Салықтың түсінігі, элементтері және функциялары
К і р і с п е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 . 6
1 Тарау Салықтың түсінігі, оның элементтері, түрлері және функциялары
1. 1. Салықтың түсінігі және элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... 7 . 19
1. 2. Салықтардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20 . 27
1. 3. Салықтардың атқаратын функциялары ... ... ... ... ... ..28 . 29
2 Тарау Салық салудың түсінігі және мемлекеттің салық салу қызметін мемлекеттік құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ..30 . 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33 .35
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер мен арнайы әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36 . 39
1 Тарау Салықтың түсінігі, оның элементтері, түрлері және функциялары
1. 1. Салықтың түсінігі және элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... 7 . 19
1. 2. Салықтардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20 . 27
1. 3. Салықтардың атқаратын функциялары ... ... ... ... ... ..28 . 29
2 Тарау Салық салудың түсінігі және мемлекеттің салық салу қызметін мемлекеттік құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ..30 . 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33 .35
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер мен арнайы әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36 . 39
Салық салуды құқықтық реттеу сұрақтары қазіргі кездегі біздің мемлекетіміздің экономикалық және әлеуметтік өмірінің ең маңызды да өзекті сұрақтарының бірі болып табылады. Бұл Қазақстанның экономикасының жаңа көріністерімен, оның жаңа нарықтық қатынастрға көшуімен шартталады.
Салықтар қоғамдық-шаруашылық өмірдің құрамдас бөлігі болып табылады. Азаматтардың, кәсіпорындардың, жалпы алғанда, мемлекеттің жағдайы көбінде осы салықтарға байланысты болады. Салықтар нақты жүйе ретінде экономикалық категория болып табылады. Олар мемлекеттің пайда болуымен және бірнеше жалпымемлекеттік функциялардың жүзеге асырылуымен байланысты. Салықтық жүктеменің ең аз мөлшері мемлекеттің өз функцияларының – басқару, білім беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, денсаулық қорғау, мемлекеттік ішкі және сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз ету функцияларының - жүзеге асырылуының ең аз мөлшерге дейін азайтылғанын білдіреді.
Салықтарды ақшалай қатынастарға жатқызуға болмайды. Олар ең алдымен, жалпы мемлекеттік және қоғамдық функциялардың орындалуын жүзеге асыратынжалпымемлекеттік қорларды құру мақсатында, ішкі жалпы өнімді қайта бөлу процессінде қалыптасатын қаржылық қатынастар болып табылады.
Салықтар дегеніміз – нәтижесінде салық субьектісіне қандай да бір эквивалент бермейтін, бюджеттік қорды қалыптастыратын императивті ақшалай қатынастар болып табылады .
Салықтар қоғамдық-шаруашылық өмірдің құрамдас бөлігі болып табылады. Азаматтардың, кәсіпорындардың, жалпы алғанда, мемлекеттің жағдайы көбінде осы салықтарға байланысты болады. Салықтар нақты жүйе ретінде экономикалық категория болып табылады. Олар мемлекеттің пайда болуымен және бірнеше жалпымемлекеттік функциялардың жүзеге асырылуымен байланысты. Салықтық жүктеменің ең аз мөлшері мемлекеттің өз функцияларының – басқару, білім беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, денсаулық қорғау, мемлекеттік ішкі және сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз ету функцияларының - жүзеге асырылуының ең аз мөлшерге дейін азайтылғанын білдіреді.
Салықтарды ақшалай қатынастарға жатқызуға болмайды. Олар ең алдымен, жалпы мемлекеттік және қоғамдық функциялардың орындалуын жүзеге асыратынжалпымемлекеттік қорларды құру мақсатында, ішкі жалпы өнімді қайта бөлу процессінде қалыптасатын қаржылық қатынастар болып табылады.
Салықтар дегеніміз – нәтижесінде салық субьектісіне қандай да бір эквивалент бермейтін, бюджеттік қорды қалыптастыратын императивті ақшалай қатынастар болып табылады .
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы қабылданған және оған 7 қазан 1998 жылы енгізілген өзгерістері мен толықтыруларымен.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі) 27 желтоқсан 1994 жылы қабылданған. (2003 жылғы 7 қаңтарға дейінгі өзгертулері мен толықтыруларымен).
3. Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депуттарының мәртебесі туралы 16 қазан 1995 жылғы Заңы және оған 11.04.1997 ж., 12.03.1999.ж., 06.05.1999 жылы енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» 26 желтоқсан 1995 жылғы Конституциялық Заңы.
5. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 21 маусым 2001 жылғы Кодексі және оған 21.03.2002.ж., 23.11.2002.ж., 08.01.2003 жылы енгізілген өзгірістер мен толықтырулар.
6. Қазақстан Республикасының « Қазақстан республикасының Бюджет жүйесі туралы» 01.04.1999 жылғы Заңы және оған 16.07.99 ж. N 440-1; 26.07.99 ж. N 463-1; 4.11.99 ж. N 472-1; 22.11.99 ж. N 485-1; 29.11.99 ж. N 487-1; 15.12.00 ж. N 123-II; 15.01.01 ж. N 140-II; 03.05.01 ж. N 182-II; 06.12.01 ж. N 261-II; 31.10.02 ж. N 351-II өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңдары.
7. Қазақстан Республикасының «Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуына бақылау жүргізу туралы» 29.01.2002 жылғы Заңы.
8. Қазақстан Республикасының 23.01.2001. жылғы «Жергілікті мемлекеттік басқару» туралы Заңы.
9. Қазақстан Республикасының Президентінің «Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру және мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді ажырату жөніндегі мемлекеттік комиссияны құру туралы» 24.10.2001 жылғы Жарлығы.
10. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының құқықтық саясат концепциясы туралы» 20 қыркүйек 2002 жылғы Жарлығы.
11. Қазақстан Республикасы Президентінің «Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті» туралы 05.08.2002 жылғы Жарлығы.
12. Қазақстан Республикасының Үкіметінің «Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы Ережені бекіту туралы» 11.01.2000 жылғы қаулысы. Оған 20.01.01 г. N 87; 19.06.02 г. N 674; 03.09.02 г. N 962 енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
Арнайы әдебиеттер:
1. Бабич А.М., Павлова Л.Н. Финансы, Москва, ИД ФБК - Пресс, 2000 г.
2. Берлин С.И. Теория финансов, Приор, 2000 7.
3. Брызгалин А.В. Налоги и налоговое право. Москва, 1998
4. Бюджетная система РФ. Учебник, - Москва, Юрайт, 1999.
5. Винницкий Д.В. Субъекты налогового права, Москва, Норма, 2000
6. Гуреев В.И., Российское налоговое право, М.1997, Экономика
7. Дробозина Л.А., Москва, 2000, Юнити.
8. Евстегнеев Е.В. Налоги, налогооблажение и налоговое законодательство. СПб, 2000.
9. Æåëóäêîâ À. Íîâèêîâ À. Ôèíàíñîâîå ïðàâî. Ìîñêâà, Ïðèîð, 1999.
10. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1999 ж.
11. Ñåí÷àãîâ Â.Ê., Àðõèïîâ À.È. Ôèíàíñû, äåíåæíîå îáðàùåíèå è êðåäèò. Ìîñêâà, Ïðîñïåêò, 2000.
12. Романовский М.В., Врублевский О.В., Сабанти Б.М., Финансы, Москва, Юрайт, 2000г.
13. Пети У. Трактат о налогах и сборах,Антология экономической классики. Москва, 1993
14. Порохов Е.В. Теория налоговых обязательств. Алматы, 2001.
15. Ïîðîõîâ Å.Â. Íàëîãîâîå ïðàâî, Àëìàòû, 1994æ.;
16. Ïëàòîíîâà Å.Â., Íîâèêîâ À. Ôèíàíñîâîå ïðàâî, Ìîñêâà, Ïðèîð, 2000.
17. Правовые основы предпринимательства в Республике Казахстан, Алматы, Фонд «Формирование налоговой культуры», 2001, 218 – ші бет.
18. Тургенев Н.И. Опыт теории налогов. Сборник «У истоков финансового прав» Москва, Статут, 1998, 65-66 беттер.
19. Окунева Л. Налоги и налогооблажение в России. Москва, 1996
20. Химичева Н.И. Финансовое право, Москва, Бек, 1996
21. Õóäÿêîâ À.È. Íàëîãîâîå ïðàâî ÐÊ. Àëìàòû – 1998æ.;
22. Худяков А.И., Бродский Г.М., Теория налогооблажения, Алматы, 2002
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі) 27 желтоқсан 1994 жылы қабылданған. (2003 жылғы 7 қаңтарға дейінгі өзгертулері мен толықтыруларымен).
3. Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депуттарының мәртебесі туралы 16 қазан 1995 жылғы Заңы және оған 11.04.1997 ж., 12.03.1999.ж., 06.05.1999 жылы енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» 26 желтоқсан 1995 жылғы Конституциялық Заңы.
5. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 21 маусым 2001 жылғы Кодексі және оған 21.03.2002.ж., 23.11.2002.ж., 08.01.2003 жылы енгізілген өзгірістер мен толықтырулар.
6. Қазақстан Республикасының « Қазақстан республикасының Бюджет жүйесі туралы» 01.04.1999 жылғы Заңы және оған 16.07.99 ж. N 440-1; 26.07.99 ж. N 463-1; 4.11.99 ж. N 472-1; 22.11.99 ж. N 485-1; 29.11.99 ж. N 487-1; 15.12.00 ж. N 123-II; 15.01.01 ж. N 140-II; 03.05.01 ж. N 182-II; 06.12.01 ж. N 261-II; 31.10.02 ж. N 351-II өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңдары.
7. Қазақстан Республикасының «Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуына бақылау жүргізу туралы» 29.01.2002 жылғы Заңы.
8. Қазақстан Республикасының 23.01.2001. жылғы «Жергілікті мемлекеттік басқару» туралы Заңы.
9. Қазақстан Республикасының Президентінің «Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру және мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді ажырату жөніндегі мемлекеттік комиссияны құру туралы» 24.10.2001 жылғы Жарлығы.
10. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының құқықтық саясат концепциясы туралы» 20 қыркүйек 2002 жылғы Жарлығы.
11. Қазақстан Республикасы Президентінің «Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеті» туралы 05.08.2002 жылғы Жарлығы.
12. Қазақстан Республикасының Үкіметінің «Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы Ережені бекіту туралы» 11.01.2000 жылғы қаулысы. Оған 20.01.01 г. N 87; 19.06.02 г. N 674; 03.09.02 г. N 962 енгізілген өзгерістер мен толықтырулар.
Арнайы әдебиеттер:
1. Бабич А.М., Павлова Л.Н. Финансы, Москва, ИД ФБК - Пресс, 2000 г.
2. Берлин С.И. Теория финансов, Приор, 2000 7.
3. Брызгалин А.В. Налоги и налоговое право. Москва, 1998
4. Бюджетная система РФ. Учебник, - Москва, Юрайт, 1999.
5. Винницкий Д.В. Субъекты налогового права, Москва, Норма, 2000
6. Гуреев В.И., Российское налоговое право, М.1997, Экономика
7. Дробозина Л.А., Москва, 2000, Юнити.
8. Евстегнеев Е.В. Налоги, налогооблажение и налоговое законодательство. СПб, 2000.
9. Æåëóäêîâ À. Íîâèêîâ À. Ôèíàíñîâîå ïðàâî. Ìîñêâà, Ïðèîð, 1999.
10. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 1999 ж.
11. Ñåí÷àãîâ Â.Ê., Àðõèïîâ À.È. Ôèíàíñû, äåíåæíîå îáðàùåíèå è êðåäèò. Ìîñêâà, Ïðîñïåêò, 2000.
12. Романовский М.В., Врублевский О.В., Сабанти Б.М., Финансы, Москва, Юрайт, 2000г.
13. Пети У. Трактат о налогах и сборах,Антология экономической классики. Москва, 1993
14. Порохов Е.В. Теория налоговых обязательств. Алматы, 2001.
15. Ïîðîõîâ Å.Â. Íàëîãîâîå ïðàâî, Àëìàòû, 1994æ.;
16. Ïëàòîíîâà Å.Â., Íîâèêîâ À. Ôèíàíñîâîå ïðàâî, Ìîñêâà, Ïðèîð, 2000.
17. Правовые основы предпринимательства в Республике Казахстан, Алматы, Фонд «Формирование налоговой культуры», 2001, 218 – ші бет.
18. Тургенев Н.И. Опыт теории налогов. Сборник «У истоков финансового прав» Москва, Статут, 1998, 65-66 беттер.
19. Окунева Л. Налоги и налогооблажение в России. Москва, 1996
20. Химичева Н.И. Финансовое право, Москва, Бек, 1996
21. Õóäÿêîâ À.È. Íàëîãîâîå ïðàâî ÐÊ. Àëìàòû – 1998æ.;
22. Худяков А.И., Бродский Г.М., Теория налогооблажения, Алматы, 2002
Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Заң факультеті
Инвестициялық және қаржылық құқық кафедрасы
Б І Т І Р У Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: Салықтың түсінігі, элементтері және функциялары
Орындаған: заң факультетінің
Р Е Ф Е Р А Т
Бітіру жұмысымның тақырыбы Салықтың түсінігі, элементтері және
функциялары. Бітіру жұмыс Қазақстан республикасының нарықтық қатынастарға
көшуі кезеңіндегі өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Мемлекеттердің барлығы тек материалды-техникалық базасы болғанда ғана
өмір сүре алады. Қарапайым тілмен айтатын болсақ, өздерінің аппараттарын
ұстап, қаржыландырып тұратын және олардың өз функцияларын атқаруы үшін
пайда болатын шығындарды қаржыландыратын ақша болуы қажет.
Бітіру жұмысым екі тараудан, үш параграфтан, кіріспе мен қорытындадан
тұрады. Жұмысымның мазмұнын ашуға байланысты қолданылған негізгі терминдер
мен түсініктер:
міндетті төлемдер, салықтар, алымдар, салықтарды енгізуге,
жинауға байланысты өкілетті органдар, салық субъектісі, салық
объектісі, салықтық кезең, салықтық ставкі, салықтық база, салықтың
пәні, салық жыл және тағы да басқалары.
М А З М Ұ Н Ы :
К і р і с п е
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .4 - 6
1 Тарау Салықтың түсінігі, оның элементтері, түрлері және функциялары
1. 1. Салықтың түсінігі және элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... 7
- 19
1. 2. Салықтардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20 - 27
1. 3. Салықтардың атқаратын функциялары ... ... ... ... ... ..28 - 29
2 Тарау Салық салудың түсінігі және мемлекеттің салық салу қызметін
мемлекеттік құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ..30 - 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33 -35
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер мен арнайы әдебиеттердің тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36 - 39
К І Р І С П Е
Салық салуды құқықтық реттеу сұрақтары қазіргі кездегі біздің
мемлекетіміздің экономикалық және әлеуметтік өмірінің ең маңызды да өзекті
сұрақтарының бірі болып табылады. Бұл Қазақстанның экономикасының жаңа
көріністерімен, оның жаңа нарықтық қатынастрға көшуімен шартталады.
Салықтар қоғамдық-шаруашылық өмірдің құрамдас бөлігі болып табылады.
Азаматтардың, кәсіпорындардың, жалпы алғанда, мемлекеттің жағдайы көбінде
осы салықтарға байланысты болады. Салықтар нақты жүйе ретінде экономикалық
категория болып табылады. Олар мемлекеттің пайда болуымен және бірнеше
жалпымемлекеттік функциялардың жүзеге асырылуымен байланысты. Салықтық
жүктеменің ең аз мөлшері мемлекеттің өз функцияларының – басқару, білім
беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, денсаулық қорғау, мемлекеттік ішкі және
сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз ету функцияларының - жүзеге асырылуының ең
аз мөлшерге дейін азайтылғанын білдіреді.
Салықтарды ақшалай қатынастарға жатқызуға болмайды. Олар ең алдымен,
жалпы мемлекеттік және қоғамдық функциялардың орындалуын жүзеге
асыратынжалпымемлекеттік қорларды құру мақсатында, ішкі жалпы өнімді қайта
бөлу процессінде қалыптасатын қаржылық қатынастар болып табылады.
Салықтар дегеніміз – нәтижесінде салық субьектісіне қандай да бір
эквивалент бермейтін, бюджеттік қорды қалыптастыратын императивті ақшалай
қатынастар болып табылады[1]. Бұл пікірді ары қарай дамыту мақсатында
Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Заңында берілген анықтаманы айтуға болады. Салық
- мемлекетпен біржақты тәртіппен белгіленіп, заң арқылы бекітілетін
белгілі бір мөлшерде бюджетке алынатын, қайтарылмайтын және ақысыз
сипаттағы міндетті ақшалай төлем.
Мемлекет салықтарсыз өмір сүре алмайды, себебі, олар, нарықтық
қатынастар және жеке меншік нысаны болып тұрған жағдайдағы кірістерді
табудың ең басты көзі болып табылады. Салықтар ұлттық табыстың қайта
бөлінуіне қатыса отырып, бірыңғай қайта өндіру процессінің бөлігі ретінде
танылады. Осы процесстің, қоғамның қайта бөлу қатынастарының бөлігі
ретінде таныла отырып, салықтар, өндірістің заңдылықтарын көрсетеді.
Салықтардың қоғамдық мазмұнымен қатар, материалдық негізі де бар.
Олар, яғни, мемлекет жинақтайтын қоғамның ақша қаражаттарының нақты
мөлшерін көрсетеді. Бұл бүкіл халықтан мәжбүрлі түрде салықтар арқылы
алынатын ұлттық табыстың бөлігі мемлекеттің қаржылық ресурстарының
орталықтандырылған қорына айналады. Мұнда құнның қарсы қозғалысы,
эквивалентті айырбас болмайды.
Салықтарды тек экономикалық категория ретінде ғана емес, қаржылық
категория ретінде де қарастырамыз. Мемлекет үшін салықтар өмір сүру көзі
екендігін жоғарыда айтып кеттім. Олар мемлекетті қаржыландыратын кіріс
көздері болып табылады. Міндетті төлемдер, соның ішінде, негізінен,
салықтар арқылы жинақталатын ақша қаражаттары мемлекеттің
орталықтандырылған қорына түсіп, ол жақтан мемлекеттік аппараты ұстап
тұруға, мемлекеттің қорғаныс қабылеттілігін қаматамасыз етуге, құқықтық
тәртіпті қаматамасыз етуге, бюджеттік саладағы қызметкерлерге жалақы
беруге, әртүрлі мемлекеттік бағларламаларды жүзеге асыру үшін қолданылады.
Салықтар – ертеде пайда болған қаржылық институттардың бірі: олар
мемлекет пайда болғанда пайда болып, мемлекеттік билік органдарын ұстап
тұрудың негізгі қаржылық көзі және олардың функцияларының орындалуын
материалды түрде қамтамасыз ететін құрал болып табылған.[2] Ол кезден бері
біраз жағдайлар өзгерді, мемлекеттің функциялары мен міндеттері жаңа
белгілерге ие болды. Бірақ, мемлекеттің өмір сүруін қаматамасыз ету құралы
ретінде салықтар, негізгі кіріс көзі болып қалып отыр. Ал олардың ролі одан
да жоғарылап, әр қырлы болып отыр. Мемлекет мемлекеттік қазынаны толтырудың
басқа да құралдарын қолданады, дегенімен салықтар, өзінің көлемі және
маңызы бойынша алдыңғы орынға шығады.
1 Тарау Салықтың түсінігі, оның элементтері, түрлері және функциялары
1.1. Салықтың түсінігі және элементтері
Мемлекеттердің барлығы тек материалды-техникалық базасы болғанда ғана
өмір сүре алады. Қарапайым тілмен айтатын болсақ, өздерінің аппараттарын
ұстап, қаржыландырып тұратын және олардың өз функцияларын атқаруы үшін
пайда болатын шығындарды қаржыландыратын ақша болуы қажет.[3] Ақшаны басқа
жолмен, тауарларды шығара отырып, қызмет көрсете отырып, яғни, материалды
өндіріс саласындағы қызмет арқылы табуға болады. Бірақ, мемлекеттік қызмет
өз табиғаты бойынша жүзеге асырылу барысында тауар ретінде жаңа құн пайда
болмайтын басқару қызметіне жатады. Нақты мемлекеттік қызметкердің және
жалпы, бүкіл мемлекеттік аппараттың еңбегі, ақша оның көрінісі болып
табылатын тауар шығармайды. Сол себепті, мемлекет ақшаны басқа жақтан
іздеуге мәжбүр.
Мемлекеттің өзіне ақша табуы тәсілдері әртүрлі және көп. Бір жағдайда,
меншік иесі өз еркімен мемлектке ақша қаражаттарын беретін ерікті
тәсілдерді қолданады. Оған классикалық мысал ретінде мемлекеттік заемдарды
айтуға блады (сыртқы да, ішкі де заемдарды айтсақ болады). Басқа
жағдайларда - өз мүлкін пайдаланғанынан табыс көреді (мысалы, меншігіндегі
жерді арендаға бергеннен төлем ала отырып). Үшіншіден – ақылы негізде
қандай да бір қазмет көрсете отырып, табыс табады. Бұл тізіміді ары қарай
жалғастыра беруга болады, бірақ, соның ішінде қазіргі кездегі мемлекет,
өзіне ақша табуды жүзеге асыратын негізгі тәсіл ретінде салықтарды айтамыз.
Салықтың мәнін анықтау үшін алдымен оның түсінігіне тоқталып кеткен
дұрыс.
Салық термині көптен қолданылады және құқықтық актілер текстілерінде
де, әдебиеттерде де көптен бері кездеседі. Бірақ, оның мазмұны әлі даулы
болып қалып отыр. Ал, оның дұрыс анықтамасының болуының өте маңызды мәні
бар. Ең алдымен, ол салықты басқа міндетті төлемдерден ажырату үшін және
әрбір бюджетке түсетін міндетті төлемдерге құқықтық режим беру үшін қажет.
Сондай-ақ, бұл мәселе формалды себептерге де байланысты шешілу қажет.
Айталық, тәртіп бойынша, салықтар әртүрлі мемлекеттік органдармен
енгізіліп, алынуы мүмкін, олар әртүрлі қорлардың кіріс бөліктері болуы
мүмкін, әртүрлі заңдық жауапкершілік түрлері қолданылуы мүмкін және т.б.
Осыған байланысты салықтың түсінігінің өзі әдебиетте кең және тар
мағынада қолданылатынын айтып кету керек. Кең мағынада салыққа мемлекет
есебіне алынатын барлық ақша қаражаттары жатады. Осыған байланысты кейбір
авторлар салықтық алымдарға барлық салықтық емес төлемдерді (олардың ішіне
баждар, алымдар, тәркілеуден түскен ақшалар, айыптар жатады) де жатқызады.
[4]
Мұндай көзқарастың қате екендігін айтып кету қажет, себебі, салықтар,
алымдар, баждар, айыптар және тәркілеулер бір-бірінен ерекшеленіп,
ажыратылады, олардың әртүрлі ерекшеліктері бар. Бұл көзқарасқа сәйкес
салықтар міндетті төлемдер, бірақ кез-келген міндетті төлем салық болып
табылмайтыны есте сақтауымыз қажет. Салықтар эконмикалық мазмұнға және
құқықтық табиғатқа ие бола отырып, тек міндетті төлемдердің бірі болып
табылады. Салықтық кодекс салық алым баж түсініктері арасында
айырмашылықтарды көрсетіп берген.[5]
Салық мелекеттің атрибуты болып табылады. Олай дейтін себебіміз, 1-ден,
салық үнемі мемлекетпен байланысты. Мемлекетпен белгіленбеген және мемлекет
меншігіне түспейтін төлем салық емес.2-ден, мемлекеттің салықтық қызметі
нәтижесінде материалдық бағалылықтар пайда болмайды. 3-ден, салықтар
мемлкеттің қызметін қаржыландырукөзі ретінде және оның аппаратын ұстап
тұрушы ретінде танылады.
Салықтың мәнін анықтау үшін оның белгілерін қарастырған дұрыс. Салық
бірмезгілде материалдық, экономикалық және құқықтық категория болып
табылатын көпқырлы, күрделі көрініс.
Материалдық мағынада салық – салық төлеушімен мемлекетке шартталған
мерзімде, белгілі бір тәртіппен төленуге тиісті белгілі бір ақша сомасы
(егер салық натуралды болса – материалдық бағалылықтар).
Экономикалық категория ретінде салық – салық төлеушіден мемлекетке
қарайғы құнның бір жақты қозғалысын көрсететін белгілі бір мөлшердегі,
шартталған мерзімдегі және белгіленген тәртіптегі ақшалай қатынас.
Құқықтық мағынада салық – тұлғаны мемлекетке белгілінген мөлшерде,
шартталған мерзімдерде және белгілінген тәртіпте ақша сомасын беру
міндеттілігін мемлекеттік нұсқау туындататын.
Салықтық экономикалық белгілеріне келесі белгілер жатады:
1. Салық жиынтық қоғамдық өнімді бөлуді көрсетеді. Жоғарыда атап
өткеніміздей, мемлекеттік аппарат, жүзеге асырылу нәтижесінде,
мемлекет ақша табатындай құн өндірмейді. Сол себепті, салықтар енгізу
жән ежинақтау арқылы өндірілген жиынтық қоғамдық өнімнің бөлігін өз
пайдасына айналдырып, шешеді.
2. Салықтар ақшалай қатынастарды көрсетеді. Салықтардың көпшілігі ақшалай
нысанда алынады, бірақ, натуралды нысанда да алынатын салықтар бар.
Айталық, ауылшаруашылық салықтар өндірілген өнімнің бір бөлігі арқылы
төленуі мүмкін. Барлық жағдайда салықтар материалды төлем, өйткені,
салықты төлеу үнемі салық төлеуші есебінен мемлекет есебіне мүліктің
(ақша немесе,заттардың) өтуін көрсетеді.
3. Салықты төлеу қайтарымсыз түрде ақшаны алуды білдіреді. Салықты
төлеуде құнның біржақты ғана қозғалысы- төлеушіден мемлекетке қарай
қозғалысы болады. Салық осынысымен басқа қайтарылатын төлемдерден,
мысалы, мемлекеттік заем сияқты төлемдерден ажыратылады.
Қайтарымсыздық мерзімінің көрсетілмейтіндігін көрсетеді, яғни, ақша
болашақта қайтарылмайды.
4. Салық эквивалентсіз төлем. Экономикалық тілмен айтатын болсақ, салық
ақшалай нысандағы құнның біржақты қозғалысын білдіріп, тауарлық
нысандағы құнның қарсы қозғалысымен байланысты болмайды. Басқаша
айтатын болсақ, салық қандай да бір қызмет үшін, тауар үшін ақы емес,
ол ақшаны ақысыз негізді алу. Салық бұнысымен мемлекеттік мүлікті
пайдаланғаны үшін ақыдан ажыратылады.
5. Салықты төлеу салықтық төлемнің меншік нысанының ауысуын білдіреді.
Салықты төлеу процессінде салықтың құралы болып табылатын ақша
қаражаттарына деген меншік нысаны жеке меншіктен мемлекеттік меншікке
ауысады. Меншік нысанының ауысуы үнемі салықтың белгісі ретінде
қарастырылып келген болатын. Сондықтан мемлекеттік кәсіпорындардың
бюджетке төлейтін қаражаттары салықтар емес, міндетті аударымдар деп
қарастырылып келген болатын және олар бюджетті қалыптастыратын
салықтық емес төлемдер қатарын ажатқызылатын. Қазіргі уақытта салықтық
заң өзінің позициясын өзгертіп, салық салу мемлекеттік меншіктегі
заңды тұлғаларға да таралатын болды. Белгілі қаржылық құқық
саласындағы ғалым Худяков А.И. өз еңбектерінде бұл позицияның құқықтық
көзқарас бойынша да, экономикалық көзқарас бойынша да, бұл дұрыс емес
екндіні атайды.[6]
6. Салық мемлекетпен тұрақты байланысты көрсетеді. Алымдардан өзгеше
салықтар тұрақты қатынастардың көрінісі. Тұрақтылық бұл төлем түрінің
жеке сипаттағы актімен емес, нормативтік актімен енгізіліп,
белгіленетіндігін білдіреді.
7. Салықтық келесі белгісі – императивтілігі. Императивтілік билік пен
бағыныштылықты білдіреді.
Салықтар осындай экономикалық белгілермен ерекшеленеді. Соынмен қатар
салықтық мәнін Аша түсетін құқықтық белгілері де бар. Оларға тоқтала
кетсек:
1. Салық – бұл мемлекетпен белгілінетін төлем. Салық тек мемлекетпен
белгіленеді. Оны мемлекеттік билік органы өзінің саяси билік
субьектісі ретіндегі құзыретіне сүйене отырып енгізеді[7]. Ешқандай
мемлекеттік емес субьект салықтарды енгізе алмайды. Бұнысымен салық
басқа мемлекеттік емес субьектілер енгізетін төлемдерден – діни
ұйымдар, қоғамдық және саяси бірлестіктер, қоғамдық өзін-өзі басқару
органдары енгізетін төлемдер, мүшелік жарналардан ажыратылады.
2. Салық тек құқықтық нысанда болады. Салықты енгізу немесе оны
өзгерту үшін мемлекет сәйкес құқықтық акт қабылдауы қажет. Салықтық
құқықтық нысаны оны басқа мемлекеттік емес субьектілердің шешімдерімен
енгізілетін төлемдердерден ажыратады.
3. Салық ол мемлекеттің біржақты нұсқауы. Салықты енгізе отырып,
мемлекет оны енгізу туралы мәселені жеке тұлғалармен де, адамдардың тобымен
де, халықпен де, олардың өкілдерімен де – ешкіммен келіспей, шартқа
отырмай, біржақты тәртіппен, өзінің жеке ерік білдіруі нәтижесінде, сәйкес
құқықтық актісімен енгізеді. Мемлекеттің салықты енгізуі салықтық
суверенитет категориясы арқылы жүзеге асырылады.
4. Салықтың енгізілуі салықтық міндеттеме тудырады. Салықты енгізетін
нормативтік акт салық төлеуші статусын иеленген заңды тұлғалар мен жеке
тұлғаларда салықтық міндеттемелердің пайда болуына алып келеді.
5. Салық мәжбүрлі сипатта болады. Салық ммемлекетпен салық
төлеушілердің еркіне қарсы, мәжбүрлі түрде енгізіледі, салық төлей отырып,
салық төлеуші өзінің меншігінідегі мүліктің бір бөлігінен айырылады. Егер
салық төлеуші уақытысында салықты төлей қоймаса, онда мемлекет мәжбүрлі
түрде недоимкілер алады.
6. Салықтар арқылы ақшаларды алу құқықтық сипатта болады. Салықтардың
меншік иесінен еркінен тыс алынатындығына қарамастан, ол ақша қаражаттары
заңды негізде меншік иелігіне өтеді. Бұнысымен салық мәжбүрлі, бірақ,
заңсыз негізде меншік иесінен алудан – ұрлаудан, қарақшылықтан ажыратылады.
Салықты енгіуде мемлекетке бірнеше сұрақтарды шешуге тура келеді.
Айталық, салық төлеуші кім болады, не үшін және неге байланысты салықты
төлейді, ол өз міндеттемесін қандай мөлшерде және қандай мерзімдерде
төлеуге тиісті, қандай да бір тұлғаларға жеңілдіктер көрсету керек пе, жоқ,
мүлдем салық төлеуден болсату керек пе деген сұрақтарға жауап беру керек.
Бұл сұрақтардың болатыны хақ: бұларды шешпей салықты алу мүмкін емес.
Салықты енгізіп отырған құқықтық актіде осы сұрақтарды шешуде салықтың ішкі
құрылымы пайда болады. Салықтың осы ішкі құрамындағы құрамдас бөліктерді
салықтың элементтері деп атаймыз. Әрбір салықтың элементтерінің жиынтығы
болады. Бұл элементтер негізігі, қосымша және спецификалық деп бөлінеді.
Салықтың негізгі элементтері болып, оларсыз салықты енгізу мүмкін
болмайтын, салықтық міндеттеме пайда болмайтын элементтері жатады.
Салықтың қосымша элементтеріне салықтық жеңілдіктер жатады.
Спецификалық элемментері салықтардың жекеленген түрлерінде болады.
Мысалы, жанама салықтарда салықты төлеу көзі сияқты элементі болады.
Салықтың элемемнтінің маңызы зор, себебі, солар салық салу шарттарын
анықтайды. Енді сол салықтың элементтеріне толығырақ тоқталып кетсем.
1. Салықтың субъектісі. Салықтың субъектісі - салықты төлеуге
міндетті тұлға. Салықтық ғылымда ол тұлғаны салық төлеуші дейді. Салық
субъектісінің құқықтық статусы оның жеке тұлға, немесе, заңды тұлға болып
табылатындығымен, резидент немесе, резидент емее екендігімен анықталады.
Субъектіні салық төлеуші ретінде анықтауда жеке заң қағидасына сәйкес,
салық төлеуге тек ұлттық заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар тартылады.
Территориялық заң қағидасына сәйкес, салық төлеуде тұлғаның қасиеті емес,
салық объектісінің орналасқан орны әсер етеді. Резиденттілік қағидасына
сәйкес, салық төлеуге мемлекет терииториясында тұрақты тұратын немесе,
уақытша жүрген резидент еместер тартылады. Бұл қағида бойынша, резиденттер
сол мемлекет территориясында барлық кірістері бойынша салықтарды төлейді
де, резидент еместер салық салушы мемлекет территориясында көрген
табыстарына ғана салықтарды төлейді. Қазір, біздің валюталық заңдарымызға
сәйкес, Қазақстан Республикасының резиденттеріне елімізде қатарынан 183
күннен артық уақыт жүрген шетел азаматтары немесе азаматтығы жоқ тұлғалар
жатады.[8]
2. Салықтың объектісі және пәні. Салықтың обьектісі неге байланысты
салық алынып отыр - сол. Аққа қалай болса солай алынбайды, кез-келген
салық қандай да бір объектіге байланысты алынады. Жалпы, салықты неге
байланысты болса да енгізуге болады. Оған тарихтағы алынған салықтарды
мысалға айтуға болады, мысалы, 1 Петрдың сақалға салығын, Англиядағы қайтыс
болғандарға салықтарды, Ежелгі римдегі Веспасианның қоғамдық тәретханаларға
кіргені үшін енгізген салығын, Совет одағында алынған бойдақтыққа салықты,
кейбір мемлекеттердегі иттерге, құсатарға деген салықтарын, т.б. айтуға
болады. Бірақ, салық қандай болса да, әйтеуір, барлық жағдайда объектісі
көрсетілуі қажет.
Қазақстандық ғалым Порохов Е. В. өз еңбегінде салықтың объектісі
ретінде салық субъектісінің салық салу құралымен (пәнімен)
салықтыұйымдастырушы байланысын айтады. [9]Салықтың пәні ретінде салық
объектісінің материалдық көрінісін айтамыз. Ол мүлік (заттар, ақша, бағалы
қағаздар, шетел валютасы, жұмыс, жасалынған қызмет, мүліктік құқықтар,
творчестволық, интеллектуалдық қызметтін объектендірілген нәтижелері,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер)[10] болуы мүмкін, ақша қаражатары
болуы мүмкін.
3. Салықтық база, салық масштабы, салық салу бірлігі. Салықтың
масштабы – салық пәнінің, құралының заңмен белгіленген есептелу
көрсеткіштері. Салықтың масштабы салық құралының құндық көрсеткіштері
арқылы аныталады. Мысалы, тұрғын үйдің салықтық көрсеткіші ол үйдің көлемі,
оның аумағы, үйдің бағасы арқылы анықталады. Масштаб бөлігі салық салу
бірліктер арқылы анықталады. Мысалы, жоғарыдағы тұрғын үй туралы мысалда
салық салу бірлігі ретінде куб. Метр, немесе кв. метр танылады. Сонымен
салықтық база – сол салық түріне белгіленген салық пәнінің (құралының)
сандық сипаттамасы.
4. Салықтық ставкі. Салықтық ставкі, немесе, салықтық норма, салықтық
базаның өлшем бірлігіне салықтық аударымдар мөлшері. Салық сомасынс анықтау
тәсілі бойынша салық ставкісі 1) тең; 2)тұрақты); 3) проценттік деп
бөлінеді.
Тең ставкіде әрбір салық төлеушіге бірдей салық сомасы белгіленеді. Бұл
жерде салық төлеушінің мүліктік жағдайы есепке алынбайды.
Тұрақты салықтық ставкісінде әрбір салық салу бірлігіне салықтың
тұрақты мөлшері белгіленген. Мысалы, әрбір сатылған акцизделенетін тауарлың
литріне 1 тенге салық белгіленген.
Проценттік ставкіде – салықтың мөлшері салықтық базаның құндық
өлшеміне байланысты процентпен көрсетіледі. Мысалы, адвокаттар мен жеке
нотариустардың табыстарына салық – салық салынатын кірістің 10 проценті
мөлшерінде болады.
5. Салықтық кезең – уақыты өткен соң, төленуге тиісті салық сомасы
төленіп отыратын мерзім. Көптеген салықтар бойынша салықтық кезең ретінде
календарлық жыл болады. Мысалы, корпоративті табыс салығы үшін салықтық
кезең календарлық жыл. Кейбір салықтар үшін одан азырақ мерзімдер
көрсетілген. Мысалы, қосылған құнға салық үшін календарлық ай көрсетілген.
Салықтық кезеңнен басқа кейбір салықтарға есептік кезең - нәтижесі
бойынша сол салыққа аванстық төлемдер төленетін категория қолданылады[11].
6. Салықты есептеу тәртібі төленуге тиісті салықтың мөлшерін
анықтауға байланысты сәйкес тұлғаның әрекеттерінің жиынтығы. Салықты
есептеу тәртібінің келесідей сатылары бар. 1. салықты салу объектісін
есепке алу сатысы; 2. салық салу объектісіне байланысты етіп, салық базасын
есептеу шығару; 3. қолданылатын салықтық ставкіні анықтау; 4. салықтық
жеңілдіктерді қолдану; 5. салықтық сомасын есептеп шығару.
7. Салықты төлеу тәртібі - бұл салық төлеушіден мемлекетке салықтық
төлем құралының өтуі жүзеге асырылатын заңмен белгілінген ереже. Егер
салық ақшалай төленуге тиісті болса, онда мемлекетке сәйкес ақша сомасы
төленеді, егер салық натуралды болатын болса, онда мемлекетке төленетін
салық белгілі бір заттар арқылы өтеді.
Салықтар белгілі бір тәсілдер арқылы:
1.Оны төлеушінің мемлекетке салықтық төлемді өзі дербес беуі. Қазіргі
кезде салықты дербес төлеудің тәсілдері ретінде а) салықтық декларация
негізінде төлеу қолданылады. Салықтық декларация – салық төлеушінің салық
салу объектісі, салықтық базаның бар екендігі жөніндегі ресми хабарламасы.
Осы декларация негізінде қазір корпоративті салықтар, қосылған құнға салық,
кейбір жеке тұлғалардың жеке табыс салығы, акциздер, жер салығы (жеке
тұлғалардыкінен басқалары), әлеуметтік салықтар төленеді. б) салықтық
хабарлама негізінде төленеді. Салықтық орган салықты есептеп, салық
төлеушіге ресми құжат – салықтық хабарлама жібереді. Мысалы, жеке
тұлғалардың төлейтін жер салығы. в) салықтық төлемді салық төлеушінің
өзінің дербес есептеп төлеуі. Мысалы, транспорт құралдарына төленетеін
салықтар. г) бір реттік талонды немесе, патенті алу арқылы арнайы салықтық
режимдегі жеке тұлғалар салықтарын төлейді.
2. Салықты төлеушіден салықтық төлем құралын мәжбүрлі түрде (мемлекеттік
органдар арқылы, немесе, салықтық агенттер арқылы) алу. Бұл тәсіл
түріне а) салықты төленетін табыс көзінде ұстап қалу; б) салықты
төлеуден жалтарып жүргендерден мәжбүрлі түрде алу жатады.
8. Салықтық жеңілдіктер – салық төлеушінің салықтық міндеттемеден
босату немесе оның міндеттемесінің аурлықтарын кәдімгі салық салу режиміне
қарағанда жеңілдету. Салықтық жеңілдіктерді әртүрлі негіздерге қарап
жіктеуге болады:
- салық субъектісіне байланысты жеңілдіктер. Мысалы әскери
қызметшілер жеке тұлғалардың мүлік салығынан босатылған[12];
- салық объектісіне байланысты жеңілдіктер. Мысалы, мамандандырылған
медициналық транспорт құралдары транспорт құралдарына салықтардан
босатылған;
- салық базасына байланысты жеңілдіктер. Мысал, жеке тұлғалардың
табыс салығына мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялардан түскен
пайда қосылмайды;
- салық ставкісіне байланысты. Мысалы, корпоративті табыс салығы
бойынша 30 процент салық төлейтін заңды тұлғалар, егер негізіг өндіріс
құралдары жер болып табылатын болса, онда салықты 10 процент ставкімен
төлейді.
9. Салық көзі - салықты төлеу үшін арналған немесе қолданылатын ақша
қаражаттары. Жалпы, теоретикалық жағынан қарасақ, салық көзі ретінде 5
негізгі салық көздері бар: 1. табыс; 2.жинақталған қорлары; 3.өндірістік
капиталдың ақша бөлігі; 4.мүлікті сатудан түскен қаражат; 5.қарызға алынған
қаражаттар.
1. 2. Салықтардың жіктелуі
Салықтар өте көп және әртүрі. Олардың мәнін түсіне түсу үшін,
ерекшеліктерін біле түсу үшін, маңызын аша түсе үшін, оларды әртүрлі
негіздерге қарап, жіктеп, қарастырған дұрыс. Салықтарды көбінесе келесідей
негіздерге байланысты жіктеп, қарастырады:
1. салықтық міндеттемені атқарушыға байланысты тікелей және жанама
салықтар деп бөлінеді.
Тікелей салық – ол салықтың субъектісінің салықтық міндеттемені
атқарушы болып, өзінің табылатындығын көсететін салықтың түрі. Бұл
салықтардың түрлері ретінде табыс салығын айтамыз. Оны төлеу кезінде салық
төлеуші өзінің мүлігінің бөлігінен айырылады.
Жанама салық – бұл салық субъектісінің салық төлеу міндеттілігін өзге
бір тұлғаға артуын көрсететін салықтың түрі. Жанама салықтардың мәні,
мемлекеттің тауарларды сатушыларға, қызмет көрсетушілерге, салықтың
мөлшерін тауар немес, қызмет бағасына қосу арқылы, салық төлеу
міндеттілігін жүктейтіндігінде. Нәтижесінде, заңды салық төлеуші сатушы
болғанымен, ол салықтың мөлшерін сататын тауарының құнына қосып
жібергендігінен, ол салықты ең соңында төлейтін сатып алушы болып шыға
келеді. Басқаша айтатын болсақ, салық төлеуші-тауарды сатушы, сатып алушыға
өзінің салықтық міндеттемесін жүктеп, ауыстырып жібереді. Жанама салықтарға
қосылған құнға салықтарды және акциздерді жатқызамыз.
Тікелей салықтардың да, жанама салықтардың да, өздерінің
артықшылықтары және кемшіліктері бар. Мысалы, жанама салықтарды алу
оңайырақ, себебі, салықты төлеуші салықты кейін сатып алушыдан алып аламын
ғой, деген оймен жеңіл төлейді. Және сыртқы көрінісі бойынша да, салық
төлеуші өзі төлейтін салықты бөтен тұлғадан алып, мемлекетке өткізуші
сияқты көрінеді. Бұл салықтар бірқалыпы төленіп отырылады, өйткені,
тауарлар үнемі өткізіліп отырылады.
Жанама салықтардың кемшілігі ретінде, оладың экономикалық нәтижелерін
айтамыз. Олар тауардың бағасына әсер етеді, олардың құныың өсуіне алып
келеді. Қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Заң факультеті
Инвестициялық және қаржылық құқық кафедрасы
Б І Т І Р У Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: Салықтың түсінігі, элементтері және функциялары
Орындаған: заң факультетінің
Р Е Ф Е Р А Т
Бітіру жұмысымның тақырыбы Салықтың түсінігі, элементтері және
функциялары. Бітіру жұмыс Қазақстан республикасының нарықтық қатынастарға
көшуі кезеңіндегі өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Мемлекеттердің барлығы тек материалды-техникалық базасы болғанда ғана
өмір сүре алады. Қарапайым тілмен айтатын болсақ, өздерінің аппараттарын
ұстап, қаржыландырып тұратын және олардың өз функцияларын атқаруы үшін
пайда болатын шығындарды қаржыландыратын ақша болуы қажет.
Бітіру жұмысым екі тараудан, үш параграфтан, кіріспе мен қорытындадан
тұрады. Жұмысымның мазмұнын ашуға байланысты қолданылған негізгі терминдер
мен түсініктер:
міндетті төлемдер, салықтар, алымдар, салықтарды енгізуге,
жинауға байланысты өкілетті органдар, салық субъектісі, салық
объектісі, салықтық кезең, салықтық ставкі, салықтық база, салықтың
пәні, салық жыл және тағы да басқалары.
М А З М Ұ Н Ы :
К і р і с п е
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .4 - 6
1 Тарау Салықтың түсінігі, оның элементтері, түрлері және функциялары
1. 1. Салықтың түсінігі және элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... 7
- 19
1. 2. Салықтардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20 - 27
1. 3. Салықтардың атқаратын функциялары ... ... ... ... ... ..28 - 29
2 Тарау Салық салудың түсінігі және мемлекеттің салық салу қызметін
мемлекеттік құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ..30 - 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33 -35
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер мен арнайы әдебиеттердің тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36 - 39
К І Р І С П Е
Салық салуды құқықтық реттеу сұрақтары қазіргі кездегі біздің
мемлекетіміздің экономикалық және әлеуметтік өмірінің ең маңызды да өзекті
сұрақтарының бірі болып табылады. Бұл Қазақстанның экономикасының жаңа
көріністерімен, оның жаңа нарықтық қатынастрға көшуімен шартталады.
Салықтар қоғамдық-шаруашылық өмірдің құрамдас бөлігі болып табылады.
Азаматтардың, кәсіпорындардың, жалпы алғанда, мемлекеттің жағдайы көбінде
осы салықтарға байланысты болады. Салықтар нақты жүйе ретінде экономикалық
категория болып табылады. Олар мемлекеттің пайда болуымен және бірнеше
жалпымемлекеттік функциялардың жүзеге асырылуымен байланысты. Салықтық
жүктеменің ең аз мөлшері мемлекеттің өз функцияларының – басқару, білім
беру, әлеуметтік қамтамасыз ету, денсаулық қорғау, мемлекеттік ішкі және
сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз ету функцияларының - жүзеге асырылуының ең
аз мөлшерге дейін азайтылғанын білдіреді.
Салықтарды ақшалай қатынастарға жатқызуға болмайды. Олар ең алдымен,
жалпы мемлекеттік және қоғамдық функциялардың орындалуын жүзеге
асыратынжалпымемлекеттік қорларды құру мақсатында, ішкі жалпы өнімді қайта
бөлу процессінде қалыптасатын қаржылық қатынастар болып табылады.
Салықтар дегеніміз – нәтижесінде салық субьектісіне қандай да бір
эквивалент бермейтін, бюджеттік қорды қалыптастыратын императивті ақшалай
қатынастар болып табылады[1]. Бұл пікірді ары қарай дамыту мақсатында
Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Заңында берілген анықтаманы айтуға болады. Салық
- мемлекетпен біржақты тәртіппен белгіленіп, заң арқылы бекітілетін
белгілі бір мөлшерде бюджетке алынатын, қайтарылмайтын және ақысыз
сипаттағы міндетті ақшалай төлем.
Мемлекет салықтарсыз өмір сүре алмайды, себебі, олар, нарықтық
қатынастар және жеке меншік нысаны болып тұрған жағдайдағы кірістерді
табудың ең басты көзі болып табылады. Салықтар ұлттық табыстың қайта
бөлінуіне қатыса отырып, бірыңғай қайта өндіру процессінің бөлігі ретінде
танылады. Осы процесстің, қоғамның қайта бөлу қатынастарының бөлігі
ретінде таныла отырып, салықтар, өндірістің заңдылықтарын көрсетеді.
Салықтардың қоғамдық мазмұнымен қатар, материалдық негізі де бар.
Олар, яғни, мемлекет жинақтайтын қоғамның ақша қаражаттарының нақты
мөлшерін көрсетеді. Бұл бүкіл халықтан мәжбүрлі түрде салықтар арқылы
алынатын ұлттық табыстың бөлігі мемлекеттің қаржылық ресурстарының
орталықтандырылған қорына айналады. Мұнда құнның қарсы қозғалысы,
эквивалентті айырбас болмайды.
Салықтарды тек экономикалық категория ретінде ғана емес, қаржылық
категория ретінде де қарастырамыз. Мемлекет үшін салықтар өмір сүру көзі
екендігін жоғарыда айтып кеттім. Олар мемлекетті қаржыландыратын кіріс
көздері болып табылады. Міндетті төлемдер, соның ішінде, негізінен,
салықтар арқылы жинақталатын ақша қаражаттары мемлекеттің
орталықтандырылған қорына түсіп, ол жақтан мемлекеттік аппараты ұстап
тұруға, мемлекеттің қорғаныс қабылеттілігін қаматамасыз етуге, құқықтық
тәртіпті қаматамасыз етуге, бюджеттік саладағы қызметкерлерге жалақы
беруге, әртүрлі мемлекеттік бағларламаларды жүзеге асыру үшін қолданылады.
Салықтар – ертеде пайда болған қаржылық институттардың бірі: олар
мемлекет пайда болғанда пайда болып, мемлекеттік билік органдарын ұстап
тұрудың негізгі қаржылық көзі және олардың функцияларының орындалуын
материалды түрде қамтамасыз ететін құрал болып табылған.[2] Ол кезден бері
біраз жағдайлар өзгерді, мемлекеттің функциялары мен міндеттері жаңа
белгілерге ие болды. Бірақ, мемлекеттің өмір сүруін қаматамасыз ету құралы
ретінде салықтар, негізгі кіріс көзі болып қалып отыр. Ал олардың ролі одан
да жоғарылап, әр қырлы болып отыр. Мемлекет мемлекеттік қазынаны толтырудың
басқа да құралдарын қолданады, дегенімен салықтар, өзінің көлемі және
маңызы бойынша алдыңғы орынға шығады.
1 Тарау Салықтың түсінігі, оның элементтері, түрлері және функциялары
1.1. Салықтың түсінігі және элементтері
Мемлекеттердің барлығы тек материалды-техникалық базасы болғанда ғана
өмір сүре алады. Қарапайым тілмен айтатын болсақ, өздерінің аппараттарын
ұстап, қаржыландырып тұратын және олардың өз функцияларын атқаруы үшін
пайда болатын шығындарды қаржыландыратын ақша болуы қажет.[3] Ақшаны басқа
жолмен, тауарларды шығара отырып, қызмет көрсете отырып, яғни, материалды
өндіріс саласындағы қызмет арқылы табуға болады. Бірақ, мемлекеттік қызмет
өз табиғаты бойынша жүзеге асырылу барысында тауар ретінде жаңа құн пайда
болмайтын басқару қызметіне жатады. Нақты мемлекеттік қызметкердің және
жалпы, бүкіл мемлекеттік аппараттың еңбегі, ақша оның көрінісі болып
табылатын тауар шығармайды. Сол себепті, мемлекет ақшаны басқа жақтан
іздеуге мәжбүр.
Мемлекеттің өзіне ақша табуы тәсілдері әртүрлі және көп. Бір жағдайда,
меншік иесі өз еркімен мемлектке ақша қаражаттарын беретін ерікті
тәсілдерді қолданады. Оған классикалық мысал ретінде мемлекеттік заемдарды
айтуға блады (сыртқы да, ішкі де заемдарды айтсақ болады). Басқа
жағдайларда - өз мүлкін пайдаланғанынан табыс көреді (мысалы, меншігіндегі
жерді арендаға бергеннен төлем ала отырып). Үшіншіден – ақылы негізде
қандай да бір қазмет көрсете отырып, табыс табады. Бұл тізіміді ары қарай
жалғастыра беруга болады, бірақ, соның ішінде қазіргі кездегі мемлекет,
өзіне ақша табуды жүзеге асыратын негізгі тәсіл ретінде салықтарды айтамыз.
Салықтың мәнін анықтау үшін алдымен оның түсінігіне тоқталып кеткен
дұрыс.
Салық термині көптен қолданылады және құқықтық актілер текстілерінде
де, әдебиеттерде де көптен бері кездеседі. Бірақ, оның мазмұны әлі даулы
болып қалып отыр. Ал, оның дұрыс анықтамасының болуының өте маңызды мәні
бар. Ең алдымен, ол салықты басқа міндетті төлемдерден ажырату үшін және
әрбір бюджетке түсетін міндетті төлемдерге құқықтық режим беру үшін қажет.
Сондай-ақ, бұл мәселе формалды себептерге де байланысты шешілу қажет.
Айталық, тәртіп бойынша, салықтар әртүрлі мемлекеттік органдармен
енгізіліп, алынуы мүмкін, олар әртүрлі қорлардың кіріс бөліктері болуы
мүмкін, әртүрлі заңдық жауапкершілік түрлері қолданылуы мүмкін және т.б.
Осыған байланысты салықтың түсінігінің өзі әдебиетте кең және тар
мағынада қолданылатынын айтып кету керек. Кең мағынада салыққа мемлекет
есебіне алынатын барлық ақша қаражаттары жатады. Осыған байланысты кейбір
авторлар салықтық алымдарға барлық салықтық емес төлемдерді (олардың ішіне
баждар, алымдар, тәркілеуден түскен ақшалар, айыптар жатады) де жатқызады.
[4]
Мұндай көзқарастың қате екендігін айтып кету қажет, себебі, салықтар,
алымдар, баждар, айыптар және тәркілеулер бір-бірінен ерекшеленіп,
ажыратылады, олардың әртүрлі ерекшеліктері бар. Бұл көзқарасқа сәйкес
салықтар міндетті төлемдер, бірақ кез-келген міндетті төлем салық болып
табылмайтыны есте сақтауымыз қажет. Салықтар эконмикалық мазмұнға және
құқықтық табиғатқа ие бола отырып, тек міндетті төлемдердің бірі болып
табылады. Салықтық кодекс салық алым баж түсініктері арасында
айырмашылықтарды көрсетіп берген.[5]
Салық мелекеттің атрибуты болып табылады. Олай дейтін себебіміз, 1-ден,
салық үнемі мемлекетпен байланысты. Мемлекетпен белгіленбеген және мемлекет
меншігіне түспейтін төлем салық емес.2-ден, мемлекеттің салықтық қызметі
нәтижесінде материалдық бағалылықтар пайда болмайды. 3-ден, салықтар
мемлкеттің қызметін қаржыландырукөзі ретінде және оның аппаратын ұстап
тұрушы ретінде танылады.
Салықтың мәнін анықтау үшін оның белгілерін қарастырған дұрыс. Салық
бірмезгілде материалдық, экономикалық және құқықтық категория болып
табылатын көпқырлы, күрделі көрініс.
Материалдық мағынада салық – салық төлеушімен мемлекетке шартталған
мерзімде, белгілі бір тәртіппен төленуге тиісті белгілі бір ақша сомасы
(егер салық натуралды болса – материалдық бағалылықтар).
Экономикалық категория ретінде салық – салық төлеушіден мемлекетке
қарайғы құнның бір жақты қозғалысын көрсететін белгілі бір мөлшердегі,
шартталған мерзімдегі және белгіленген тәртіптегі ақшалай қатынас.
Құқықтық мағынада салық – тұлғаны мемлекетке белгілінген мөлшерде,
шартталған мерзімдерде және белгілінген тәртіпте ақша сомасын беру
міндеттілігін мемлекеттік нұсқау туындататын.
Салықтық экономикалық белгілеріне келесі белгілер жатады:
1. Салық жиынтық қоғамдық өнімді бөлуді көрсетеді. Жоғарыда атап
өткеніміздей, мемлекеттік аппарат, жүзеге асырылу нәтижесінде,
мемлекет ақша табатындай құн өндірмейді. Сол себепті, салықтар енгізу
жән ежинақтау арқылы өндірілген жиынтық қоғамдық өнімнің бөлігін өз
пайдасына айналдырып, шешеді.
2. Салықтар ақшалай қатынастарды көрсетеді. Салықтардың көпшілігі ақшалай
нысанда алынады, бірақ, натуралды нысанда да алынатын салықтар бар.
Айталық, ауылшаруашылық салықтар өндірілген өнімнің бір бөлігі арқылы
төленуі мүмкін. Барлық жағдайда салықтар материалды төлем, өйткені,
салықты төлеу үнемі салық төлеуші есебінен мемлекет есебіне мүліктің
(ақша немесе,заттардың) өтуін көрсетеді.
3. Салықты төлеу қайтарымсыз түрде ақшаны алуды білдіреді. Салықты
төлеуде құнның біржақты ғана қозғалысы- төлеушіден мемлекетке қарай
қозғалысы болады. Салық осынысымен басқа қайтарылатын төлемдерден,
мысалы, мемлекеттік заем сияқты төлемдерден ажыратылады.
Қайтарымсыздық мерзімінің көрсетілмейтіндігін көрсетеді, яғни, ақша
болашақта қайтарылмайды.
4. Салық эквивалентсіз төлем. Экономикалық тілмен айтатын болсақ, салық
ақшалай нысандағы құнның біржақты қозғалысын білдіріп, тауарлық
нысандағы құнның қарсы қозғалысымен байланысты болмайды. Басқаша
айтатын болсақ, салық қандай да бір қызмет үшін, тауар үшін ақы емес,
ол ақшаны ақысыз негізді алу. Салық бұнысымен мемлекеттік мүлікті
пайдаланғаны үшін ақыдан ажыратылады.
5. Салықты төлеу салықтық төлемнің меншік нысанының ауысуын білдіреді.
Салықты төлеу процессінде салықтың құралы болып табылатын ақша
қаражаттарына деген меншік нысаны жеке меншіктен мемлекеттік меншікке
ауысады. Меншік нысанының ауысуы үнемі салықтың белгісі ретінде
қарастырылып келген болатын. Сондықтан мемлекеттік кәсіпорындардың
бюджетке төлейтін қаражаттары салықтар емес, міндетті аударымдар деп
қарастырылып келген болатын және олар бюджетті қалыптастыратын
салықтық емес төлемдер қатарын ажатқызылатын. Қазіргі уақытта салықтық
заң өзінің позициясын өзгертіп, салық салу мемлекеттік меншіктегі
заңды тұлғаларға да таралатын болды. Белгілі қаржылық құқық
саласындағы ғалым Худяков А.И. өз еңбектерінде бұл позицияның құқықтық
көзқарас бойынша да, экономикалық көзқарас бойынша да, бұл дұрыс емес
екндіні атайды.[6]
6. Салық мемлекетпен тұрақты байланысты көрсетеді. Алымдардан өзгеше
салықтар тұрақты қатынастардың көрінісі. Тұрақтылық бұл төлем түрінің
жеке сипаттағы актімен емес, нормативтік актімен енгізіліп,
белгіленетіндігін білдіреді.
7. Салықтық келесі белгісі – императивтілігі. Императивтілік билік пен
бағыныштылықты білдіреді.
Салықтар осындай экономикалық белгілермен ерекшеленеді. Соынмен қатар
салықтық мәнін Аша түсетін құқықтық белгілері де бар. Оларға тоқтала
кетсек:
1. Салық – бұл мемлекетпен белгілінетін төлем. Салық тек мемлекетпен
белгіленеді. Оны мемлекеттік билік органы өзінің саяси билік
субьектісі ретіндегі құзыретіне сүйене отырып енгізеді[7]. Ешқандай
мемлекеттік емес субьект салықтарды енгізе алмайды. Бұнысымен салық
басқа мемлекеттік емес субьектілер енгізетін төлемдерден – діни
ұйымдар, қоғамдық және саяси бірлестіктер, қоғамдық өзін-өзі басқару
органдары енгізетін төлемдер, мүшелік жарналардан ажыратылады.
2. Салық тек құқықтық нысанда болады. Салықты енгізу немесе оны
өзгерту үшін мемлекет сәйкес құқықтық акт қабылдауы қажет. Салықтық
құқықтық нысаны оны басқа мемлекеттік емес субьектілердің шешімдерімен
енгізілетін төлемдердерден ажыратады.
3. Салық ол мемлекеттің біржақты нұсқауы. Салықты енгізе отырып,
мемлекет оны енгізу туралы мәселені жеке тұлғалармен де, адамдардың тобымен
де, халықпен де, олардың өкілдерімен де – ешкіммен келіспей, шартқа
отырмай, біржақты тәртіппен, өзінің жеке ерік білдіруі нәтижесінде, сәйкес
құқықтық актісімен енгізеді. Мемлекеттің салықты енгізуі салықтық
суверенитет категориясы арқылы жүзеге асырылады.
4. Салықтың енгізілуі салықтық міндеттеме тудырады. Салықты енгізетін
нормативтік акт салық төлеуші статусын иеленген заңды тұлғалар мен жеке
тұлғаларда салықтық міндеттемелердің пайда болуына алып келеді.
5. Салық мәжбүрлі сипатта болады. Салық ммемлекетпен салық
төлеушілердің еркіне қарсы, мәжбүрлі түрде енгізіледі, салық төлей отырып,
салық төлеуші өзінің меншігінідегі мүліктің бір бөлігінен айырылады. Егер
салық төлеуші уақытысында салықты төлей қоймаса, онда мемлекет мәжбүрлі
түрде недоимкілер алады.
6. Салықтар арқылы ақшаларды алу құқықтық сипатта болады. Салықтардың
меншік иесінен еркінен тыс алынатындығына қарамастан, ол ақша қаражаттары
заңды негізде меншік иелігіне өтеді. Бұнысымен салық мәжбүрлі, бірақ,
заңсыз негізде меншік иесінен алудан – ұрлаудан, қарақшылықтан ажыратылады.
Салықты енгіуде мемлекетке бірнеше сұрақтарды шешуге тура келеді.
Айталық, салық төлеуші кім болады, не үшін және неге байланысты салықты
төлейді, ол өз міндеттемесін қандай мөлшерде және қандай мерзімдерде
төлеуге тиісті, қандай да бір тұлғаларға жеңілдіктер көрсету керек пе, жоқ,
мүлдем салық төлеуден болсату керек пе деген сұрақтарға жауап беру керек.
Бұл сұрақтардың болатыны хақ: бұларды шешпей салықты алу мүмкін емес.
Салықты енгізіп отырған құқықтық актіде осы сұрақтарды шешуде салықтың ішкі
құрылымы пайда болады. Салықтың осы ішкі құрамындағы құрамдас бөліктерді
салықтың элементтері деп атаймыз. Әрбір салықтың элементтерінің жиынтығы
болады. Бұл элементтер негізігі, қосымша және спецификалық деп бөлінеді.
Салықтың негізгі элементтері болып, оларсыз салықты енгізу мүмкін
болмайтын, салықтық міндеттеме пайда болмайтын элементтері жатады.
Салықтың қосымша элементтеріне салықтық жеңілдіктер жатады.
Спецификалық элемментері салықтардың жекеленген түрлерінде болады.
Мысалы, жанама салықтарда салықты төлеу көзі сияқты элементі болады.
Салықтың элемемнтінің маңызы зор, себебі, солар салық салу шарттарын
анықтайды. Енді сол салықтың элементтеріне толығырақ тоқталып кетсем.
1. Салықтың субъектісі. Салықтың субъектісі - салықты төлеуге
міндетті тұлға. Салықтық ғылымда ол тұлғаны салық төлеуші дейді. Салық
субъектісінің құқықтық статусы оның жеке тұлға, немесе, заңды тұлға болып
табылатындығымен, резидент немесе, резидент емее екендігімен анықталады.
Субъектіні салық төлеуші ретінде анықтауда жеке заң қағидасына сәйкес,
салық төлеуге тек ұлттық заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар тартылады.
Территориялық заң қағидасына сәйкес, салық төлеуде тұлғаның қасиеті емес,
салық объектісінің орналасқан орны әсер етеді. Резиденттілік қағидасына
сәйкес, салық төлеуге мемлекет терииториясында тұрақты тұратын немесе,
уақытша жүрген резидент еместер тартылады. Бұл қағида бойынша, резиденттер
сол мемлекет территориясында барлық кірістері бойынша салықтарды төлейді
де, резидент еместер салық салушы мемлекет территориясында көрген
табыстарына ғана салықтарды төлейді. Қазір, біздің валюталық заңдарымызға
сәйкес, Қазақстан Республикасының резиденттеріне елімізде қатарынан 183
күннен артық уақыт жүрген шетел азаматтары немесе азаматтығы жоқ тұлғалар
жатады.[8]
2. Салықтың объектісі және пәні. Салықтың обьектісі неге байланысты
салық алынып отыр - сол. Аққа қалай болса солай алынбайды, кез-келген
салық қандай да бір объектіге байланысты алынады. Жалпы, салықты неге
байланысты болса да енгізуге болады. Оған тарихтағы алынған салықтарды
мысалға айтуға болады, мысалы, 1 Петрдың сақалға салығын, Англиядағы қайтыс
болғандарға салықтарды, Ежелгі римдегі Веспасианның қоғамдық тәретханаларға
кіргені үшін енгізген салығын, Совет одағында алынған бойдақтыққа салықты,
кейбір мемлекеттердегі иттерге, құсатарға деген салықтарын, т.б. айтуға
болады. Бірақ, салық қандай болса да, әйтеуір, барлық жағдайда объектісі
көрсетілуі қажет.
Қазақстандық ғалым Порохов Е. В. өз еңбегінде салықтың объектісі
ретінде салық субъектісінің салық салу құралымен (пәнімен)
салықтыұйымдастырушы байланысын айтады. [9]Салықтың пәні ретінде салық
объектісінің материалдық көрінісін айтамыз. Ол мүлік (заттар, ақша, бағалы
қағаздар, шетел валютасы, жұмыс, жасалынған қызмет, мүліктік құқықтар,
творчестволық, интеллектуалдық қызметтін объектендірілген нәтижелері,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер)[10] болуы мүмкін, ақша қаражатары
болуы мүмкін.
3. Салықтық база, салық масштабы, салық салу бірлігі. Салықтың
масштабы – салық пәнінің, құралының заңмен белгіленген есептелу
көрсеткіштері. Салықтың масштабы салық құралының құндық көрсеткіштері
арқылы аныталады. Мысалы, тұрғын үйдің салықтық көрсеткіші ол үйдің көлемі,
оның аумағы, үйдің бағасы арқылы анықталады. Масштаб бөлігі салық салу
бірліктер арқылы анықталады. Мысалы, жоғарыдағы тұрғын үй туралы мысалда
салық салу бірлігі ретінде куб. Метр, немесе кв. метр танылады. Сонымен
салықтық база – сол салық түріне белгіленген салық пәнінің (құралының)
сандық сипаттамасы.
4. Салықтық ставкі. Салықтық ставкі, немесе, салықтық норма, салықтық
базаның өлшем бірлігіне салықтық аударымдар мөлшері. Салық сомасынс анықтау
тәсілі бойынша салық ставкісі 1) тең; 2)тұрақты); 3) проценттік деп
бөлінеді.
Тең ставкіде әрбір салық төлеушіге бірдей салық сомасы белгіленеді. Бұл
жерде салық төлеушінің мүліктік жағдайы есепке алынбайды.
Тұрақты салықтық ставкісінде әрбір салық салу бірлігіне салықтың
тұрақты мөлшері белгіленген. Мысалы, әрбір сатылған акцизделенетін тауарлың
литріне 1 тенге салық белгіленген.
Проценттік ставкіде – салықтың мөлшері салықтық базаның құндық
өлшеміне байланысты процентпен көрсетіледі. Мысалы, адвокаттар мен жеке
нотариустардың табыстарына салық – салық салынатын кірістің 10 проценті
мөлшерінде болады.
5. Салықтық кезең – уақыты өткен соң, төленуге тиісті салық сомасы
төленіп отыратын мерзім. Көптеген салықтар бойынша салықтық кезең ретінде
календарлық жыл болады. Мысалы, корпоративті табыс салығы үшін салықтық
кезең календарлық жыл. Кейбір салықтар үшін одан азырақ мерзімдер
көрсетілген. Мысалы, қосылған құнға салық үшін календарлық ай көрсетілген.
Салықтық кезеңнен басқа кейбір салықтарға есептік кезең - нәтижесі
бойынша сол салыққа аванстық төлемдер төленетін категория қолданылады[11].
6. Салықты есептеу тәртібі төленуге тиісті салықтың мөлшерін
анықтауға байланысты сәйкес тұлғаның әрекеттерінің жиынтығы. Салықты
есептеу тәртібінің келесідей сатылары бар. 1. салықты салу объектісін
есепке алу сатысы; 2. салық салу объектісіне байланысты етіп, салық базасын
есептеу шығару; 3. қолданылатын салықтық ставкіні анықтау; 4. салықтық
жеңілдіктерді қолдану; 5. салықтық сомасын есептеп шығару.
7. Салықты төлеу тәртібі - бұл салық төлеушіден мемлекетке салықтық
төлем құралының өтуі жүзеге асырылатын заңмен белгілінген ереже. Егер
салық ақшалай төленуге тиісті болса, онда мемлекетке сәйкес ақша сомасы
төленеді, егер салық натуралды болатын болса, онда мемлекетке төленетін
салық белгілі бір заттар арқылы өтеді.
Салықтар белгілі бір тәсілдер арқылы:
1.Оны төлеушінің мемлекетке салықтық төлемді өзі дербес беуі. Қазіргі
кезде салықты дербес төлеудің тәсілдері ретінде а) салықтық декларация
негізінде төлеу қолданылады. Салықтық декларация – салық төлеушінің салық
салу объектісі, салықтық базаның бар екендігі жөніндегі ресми хабарламасы.
Осы декларация негізінде қазір корпоративті салықтар, қосылған құнға салық,
кейбір жеке тұлғалардың жеке табыс салығы, акциздер, жер салығы (жеке
тұлғалардыкінен басқалары), әлеуметтік салықтар төленеді. б) салықтық
хабарлама негізінде төленеді. Салықтық орган салықты есептеп, салық
төлеушіге ресми құжат – салықтық хабарлама жібереді. Мысалы, жеке
тұлғалардың төлейтін жер салығы. в) салықтық төлемді салық төлеушінің
өзінің дербес есептеп төлеуі. Мысалы, транспорт құралдарына төленетеін
салықтар. г) бір реттік талонды немесе, патенті алу арқылы арнайы салықтық
режимдегі жеке тұлғалар салықтарын төлейді.
2. Салықты төлеушіден салықтық төлем құралын мәжбүрлі түрде (мемлекеттік
органдар арқылы, немесе, салықтық агенттер арқылы) алу. Бұл тәсіл
түріне а) салықты төленетін табыс көзінде ұстап қалу; б) салықты
төлеуден жалтарып жүргендерден мәжбүрлі түрде алу жатады.
8. Салықтық жеңілдіктер – салық төлеушінің салықтық міндеттемеден
босату немесе оның міндеттемесінің аурлықтарын кәдімгі салық салу режиміне
қарағанда жеңілдету. Салықтық жеңілдіктерді әртүрлі негіздерге қарап
жіктеуге болады:
- салық субъектісіне байланысты жеңілдіктер. Мысалы әскери
қызметшілер жеке тұлғалардың мүлік салығынан босатылған[12];
- салық объектісіне байланысты жеңілдіктер. Мысалы, мамандандырылған
медициналық транспорт құралдары транспорт құралдарына салықтардан
босатылған;
- салық базасына байланысты жеңілдіктер. Мысал, жеке тұлғалардың
табыс салығына мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялардан түскен
пайда қосылмайды;
- салық ставкісіне байланысты. Мысалы, корпоративті табыс салығы
бойынша 30 процент салық төлейтін заңды тұлғалар, егер негізіг өндіріс
құралдары жер болып табылатын болса, онда салықты 10 процент ставкімен
төлейді.
9. Салық көзі - салықты төлеу үшін арналған немесе қолданылатын ақша
қаражаттары. Жалпы, теоретикалық жағынан қарасақ, салық көзі ретінде 5
негізгі салық көздері бар: 1. табыс; 2.жинақталған қорлары; 3.өндірістік
капиталдың ақша бөлігі; 4.мүлікті сатудан түскен қаражат; 5.қарызға алынған
қаражаттар.
1. 2. Салықтардың жіктелуі
Салықтар өте көп және әртүрі. Олардың мәнін түсіне түсу үшін,
ерекшеліктерін біле түсу үшін, маңызын аша түсе үшін, оларды әртүрлі
негіздерге қарап, жіктеп, қарастырған дұрыс. Салықтарды көбінесе келесідей
негіздерге байланысты жіктеп, қарастырады:
1. салықтық міндеттемені атқарушыға байланысты тікелей және жанама
салықтар деп бөлінеді.
Тікелей салық – ол салықтың субъектісінің салықтық міндеттемені
атқарушы болып, өзінің табылатындығын көсететін салықтың түрі. Бұл
салықтардың түрлері ретінде табыс салығын айтамыз. Оны төлеу кезінде салық
төлеуші өзінің мүлігінің бөлігінен айырылады.
Жанама салық – бұл салық субъектісінің салық төлеу міндеттілігін өзге
бір тұлғаға артуын көрсететін салықтың түрі. Жанама салықтардың мәні,
мемлекеттің тауарларды сатушыларға, қызмет көрсетушілерге, салықтың
мөлшерін тауар немес, қызмет бағасына қосу арқылы, салық төлеу
міндеттілігін жүктейтіндігінде. Нәтижесінде, заңды салық төлеуші сатушы
болғанымен, ол салықтың мөлшерін сататын тауарының құнына қосып
жібергендігінен, ол салықты ең соңында төлейтін сатып алушы болып шыға
келеді. Басқаша айтатын болсақ, салық төлеуші-тауарды сатушы, сатып алушыға
өзінің салықтық міндеттемесін жүктеп, ауыстырып жібереді. Жанама салықтарға
қосылған құнға салықтарды және акциздерді жатқызамыз.
Тікелей салықтардың да, жанама салықтардың да, өздерінің
артықшылықтары және кемшіліктері бар. Мысалы, жанама салықтарды алу
оңайырақ, себебі, салықты төлеуші салықты кейін сатып алушыдан алып аламын
ғой, деген оймен жеңіл төлейді. Және сыртқы көрінісі бойынша да, салық
төлеуші өзі төлейтін салықты бөтен тұлғадан алып, мемлекетке өткізуші
сияқты көрінеді. Бұл салықтар бірқалыпы төленіп отырылады, өйткені,
тауарлар үнемі өткізіліп отырылады.
Жанама салықтардың кемшілігі ретінде, оладың экономикалық нәтижелерін
айтамыз. Олар тауардың бағасына әсер етеді, олардың құныың өсуіне алып
келеді. Қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz