльдің айтқанын орындайтын Б.Берут
тағайындалды. Сталиндік диктат саясатына
I социалистік елдер басшыларының арасында оппозиция
I қалыптасып, қарсы күрес басталды.
"КСРО-ның әкімшілік озбырлық саясатына қарсы болған Югославия
коммунистер одағының (ЮКО) басшысы Иосиф Броз Тито болды. Югославия
халқының фашистік оккупация жылдарында антифашистік күресіне басшылық
жасаған И.Б.Титоның беделі айтарлықтай болды. И.Б.Тито Югославия халқының
көсеміне айналды. Югославия коммунистік партиясының беделі өсті.
Социалистік қоғам қүруға бағыт алып, бір партиялық саяси жүйе орнады.
Алғашқы халықтық-демократиялық революция жылдарында Югославия мен КСРО
елдері арасында соғыс жылдарында қалыптасқан достық қарым-қатынастар
дамыды. Кеңестік үлгідегі социализм қүруға бағыт алды.
1946 жылдан бастап Кеңестер Одағы және Югославия елдерінің басшылары
И.В.Сталин мен И.Б.Тито арасында бір-біріне қарама-қайшылық басталды.
Югославия басшысы И.Б.Тито Балқан түбегіндегі елдерді біріктіріп,
Югославия ықпалын нығайтуға кірісті. 1947 жылы Югославия мен Болгария
мемлекеттері достық және өзара көмек туралы келісімге қол қояды. Югославия
басшысы Албания үкіметінің кеңестік ықпалының күшеюіне қарсы шығып,
Албанияның экономика министрі Н.Спирдің саясатын сынап, арандатушылық
жасап,
КОР ұйымдастырушылары бүкіл елдегі демократиялық бағытты жоқтаған іс
шаралардығң барлығына қатысты. Өзін-өзі басқаратын ұйымның негізгі мақсаты
елді тығырықтан шығару болды. Алғашында студент жастар мен зиялы қауымды
маңына топтастырған ұйым аз ғана уақытта қоғам мүшелерінің көп бөлігінің
қолдауына ие болды. 1980 жылы бірғана дәлел Е.Хользера маңына 33 азамат
жақтасты. КОР қоғамдық пікірде жұмысшылардың мүддесін қорғап, зиялы
қауымның позициясын жақтады. 1977 жылы қыркүйектк КОР Қоғамдық өзін-өзі
қорғау комитеті болып қайта құрылды. Комитет әрқашанда поляк азаматтарының
құқығын қорғап, коммунистік режимнің заңсыз әрекеттерінің барлығына қарсы
шықты.
70-ші жылдардың ортасында КОР саяси аренада жалғыз өзі алысқа бара
алмады. Дәл осы уақытта Тәжірибе және Болашақ Конверсаториясы, Жолдастық
Ғылыми курсы, Азаматтардың құқығын қорғау қозғалысы, Тәуелсіз Польша
үшін Конфедерациясы және тағы басқа ұйымдар жұмыс жасады. Оппозиция
құрамында болған өнер қайраткері Е.Эйслер мемлекеттік емес баспада қызмет
жасаған еді. Жолдастық Ғылыми Курсы (ТНК) қоғамда интелектуалды
бостандықты, партиялық әкімшілік үкіметтен тәуелсіз Кәсіподақ қозғалысын
құруды талап етті. 70жылдардың соңындағы қоғамыдық өмірде жұмысшылар,
шаруалар және студенттер қозғалысының көздеген мүддесі де мақсаты да бір
жерден шыққан еді.
Оппозоциялық қозғалыстардың жаңа элементіне Тәуелсіз Польша үшін
конфедерациясы жатады. Оған бірнеше заңсыз топтар енді. Өзінің бағдарламасы
бойынша Конфедерация ашық антикоммуниятік және антисоциалистік сипатта
болды. Оның лидері және идеологы Л.Мочульский ұйымының басты мақсаты ПХР-
дің саяси құрлымын күштеп жою, Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясын саяси
аренада ығыстыру, КСРОдан іргені ажырату және Шығыс Еуропа елдері
достығынан шығу деп жариялады.
1980 жылдардың басында партия жетекшілерінің экономикалық саясаты
тығырыққа тіреліп, дағдарыс белгілері айқын сезіліп тұрды. Әлеуметтік
мәселелердің өткірлігі, жастардың социализмге сенімнің жоғалуы ереуілдердің
және қарсылықтың басқа түрлерінен көрінді. Қоғамдық жарылысқа тек ұшқын
ғана жеткілікті еді.6,65
Осындай қиын жағдайда Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының VIII-ші
съезі (11-15.02.1980) өтті. Ол тарихқа Жүзеге аспаған мүмкіндіктер съезі
деген атпен енді. Съезден соң Премьер-Министр П.Яросевич отставкіге кетіп,
орнына Э.Геректің жақтасы Э.Бабьюх келеді. Мемлекеттегі саяси-экономикалық
дағдарыстың басты себебі Ресми билік қоғамдық көппікірлілікке құлақ аспады.
Мемлекеттегі шаруашылық экономика бір орталықтан әкімшіл-әміршіл әдіспен
басқарылады. Болашақта қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған өмірге жетеміз
деп, халықты ұдайы жалаң ұран және құрғақ дәлелдермен иландыруға тырысты.
1980 жылғы 1-шілдедегі Премьер Э.Бабьюхтың Азық-түлік пен мал етінің
коммерциялық бағасын көтеру туралы валюнтаристік шешімі елдегі қоғамдық
жағдайдың ушығуына себепші болды. Мұндай олқы шешімдер 1976 жылы да
ешқандай алдын ала дайындықсыз, қоғамдық талқылаусыз, жұмысшылардың
келсімінсіз жіберілген болатын. 7,82
Ешқандай жасырыны жоқ стихиялы түрде наразылықтар Урсус трактор
зауытында, Варшава металлургиялық комбинатында, Лодзи өндірістік орнында,
келесі күндері Жирардув, Мельце, Хемле, Сталевой Вол, Белосток, Вроцлаве,
Познань және басқа қалалардан орын алды; Люблиндегі Жалпыхалықтық наразылық
шерулері байқалды. Шілде айында 177 мекеме (жалпы саны 87 мың адам).
Жұмысшылар қауымының бірінші толқулары туралы хабар 19 шілдеде тіркелді.
Мемлекет басшылары тарапынан жағдайдың соншалықты күрделілігіне мән
берілмеуі кешірілмес қателік болды. Наразылық шерулері экономикалық сипат
алды. Жұмысшылардың негізгі талаптары жалақыны көбейту мен әлеуметтік
жағдайды жақсарту болды. Саяси билік мәселені шешудің жолын іздестіріп,
жалақыны көбейтіп, 22 млрд злотых қосымша қаражат бөлді. Қоғамдағы толқулар
басылып, тынышталғандай болды. Э.Герек айдың аяғында, Қырымға демалуға
кетті. Осы уақытта оның жақын серіктері (Э.Бабьюх, Я.Шидляк, Е.Лукашевич
және Т.Вжашчик жұмысшы қауымының наразылығының саяси және әлеуметтік
себептеріне үңілмеді.)7,122
Тамыз айында күшті ереуілдер бұрқ ете түсті 750 үлкен өндіріс
орындарымен транспорттық кәсіпорындардан басталып, оған 750 мың адам
қатысты. Ол өзінің қамтыған аумағы жағынан Польшаның бүкіл қоғамдық-саяси
өмірінің барлық саласына қатты әсер етті. Тамыз айының алғашқы жартысында
Лодзи, Вроцлав, Келце, Калище Тарнув, Свидниц, Люблиндегі шерулерге барлық
саны 150 мың адам қатысты. Варшавада 12 тамызда қалалық қоғамдық көлік
қозғалысына кедергі жасады. Ең күшті шеру қоғамдық саяси ахуалдық
қалыптасқанын көрсетті, 14 тамызда Гданскіде 140 өндіріс орны, 130 мың адам
қаладағы қоғамдық көліктерді тоқтатып тастады. Бұл тасқын тәрізді жаппай
қарсылық қозғалысында Орталық орынды В.И.Ленин атындағы кеме жасау
верфіндегі оқиғалар бүкіл елдің назарын өзіне аударды. Бұл жерге жиналған
шерушілерге 37 жасар электрик Лех Валенса басшылық етіп қоғамдық тәртіп
орнатуға ұмтылды. Кикілжіңді шешу үшін үлкен мақсат қойып үкіметті
келіссөзге шақырып, қоғамдық жағдайды реттеуге ұмтылды.
Біркелкі ұймдасқан жұмысшалар қауымы өздерінің табиғи құқықтарын
қалпына келтіріп қорғауды үкіметтен талап етті. 15 тамызда жалпы халықтық
наразылық шерулері Гдынде, 18 тамызда Щецинде, ал келесі күні Эбьблонда
орын алды. Жұмысшылар қарсылықтары мемлекеттік құрылыс негіздерін
мойындаумен байланысты емес, социализмнің өрескел бұрмалануына қарсы болды.
Экономикалық талаптар үстем болды, Ереуіл комитетттеріне оппозиция
қайраткерлері ең алдымен КСС-КОР енгізілген соң саяси талаптар қойылды;
билеуші партиядан тәуелсіз еркін Кәсіподақ құру, баспасөз еркіндігі, еркін
Кәсіподақтардың ақпарат құралдарын пайдалану құқығы, саяси мотивпен
тұтқындалғандардың бәрін босату және т.б.
Наразылық шеруіне қатысушылар саяси билікпен бетпе-бет келді. 15
тамызда Орталық Телеарнадағы брифингінде Премьер-Министр Э.Бабъюх орын
алған жағдайды өте ауыр деп бағалап, өзінің отставкіге кететінін
мәлімдеді. Оның үкіметі орын алған жағдайды шешуде барлық қажыр-қайраты
сарқылған еді. Орын алған жағдайды шешу үшін Үкіметтік арнайы комиссия
құрылды. Гданскіде жұмысшылар мен келіссөздер жүргізу үшін Поляк Біріккен
Жұмысшы Партиясының Орталық Комитетінің Саяси Бюро мүшесі М.Ягильский
жіберілді. Келіссөздер ауыр жүргізілді. Дегенмен өзара шегініс белгілері
байқалды. 24 тамызда Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясы Орталық Комитеті IV
Пленумы жұмысшылар талабы орынды дей отырып дағдарыстан шығу үшін кадрлық
өзгерістер жасайды: Э.Бабьюх пен Е.Лукашевичті партия қатарынан шығарып,
Жаңа Премьер болып Пиньковский сайланды. Бұл ел жетекшілігінің дағдарыс
тереңдігін дұрыс бағаламағанын көрсетті16,52.
Ереуілдер күшейе берді. Ақыры 30 тамызда Поляк Біріккен Жұмысшы
Партиясының Орталық Комитетінің V Пленумы жиналып Саналы шегіністерге
бармай және түбірлі экономикалық және саяси реформа бағдарламасын жасамай
тұрақтылық орнату мүмкін емес деген қортындыға келді. Сол күні Щецинде,
келесі күні Гданскіде, ал 3 қыркүйекте Ястшембіде келсімдерге қол қойылды.
Қоғамдық тәртіп мұны жеңілдікпен қабылдады. Жеткізілген компромис жағдайда
қабылдауға жағдай жасайтындай көрінді. Алайда кеңінен белгілі болғандай
қабылданған құжаттар тек дағдарыстың бірінші бөлігінің біткендігін
көрсетті.
Қол қою кезіндегі маңызды мәселе тәуелсіз Кәсіподақтың өте қажет
екендігін белгілі болды. Кәсіподақтың Орталықтың Кеңесімен басқарылатын
Кәсіподақтың еш беделі болмады, еңбекшілер жағдайын қарастырлмады.
Сондықтан еркін тәуелсіз Кәсіподақ идеясын еңбекші коллективтері үлкен
сеніммен және үмітпен қолдады. Көп ұзамай Кәсподақтардың бірлік бағыты
байқалды.
1980 жылы 17 қыркүйекте Тәуелсіз өзін-өзі басқаратын Ынтымақ
Жарғысын жалпықалалық ереуіл комитетінің эксперттері мен кеңесшілерінің
қолдауымен дайындалып бекітіледі. Ынтымақ деген атауды басқаша
ойлайтындардың идеологы атанған К.Мозелевский ұсынды. Сол кезде барлық
воеводаларын еркін Кәсіподақ өкілдерінің жиналасында Лех Валенса
басшылығымен уақытша келісуші комссиясын құруға ниет білдірді. Ол жаңа
Кәсіподақтарды координациялау және оларды бір ұйымға біріктіру үшін қажет
болды. Жаңа Кәсіподақтарды саясиландыру үшін көрнекті орынды оппозициялық
топтар әсіресе КСС-КОР және католик иксрлер (Веньязъ журналының бас
редакторы Т.Мазовецкий) белгілі заңгерлер алды. Олардың көмегіне сүйене
отырып Ынтымақ өзінің Мый тресін құрмақшы болды. Ол Кәсіподаққа қажет
заң құжаттарын жасау және басқа да интелектуалды көмек үшін қажет еді.
Бірақ нақты өмірде кеңесшілер мен эксперттер институты Ынтымақтың идеялық
бет бейнесін жасау үшін бақталас күрес алаңына айналды.12,64
Польша қоғамына Халықтың саяси санасына, үлкен әсер етуде Ынтымақ
ұйымының орны ерекше. Оның негізгі мәселесі қоғамдағы дағдарыс экономиканың
үздіксіз құлдырады. 1978 жылғы Котолик шіркеу басы сайлауы, 1979 жылғы Рим
Папасы Иоан Павлдың сапарлары Е.Хользер мәлімдеуінше Поляк қоғамындағы
Рухани тәуелсіздіктің өсуі коммунизмге қарсы Католик қарсылығы және өзін-
өзі басқару, қоғамдық саяси құрлымның ішкі құрлымды өзгерту мақсаты болды.
1980 жылғы белсенді наразылық шерулерінде оппозициялық топтар бір мақсатқа,
ортақ мүддеге жұмылдырылды. Тамызға дейінгі Оппозиция мүшелері С тобына
бірігіп оған эксперттер, Кеңесшілер Кәсіподақтық баспалар редакторлары
болды. Осы кезеңдегі Кәсіподақтар және тағы басқа топтар КСС-КОР жұмысшы
бірлестіктермен күшті әріптестік орнатты. 24 қыркүйекте Ынтымақ Варшава
воевода сотына тіркеу үшін құжаттарын әкелді. Осы күзден бастап Кәсіподақ
мүшелерінің саны қарқынды түрде өсуі байқалды. Поляк зиялы азаматтарының
соғыс жағдайынан кейінгі ұстанған позициясы Азаматтық қоғам термині
эволюциялық жолмен саяси өзгерістерді жақтаған Ынтымақ ұйымына тән болды.
Польша Жоғары Сотының Арнайы Тіркеу орны 1980 жылы қарашада Тәуелсіз өзін-
өзі басқаратын, Ынтымақ Кәсіподақ ұйымын тіркеп, Тамыз қоғамдық
келсіміндегі Гдыньскіде, Щецинде және Ястшемдегі қортынды бойынша билікке
қарсы бірінші құрлымды заңдастырып мойындады.15,7
70 жылдардың орта шенінде КОР жалғыз өзі алысқа бара алмады. Осы
кезеңде Болашақ тәжірибиесі, Жолдастық ғылыми курсы, Азаматтардың
құқығы мен бостандығы қозғалыстары саяси аренада үлкен жұмыстар атқарды.
Өнертанушы Е.Эйлердің қатысуымен мемлекеттік емес баспалардың жұмысы
күшейтілді. Жолдастық Ғылыми Курсы (ТНК) қоғамдағы интелектаулды
бостандықты, партиялық жән әкімшілік билікпен тәуелсіз Кәсіподақты талап
етті. Сонымен бірге шаруалар және студенттер қозғалысы 70-ші жылдардың
Польша қоғамдық-саяси өмірінде үлкен роль атқарған еді.
Қоғамдағы халықтың саяси санасының оянуының екінші кезеңі 1980
жылдардағы Ынтымақ ұйымының құрылуымен тікелей байланыста еді. Қозғалысты
жандандырған негізгі себеп мемлекет өмірінде экономикалық дағдарыстың
тереңдеуі себеші болды.
Ынтымақ бұл дегеніміз біртұтас халықтың мүддесін қорғаған қозғалыс,
оның негізгі ұстанымы антикоммунизм, өзінің жоспары мен іс әрекетінде саяси
жүйенің ауысуы үшін аянбай қызмет етті. Халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайын тығырықтан шығарып, Еуростандартқа жеткізіп, теңестіру негізгі
мақсаты болды. 80жылдардағы Поляк Әлеуметтанушыларының мәліметінше,
Ынтымақтың құрамы жедел өсіп құрамы 9-10 млн адамға жетті.
1980 жылдардың ортасында оппозиция қозғалысы күшейді, қоғамдағы
негізгі қозғаушы күшке айналды. Оппозиция идеясы қоғамдағы кіші топтардың
қолдауына ие болған еді. Ондаған миллион адамдардың ішкі идеясын
тұншықтырып, Ынтымақты қудалаумен айналысқан ресми билік экономикалық
дағдарысты тереңдетіп, жағдайды мүлде күйзелтіп жіберді. Соғыс жағдайы 1983
жылғы шілдеге дейін сақталды, бірақ оның маңызды ережелері Қылмыстық
Кодекске енгізілді. Соғыс жағдайы енгізілген. Күннің ертеңінде көптеген
кәсіпорындарда ереуілдер өтті. Ол Армия және милиция отряды ЗАМО-ның
күшімен қуып таратылды17,45.
Ішкі Істер Министрлігі Агенттері ұстап үлгермеген Ынтымақ
қайраткерлері Кәсіп Одақтың жұмысын астыртын жалғастыра берді. Батыс елдері
көмегімен барлық аймақтарда листовкалар, баспасөз материалдары және
кітаптар таратылды. Баспашылардың және оны таратушылардың сәтсіздіктеріне
қарамастан баспа ісі 1989 жылға дейін үзіліссіз созылды.
1970 жылдардың аяғы мен 1980 жылдардың бас кезіндегі тоталитарлық
қоғамдық жүйенің әділетсіздігінен әбден мезі болған Поляк жұмысшылары
Тәуелсіз өзін-өзі басқароатын Кәсіподақты қажет етті. 1980 жылы қыркүйек
айының алғашқы жартысында 650 өндірістік орыннан 350 мың адам наразылық
шеруіне шықты. Кейбір кәсіпорындар жаңа қоғамдық қатынастар мен жаңа
экономикалық байланыстар болуын қалады. (Осы уақытта 300-ге жуық жаңа өзара
келісімдер жасалды). Қоғамдық және өндірістік салаларда саны бар сапасы жоқ
басқарушыларды ауыстыруды, соның ішінде Зауыт Кеңесі Төрағасын, Партия
Комитеті Хатшысын, Партия белсенділерін атады. Оның себебі психологиялық
жоспардың төмендеуін көрсетті. Қоғам мүшелері осы олқылықтық барлығы Поляк
Біріккен Жұмысшы Партиясының солақай саясатынан деп білді.
Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының Орталық Комитетінің VI Пленумында
Орталық Комитет Бірінші Хатшысы Э.Герек орнын С.Кань ауыстырды. Дәл осы
уақыттағы біздің атқаратын міндетіміз қоғамдық сенім қалыптастыру.
Мемлекетпен халық арасында тығыз байланыс орнату деп мәлімдеді. Пленумда
орын алған пікірталаста дағдарысты бағалау, саяси экономикалық жағдайды
қалпына келтіру. Польша өзінің Консерваторлық басқару әдісінде қалып,
мемлекетті дағдарыстан шығару үшін Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының
Кезектен тыс съезін шақыруға шешім қабылдады. Партияның Орталық Комитеті
Гдынск, Щецин, Ястшембідегі жұмысшы қауымының наразылығымен келісімге
келуге ұмтылды.18,35
Қоғамдық келісім Л.Валенсаның 3 қазандағы көптеген өндіріс
орындарындағы, құрлыс алаңдарындағы транспорттағы Бүкіл Польшалық алдын ала
шеру сағаттарындағы негізгі қарсылықтары Гдынде, Эльблонгте, Катовицте,
Слупскіде және Валбжихеде орын алған еді.
Орталық Ксәіподақтар Одағының іс-әрекеттерінен онша қозғалыс
байқалмады. Себебі, әлеуметтің жағдайын өз деңгейінде бағаламау,
бюрократиялық әдіс қоғам мүшелерінің қолдауына ие болмады. Ал оның орнына
қажет тәуелсіз Кәсіподақ болса еңбек ұжымының ортақ пікіріне құлақ асып,
үлкен болжамдық пен барлық жағдайға жан-жақты қараса алатын еді. Тәуелсіз
жаңа Кәсіподақ құру үрдісі жедел жүргізілді. Гдындегі жалпы қоғамдық шеруде
кеңесшілер мен эксперттердің 17 қыркүйек 1980 жылы Тәуелсіз Өзін-өзі
басқаратын Ынтымақ Кәсіподақтың Жарғысы жасалынды. Жиналыста Л.Валенса
Уақытша Келісім комиссиясының келісімімен ірілі ұсақты басқа да ұйымдарды
бір ортаға бірігуге шақырды.18
1980 жылдардың ортасында оппозиция қозғалысы күшейді, қоғамдағы
негізгі қозғаушы күшке айналды. Оппозиция идеясы қоғамдағы кіші топтардың
қолдауына ие болған еді. Ондаған миллион адамдардың ішкі идеясын
тұншықтырып, Ынтымақты қудалаумен айналысқан ресми билік экономикалық
дағдарысты тереңдетіп, жағдайды мүлде күйзелтіп жіберді. Соғыс жағдайы 1983
жылғы шілдеге дейін сақталды, бірақ оның маңызды ережелері Қылмыстық
Кодекске енгізілді. Соғыс жағдайы енгізілген. Күннің ертеңінде көптеген
кәсіпорындарда ереуілдер өтті.
Қоғамдық көзқараста жаңа Кәсіподақ басқа топтармен әсіресе КСС-КОР,
басқа да католик қайраткерлері Веньзъ католик журналының бас редакторы
Т.Мазовецкий танымал тарихшы және католик жазушысы Б.Цивиньский және т.б.
белгілі заңгер В.Сила-Новицкий тағы басқалар құрамына кірді. Бір-біріне
көмектесіп, шерушілер комитеті және Ынтымақ өзін-өзі Кеңесетін Мый
Тресті қажетті құжаттар топтамасын, біршама Кәсіподақ қайраткерлері заңдық
және интелектуалды көмектер берді. Тұрақты өмір институты, Кеңесшілер мен
сарапшылар тобы Ынтымақтың негізгі тірегі болды. Сарапшылар мен
кеңесшілердің бастамасымен бірінші кезекте Католизм доктринасы, социал-
демократтар қозғалысы ПБЖП-ға қарсы плотоформаға айналды. Л.Валенса жақын
серіктерімен КСС-КОР тобымен одақтас болды.
24 қыркүйекте Ынтымақ өзінің құжаттарын Варшава воевода сотына
тіркеу үшін әкелді. Осы сәттен бастап Кәсіподақ құрамында қарқынды өсу
үрдісі байқалды, қазан айының аяғында мүшелер саны 8 млн адамға өсті.
Құрамында барлық мемлекеттік қызмет құрамындағы қызметкерлер, жұмысшылар
болды. Ынтымақтың іс-әрекеттерінен жаңа қарқынды Кәсіподақ әлеуметтік-
экономикалық өмірде үлкен қызмет атқарды. Құжаттарды қарап, тексеру рәсімі
өткеннен кейін, 10 қараша 1980 жылы Ынтымақ тіркелді. Заңды жағынан
Ынтымақ ПНР-ға үлкен қауіп төндірді. 21 қарашада Сеимде қаралғанда,
Ынтымақ социалистік демократияны дамытушы деп бағалады. Ал осы уақытта
тәуелсіз Кәсіподақ бүкілполяктық Кәсіподақтардың бірлігі үшін күресті. 1981
жылдың басында өзінің конференциясына 30 өзін-өзі басқаратын ұйымды тартты
(шамамен 500 мүшесі бар.) 18,42
Бірінші кезекте Л. Валенса бірнеше мәселелерді қарап, жұмысшы қауымның
экономикалық мәселелерін қарастырды. 1980 жылы күзде Ынтымақ жұмысшы
қауымның қозғалысына үлкен қолдау көрсетті. Әкімшілік- Әміршілдік басқару
жүйесіне қарсылас атанды. Қозғалыс барысында қатысушыларға Католик шіркеуі
үлкен моральдық қолдау көрсетті. Ынтымақтың қозғалыс барысында басты
ұстанымы антисоциалистік қарсылықты көрсетті. Батыс елдерінің Кәсіподақтары
мен Қайырымдылық Қорлары, Поляк эмигранттық ұйымдары Ынтымақты (Ақшалай
баспа құралдарымен, компьютерлік техникамен) қамтамасыз етіп отырды.
Жаңадан құрылған Кәсіподақтың негізгі мәселесі сол кезеңдегі саяси-
экономикалық дағдарыспен тікелей байланысты болған еді. Қамтыған аумағы мен
ауқымы жағынан Жаңа Кәсіподақтың беделі өсіп, Л.Валенса өзінің жеке
қасиеттерімен, үлкен көшбасшылық қырларымен жан-жақты таныла бастаған еді.
КОР-дың ұстанған антисоциалистік элементін өзіне қосып алған Ынтымақтың
негізгі саяси кеңесшісі де, тірегі де ол Католик шіркеуі болатын. Кардинал
Вышневский саяси сын сағаты соққан тұста Ынтымақты барынша қолдап,
алдыңғы буын ағаларынан тәлім алған ол, Ынтымақтың басына қиын күн
туғанда сол ұстамынынан еш айнымады. КСРО-ның ықпалынан әбден мезі болған
демократияшыл күштер 1968 жылғы Чехославакияға Туысқандық көмектің
зардаптары мен салдарын ұмытпаған еді.19,81
Тәуелсіз жаңа Кәсіподақтың жұртшылықтың сеніміне кіріп, адамдар өмірін
өзгерту бағытында жұмыс жасу еді. Көпшілік қауымның негізгі талабы
еңбекақыны уақытында төлеу болып есептелінеді. Л.Валенса барлық күштерді
қоғамдағы орын алып отырған әділетсіздіктерді жәнеде әлеуметтік
шилеленістерді шешуге бағыттады. Польша шапшаң саяси экономикалық өзгеру
жолына түсуді көздеді.
Ынтымақ съезінде қызу қанды делегаттар тәуелсіз қозғалысты құруды
көздеді. Бұл негізінен жастардың таптасқан қозғалысы болды. Оған саяси
қайраткерлер көп үлес қосты. 1980 жылғы 31 тамыздағы Польша Халық
Республикасының бекітуімен Зауыттар аралық комитет есебінде Гдындегі
Келсім негізінде құрды. Оған негізгі екі мәселе - ПХР Коституциясын сақтау
мен Саяси Партия ролінде қызмет атқарады, сонымен өндіріске жеке меншік
құқығын беру елдегі социалистік құрлымды сақтау және құрметтеу, Поляк
Біріккен Жұмысшы Партиясының жетекшілігін мойындау, Польшаның халықаралық
шарттарына кедергі болмау.
1981 жылы сәуірде Гданскідегі Кәсіподақ орталығы Ынтымақ
қайраткерлері және бүкіл Поляк қоғамына үндеу негізінде Дисскуция
тезистері атпен шықты. 1981 жылы мамырда Жаңа Кәсіподақ Жарғысын
Польшадағы қайраткерлердің нормалары мен өздеріне қойылатын талаптарын
қабылдады. Осы уақытта Кәсіподақтың жергілікті комитеттері Бүкіл Поляктік
Ынтымақ съезіне дайындықты тамызға дейін жалғастырды. Ынтымақтың
ұстанған бірінші бағыты әдеттегіндей антисоциалистік болып қала
берді.14,17
Ынтымақтың көтерген антисоциалистік элементтері қоғам мүшелерінің
кеңесшілер мен эксперттер тарапынан үлкен қолдау тапты. Осы уақытта КСС-
КОРмен Ынтымақ лидерлері арасында өзара түсіністік орын алып, ымыраласу
жолына түскен еді. Олар өздерінің ұстанымы мен бағыты және мақсаты бар
жерден шығып, олардың лидерлерінің шешендік қабілеттерінің шеберліктері бір
арнаға түсіп, Халық Жадында Жұмысшы Ұйымы деген атақ алды. Ал 1980 жылы
күзде Ынтымақ КСС-КОР-ды алмастырып, екеуінің саяси алаңында бір өзі
шықты. Алдғы уақыттағы Ынтымақтың алға қойған мақсаты мен міндеттері
Өзінің Кәсіподақтың Фракциясын пайдалана отырып, жаңа істерге араласу
еді. Ірі өндіріс орындары мен кәсіпорындарды өз мақсаттарына пайдалана
отыра, Ынтымақ күшті құрлымға айнала алды. Оның үгіт насихат жұмыстары
аптасына 500 000 баспа табақ материалдар жарық көріп тұрды. Варшава да апта
сайын 650 мың аудио құралдары жарыққа шығып, жұртшылыққа таратылды.
Үкіметке қарсы шеруге шығушылардың негізгі жұмысшылар, шаруалар және
студенттер болды.
В.Ярузельский Ынтымақтан 90 күнге шерулерді тоқтата тұруға рұқсат
сұраған еді. 1981 жылы 1 мамыр қарсаңында листовкаларды ұстанып, лозунгтер
қоғамдық қозғалысқа қарсы әсер етіп Варшава Шартына наразылығын көрсетті.
Жазда Ынтымақ, Лозиндік, Аштар шеруін өткізді, оған 5 000 әйел
қатысты. Кейін мұндай жағдайлар Кракове, Тарновте де өткізілді.19,205
Ынтымақтың антисоциальистік элементтерінің бірі халықты егемендікке
үгіттеу, бостандық үшін күресуге үгіттеуі болды. Шерулердегі ел алдында
айтқан сөздерінде, қозғалыс лидерлері халықтың пікірімен жоғары жақтың
әрдайым санасуын, қаржылық және өндірістік мамандардың әрдайым ұсыныстарына
құлақ асуды қоғамда осындай жағдайда баса мән берілмегендіктен, өндіріс
тоқтап, халықтың жағдайы қиыңдап, төмендеуі орын алып отырғандығын атап
көрсетті. Тәуелсіз Польшаға қажетті патриоттық құрылғылар (ұлттық нышандар,
ән-ұран) ұлттық түс, патриоттық мақсаты болды. 1980 жылдары Ынтымақ ұйымы
Кәсіподақ уақытында аппараты қарапайым болды, ол құрлымы жағынан шағын ғана
еді, 40 000 адам мүше болды. Аппарат құрамы орталықтарға, секцияларға
бөлінді. Шет елдер тарапынан материалдық және басқа да көмектер берілді.
Оған бюллетендер, листовкалар, плакаттар және баспа материалдары т.б.
болды. 1981 жылы тамызда Ынтымақ баспасы Валенса атты кітабын басуға
келсім берді. Оның өтем ақысы 40 000 злотых болды, материалдар жинағы
10 000 злотых, әрбір парағы 500 злотых болып бағаланды. Осы уақытта елде
300 әртүрлі Кәсіподақтар баспалары жұмыс жасады. Оған 82 млн злотых
бөлінді. Олардың бастамасымен Кеңестік басқыншылық, Терор және
революция және т.б. ееңбектер жарық көрді.19,207
17 мамыр 1981 жылы құрылған Ынтымақтың Тәуелсіз Кеңесші органы үлкен
шығынды талап етті. Өзін-өзі басқару және Халық Кеңесіне еркін сайлау
құқығы, Үкіметке табанды түрде қарсыласу бағдарламасын, Дағдарыспен күресу
және экономиканы тұрақтандыру бағдарламасын жасауды бастады. 1981 жылы
қарашада Поляк Еңбек Партиясын құрып, оның Жарғысы, бағдарламасы,
механизмін жасады. Поляк Еңбек Партиясының мақсаты қоғамдық өзін-өзі
басқару мен барлық салада еркін еңбек құқығын қалыптастыруды көздеді.
Кәсіподақ қозғалысында ең аз сомада қоры жасақталып, 6 аймақта жалпы сомасы
70 млн злотых әлеуметтік-кәсіптік мақсатта барлығы 1 млн 281 мың злотых
жұмсалды.
Жоғарыжа атап өткеніміздей, Польшаның ішкі саясатындағы ойындарда
Ынтымақ әрдайым өзі шіркеумен ымырласып жүргізіп отырды. Мемлекеттегі
орын алған үкіметке қарсы шиеленісті шерулерде Л.Валенса ұстанымы жол
көрсеткіш бағдары болды. Өзінің қарсыласу қозғалысында Л.Валенса көп жақты
бағытты ұстанды. Оның қарсыласу қозғалысынан жаңа лидерлер шықты - З.Буяк
(Варшава) және Я.Рулевский (Быдгош), сонымен қатар Тәуелсіз Кәсіподақ
қозғалысы ардагері А.Гвязд (Гданскде) болды. Әрбір қайраткердің соңынан
ерген зиялылар тобы болды. Буяктың қолдаушы тірегі Куронь және Михник
болды. Күшейту және әріптестермен өзара ымыраласу Ынтымақтың ішкі
басшылығында Валенса әрқашан да шешім шығарғанда Гвязд, Рулевский
Куроньдармен кеңесіп отырып қабылдайтын еді. Осындай жағдайда әрбір жұмыс
тиянақты, шешімділік жоғары, өзара сыйластығы мықты болған еді.19,6
Мемлекет біршама Азат ойлар айлағы, қоғам мүшерлерінің белсенділігі
ұзақ уақытқа созылған саяси жаңару жолының негізін қалаған еді.
В.Ярузельский өзінің естелігінде Біршама уақыттағы күдіктілік оның пікірі
бойынша осы уақытта билікке қарсыласушылармен ешқандай мәмілеге келуге
мүмкіндік болмады. Экстремизм және басқа жағынан, тероризм әрекеттері
арқылы барлық шешімдерді қабылдауға мәжбүр болды. Осы уақыттағы қоғамдағы
оппозицияның әрекетіне қарсы Үкіметтің ПБЖП-ның IV-ші Кезектен тыс съезі
1981 жылғы шілдеде өтті. Үкіметтің осы жиындағы көтерген бастамасы
өнеркәсіпті өзін-өзі басқару мен қаржыландыру болып саналады.
В.Ярузельскийдің мәліметінше, съезд көтерген ПБЖП негізгі екі мәселе
Бірпартиялық жүйенің жаңа тезистерін жариялау, екінші кезекте мемлекет
қоғамдық меншікке басшылық жасап, иелік етуін әрмен қарай жалғастыру,
монополиядан бас тарту деп мәлімдеді.
1981 жылы Үкіметтік Кәсіподақтық Дөңгелек үстел өтті. Осы алқалы
жиын барысында, әрбір отырыстарда жаңа бір тың мәселелерді көтеруде
Ынтымақтың үлесі басым болды. Біртұтас Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының
негізгі ұстанымы С тобымен деңгейлес болды. Кейінгі сөзінде нағыз
қозғалыс ауқымды көлемді қоғам мүшелерінің топтасуы және біртұтас ұлттық
концепция және жан-жақты қамтылған бағдарлама болды. М.Раковский сөзі
Ынтымақ бағдарламасының ядросы жан-жақпен байланысының негіізі болды.
Саяси-идеялық ұстанымы мен қадамдары Революция ауқымдарын көрсеткен еді. Ал
белгілі қайраткер А.Михниктің қозғалыстағы қатынасуы келешек реформаға
үлкен қозғау салды. 1981 жылдың тамызындағы саяси шиеленістер, өндіріс
саласындағы өнім өндіру деңгейінің төмендеуі, қаржы-экономика жүйесінде
жіберілген үлкен кемшіліктер саяси аренада үлкен қиындықтарға әкелді.
В.Ярузельский 1981 жылдың көктемі шиеліністердегі халық толқулардағы
билікке деген сенімсіздік, екінші жоспарында наразылыққа шығушылар үлкен
эмоцияға бой алдырды.
Ынтымақтың құрылуымен Герек әкімшілігі билікпен айрылды. Оның орнына
Поляк Біріккен Жұмысшы Партиясының Бірінші Хатшысы С.Кань болды. Ол өзінің
ерекшелігі жағынан туындап келе жатқан жаңа қозғалысты құртып жібергісі
келгенімен белгілі болды. Алайда келісімдерден соң тыныштық орнай алмады.
Ел жетекшілігі түбірлі реформа жасаудың орнына қозғалысты басу үшін саяси
шараларға барған еді. Ереуілдер жалғаса берді. 1981 жылы қыркүйекте
Ынтымақтың съезі өтті. Онда Ынтымақтың шектеусіз мүмкіндіктері туралы
сөз болды. Мысалы, Сеимге еркін сайлау өткізу талаптары жасалды. Съезде
негізінен екі қарар қабылданды: Ынтымақты қоғам және Өзін-өзін
басқаратын Речь Посполитая деп аталатын мемлекет туралы. Съезд барысында
партия жетекшілігінің тактикасы өзгерді.6,24
Саяси мен экономикалық мәселелері талқылауда Саяси Бюрода
Ярузельскийдің әуелі әдеті бәрін үнсіздіктен қабылдап отырды. Ол барлық
кезде қандай уақытта болмасын тек қана поляк тілінде қарым-қатынас жасаған
еді. 1980 жылдардың бас кезінде Эдуард Герек В.Ярузельскийға үкімет
басшысының қызметін ұсынғанда, ол бас тартып: Жолдас Бірінші Хатшы, мен
әскери адаммын, ал азаматтық істерді ешқандай қабылдай алмаймын. Бірақ та
біршама уақытта В.Ярузельский өз шешімін қайтадан өзгертуге мәжбүр болды.
Осы уақыттағы Польшадағы қоғамдық жағдай өте ауыр хәлде болған еді.
Орта тапты қоғам мүшелерінің билікке деген наразылықтары өте қиын болды.
1980 жылдың шілде мен қыркүйек аралығында 2000-ға жуық өндіріс орны өз
жұмыстарын тоқтатты, шамамен миллионға жуық адамдардың наразылық шерулері
басталды.
Польша мемлекетінің қалпына келтірілуі. Екінші Речь Поспо-литая
Үшінші бөліністен кейін Польша жерлері Ресей, Германия, Австро-
Венгрия империяларының қүрамына кіргізілген еді. Бірінші дүниежүзілік
соғыста Үштік (Төрттік) одақтың жеңілуі, көпұлтты империялардың ыдырай
бастауы Полыпаның дербес мемлекеттілігін қалпына келтіруге мүмкіндік берді.
Париж бітім конференциясы ыдыраған Габсбургтер империясының иеліктерінде
пайда болған жаңа мемлекеттерді мойындады. Конферен-цияда поляк мәселесін
талқылау барысында Польша делегациясы Польшаға екінші жэне үшінші
бөліністер кезінде Германия, Австро-Венгрия және Ресей тартып алған
жерлерді қайтаруды талап етті. Поляктардың батыс және солтүстік шекараларга
қатысты талаптарын Франция қолдады, ал Анг лия қарсы болды. Сонымен қатар
Полынаның шығыс шекараларын анықтау Ресейдегі азамат соғысына қатысты
күрделі мәселе болып шықты. Польша Париж конференциясының шешімдері бойынша
бұрын Австро-Венгрияның қүрамында болған Галиция мен Жоғарғы Силезияны,
Германия қүрамында болган Помераньды алды, алайда Гданьск (Данциг) порты
Польшаға берілмей, ерікті қала статусына ие болды. Бүрын Ресейдің күрамында
болган Поляк патшалығы Варшавамен қоса тәуелсіз Польша мемлекетінің негізін
қүрады. Поляк делегациясы Польша жеріндегі аз үлттардың қүқыгын қоргауға
міндеттеме алатыны туралы арнаулы келісімге қол қойды. Франция Орталық және
Оңтүстік Еуропа мемлекеттёрінің тэуелсіздігінің кепілі рөлін атқарды.
Тәуелсіз Польша мемлекетінің қалпына келтірілуіне Юзеф Пильсуд-ский,
Роман Дмовский, Игнацы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz