«Ойын-сауық объектілері атауларының ерекшеліктері»
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫ
1.1 Онамастика ғылымының зерттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Онамастика . ғылыми бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 ҚАЛА ОНОМАСТИКАСЫ
2.1 Ойын.сауық кешендерінің атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Кинотеатр, театр, парк, стадион, цирк атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Ойынхана атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
1 ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫ
1.1 Онамастика ғылымының зерттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Онамастика . ғылыми бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 ҚАЛА ОНОМАСТИКАСЫ
2.1 Ойын.сауық кешендерінің атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Кинотеатр, театр, парк, стадион, цирк атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Ойынхана атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңдегі тіл білімі ғылымының дамуы антропоцентристік бағытта жургізіліп жатқан зерттеулермен сипатталады. Антропоцентристік парадигма тілді санамен байланысты қарастырады; тілдік таным процестеріне, тілдік тұлғаға, яғни тілді адам арқылы анықтауға осы бағыт басты назар аударады.
Этностың ұлттық таным әлемін өз бойына сіңірген қазақ тіліндегі жалқы есімдерді жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес зерттеу қазақ ономастикасының алдына соны мақсаттар, міндеттер, маңызды ұғымдар мен тәсілдер қойып, онамастиканың бұрын – сонды болмаған метатілдік теориялық негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Әлемді тіл арқылы танудағы жалқы есімдердің орны мен маңызын ескерсек, онамастикалық тілдік бірліктерінің ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындау қазақ тіл білімінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақ онамастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тілінддегі жалқы есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этималогиясы, лексика-семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің регионалдық ерекшеліктері айқындалды.
Қазақ ономастикасы тарихындағы екінші кезеңде жалқы есімдердің этнолингвистикалық, лингвомәдени сипаттары,көркем мәтіндердегі қызметі, кумулятивтік функциялары зерделене бастады. Бүгінгі таңда қарқындап дамып келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай келсек, жалқы есімдердің тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы рухани және материялдық мәдениетті ұлттың танымдық тәжірбиесімен сабақтастыра отырып, ментальды-когнитивтік түрде таңбаланғанын қарастырумен ерекшеленеді.
«Қырғыздың жалқы есімдер сөздігінде жалқы есімге мынадай анықтама берілген». Бір түрге жататын басқа объектіні ажырататын, жекелейтін сөз, сөз тіркесі немесе сөйлем» [1, 116].
Белгілі ғалым-топонимист Э.М. Мурзаев: «Қазіргі әлемде географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Почта, телеграф, теміржолдар өз қызыметтерін тоқтатады. Ұшақтар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме тоқтайтын жерлерде тұрып қалған болар еді. Ал газеттер жер шарының әр жерінде болып жатқан оқиғаларды қалай жеткізген болар еді» – дейді [2, 16].
Этностың ұлттық таным әлемін өз бойына сіңірген қазақ тіліндегі жалқы есімдерді жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес зерттеу қазақ ономастикасының алдына соны мақсаттар, міндеттер, маңызды ұғымдар мен тәсілдер қойып, онамастиканың бұрын – сонды болмаған метатілдік теориялық негіздерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Әлемді тіл арқылы танудағы жалқы есімдердің орны мен маңызын ескерсек, онамастикалық тілдік бірліктерінің ментальді-когнитивтік сипаттарын айқындау қазақ тіл білімінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақ онамастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тілінддегі жалқы есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этималогиясы, лексика-семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің регионалдық ерекшеліктері айқындалды.
Қазақ ономастикасы тарихындағы екінші кезеңде жалқы есімдердің этнолингвистикалық, лингвомәдени сипаттары,көркем мәтіндердегі қызметі, кумулятивтік функциялары зерделене бастады. Бүгінгі таңда қарқындап дамып келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай келсек, жалқы есімдердің тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы рухани және материялдық мәдениетті ұлттың танымдық тәжірбиесімен сабақтастыра отырып, ментальды-когнитивтік түрде таңбаланғанын қарастырумен ерекшеленеді.
«Қырғыздың жалқы есімдер сөздігінде жалқы есімге мынадай анықтама берілген». Бір түрге жататын басқа объектіні ажырататын, жекелейтін сөз, сөз тіркесі немесе сөйлем» [1, 116].
Белгілі ғалым-топонимист Э.М. Мурзаев: «Қазіргі әлемде географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Почта, телеграф, теміржолдар өз қызыметтерін тоқтатады. Ұшақтар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме тоқтайтын жерлерде тұрып қалған болар еді. Ал газеттер жер шарының әр жерінде болып жатқан оқиғаларды қалай жеткізген болар еді» – дейді [2, 16].
1. Агеева Р.А. Происхождение имен рек и озер. – М.: Наука, 1985.
2. Алефиренко Н.Ф. Спорные проблемы семантики. – Волгоград: Перемена, 1999. – 233 с.
3. Аманжолов А.С. Географиялық атаулар. – Алматы: Пионер. – №3. – 1941.
4. Алиев У.Ж. Общай дисциплинарная модель науки. – Вестник университета «Туран». – Алматы, 2000.
5. Аманжолов А.С. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы: Санат, 1996.
6. Аронов Қ.Ғ. Қазақ тіліндегі кейбір халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты // Хабаршы. Тіл, әдебиет сериясы №5. – 1992. 3-13 бб.
7. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М., 1978. – 189 с.
8. Ахметжанова Ф.Р., Әлімхан А. Шығыс Қазақстан жер-су атаулары. – Өскемен, 2000. – 103 б.
9. Бектасова Б. Қостанай облысының көне топонимдері. Қазақ онамастикасының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1986. – 55-56 бб.
10. Абдрахманов А. Географические названия Казахстана. – Алматы, 1959.
11. Әбдірахманова А. Топонимика және этимология. – Алматы: Ғылым, 1979.
12. Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения. – М.: Наука, 1979.
13. Местные географические термины. Вопросы географии. – Вып. 81. – М.: Мысль, 1970. – С. 223.
14. Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. – Алматы, 1965.
15. Беленькая В.Д. Очерки англоязычной топонимики. – М., 1977. – 277 с.
16. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы: Евразия, 1995. – С. 178.
17. Махпиров В.У. Имена далеких предков. Источники формирования и особенности функционроваия древнетюркской ономастики. – Алматы, 1997. – С. 120.
18. Белецкий А.А. Лексикология и теория языкознания (ономастика). – Киев: Изд-во Киевского университета, 1972. – С. 210.
19. Топонимика Востока. – М., 1962. – 239 с.
20. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М., 1978. – С. 160.
21. Алиев У.Ж. Общий дисциплинарная модель науки. – Алматы, 2000.
22. Подольская Н.В. Типовые восточнославянские топоосновы. – Словообразовательный анализ. – М.: Наука, 1983. – С. 189.
23. Бондалетов В.Д. Русская ономастика. – М.: Просвещение, 1983. – С. 233.
24. Суперанская А.В., Суслова А.В. Современные русские фамилии. – М.: Наука, 1984.
25. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины. Автореф. дисс... канд. географ. наук. – Алма-Ата, 1949.
26. Койчубаев Е. Основны этнолингвистики. – Фрунзе, 1980.
27. Абдрахманов А. Происхождение имен рек и озер. – М.: Наука, 1986.
28. Жанұзақов Т. Қала онамастикасының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1986. – 133 б.
29. Аяпұлы М. Қазақ халқының мұрасынан (жыл айлары, мүшел және болжамдар). – Алматы, 1993. – 17 б.
30. Ономастика: Бүгіні мен болашағы // Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Астана, 2002.
31. Мәдиева Г.Б. Қала ономастикасының өзекті мәселелері // Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Астана, 2002. – 58-64 бб.
32. Рысбергенова Қ. Қазақстан Республикасының ономастикалық кеңістігі: бүгіні мен болашағы // Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Астана, 2002. – 44-52 бб.
33. Мәдиева Г.Б., Иманбердиева С.Қ. Ономастика: зерттеу мәселелері. – Астана, 2004.
34. Жанузаков Т. Очерк казахской ономастики. – Алматы, 1985.
35. Султаняев О.А. Топонимика Кокчетавской области. (Лингвистический анализ)// Автореф- дисс. филол. наук. – Томск, 1963.
36. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 304 б.
37. Тіл білімі сөздігі / Жалпы ред. басқарған проф. Сүлейменова Э.Д. – Алматы: Ғылым, 1998. – 544 б.
38. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқарған Ысқақов А.Ы. – Алматы: Ғылым, 1974-1980.
2. Алефиренко Н.Ф. Спорные проблемы семантики. – Волгоград: Перемена, 1999. – 233 с.
3. Аманжолов А.С. Географиялық атаулар. – Алматы: Пионер. – №3. – 1941.
4. Алиев У.Ж. Общай дисциплинарная модель науки. – Вестник университета «Туран». – Алматы, 2000.
5. Аманжолов А.С. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы: Санат, 1996.
6. Аронов Қ.Ғ. Қазақ тіліндегі кейбір халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты // Хабаршы. Тіл, әдебиет сериясы №5. – 1992. 3-13 бб.
7. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М., 1978. – 189 с.
8. Ахметжанова Ф.Р., Әлімхан А. Шығыс Қазақстан жер-су атаулары. – Өскемен, 2000. – 103 б.
9. Бектасова Б. Қостанай облысының көне топонимдері. Қазақ онамастикасының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1986. – 55-56 бб.
10. Абдрахманов А. Географические названия Казахстана. – Алматы, 1959.
11. Әбдірахманова А. Топонимика және этимология. – Алматы: Ғылым, 1979.
12. Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения. – М.: Наука, 1979.
13. Местные географические термины. Вопросы географии. – Вып. 81. – М.: Мысль, 1970. – С. 223.
14. Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. – Алматы, 1965.
15. Беленькая В.Д. Очерки англоязычной топонимики. – М., 1977. – 277 с.
16. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы: Евразия, 1995. – С. 178.
17. Махпиров В.У. Имена далеких предков. Источники формирования и особенности функционроваия древнетюркской ономастики. – Алматы, 1997. – С. 120.
18. Белецкий А.А. Лексикология и теория языкознания (ономастика). – Киев: Изд-во Киевского университета, 1972. – С. 210.
19. Топонимика Востока. – М., 1962. – 239 с.
20. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М., 1978. – С. 160.
21. Алиев У.Ж. Общий дисциплинарная модель науки. – Алматы, 2000.
22. Подольская Н.В. Типовые восточнославянские топоосновы. – Словообразовательный анализ. – М.: Наука, 1983. – С. 189.
23. Бондалетов В.Д. Русская ономастика. – М.: Просвещение, 1983. – С. 233.
24. Суперанская А.В., Суслова А.В. Современные русские фамилии. – М.: Наука, 1984.
25. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины. Автореф. дисс... канд. географ. наук. – Алма-Ата, 1949.
26. Койчубаев Е. Основны этнолингвистики. – Фрунзе, 1980.
27. Абдрахманов А. Происхождение имен рек и озер. – М.: Наука, 1986.
28. Жанұзақов Т. Қала онамастикасының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1986. – 133 б.
29. Аяпұлы М. Қазақ халқының мұрасынан (жыл айлары, мүшел және болжамдар). – Алматы, 1993. – 17 б.
30. Ономастика: Бүгіні мен болашағы // Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Астана, 2002.
31. Мәдиева Г.Б. Қала ономастикасының өзекті мәселелері // Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Астана, 2002. – 58-64 бб.
32. Рысбергенова Қ. Қазақстан Республикасының ономастикалық кеңістігі: бүгіні мен болашағы // Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Астана, 2002. – 44-52 бб.
33. Мәдиева Г.Б., Иманбердиева С.Қ. Ономастика: зерттеу мәселелері. – Астана, 2004.
34. Жанузаков Т. Очерк казахской ономастики. – Алматы, 1985.
35. Султаняев О.А. Топонимика Кокчетавской области. (Лингвистический анализ)// Автореф- дисс. филол. наук. – Томск, 1963.
36. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 304 б.
37. Тіл білімі сөздігі / Жалпы ред. басқарған проф. Сүлейменова Э.Д. – Алматы: Ғылым, 1998. – 544 б.
38. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқарған Ысқақов А.Ы. – Алматы: Ғылым, 1974-1980.
Ойын-сауық объектілері
атауларының ерекшеліктері
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Ойын-сауық объектілері атауларының
ерекшеліктері.
Жұмыстың көлемі – 50
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан және қорытынды
бөлімнен тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстандағы ойын-сауық отауларының аталу
себебін, этимологиясын, семантикалық қырын анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының міндеті:
– қазақ тіліндегі атау мағынасында жұмсалатын сөздердің мағынасын,
қызметін анықтау;
– Ойын-сауық атауларының пайда болу себептерін айқындау.
Диплом жұмысының нысаны. Ойын-сауық атаулары.
Диплом жұмысының материалдары мен дереккөздері. Диплом жұмысында Қазақ
тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі,
І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Ойын-сауық
отауларына ат қоюдың, сол арқылы басқа да атаулардың номинациялық амал-
тәсілдерін айқындайды. Ойын-сауық отауларына ат қоюдың қыр-сыры белгілі
болады.
Диплом жұмысының әдістері мен тәсілдері. Диплом жұмысын жазу барысында
материалдарды талдау әдісі, салғастырмалы әдіс, сипаттамалы әдіс
қолданылды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫ
Онамастика ғылымының зерттелу жайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
Онамастика – ғылыми бағыт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЛА ОНОМАСТИКАСЫ
2.1 Ойын-сауық кешендерінің атаулары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Кинотеатр, театр, парк, стадион, цирк атаулары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.3 Ойынхана атаулары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңдегі тіл білімі ғылымының
дамуы антропоцентристік бағытта жургізіліп жатқан зерттеулермен
сипатталады. Антропоцентристік парадигма тілді санамен байланысты
қарастырады; тілдік таным процестеріне, тілдік тұлғаға, яғни тілді адам
арқылы анықтауға осы бағыт басты назар аударады.
Этностың ұлттық таным әлемін өз бойына сіңірген қазақ тіліндегі жалқы
есімдерді жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес зерттеу қазақ ономастикасының
алдына соны мақсаттар, міндеттер, маңызды ұғымдар мен тәсілдер қойып,
онамастиканың бұрын – сонды болмаған метатілдік теориялық негіздерін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Әлемді тіл арқылы танудағы жалқы есімдердің орны мен маңызын ескерсек,
онамастикалық тілдік бірліктерінің ментальді-когнитивтік сипаттарын
айқындау қазақ тіл білімінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Қазақ онамастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тілінддегі жалқы
есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этималогиясы, лексика-
семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің регионалдық
ерекшеліктері айқындалды.
Қазақ ономастикасы тарихындағы екінші кезеңде жалқы есімдердің
этнолингвистикалық, лингвомәдени сипаттары,көркем мәтіндердегі қызметі,
кумулятивтік функциялары зерделене бастады. Бүгінгі таңда қарқындап дамып
келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай
келсек, жалқы есімдердің тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып
көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы рухани және материялдық мәдениетті
ұлттың танымдық тәжірбиесімен сабақтастыра отырып, ментальды-когнитивтік
түрде таңбаланғанын қарастырумен ерекшеленеді.
Қырғыздың жалқы есімдер сөздігінде жалқы есімге мынадай анықтама
берілген. Бір түрге жататын басқа объектіні ажырататын, жекелейтін сөз,
сөз тіркесі немесе сөйлем [1, 116].
Белгілі ғалым-топонимист Э.М. Мурзаев: Қазіргі әлемде географиялық
атауларсыз елестету мүмкін емес. Почта, телеграф, теміржолдар өз
қызыметтерін тоқтатады. Ұшақтар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме тоқтайтын
жерлерде тұрып қалған болар еді. Ал газеттер жер шарының әр жерінде болып
жатқан оқиғаларды қалай жеткізген болар еді – дейді [2, 16].
Жалқы есімдер адамның барлық тұрмысына қатысты, сондықтан онамастиканың
теориясы мен практикасын білу лингвистер мен әдебиетшілерге, журналистер
мен тарихшыларға, басқа да филолог-мамандарға қажет. Жеткілікті
онамастикалық білім тіл игеруде, мәдени-аралық қатынас пен аударма
техникасын меңгеруге, шығарма мазмұнын ашуда, оны түсіну үшін аса көмегін
тигізеді. Кейінгі жылдарда жалқы есімдерді басқа ғылым салаларын, олардың
табиғатын ашу үшін қолданатын арнайы ғылым онамастикада зерттеле бастады.
Ғылыми жаңалықтардың ашылуына, қалыптасуына орай оларды зерттеудің жаңа
бағыттары мен атаулары да туындайды. Болашақ филолог ретінде тіл
лексикасын зерттеуге қажетті жалқы есімдер туралы білімі жеткіліксіз
екендігі студенттермен жұмыс барысында анықталды [3, 4].
Бүгінгі таңда онамастиканың сан қырлы, бүге-шігісі жазылмаған, әлі
толық зерттеліп-зерделене қоймаған, қыр-сыры ашылмаған мәселелері көп. Атап
айтқанда, жалқы есімдердің мотивациясы, қостілділік жағдайындағы атаулардың
көрінісі, теориялық оқулықтар дайындау т.б. Сондай-ақ
Л. Төрешова: Онамастика мәселесі-саяси идеологиялық жұмыстардың сан
тараулы саласының бір бөлігіне айналып отырған мәселелердің бірі.
Қазіргі кезде объектілерге ат беру мәселесінде қандай көзқарас танытып,
қандай бағыт ұстанып отырмыз? Сұралған есімдердің бәрі лайықтыма, оны
болашақ ұрпақ өкілдері қабылдайма деген сұраулар онамастика мәселесінде
маңызды дейді [4, 107].
Қазақстан Республикасыны өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет болғаннан
кейін жер-су аттары өзгертіліп, кеңес дәуірінде қолданылған атаулар ежелгі
тарихи атауларға ауыстырылып, көптеген мемлекет,қоғам қайраткерлерінің,
тарихи тұлғалардың есімдері түрлі объектілерге беріле бастады. Мұндай
қарқын ауылдан бастап, облыс қала, республика деңгейінде жүріп жатыр (5,
17(.
Қазақстан Республикасы президентінің 1992 жылғы 8 ақпанындағы #616
Агроөнеркәсіп кешенінің мемлекеттік ауылшаруашылық, дайындаушы, ұқсатушы
және қызмет көрсетуші кәсіпорындарының мүлкін жекшелендіру жөніндегі шұғыл
шаралар туралы жарлығының 16-тармағына сәйкес 1993 жылғы 26 қарашада халық
депутаттарының облыстық кеңесі Облыстағы кейбір ауылдық кеңестердің атын
өзгерту және реформаланған ұжымдық шаруашылыққа есім беру туралы қаулы
қабылданған. Осы қаулының негізінде кейін ұжымдық шаруашылықтар,өндірістік
кооперативтер тарап, жеке-жеке бөлінген кезде өз атауларын сақтап,
ауылдардың аты болып қалды.
Кеңес дәуіріндегі 70 жылдардағы бодандық кезең бүкіл еліміздегідей
біздің қасиетті өлкемізде жер-су аттары мен ауыл – аймақ атауларына,
сонымен қатар қала онамастикасына салқынын тигізбей қойған жоқ.
Яғни осы кезеңде тұнып тұрған тарихы бар өлкемізде жаңбырдан кейінгі
саңырау құлақтай болып Кременевка, казанка, Луначарка, Анатольевка,
Моловодное, Кузьмина, Комсомол және т.б. Осы сияқты жүздеген,
мыңдаған елді мекендер мен ауыл-аймақ атаулары қаулап шыға келді. Егеменді
ел болып, тәуелсіз мемлекеттке айналғаннан кейін ғана осы орны толмас
олқылықты түзетуге, мүмкіндік алдық.
Атылған ойларды жинақтай келе, мынадай қорытынды жасаймыз:
- Тарихи атаулардың қаншама ғасырдан бері ел жадында сақталып, ұмытылмай
келе жатқандығын ескеріп, қайта қалпына келтіру, облыс, қала, халқының
байырғы халлықтық және тарихи атауларға құрметпен қарауын және рухани
құндылықтарымызды бағалай білуін қалыптастыру мақсатында белсенді
жұмыстар жүргізуі;
- Тарихи маңыздылығына қарап, бұрынғы атаулардың өзгертілуін болдырмау;
- Белгілі бір нысанға аты берілген қайраткерді, тұлғаны халыққа таныту,
жастарға үлгі ету, келешек ұрпақтың жадында сақтау мақсатында баспасөз
беттерінде насихаттап отыру т.б. [6, 110].
Уақыт өте келе тіл білімінің салаланып, жаңа ғылымдардың пайда болуына
байланысты жалқы есімдер жаңа қырынан танылып, жаңа сырлары ашылып жатыр.
Жаңа есімдер сол ғылымдардың зерттеу объектісі болуы, зерттеу жайы мен
үрдісі, бағыт-бағдары да жұмыс бойында назардан тыс қалмай айтылып өтті.
Жоғарыда айтылған мәселелерді қарастыра отырып, өз тұжырымымызды
шығарып, ойымызды айтттық.
Біздің осы еңбегімезднгі пікірлер: осындай мақсат-мүдделерге өз
үнімізді қосу, осы мәселелердің маңыздылығын тереңдете түсу болып табылады.
Диплом жұмысының нысаны. Ойын-сауық объектілері атауларының
ерекшеліктері.
Диплом жұмысының мақсаты. Жалқы есімдер жайындағы шешілмей жүрген
мәселелерді анықтап, сипаттау оларға қатысты зерттеу жұмыстарына үлес
қосу.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Диплом жұмысын жазу барысында
сипаттамалы әдіс, салыстырмалы әдіс, сараптау әдісі, эксперименттік
бақылау-талдау әдісі, жаппай іріктеу тәсілі қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері:
- Ойын-сауық объектілер атауларының лексика-семанттикалық, құрылымдық
типтерін шығару.
- Оын-сауық объектілер атауларының уәжін анықтап көрсету.
Диплом жұмысының жаңашылдығы. Жалқы есімдердің,соның ішінде қала
онамастикасының табығатын тереңірек қарап, ғылыми жетістіктер аясында
сипаттау.
Диплом жұмысынан күтілетін нәтиже: Онамастика, оның ішінде қала
онамастикасы қазақ тілі білімінде көп зерттеле қоймаған тақырыптардың бірі.
Бұл еңбекте жалқы есімдер жайындағы бұрын-сонды айтылған пікірлерді
салыстырып, өз тұжырымымызды шығардық. Теориялық және практикалық
мәселелерді талқылап, олардың мәнін ашуға тырысамыз.
1 ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫ
1. Ономастика ғылымының зерттелу жайы
Ономастика – заттарды жекелеп атайтын жалқы есімді зерттейтін тіл
білімі саласы. Онамастика термині сонымен бірге жалқы есім жиынтығын –
қазіргі ғылымда онимия ретінде белгілі онимдерді (гр. unoma, unuma есім,
атау) атау үшін қолданады. Жеке ел, аймақ немесе мәтіндегі жалқы
есімдердің тізбегі ономастикон (лексикон сөзіне сай) деп аталады. 20-шы
ғ. 60-шы жылдарындағы жеке ономастикалық енбектерде ономастика термині
онтропонимика, яғни аданың есімдер жиынтығы мағынасында қолданылған.
Қазақ тіл білімінің саласы болып табылатын ономастика соңғы жылдары
қауырт зерттеліп, жеке-жеке монографиялық еңбектер, жүздеген ғылыми
мақалалар мен ономастикалық сөздіктер жарық көрді. Қазақстан Республикасы
Ғылым академиясының Тіл білімі институтының ономастика бөлімінде істейтін
қызметкерлердің біразы ономастика саласы бойынша біраз кандидаттық және
докторлық диссертациялар қорғалып жатыр. Қазір де бұл салада еңбек етіп,
ізденіп жүргендер де аз емес.
Ономастика бөлімі республикамыздың кең-байтақ ұлан-ғайыр жеріндегі жер-
су аттарын мұқият жинап, ономастикалық бай картотека қорын жасауға да
кірісіп кетті. 1980 жылдары ұйымдастырылған экспедиция нәтижесінде Орталық
Қазақстанның Жезқазған, Қарағанды, Көкшетау, Павлодар, Ақмола, Торғай
облыстарынан қыруар материалдар жиналды. Бөлімнің он бірінші бесжылдық
жоспары бойынша Орталық Қазақстан топонимдері жұмысы да жазылды.
Ономастика тек қана лингвистикалық тұрғыдан ғана емес, тарих,
этнография, география сияқты ғылымның басқа салаларымен де тығыз бірлікте
зерттеледі. Сондықтан да оның ғылыми өресі кең. Оның қоғамдық мәні мен
қызметі зор. Осы себептен де бұл күнгі ономастиканы зерттеу халықаралық
мәнге ие болып отыр.
Әрбір халықтың болмысы мен дүние танымы, этникалық мәдениеті мен рухани
өмірі қай кезде, қандай жағдайда болмасын, белгілі бір географиялық
кеңістікте көрініс табады, нақтылы тарихи дәуірлердің жемісі болып
саналады. Ал халықтың барлық өмір-тіршілігі, ғасырлар бойы қалыптасқан
мәдени, рухани байлығы болса, ең алдымен сол халықтың ана тілінен өз
өрнегін табады да ол асыл қазына болып қалыптасып, атадан балаға, ұрпақтан
ұрпаққа ауысып отырады. Бұл тіл атаулының бәріне тән объективті заңдылық,
ортақ қасиет.
Кез келген, жеке алғанда ономастиканың зерттейтін нысаны болу керек.
Пәндік модельдің ғылым ретіндегі жалпы парадигмасына ғылымның
субъектілері мен танымдық болмыста әрекеттесетін нысан, құбылыс, шындық
болмыстың үрдісі жатады.
Осы ережеге сай, тілдің жалпы өзіндік лексикалық қорын құрайтын өзге
тілдерден енген және төл тілдің барлық разрядтарындағы жалқы есім
ономастикасының нысаны болып табылады. Жалқы есім қатарына объектілерден
бір объектіні жекелеп атау қызметін атқаратын барлық сөздер, тіркестер мен
сөйлемдер енеді. Жалқы есімсіз бірде-бір тіл болмайтындықтан, олар
ономастикалық универсалий болып табылады. Атау үрдісінде ақиқат және қияли
болмыстың нышандарын жекелеу мен оларды қатыстыруына байланысты болатын
көлемі бар жалқы есімдер жиынтығы әр халықта өзіндік ерекшеліктерге ие.
Аталушы объектіге қарай жалқы есім бірнеше түрлерге бөлінеді, ал олар
өз ішінде текті-түрлік қатынаста бірнеше класстарға бөлініп кетеді.
Мәселен, антропоним адамды немесе бірнеше адамдарды атайтын есімдер
жиынтығынан, соның ішінде жеке есім, әкесінің аты, тегі, лақап аты жасырын
аты, андроним (әйелін күйеуінің аты, лақап аты немесе фамилиясымен атау),
гинеконим (еркекті кейін фамилиясы болып қалған шешесінің не әйелінің
атымен немесе лақап атымен атау), патроним (әкесінің не әкесінің тегіндегі
атпен немесе лақап атпен атау) онимдердің бір түрі.
Текті-түрлік гиперо-гипонимдік қатынасты жер кеңістігінің атаулары –
топонимдерді нақты жүйе түрінде төмендегідей көрсетуге болады [7]. (қара.
Кесте – 1).
Жалпы мағынада алғанда ғылым нысаны болып субъекттің зерттеу нысаны,
әрекеттесу үрдісі, құбылысы, нәтижесі, байланысы, табиғи мен жасандының
қатынасы болып табылады.
Жасанды және табиғи жалқы есімдерді жасауда қолданылатын тілдік
құралдар жүйесі, олардың құрылымы, семантикалық және сөз жасамдық
модельдері, жалқы есімдерді өзара қатыстылығы, септелі ерекшеліктері, жалқы
есмідердің синтаксисі, атқаратын қызметі тағы да басқа ономастиканың нысаны
болып табылады.
Өзіндік нысаны, зерттеу объектісі бар басқа ғылымдар сияқты ономастика
да өз мақсатын көздейді. Ономастикалық зерттеудің мақсаты – лексиканың
басқа салаларымен салыстырғандағы жалқы есім ерекшеліктеріне ықпал етуші
өзіндік ономастикалық белгілерін анықтау, онымдердің әр түрлә топтарын
зерттеу, ономастикалық атаулар мен жалқы есім қызмет ерекшеліктерін алып
талдау.
Кесте – 1
т оОроним (жер үсті қабатындағы
п онысандар атауы)
н и
м
Спелеоним (жер асты қабатының
нысандарының атауы)
Хороним (аймақ атауы)
Агроним (жер бөлімшелерінің атауы)
Гидроним (су нысандарының атауы) Потамоним (өзен атауы)
лимноним (көл, көлшік атауы)
гелоним (саз, батпақ атауы)
океаноним (мұқит не оның
бөліктерінің атауы)
пелагоним (теңіз не оның
бөліктерінің атауы)
пегоним (бұлақ атауы)
Экклезеоним (ғибадатхана, шіркеу
атауы)
Ойконим (елді мекен атауы) астионим (қала атауы)
урбаноним (қала атауы)
комоним (ауыл атауы)
Дромоним (кез келген байланыс
жолдары атауы)
Некроним (жерлеу орындарының
атауы)
Дримоним (орман, алқап, тоғай
атауы)
Бұдан басқа ономастика мақсатына тілден тыс жатқан факторлардың онимдер
қалыптасуына ықпалын анықтау, жалқы есімдердің шығу тегін ашу, жалқы есім
кодтау және нөмірлеу, жалқы есімдер сөздігін жасау т.б.
Нақты мақсаттан ономастикалық зерттеудің міндеттері шығады:
- зерттеуге қажетті (онимдердің бөліну критерийлеріне сәйкес) жалқы
есімдер жиынтығын бөлу және анықтау;
- мүмкіндігінше қажетті материалдарды толығымен жинау;
- жалқы есімдерді этимологиялық тұрғыдан талдау;
- жалқы есімдердің әр түріне тән құрамдық және сөз жасамдық
ерекшеліктерін анықтау;
- жалқы есімдердің семантикасын анықтау;
- ономастикалық атлас және карта жасау;
- әр түрлі арнайы ономастикалық сөздіктер жасау;
- арнайы ономастикалық шығу көздерін зерттеу.
Арнай ономастикалық шығу көздеріне географиялық карталар мен атластар,
жеке жазылған естеліктер, публицистика, бұқаралық ақпарат құралдары,
георгафиялық және тарихи очерктер, жазба ескерткіштері, мұрағат құжаттары,
анықтамалық көрсеткіштері, телефондық және адрестік кітаптар, тіркеу
кітаптары, актілік құжаттар т.б. жалқы есімдер туралы пайдалы ақпарат
беретіндердің барлығы жатады. Зерттеудің жеке шығу көзі ретінде әр түрлі
ономастикалық сөздер (топонимдік, антропонимдік, зоонимдік, терминологиялық
т.б.) қызмет атқарады.
Жалқы есім – тілдік бірлік (жер-су, әртүрлі зат (құбылыс) атауы,жан-
жануар аты, адамның аты-жөні,ныспы, лақап ат т.б),тіл білімінің ерекше
саласы.
Жалқы есім-тіл мен білімінің ара-қатынасынан туындаған атау, тұжырым
сөз. Оны ғалымдар адам білімінің санада жалқы есім түрінде пәнденуі деп
түсінеді [8, 31],
Ежелгі дәуірден жалқы есімдердің ерекше орны мен олардың мәніне назар
аудпрылған көне дәуір ойшылдары жалпы есімдер мен жалқы есімдерді бөліп
қарастырып, атаулардың ақиқаттығымен қажеттігі, зат пен атаудың тығыз
байланысы, атаулардың мағынысы, атаулардың жеке тұлғалығы т.б жөнінде
ережелер жасады. Бірақ атаулар әр разрядтарға бөлініп алынбаған. Жалқы есім
мен жалпы есімге нақты бөлінбеген, олар біртұтас категория ретінде
зерттелген,яғни жалқы есімдерді қарастырған көне дәуір ойшылдарынан
Хрисипп, Дионисий Фракийский, Апполоний Дискон, Диамед, Донат, Консентий,
Демокрит, Платон, Аммоний Диодор Крон, Секст Эмперик тағыда басқаларды
атауға болады [9].
Олардың ой тұжырымдары, өткен дәуірлерде өмір сүрген ойшылдар,
философтар және лингвистер ізденістерінің негізіне сүйенген. Алайда,
олардың ізденістері бойынша, жалқы есімдер жүйе ретінде емес, жеке сөздер
ретінде қарастырылған. Кейбір ғалымдар өздігінше талпынып, біраз жалқы
есімдерді сөздіктерге енгізген.
Ономастиканың қазіргі теориялық жағдайы ХIII-ХVIII ғғ ғалымдардың
атаулар жөніндегі философияның ой толғамдарына негізделеді. (Фома
Аквинский, Томас Гоббс, Дж. Локк, Г. Лейбниц т.б.) Кейінірек ХIХ ғасыр мен
ХХ ғасырдың басында Еуропада жалқы есімдер туралы, жеке тұлғаларға тағылған
белгі, таңба ретінде ерекшелігін зерттеу дамыған, лексиканың басқа
қабаттарымен салыстырмалы түрде жалқы есімдердің ерекшеліктері анықталған,
жеке алғанда терминдер мен жалқы есімдердің мағынасы мен мазмұны қаралған.
(Дж. Стюарт Милл, Х. Джозеф, Б. Рассел, Л. Сьюсан Стеббинг, А. Нурен, М.
Бриаль т.б.) [10].
Ономастика ғылым ретінде тек ХХ ғасырдың 30-шы жылдары ғана таныла
бастады. 1930-шы жылы Альберт Дозаның нұсқауы бойынша, әр елде жыл сайын 2
рет өтетін I Халықаралық ономастикалық конгресс Францияда шақырылды. 1949
жылы Бельгияда 1950-ші жылдан ономастика бойынша библиография жасайтын
Онома журналын шығарушы ЮНЕСКО щеңберіндегі халықаралық ономастикалық
комитет құрылды.
Ғылыми пән ретінде құрылғанға дейін ономастика үш кезеңнен өтті:
1. Ғылымға дейінгі (ХIХ ғ. дейін);
2. Ономастиканың ғылым ретінде қалыптасуындағы алдынғы кезең (ХIХ -ХХ
ғғ басы);
3. Ғылыми кезең (20ғасырдың 30-шы жылдарынан қазірге дейін) [11, 17].
Тілдің күрделі жеке жүйесі ретінде ономастикалық лексика кеңестік
дәуірдегі ғылымда 50-60жж қарастырыла бастады. (А.А. Камалов,
А.К. Матвеев, Е.В. Корпенко, К.Конкабаев, Э.Б. Магазаник, В.А.
Никонов, А.В. Суперанская, В.Э. Сталтмане, В.Н. Топоров, О.Н.
Трубачев, Н.И. Толстой т.б). Орыс (славян) ономастикасы В.Н. Татищев, Д.И.
Иловайский, А.Х. Востоков, А.А. Шахматов, П.Л.
Маштаков, Н.П. Барсов, М. Морошкин, Н.И. Надеждин т.б. бастаған өзінің
қалыптасу жолын өтті [12].
Бірнеше арнаулы зерттеулердің пайда болуы 1963-ші жылы ономастикалық
енбектерді жеке том ретінде библиографиялық көрсеткіш – Ономастика.
Указатель литературы, изданный в СССР. М.: АН СССР, Институт научной
информации по общим наукам. 1963 (1918-1962), 1978 (1971-1975), 1984 (1976-
1980) шығарылуына себеп болды.
Осы жылдары түркі ономастикасы да дами бастады. Түркі жалқы есімдері
туралы алғашқы мәліметті белгілі орыс ғалымдары В.В. Радлов,
П. Мелиоранский, В.В. Бартольд, Г.Е. Грум-Грижимайло, Г.А.
Левшин, Н.А. Аристов, С.М. Тянь-Шанский, Г.Н. Потанин, П.
Паллас, А.Н. Харузин т.б. түркі жерлерін зерттеумен байланысты ғылыми
қызығушылық тудыратын еңбектерінен табуға болады [13; 14; 15].
Түркі жалқы есімдерін зерттеуде В.А. Баскаков, Б.Я. Владимирцов,
С.Г. Кляшторный, А.Н. Кононов, Е.Д. Поливанов, А.М. Щербак, т.б.
ғалым-тюркологтар үлкен үлес қосты.
Түркі ономастикасын зерттеуде үлкен рөлді ең бірінші болып ғылымда
белгілі тюрколог-лингвист, этнограф, тарихшы, фольклоршы Махмұд Қашғаридың
Диуани лұғат ит-түрк (Түркі тілдерінің сөздігі) еңбегін негізге алуға
болады.
Осынау ХХI ғ. түркі мәдениетінің жазба ескерткіші түркілердің ХХI ғ.
топонимдер, антропонимдер, этнонимдері бойынша ерекше маңызды ақпарат
береді. Оның еңбегін құнды дерек көзі ретінде көптеген ғалым лингвистер,
ориенталистер, шығыстанушылар, этнографтар, ономастиканың мамандары
пайдаланып отыр.
М. Қашғаридың еңбегінде түркі тілдес руларға қарасты аймақтағы көптеген
географиялық нысандар атаулары, көне түркі байларының, құлдарының есімдері,
түркі руларының атаулары келтірілген. Диуани лұғат ит-түркте автордың
түркі жерлері мен әлемнің басқа аудандары толығымен көрсетілген әлем
картасы үлкен қызығушылық тудырады [16; 17].
Қазақ ономастикасы өз кезегінде әлемдік еңбектерге, соның ішінде орыс,
түркі ономастикасының еңбектеріне сүйене отырып, Ғ.Қ. Қоңшақпаев,
Е. Қойшыбаев, Т. Жанұзақов, А. Әбдірахманов, Ә.Т. Қайдаров, В.Н.
Попова, О.А. Сұлтаньяев, жүйелі зерттеулерінің арқасында дамыды.
Ономастикалық материялдарды апеллятив лексикасымен бірге қолданып, қазақ
тілін айқындау ХХ ғ 30-50-жылдары белгілі қазақ лингвистері А.
Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Ж. Досқараев, С.А. Аманжолов, А. Ысқақов, Г.Ғ.
Мұсабаев т.б. еңбектерінде жасалған; олар жеке топонимдер мен
антропонимдерге этимологиялық этюдтер жазды.
Лингвист-ғалым Т. Жанұзақов ономастика ғылымында жаңалықтар енгізген
тұлға. Қазақ ономастикасында тұңғыш рет салыстырмалы-тарихи әдіс негізінде
жалқы есімдердің әр түрін, соның ішінде антропоним, топоним, этноним,
космонимдерді кешенді түрде талдады.Оның жетекшілігімен топонимдік
сөздіктер шығарылды. Қазақ есімдерінің тарихы. (лингвистикалық және
тарихи этнографиялық талдау) (1971), Очерк казахской ономастики (1982),
Этюды о казхских этнонимах т.б. еңбектері сыналып, жоғары бағаланған және
ізденушілердің негізгі теориялық арқа сүйер оқулығы.
Сөзде фонетикалық өзгерістерді анықтау, қазақ тілінің тарихын және
оның диалектілік ерекшеліктерін зерттеу, қазақ қоғамын, рулық құрамының
иерархиялық құрылуына тарихи сәйкес ру-тектік атаулардың шығу тегін, этимон
және сөз мағынасын анықтау мақсатында этималогиялық принципті қолдау жеке
ономастикалық фактілерге сүйеніп жүргізілді.
Ең алғашқы кандидаттық диссертация түрінде Қазақ халықтық
географиялық терминдер тақырыбына топонимикалық зерттеуді мамандығы
бойынша географ Ғ.Қ. Қоңқашпаев жасады (1949ж). Ғалым Қазақстан
топонимдерінің әр түрлі шығу тегіне және олардың құрамындағы географиялық
терминдерге терең талдау жүргізді. Ол ең алғашқы Қазақ географиялық
атаулар сөздігі атты топонимикалық еңбекті жарыққа шығарды (1963 ж.).
1981 жылы Қазақстан Ғылым академиясының А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл
білімі институтында Т. Жанұзақовтың ізденуімен ономастика бөлімі ашылып,
қазіргі кезге дейін табысты қызмет атқарып келеді. Ашылған кезеңінен бастап
бөлім қызметкерлері Қазақстанның әр түрлі аймағындағы географиялық атаулар
негізін құрайтын өте бай ономастикалық бірліктер картотекасын жасады.
Аталмыш картотека қоры бойынша сөздіктер сериясы шығарылды.
Тіл білімі институтының жүргізген есебіне қарағанда, 1949 жылдан 2004
жылдар аралығында Қазақстанда 40-тан аса докторлық және кандидаттық
диссертациялар қорғалды (Т. Жанұзақов, А. Әбдірахманов, Е. Қойшыбаев,
В.Н. Попова, Е.А. Керімбаев, В.У. Махрипов, Б. Бектасова, М. Қожанов,
Т.В. Линко, Г.Б. Мадиева, Қ.Қ. Рысбергенова, Г. Сағидолда, Б.
Тілеубердиев, Ж. Жартыбаев, С.Қ. Иманбердиева, К. Головина, А. Әлімхан және
т.б. ).
Негізінен Қазақстан ономастарының зерттеулері антропонимдер мен
топонимдерге, сонымен бірге этнонимдер, космонимдер, зоонимдерге
бағытталған. Қазақ жалқы есімдерінің терминологиялық (қазақ халықтық
географиялық терминология), лексика-семантикалық, сөзжасамдық,
стратиграфиялық аспектілірі толығырақ зерттелген. Бұл тенденция шетел
ономастикасына да тән. Кезінде А.А Белецский атап көрсеткен: Ономастикалық
әдебиет зерттелу материалды екі үлкен класқа бөлу тенденциясы
қалыптасқан:географиялық атаулар немесе топонимдер класы және жеке есімдер
(негізінен адам есімдері) немесе антропонимдер класы көрсетілген екі
кластың әр түрлі кластық топтары [18, 20].
Соңғы кездерде қазақ ономастикасының зерттеу нысаны ретінде
ономастиканың өз ерекшеліктері, өз құрылымдық типтері, модельдері, атау
беру принциптері бар және нақты жүйелік тән шектеулі разрядтары(әр жанрдағы
көркем мәтіндегі жалқы есім, мерзімдік баспа атаулары, өндіріс орындарының
атаулары т.б.) болып табылады.
Жазылған еңбектерде Ономастикалық кеңістікте шектік орын алған
разрядтар (эргонимдер, порейонимдер, фалеронимдер, тауар белгілері т.б.)
әлсіз құрылымды және жүйелігі жағынан әлсіз болып ерекшеленеді деген ой
қалыптасқан. Бірақ бұл анықтама нақтылауды талап етеді, өйткені әр түрлі
аймақтық және тілдік социумға қатысты көптеген материлдарды зерттеу қажет.
Қазірдің өзінде ономастиканың шектік кеңістігіндегі разрядтарға нақты
құрылым заңдылықтары, жедел түрдегі онимдер жасау, өзіндік жүйелі-құрамдық
құрылым тән екндігі жайында айтуға болады. Тілден тыс факторлардың
ықпалымен шектік онимдер (өзегі болып табылатын антропонимдермен
салыстырғанда) өте динамикалы, яғни жылжымылы, өзгермелі (тұрақты емес және
өзгеріске бейім).
Қазақ топонимикасында топонимдердін лексика-семантикалык, клас-
сификациясы жіті талланған.
Өлкелік топонимия бойынша диссертаииялык. жүмыстардың автор-лары
Паалодар облысының гидронимдерін зерттеген В.Н. Попова, Көкшетау облысының
топонимдерін зертгеген О.А. Султаняев гидронимдер мен топонимдердің мынадай
лексика-семантикалық типтерін ажыратады. В.Н. Попова
Павлодар облысындағы көл аттарын мынадай лексика-семантикалык. белгілеріне
карай топтастырады:
1. кісі, тайпа аггарымен байланысты;
2. көшпелі малшыға белгі ретінде к.ызмет ететін айрыкша ерекшелігі бар
жер атаулары;
3. өсімдіктер мен андар әлемінің ерекшелігін көрсететін;
4. әртұрлі белгілері бойынша: образдық, сипаттамалық өзге заттармен
салыстыру немесе сіңісу белгісіне, сондай-ак. географиялық объектілердің
санын, сапасын, күрамын, заттын сыртісы белгілерін көрсе-туіне карай
көлдердің біріктіруші атаулары, діни түсініктер мен туыстық қатынастарға
байланысты көлдердің атаулары да осы топқа қосылады.
О.А. Султаняев лексика-семантикалык. денгейде географиялык. атау-
лардың үлкен екі класын ажыратады:
1) табиғи-географиялык. объектілердің ерекшеліктерін көрсететін
атаулар;
2) тарихи-коғамдық қатынастар мен түрмыстық лексикаға қатысты атаулар.
Ғасырымыздың 60-шы жылдарында-ак. В.Н. Попова, О.А. Султаняев
енбектерінде топонимдердің (гидронимдердің) лексика-семантикалык, типтерге
тәптіштеліп, бүге-шігесіне дейін талдап регламентациялауы қазак
ономастикасында топоминдерді лексика-семантикалык. топтарға бөлудін сүлбесі
мен әдістерінің негізгі принциптері жасалғандығын көрсетеді. Газет
текстеріндегі және географиялык. атауларды лексико-семантикалык тип-терге
бөлгенде біз к,азактопонимикасындағы (ономастикасындағы) қабыл-данып,
колданылып жүрген топонимдер классификациясына сүйенеміз.
Материял, мақсат және міндеттеріне байланысты ономастика жалпы және
жеке ономастика деп бөлінеді.
Жалпы (теориялық) ономастика тілге қатысынсыз онимдер жүйесінің дамуы
мен қызметінің жалпы заңдылықтарын зерттейді,сонымен қатар ономастикалық
(онимдік) әмбебабтылықты – әр тарихи кезеңдегі, территориядағы тілдегі
онимдер жүйесінде кездесетін жекелеген объектілерге атау беру принциптерін,
ономастикалық жүйенің көптеген жалқы есімдердің даму бірлігін көрсететін
заңдылықтарды, сондай-ақ жалқы есімдерге тән, басқа лексикалық
категориялардан жекелейтін ерекше белгілерін анықтайды, көптеген
негіздеріне сүйеніп, жалқы есімдерді топтастыру принципин нақтылайды.
Теориялық ономастика міндетіне ономастиканың ұғымдық-категориялық
аппаратын құру, жалқы есімдердің денотатпен байланысын анықтау, жалқы
есімдердің мағынасы мен ақпараттық мәнін ашу мәселелері, онимдік жүйедегі
синтагматикалы-парадигмалық қатынасын және жалқы есімдердің атқаратын
қызметін анықтау кіреді. Жалпы ономастика өз кезегінде жеке ономастика
деректеріне сүйенеді.
Жеке ономастика бір тілге (тілдер тобына) қатыстылық тұрғысынан жалқы
есімдерді (немесе онимдер жүйесін) немесе белгілі территорияға, аймаққа
қатысты бір разрядтың жалқы есімдерді жинастырып талдайды. Жеке
ономастиканың міндеті нақты жалқы есімдердің ішкі болмысы мен атқаратын
қызметін нақты тіл заңдылықтарын (мыс., қазақ ономастикасы, түркі
ономастикасы, орыс ономастикасы, славян ономастикасы, қазақ топонимдері,
нанай антропонимдері, жапон космонимдері, т.б.), белгілі бір территориядағы
ономастиканың дамуын (мыс., Уфа жеке есімдерінің дамуы, Солтүстік Черномор
топонимиясы, Шығыс Қазақстан гидронимдері, Таулы Алтайдың түркі топонимиясы
т.б.) ескере отырып, анықтау.
Зерттеу нысаны мен нысанасына байланысты жеке ономастикада келесі
бөлімдерді (бағыттарды) көрсетуге болады:
- ареалды ономастика кез келген халықтың географиялық орналасуының,
ареалдардың диалектілік бөлінуінің қатысынсыз ономастикалық құбылыстың
таралу ареалы немесе облысын айқындайды, дегенімен дмалектілік
деректерге сүйеніп өткен кезеңдердің тілдік жағдайын бақылауға
мүмкіндік береді.Ономастикалық ареалдарды айқындау субсстраттарды
анықтағанда, халықтардың орналасу мәселесін шешкенде құнды көмек
береді;
- регионалды (аймақтық) ономастика белгілі бір террториядағы жалқы
есімдерді зерттеумен, жергілікті ономастикалық жүйемен: топонимия,
антропонимия, зоонимия, астронимия т.б. байланысты. Регионалды
ономастиканың мақсаты – белгілі бір территориядағы атаулар ерекшелігін
және басқа көрші немесе алыс жатқан территориядағы атаулармен
байланысын, ұқсастығын немесе ерекшклігін анықтау. Регионалды
ономастика диалектология, жергілікті халықтың этнографиясы, өлкетану
деректерін қолданады;
- әлеуметтік ономастика жалқы есімдердің қоғаммен байланысын, оның тарихи
дамуын, әлеуметтік өзгерістерін, жалқы есімдердің дамуына әлеуметтік,
заңгерлік, тарихи заңдылықтардың ықпалын, сонымен қатар атауға сәннің,
қоғамның идеологиялық және мәденитанымдық бағыттардың ықпалын
анықтайды, яғни әр әлеуметтік өзгерістердегі қазіргі және тарихи
ономастиканы анықтау, жалқы есімдер мен, әр түрлі этнолингвистикалық
факторлардың өзара тәуелсіздігін сипаттау;жалқы есімдердің әр
разрядтарын зерттеу әр деңгейде жүргізілгендіктен бұл аспект әлі
өңделуде: атау иесінің жынысына қарай (гендерлік зерттеу), жас мөлшері,
тілдің әлеуметтік жекеленуі (онимдік кәсіби, аймақтық, жастар жаргоны,
қала жаргоны т.б.) жалқы есімдерді анықтауға алғашқы қадамдар жасалуда.
Әлеуметтік ономастика тілдік жағдай, тілдік қатынас, бір тілдің екінші
тілге әсер етуі (орыс тілдің әсерінен –к(а), мыс., Гулька немесе –ик,
мыс., Нурик, Чопик қазақ бейресми кісі аттарында орыс аффикстері
қолданылып жүр), сәнге бейімделуі, әдемі, жағымды, үйреніп кеткен
есімдерді қолдану (мыс., туған кезде тағылған есімдер отбасы ішінде
еркелету мақсатымен қолданылып, соңынан ресми есім болып бекітілген:
Нұрбүбі – Бүбіш, Айымгүл – Айжан) жағдайларын анықтайды;
- поэтикалық ономастика (ономатопоэтика) көркем әдеби мәтіндегі белгілі
бір автордың немесе бірнеше авторлар шығармасы, бір немесе бірнеше
бағыт (символикалық, романтикалық, сатиралық т.б.) бір немесе бірнеше
жанр (поэзия, проза, эпикалық шығарма, тарихи шығарма, халық ауыз
әдебиеті т.б.) денгейінде жалқы есімдердің ерекшелігін зерттейді.
Поэтикалық ономастиканың мақсаты көркем мәтінде поэтонимдердің, әдеби
жалқы есімдердің қолданыс ерекшелігі мен заңдылықтарын, оларды жасау және
шығарма жанрына қарай таңдау принциптерін, мәтінді лингвистикалық
интерпритация жасауда поэтонимдердің мүмкіндіктерін, поэтонимдердің
қызметін (мәтін жасаушы, ерекшелігін көрсетуші, стилистикалық,
идеологиялық, экспрессивтік т.б.) анықтау.
Поэтикалық ономастика әдебиеттанумен тығыз байланысты, оның ұғымдарын,
терминдерін, әдістерін жалқы есімдерді толық және жан-жақты талдау,
әдебиеттанудағы ерекшелігін анықтау үшін қолданады. Сонымен қатар көркем
шығармалардағы жалқы есімдердің жүйелі түрде зерттеу нақты автордың ойы
мен эстетикалық белгілерін, оның және таңдаған жанрының көзқарасын ашуға
мүмкіндік береді;
- қолданбалы ономастика нақты тілдер мен тілдік үрдістер негізінде жалқы
есімдердің ерекшеліктерін ескере отырып, формасы, транскрипциясы,
орфография, орфоэпия нормаларын және септелуін нақтылайды, онидік
нормативті модельдерін, сонымен қатар жалқы есімдерден белгілі бір
мекен тұрғындарының атауы сияқты, онимдік сын есімдер, фамилиясы мен
әкесінің атының қалыптасу модельдерін анықтайды.
Ономастикалық лексикография қолданбалы ономастиканың маңызды
бағытьтарының бірі болып табылады, оның мақсаты – әр түрлі ономастикалық
сөздіктер түзу.
Қолданбалы ономастика шет тілдік жалқы есімдердің графика, орфография
және аудару (транслитерация және транскрипция) нормаларын қабылдаушы, тіл
арқылы тағайындайды, сонымен қатар кісі есімдер, әкесінің аты және
фамилиясы, ескі және жаңа георгафиялық атаулардың арнайы анықтағыштарды
жасау арқылы кез келген объектке атау беруде көмек береді, атау өзгерту
мәселесімен айналысады.
Ономастикалық бірліктерді зерттеу қазіргі кезде дәстүрге айналған әр
түрлі аспектілерде іске асады [19; 20]:
- географиялық аспект – жалқы есімдер географиялық фактордың (қоршаған
ортаның, яғни табиғат және климат жағдайларының) ықпалын анықтау; жалқы
есім жасауда қатысатын жергілікті, диалектік лексемаларды, фонемаларды,
морфемаларды анықтау; қайталанатын элементтердің (қосымша форманттар),
типтердің, модельдердің кей кезде үлкен территорияда таралу ареалын
анықтау; атаулардың көші-қонын анықтау – жалқы есімдердің топтарының
территориялық ауысуы, соның ішінде ішкі миграция (бір ел ішінде) немесе
сыртқы миграция (бір елден екінші елге) ескеріледі;
- тарихи аспект – жалқы есімнің қалыптасуы мен атқаратын қызметінің және
нақты тарихи кезеңмен байланысын зерттеу (тарихи-мәдени дамыған
қоғамның жалқы есімнің ықпалы; тіл тарихымен байланыста жалқы есімнің
дамуы);
- лингводеректану аспекті – әр жанрдағы және әр дәуірдегі жазба және
басылып шыққан ескерткіштерді зерттеу. Оларды талдау барысында жалқы
есімдердің қалыптасу тарихын анықтауға, әлемнің архаикалық моделін
жасауға, сонымен қатар көне әлемнің этнографиялық, географиялық, мәдени-
тарихи аясын қалыптастыруға мүмкіндік беретін көптеген үлгідегі
сақталған көне жалқы есімдердің құнды материал екендігі анықталады;
- лигвомәдениеттану аспекті – жалпы мәдени нормада, оқиғалық нормада және
коммуникативтік өзін-өзі ұстаудағы жекелеу нормада жалқы есімдердің
қолдану шарттылығын анықтау; жалқы есімдер көрініс тапқан мәдениетті
халықтың тарихи жады ретінде анықтау: белгілі халықтың мифологиялық
көзқарасы, жеке ақпаратқа ие жалқы есімдер ұлттық-мәдени семантикасы,
яғни нақты тарихи тілдік қоғамдастықтың мәдени құндылықтарына
негізделген тұрмыстың ұлттық формаларын көрсететін жалқы есімдер
жүйесін зерттеу;
- лексикографиялық аспект – әр түрлі оним разрядтарына лексикографиялық
инвентаризация жасау және әр аспектте, яғни тарихи-этимологиялық,
тарихи, этимологиялық, анықтамалық-ақпараттық зерттеу. Таңдаған зерттеу
аспектісіне сәйкес әдістеме қолданылып, соның негізінде белгілі бір
жанрда сөздік жасалады;
- лексикологиялық аспект – белгілі бір тілге қатысты жалқы есімдерді
жинақтау, оларды сол тілдің лексикалық жүйесінде талдау, жалқы
есімдердің апеллятив ликсикамен қатынасын анықтау, жалқы есімдердің
генетикалық тұрғыдан талдау (атаудың шығу тегі, фонологиясы мен
морфологиясы, атаудың құрылымы, жұмсалымы, кірме атаулардың пайда болуы
т.б.);
- логикалық аспект – жалқы есімнің ұғыммен және аталатын объектпен
қатынасын анықтау; атау беру мәселесін шешу; жалқы есімнің көлемін,
мазмұнын анықтау; жалқы есімнің жекелеуші және әмбебап белгілерін ашып
көрсету; жалқы есімді апеллятивпен салыстырып, ерекшеліктерін анықтау
т.б.;
- ономасиялогиялық аспект – атау берудің типтік (жиі қолданылатын) жеке
раритетті (сирек қолданылатын) модельдерін анықтай отырып,
ономастикалық атау берудің табиғи және жасанды әдістерін нақтылау
арқылы ономастикалық кеңістіктегі өзекті (антропонимия, топонимия,
зоонимия) және перифериялық (комонимия, эргонимия, гемеронимия т.б.)
шектеріндегі атау беру принциптері мен тәсілдерін анықтау;
- психологиялық аспект – жалқы есімдердің жасау, қалыптасу, қабылдау
үрдістерін жеке адамға байланысты, оның психологиясын, сонымен қатар
тұтас ұжым психологиясын ескере отырып зерттеу; жалқы есімнің адамға
ықпалын анықта, өйткені атау әр түрлі көңіл-күйге келтіруі мүмкін:
қуаныш, таңдану, күлу, ашулану, жек көру, қайғыру, өкіну т.б.;
окультурация (жалқы есімнің өз мәдениетінің көрініс табуы) және
аккультурация (жалқы есімнің өзге ел мәдениетінің көрініс табуы)
механизмдерін анықтау; жалқы есімнің формасының мағынасын, жалқы
есімнің семантикасын, психологиялық бағыт тұрғысынан жалқы есімнің
мәтінде қолданылуын зерттеу;
- семасиологиялық аспект – денотаттарды жекелеу үшін атау беруде және әр
түрлі онимдер жасауда қолданылатын лексиканың апеллятив тобын анықтау,
нақты бір аймақтың, халықтың атаулар сөздігінің онимдік жүйесінің
екрекшелігін көрсететін, жаңа атау жасауда пайдаланылатын жиі
қолданбалы негізді анықтау;
- семиотикалық аспект – тілдің таңба ретінде жалқы есімнің таңбаланушы
және таңбалаушы табиғатын ашып көрсету, олардың басқа да семиотикалық
жүйелермен, апеллятив лексикамен байланысын зерттеу;
- терминологиялық аспект – ономастиканың метатілін зерттеу және оның
құрамдық бөлігіболып келетін терминдер жүйесі, олардың бір-бірімен
байланысын анықтау; ономастикалық терминологияның жүйелігін;
терминологиялық аппаратының негізін құрайтын элементтерін,
ономастикалық терминдердің иерархиялық байланысын анықтау; жаңа ұғым
және жаңа объектілердің ономастикалық кеңістікте қалыптасуымен
байланысты жаңа терминдер жасау, терминдерді унификациялау және
стандартизациялау себептерін, жолдарын, үрдістерін көрсету;
- этнолингвистикалық аспект – ұлттық көзқарас, ұлттық ерекшелік,
этномәдени, этнопсихологиялық факторларды ескере отырып, жалқы есімді
зерттеу, яғни этностың материялды және рухани дүниесін, оның ұлттық
болмысын ескеру. Этнолингвистикалық зерттеулерде жалқы есімнің
рулармен, диалектілермен, тілдік ұя, мәдени топтармен генетикалық
байланысын анықтауға көбірек көңіл бөлінеді. Бұл тұста ономастикалық
деректер халықтардың ұлттық менталитетінен, тұрмыстық және мәдени
ерекшеліктерінен, олардың шығу тегі мәселелерінен, көші-қонысынан
мәлімет береді.
Зерттеу аспектілерін таңдау жұмыстың нысаны, мақсаты, міндеттерінен
туындайды. Ономастикалық материалдарды зерттеу көп аспекті болуымен
ерекшеленеді. Мәселен, топонимдерді зерттеу географиялық, тарихи,
этнографиялық мәліметтерді қолдану арқылы іске асады, себебі, нақты бір
аймақтың топонимикалық жүйесі толығымен талдау үшін зерттелетін
объектілерді бөліп алып, олардың геоморфологиялық, тарихи өлке, этникалық
құрам, жергілікті этнографиялық ерекшеліктерін ескеру керек.
Қазіргі тіл білімінің жаңа бағыт және салаларының қалыптасуы, этно-
және антропоцентристтік бағыт тұрғысынан лингвистикалық мәселелерді шешу
ономастикалық зерттеулерді этноспен байланыстыра әр түрлі ономастикалық
бірліктерді анықтауға жаңа деңгейге көтерді. Сол себептен жалқы есім жаңа
ономастикалық аспектілер тұрғысынан қарастырылуы мүмкін:
- когнитивтік аспект – оним концепті оның ономастикалық тұлғамен
байланысын, нақышын және тілдік құрылысын қарастыру, ұлттық лингво-
мәдени қоғамдастықтың когнитивтік базасында сақталған прецедентті
атауларды анықтау, яғни жалқы есім арқылы әлемдік болмысты тану,
ономастикалық кеңістіктің ментальды құрылымы, әлемнің тілдік
бейнесінің фрагменттер жүйесін құрайтын ономастикалық жүйені анықтау;
- функционалды аспект – сөйленістегі жалқы есімнің қолданысын анықтау
(коммуникациядамәтінде жалқы есімнің жұмсалуы, ономастикалық узус
мәселесі, ономастикалық норма, жалқы есімнің окказионалды қолданысы);
- мәдениаралық коммуникация (қарым-қатынасы) тұрғысынан – жалқы есімді
басқа ұлтқа үйрету, таныстыру мақсатында сипаттап зерттеу (ел танымдық,
лингвомәдени мүмкіндіктерін анықтау, коммуникативтік жағдайларда жалқы
есім және олардың түрлерін қолдану жағдайларын, ережелерін талдау,
жалқы есімдер туралы лингвистикалық мәліметтерін жеткізу және қолдану
әдістері мен тәсілдерін ойластыру).
Әдіс ғылымның категориялық құрылымының тірек ұғымы анықталып, ғылымның
жалпы пәндік моделінің элементі болып табылады. Оның бағыты мен мақсаты
зерттеу нысанын объективті тану жолын таныстыру, бұл оның табиғатын, яғни
генезисін, құрылымын, мазмұны мен қызметін адекватты түрде айқындайды. Әр
ғылыми пән өз мүмкіндігінше зерттеу нысанын анықтайтын әдіс жасауы,
қалыптасқан әдістерді дамытуы керек, сонымен қатар басқа ғылымдардың
әдістерін өз зерттеуінде пайдалана білуі керек [21, 173-175]
Лингвистикалық ғылым ретінде ономастика тіл білімінің негізі болып
саналатын дескриптивті (сипаттау), типологиялық, салыстырмалы-
салғастырмалы (салғастырмалы, контрастивті, конфронтативті), компаративті
(салыстырмалы-тарихи), ареалды әдістерін қолданады. Ономастикалық
материалдар, онимдер мен онимдік жүйеде кездесетін үрдістері мен
құбылыстарының ерекшелігі қолданбалы әдістердің барлығын қолдануға
себепкер болады.
Дескриптивті (сипаттау) әдіс – зерттеліп отырған аймақ, социум, жазба
ескерткіштерінің т.б. белгілі бір тарихи кезеңдегі есімді рет-ретімен
сипаттау.
Типологиялық әдіс – ұқсас ономастикалық құбылыстарды анықтау және
ономастикалық универсалийлерді объектілерге атау тағудағы жалпы,
универсалды (әмбебап) принциптері мен онимдік жүйенің дамуын дәлелдейтін
әр дәуірдің, аймақтың, тілдің жалқы есім және онимдік жүйесінде байқалатын
заңдылықтарын әр тілде салғастыру, сонымен қатар этнопсихологияның
ұқсастық салдарынан болатын әр тілдегі, әр онимдік жүйедегі жалқы есімнің
құрылымы мен элементтерінің ұқсастықтары мен айырымдық белгілерін
көрсететін оним түрлерін анықтау (22; 23; 24, 1984(.
Компаративтік (салыстырмалы-тарихи) әдіс – бұрынғы ономастикалық
жағдайды талдау, тілде жоғалған немесе белгілі бір себептермен өзгерген
атаулурды, ономастикалық стратиграфияны анықтау (реконструкция), растығын
тексеру (вероятностная роверка), этимологиялық, стратиграфиялық талдау.
Салыстырмалы-салғастырмалы(салыстыр малы, контрастивті, конфронтативті)
әдіс болмысты ату түрлерін, семантикалық модельдерін, сөзжасамдық
құрылымын, атау беру уәждерін анықтау үшін туыс, туыс емес ономастикалық
жүйелерді салғастыру (мысалы, туыс емес қазақ және орыс топонимдерін
салғастыру, туыс қазақ және түрік кісі аттарының құрамын салғастыру).
Анықталғанмерекшеліутері де, құсастықтары да маңызды.
Ареалды әдіс - ономастикалық зерттеу арқылы анықталатын жалқы
есімдердің қайталанушы элементтерін, типтері мен модельдерініңитаралу
аймағын (антропонимдік ареал, мәселен орыс –ов формантты фамилияның таралу
ареалы; топонимдік ареал, мысалы, қазақ тіліндегі құдық, тұма географиялық
терминдердің таралу аймағы, -их жұрнақты орыс гидронимдерінің Қазақстан
аймағында таралу ареалын айқындау.) Белгілі бір ономастикалық құбылыстың
ареалын анықтау барысында ономастикалық картография тәсілі қолданылады.
Ономастикалық зерттеулерде негізгі лингвистикалық әдістерден басқа
жалқы есімді әр түрлі әдістер арқылы талдауда қажетті жиналған
материялдарды тілдік атрибуция жасау (жалқы ксімнің белгілі бір тілге
қатыстылығын анықтайды), кіші түрлерін, яғни жиі кездеспейтін, раритетті
түрлерін анықтау, құрылымдық, форманттық, сөзжасамдық талдау, негіздерін,
атау ваианттарын талдау тәсілдері қолданылады.
Зерттеу түрінің ерекшелігі, мақсаты мен міндеттеріне қарай
ономастикалық зерттеудің әдістемесі әдістер мен тәсілдердің жиынтығынан
тұрады.
1.2 Ономастика – ғылыми бағыт
Ономастика әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, конгнитивтік
лингвистика тұрғысынан зерттелуі тиіс. Өйткені ономастика адам факторынан
тілдік қарым-қатынас (языковая коммуникация), сөйлесім (речь), қатысым
жағдаяттан (коммуникативная ситуация) тыс болмайды.
Шындық өмір (болмыс) тұрғысынан қарағанда, зат деген не, оның аты не?
Затқа ат ұғым пайда болумен байланысты, қатынас үшін беріледі, заттың
өзінің туа біткен аты болмайды, атқа зат мұқтаж емес, адам мұқтаж.
Әдіснамалық тұрғыдан келгенде орыс философы А.Ф. Лосевтің мына сөзі
дұрыс сияқты: Атау еш уақытта заттың мәнін білдіре алмайды. Мән таным,
түйсік, атауға негіз болады әрі олардан асып түседі. Атауға мүмкіндік
беретін – мәннің өзі емес, қуаты. Атау – бейзаттық, қуат, түсінік қуаты.
Атауға байланысты не бәрі он түрлі момент байқалады.
Атау деген – бір нәрсенің аталуы, адамның субъектімен тікелей қатынас
жасау құралы, затты түсіну құралы.
Ономастикалық атау дегеніміздің өзі тұжырым (концепт) денгейінде
жасалады. Тұжырымның адам басында қалыптасуы оның нақты пәнді білу
деңгейіне байланысты.
Тұжырым деген – ұжымдық санаға ұялаған бірыңғай көзқарастар бірлігі. Ол
шындық өмір идеалды әлемді бейнелейді де тіл тұтынушылардың ұлттық жады
астарынан жетекші ой түрінде сақталады.
Ономастика мәселесі тіл пайда болғаннан бастап, адамзат нысанында
болды, бола береді. ХХI ғасырда ерекше мән берілетініне кәміл сенеміз.
Ономастика – жалпыадамдық әмбебап құбылыс.
Атау тұжырымы (құрамы) тіл, тарих, мәдениет, өркениет, ұлттық жадыдан
тұрады.
Атау – алуан түрлі ғылымның жалқы есімге қатысты саласы, ат қою өнері.
Ономастикамен тікелей немесе жанама түрде тарихшы, әлеуметтанушы,
саясаткер, психолог, фольклоршы, когнитолог, көбінесе, тіл маманы
айналысады.
Атау дегенді тілде номинация деп те атайды. Екеуінің ара-жігі
ажыратылмайды. Енді осы номинация дегеннің қызметін атап көрсетелік, яғни
терминнің мән-мағынасын ашыайық.
Номинация терминіне келсек, ол:
Шындықтың тілдік бірліктердің құралу процесі;
Осы процестің нәтижесі (есімдерді білдіретін сөздер, фразеологизмдер,
сөйлемдер);
З.Атау актілері процесімен және нәтижесімен байланысты проблемалардың
жиынтығы.
Негізгі номинация этимологиялық талдау нәтижесінде айқындалады.
Туынды номинация топтар (метафора, метаномия және т.б.) мен аффиксация
және синтаксистік конструкциялар арқылы жүзеге асырылады [2, 243 б.].
Номинация атаулық қызмет атқаратын тілдік бірліктердің жасалу жүйесін
зерттейді. Номинация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
атауларының ерекшеліктері
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Ойын-сауық объектілері атауларының
ерекшеліктері.
Жұмыстың көлемі – 50
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан және қорытынды
бөлімнен тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстандағы ойын-сауық отауларының аталу
себебін, этимологиясын, семантикалық қырын анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының міндеті:
– қазақ тіліндегі атау мағынасында жұмсалатын сөздердің мағынасын,
қызметін анықтау;
– Ойын-сауық атауларының пайда болу себептерін айқындау.
Диплом жұмысының нысаны. Ойын-сауық атаулары.
Диплом жұмысының материалдары мен дереккөздері. Диплом жұмысында Қазақ
тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі,
І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Ойын-сауық
отауларына ат қоюдың, сол арқылы басқа да атаулардың номинациялық амал-
тәсілдерін айқындайды. Ойын-сауық отауларына ат қоюдың қыр-сыры белгілі
болады.
Диплом жұмысының әдістері мен тәсілдері. Диплом жұмысын жазу барысында
материалдарды талдау әдісі, салғастырмалы әдіс, сипаттамалы әдіс
қолданылды.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫ
Онамастика ғылымының зерттелу жайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
Онамастика – ғылыми бағыт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЛА ОНОМАСТИКАСЫ
2.1 Ойын-сауық кешендерінің атаулары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Кинотеатр, театр, парк, стадион, цирк атаулары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.3 Ойынхана атаулары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі кезеңдегі тіл білімі ғылымының
дамуы антропоцентристік бағытта жургізіліп жатқан зерттеулермен
сипатталады. Антропоцентристік парадигма тілді санамен байланысты
қарастырады; тілдік таным процестеріне, тілдік тұлғаға, яғни тілді адам
арқылы анықтауға осы бағыт басты назар аударады.
Этностың ұлттық таным әлемін өз бойына сіңірген қазақ тіліндегі жалқы
есімдерді жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес зерттеу қазақ ономастикасының
алдына соны мақсаттар, міндеттер, маңызды ұғымдар мен тәсілдер қойып,
онамастиканың бұрын – сонды болмаған метатілдік теориялық негіздерін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Әлемді тіл арқылы танудағы жалқы есімдердің орны мен маңызын ескерсек,
онамастикалық тілдік бірліктерінің ментальді-когнитивтік сипаттарын
айқындау қазақ тіл білімінің қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Қазақ онамастикасының алғашқы даму кезеңінде қазақ тілінддегі жалқы
есімдер тілдік тұрғыдан зерттеліп, қазақ онимдерінің этималогиясы, лексика-
семантикалық топтары, мағынасы, топонимикалық жүйелердің регионалдық
ерекшеліктері айқындалды.
Қазақ ономастикасы тарихындағы екінші кезеңде жалқы есімдердің
этнолингвистикалық, лингвомәдени сипаттары,көркем мәтіндердегі қызметі,
кумулятивтік функциялары зерделене бастады. Бүгінгі таңда қарқындап дамып
келе жатқан когнитивтік лингвистика тұрғысынан қазақ онимиясын бағамдай
келсек, жалқы есімдердің тек тілдік сипаттарын қарастыру жеткіліксіз болып
көрінеді. Жалқы есімдердің бойындағы рухани және материялдық мәдениетті
ұлттың танымдық тәжірбиесімен сабақтастыра отырып, ментальды-когнитивтік
түрде таңбаланғанын қарастырумен ерекшеленеді.
Қырғыздың жалқы есімдер сөздігінде жалқы есімге мынадай анықтама
берілген. Бір түрге жататын басқа объектіні ажырататын, жекелейтін сөз,
сөз тіркесі немесе сөйлем [1, 116].
Белгілі ғалым-топонимист Э.М. Мурзаев: Қазіргі әлемде географиялық
атауларсыз елестету мүмкін емес. Почта, телеграф, теміржолдар өз
қызыметтерін тоқтатады. Ұшақтар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме тоқтайтын
жерлерде тұрып қалған болар еді. Ал газеттер жер шарының әр жерінде болып
жатқан оқиғаларды қалай жеткізген болар еді – дейді [2, 16].
Жалқы есімдер адамның барлық тұрмысына қатысты, сондықтан онамастиканың
теориясы мен практикасын білу лингвистер мен әдебиетшілерге, журналистер
мен тарихшыларға, басқа да филолог-мамандарға қажет. Жеткілікті
онамастикалық білім тіл игеруде, мәдени-аралық қатынас пен аударма
техникасын меңгеруге, шығарма мазмұнын ашуда, оны түсіну үшін аса көмегін
тигізеді. Кейінгі жылдарда жалқы есімдерді басқа ғылым салаларын, олардың
табиғатын ашу үшін қолданатын арнайы ғылым онамастикада зерттеле бастады.
Ғылыми жаңалықтардың ашылуына, қалыптасуына орай оларды зерттеудің жаңа
бағыттары мен атаулары да туындайды. Болашақ филолог ретінде тіл
лексикасын зерттеуге қажетті жалқы есімдер туралы білімі жеткіліксіз
екендігі студенттермен жұмыс барысында анықталды [3, 4].
Бүгінгі таңда онамастиканың сан қырлы, бүге-шігісі жазылмаған, әлі
толық зерттеліп-зерделене қоймаған, қыр-сыры ашылмаған мәселелері көп. Атап
айтқанда, жалқы есімдердің мотивациясы, қостілділік жағдайындағы атаулардың
көрінісі, теориялық оқулықтар дайындау т.б. Сондай-ақ
Л. Төрешова: Онамастика мәселесі-саяси идеологиялық жұмыстардың сан
тараулы саласының бір бөлігіне айналып отырған мәселелердің бірі.
Қазіргі кезде объектілерге ат беру мәселесінде қандай көзқарас танытып,
қандай бағыт ұстанып отырмыз? Сұралған есімдердің бәрі лайықтыма, оны
болашақ ұрпақ өкілдері қабылдайма деген сұраулар онамастика мәселесінде
маңызды дейді [4, 107].
Қазақстан Республикасыны өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет болғаннан
кейін жер-су аттары өзгертіліп, кеңес дәуірінде қолданылған атаулар ежелгі
тарихи атауларға ауыстырылып, көптеген мемлекет,қоғам қайраткерлерінің,
тарихи тұлғалардың есімдері түрлі объектілерге беріле бастады. Мұндай
қарқын ауылдан бастап, облыс қала, республика деңгейінде жүріп жатыр (5,
17(.
Қазақстан Республикасы президентінің 1992 жылғы 8 ақпанындағы #616
Агроөнеркәсіп кешенінің мемлекеттік ауылшаруашылық, дайындаушы, ұқсатушы
және қызмет көрсетуші кәсіпорындарының мүлкін жекшелендіру жөніндегі шұғыл
шаралар туралы жарлығының 16-тармағына сәйкес 1993 жылғы 26 қарашада халық
депутаттарының облыстық кеңесі Облыстағы кейбір ауылдық кеңестердің атын
өзгерту және реформаланған ұжымдық шаруашылыққа есім беру туралы қаулы
қабылданған. Осы қаулының негізінде кейін ұжымдық шаруашылықтар,өндірістік
кооперативтер тарап, жеке-жеке бөлінген кезде өз атауларын сақтап,
ауылдардың аты болып қалды.
Кеңес дәуіріндегі 70 жылдардағы бодандық кезең бүкіл еліміздегідей
біздің қасиетті өлкемізде жер-су аттары мен ауыл – аймақ атауларына,
сонымен қатар қала онамастикасына салқынын тигізбей қойған жоқ.
Яғни осы кезеңде тұнып тұрған тарихы бар өлкемізде жаңбырдан кейінгі
саңырау құлақтай болып Кременевка, казанка, Луначарка, Анатольевка,
Моловодное, Кузьмина, Комсомол және т.б. Осы сияқты жүздеген,
мыңдаған елді мекендер мен ауыл-аймақ атаулары қаулап шыға келді. Егеменді
ел болып, тәуелсіз мемлекеттке айналғаннан кейін ғана осы орны толмас
олқылықты түзетуге, мүмкіндік алдық.
Атылған ойларды жинақтай келе, мынадай қорытынды жасаймыз:
- Тарихи атаулардың қаншама ғасырдан бері ел жадында сақталып, ұмытылмай
келе жатқандығын ескеріп, қайта қалпына келтіру, облыс, қала, халқының
байырғы халлықтық және тарихи атауларға құрметпен қарауын және рухани
құндылықтарымызды бағалай білуін қалыптастыру мақсатында белсенді
жұмыстар жүргізуі;
- Тарихи маңыздылығына қарап, бұрынғы атаулардың өзгертілуін болдырмау;
- Белгілі бір нысанға аты берілген қайраткерді, тұлғаны халыққа таныту,
жастарға үлгі ету, келешек ұрпақтың жадында сақтау мақсатында баспасөз
беттерінде насихаттап отыру т.б. [6, 110].
Уақыт өте келе тіл білімінің салаланып, жаңа ғылымдардың пайда болуына
байланысты жалқы есімдер жаңа қырынан танылып, жаңа сырлары ашылып жатыр.
Жаңа есімдер сол ғылымдардың зерттеу объектісі болуы, зерттеу жайы мен
үрдісі, бағыт-бағдары да жұмыс бойында назардан тыс қалмай айтылып өтті.
Жоғарыда айтылған мәселелерді қарастыра отырып, өз тұжырымымызды
шығарып, ойымызды айтттық.
Біздің осы еңбегімезднгі пікірлер: осындай мақсат-мүдделерге өз
үнімізді қосу, осы мәселелердің маңыздылығын тереңдете түсу болып табылады.
Диплом жұмысының нысаны. Ойын-сауық объектілері атауларының
ерекшеліктері.
Диплом жұмысының мақсаты. Жалқы есімдер жайындағы шешілмей жүрген
мәселелерді анықтап, сипаттау оларға қатысты зерттеу жұмыстарына үлес
қосу.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі. Диплом жұмысын жазу барысында
сипаттамалы әдіс, салыстырмалы әдіс, сараптау әдісі, эксперименттік
бақылау-талдау әдісі, жаппай іріктеу тәсілі қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері:
- Ойын-сауық объектілер атауларының лексика-семанттикалық, құрылымдық
типтерін шығару.
- Оын-сауық объектілер атауларының уәжін анықтап көрсету.
Диплом жұмысының жаңашылдығы. Жалқы есімдердің,соның ішінде қала
онамастикасының табығатын тереңірек қарап, ғылыми жетістіктер аясында
сипаттау.
Диплом жұмысынан күтілетін нәтиже: Онамастика, оның ішінде қала
онамастикасы қазақ тілі білімінде көп зерттеле қоймаған тақырыптардың бірі.
Бұл еңбекте жалқы есімдер жайындағы бұрын-сонды айтылған пікірлерді
салыстырып, өз тұжырымымызды шығардық. Теориялық және практикалық
мәселелерді талқылап, олардың мәнін ашуға тырысамыз.
1 ҚАЗАҚ ОНОМАСТИКАСЫ
1. Ономастика ғылымының зерттелу жайы
Ономастика – заттарды жекелеп атайтын жалқы есімді зерттейтін тіл
білімі саласы. Онамастика термині сонымен бірге жалқы есім жиынтығын –
қазіргі ғылымда онимия ретінде белгілі онимдерді (гр. unoma, unuma есім,
атау) атау үшін қолданады. Жеке ел, аймақ немесе мәтіндегі жалқы
есімдердің тізбегі ономастикон (лексикон сөзіне сай) деп аталады. 20-шы
ғ. 60-шы жылдарындағы жеке ономастикалық енбектерде ономастика термині
онтропонимика, яғни аданың есімдер жиынтығы мағынасында қолданылған.
Қазақ тіл білімінің саласы болып табылатын ономастика соңғы жылдары
қауырт зерттеліп, жеке-жеке монографиялық еңбектер, жүздеген ғылыми
мақалалар мен ономастикалық сөздіктер жарық көрді. Қазақстан Республикасы
Ғылым академиясының Тіл білімі институтының ономастика бөлімінде істейтін
қызметкерлердің біразы ономастика саласы бойынша біраз кандидаттық және
докторлық диссертациялар қорғалып жатыр. Қазір де бұл салада еңбек етіп,
ізденіп жүргендер де аз емес.
Ономастика бөлімі республикамыздың кең-байтақ ұлан-ғайыр жеріндегі жер-
су аттарын мұқият жинап, ономастикалық бай картотека қорын жасауға да
кірісіп кетті. 1980 жылдары ұйымдастырылған экспедиция нәтижесінде Орталық
Қазақстанның Жезқазған, Қарағанды, Көкшетау, Павлодар, Ақмола, Торғай
облыстарынан қыруар материалдар жиналды. Бөлімнің он бірінші бесжылдық
жоспары бойынша Орталық Қазақстан топонимдері жұмысы да жазылды.
Ономастика тек қана лингвистикалық тұрғыдан ғана емес, тарих,
этнография, география сияқты ғылымның басқа салаларымен де тығыз бірлікте
зерттеледі. Сондықтан да оның ғылыми өресі кең. Оның қоғамдық мәні мен
қызметі зор. Осы себептен де бұл күнгі ономастиканы зерттеу халықаралық
мәнге ие болып отыр.
Әрбір халықтың болмысы мен дүние танымы, этникалық мәдениеті мен рухани
өмірі қай кезде, қандай жағдайда болмасын, белгілі бір географиялық
кеңістікте көрініс табады, нақтылы тарихи дәуірлердің жемісі болып
саналады. Ал халықтың барлық өмір-тіршілігі, ғасырлар бойы қалыптасқан
мәдени, рухани байлығы болса, ең алдымен сол халықтың ана тілінен өз
өрнегін табады да ол асыл қазына болып қалыптасып, атадан балаға, ұрпақтан
ұрпаққа ауысып отырады. Бұл тіл атаулының бәріне тән объективті заңдылық,
ортақ қасиет.
Кез келген, жеке алғанда ономастиканың зерттейтін нысаны болу керек.
Пәндік модельдің ғылым ретіндегі жалпы парадигмасына ғылымның
субъектілері мен танымдық болмыста әрекеттесетін нысан, құбылыс, шындық
болмыстың үрдісі жатады.
Осы ережеге сай, тілдің жалпы өзіндік лексикалық қорын құрайтын өзге
тілдерден енген және төл тілдің барлық разрядтарындағы жалқы есім
ономастикасының нысаны болып табылады. Жалқы есім қатарына объектілерден
бір объектіні жекелеп атау қызметін атқаратын барлық сөздер, тіркестер мен
сөйлемдер енеді. Жалқы есімсіз бірде-бір тіл болмайтындықтан, олар
ономастикалық универсалий болып табылады. Атау үрдісінде ақиқат және қияли
болмыстың нышандарын жекелеу мен оларды қатыстыруына байланысты болатын
көлемі бар жалқы есімдер жиынтығы әр халықта өзіндік ерекшеліктерге ие.
Аталушы объектіге қарай жалқы есім бірнеше түрлерге бөлінеді, ал олар
өз ішінде текті-түрлік қатынаста бірнеше класстарға бөлініп кетеді.
Мәселен, антропоним адамды немесе бірнеше адамдарды атайтын есімдер
жиынтығынан, соның ішінде жеке есім, әкесінің аты, тегі, лақап аты жасырын
аты, андроним (әйелін күйеуінің аты, лақап аты немесе фамилиясымен атау),
гинеконим (еркекті кейін фамилиясы болып қалған шешесінің не әйелінің
атымен немесе лақап атымен атау), патроним (әкесінің не әкесінің тегіндегі
атпен немесе лақап атпен атау) онимдердің бір түрі.
Текті-түрлік гиперо-гипонимдік қатынасты жер кеңістігінің атаулары –
топонимдерді нақты жүйе түрінде төмендегідей көрсетуге болады [7]. (қара.
Кесте – 1).
Жалпы мағынада алғанда ғылым нысаны болып субъекттің зерттеу нысаны,
әрекеттесу үрдісі, құбылысы, нәтижесі, байланысы, табиғи мен жасандының
қатынасы болып табылады.
Жасанды және табиғи жалқы есімдерді жасауда қолданылатын тілдік
құралдар жүйесі, олардың құрылымы, семантикалық және сөз жасамдық
модельдері, жалқы есімдерді өзара қатыстылығы, септелі ерекшеліктері, жалқы
есмідердің синтаксисі, атқаратын қызметі тағы да басқа ономастиканың нысаны
болып табылады.
Өзіндік нысаны, зерттеу объектісі бар басқа ғылымдар сияқты ономастика
да өз мақсатын көздейді. Ономастикалық зерттеудің мақсаты – лексиканың
басқа салаларымен салыстырғандағы жалқы есім ерекшеліктеріне ықпал етуші
өзіндік ономастикалық белгілерін анықтау, онымдердің әр түрлә топтарын
зерттеу, ономастикалық атаулар мен жалқы есім қызмет ерекшеліктерін алып
талдау.
Кесте – 1
т оОроним (жер үсті қабатындағы
п онысандар атауы)
н и
м
Спелеоним (жер асты қабатының
нысандарының атауы)
Хороним (аймақ атауы)
Агроним (жер бөлімшелерінің атауы)
Гидроним (су нысандарының атауы) Потамоним (өзен атауы)
лимноним (көл, көлшік атауы)
гелоним (саз, батпақ атауы)
океаноним (мұқит не оның
бөліктерінің атауы)
пелагоним (теңіз не оның
бөліктерінің атауы)
пегоним (бұлақ атауы)
Экклезеоним (ғибадатхана, шіркеу
атауы)
Ойконим (елді мекен атауы) астионим (қала атауы)
урбаноним (қала атауы)
комоним (ауыл атауы)
Дромоним (кез келген байланыс
жолдары атауы)
Некроним (жерлеу орындарының
атауы)
Дримоним (орман, алқап, тоғай
атауы)
Бұдан басқа ономастика мақсатына тілден тыс жатқан факторлардың онимдер
қалыптасуына ықпалын анықтау, жалқы есімдердің шығу тегін ашу, жалқы есім
кодтау және нөмірлеу, жалқы есімдер сөздігін жасау т.б.
Нақты мақсаттан ономастикалық зерттеудің міндеттері шығады:
- зерттеуге қажетті (онимдердің бөліну критерийлеріне сәйкес) жалқы
есімдер жиынтығын бөлу және анықтау;
- мүмкіндігінше қажетті материалдарды толығымен жинау;
- жалқы есімдерді этимологиялық тұрғыдан талдау;
- жалқы есімдердің әр түріне тән құрамдық және сөз жасамдық
ерекшеліктерін анықтау;
- жалқы есімдердің семантикасын анықтау;
- ономастикалық атлас және карта жасау;
- әр түрлі арнайы ономастикалық сөздіктер жасау;
- арнайы ономастикалық шығу көздерін зерттеу.
Арнай ономастикалық шығу көздеріне географиялық карталар мен атластар,
жеке жазылған естеліктер, публицистика, бұқаралық ақпарат құралдары,
георгафиялық және тарихи очерктер, жазба ескерткіштері, мұрағат құжаттары,
анықтамалық көрсеткіштері, телефондық және адрестік кітаптар, тіркеу
кітаптары, актілік құжаттар т.б. жалқы есімдер туралы пайдалы ақпарат
беретіндердің барлығы жатады. Зерттеудің жеке шығу көзі ретінде әр түрлі
ономастикалық сөздер (топонимдік, антропонимдік, зоонимдік, терминологиялық
т.б.) қызмет атқарады.
Жалқы есім – тілдік бірлік (жер-су, әртүрлі зат (құбылыс) атауы,жан-
жануар аты, адамның аты-жөні,ныспы, лақап ат т.б),тіл білімінің ерекше
саласы.
Жалқы есім-тіл мен білімінің ара-қатынасынан туындаған атау, тұжырым
сөз. Оны ғалымдар адам білімінің санада жалқы есім түрінде пәнденуі деп
түсінеді [8, 31],
Ежелгі дәуірден жалқы есімдердің ерекше орны мен олардың мәніне назар
аудпрылған көне дәуір ойшылдары жалпы есімдер мен жалқы есімдерді бөліп
қарастырып, атаулардың ақиқаттығымен қажеттігі, зат пен атаудың тығыз
байланысы, атаулардың мағынысы, атаулардың жеке тұлғалығы т.б жөнінде
ережелер жасады. Бірақ атаулар әр разрядтарға бөлініп алынбаған. Жалқы есім
мен жалпы есімге нақты бөлінбеген, олар біртұтас категория ретінде
зерттелген,яғни жалқы есімдерді қарастырған көне дәуір ойшылдарынан
Хрисипп, Дионисий Фракийский, Апполоний Дискон, Диамед, Донат, Консентий,
Демокрит, Платон, Аммоний Диодор Крон, Секст Эмперик тағыда басқаларды
атауға болады [9].
Олардың ой тұжырымдары, өткен дәуірлерде өмір сүрген ойшылдар,
философтар және лингвистер ізденістерінің негізіне сүйенген. Алайда,
олардың ізденістері бойынша, жалқы есімдер жүйе ретінде емес, жеке сөздер
ретінде қарастырылған. Кейбір ғалымдар өздігінше талпынып, біраз жалқы
есімдерді сөздіктерге енгізген.
Ономастиканың қазіргі теориялық жағдайы ХIII-ХVIII ғғ ғалымдардың
атаулар жөніндегі философияның ой толғамдарына негізделеді. (Фома
Аквинский, Томас Гоббс, Дж. Локк, Г. Лейбниц т.б.) Кейінірек ХIХ ғасыр мен
ХХ ғасырдың басында Еуропада жалқы есімдер туралы, жеке тұлғаларға тағылған
белгі, таңба ретінде ерекшелігін зерттеу дамыған, лексиканың басқа
қабаттарымен салыстырмалы түрде жалқы есімдердің ерекшеліктері анықталған,
жеке алғанда терминдер мен жалқы есімдердің мағынасы мен мазмұны қаралған.
(Дж. Стюарт Милл, Х. Джозеф, Б. Рассел, Л. Сьюсан Стеббинг, А. Нурен, М.
Бриаль т.б.) [10].
Ономастика ғылым ретінде тек ХХ ғасырдың 30-шы жылдары ғана таныла
бастады. 1930-шы жылы Альберт Дозаның нұсқауы бойынша, әр елде жыл сайын 2
рет өтетін I Халықаралық ономастикалық конгресс Францияда шақырылды. 1949
жылы Бельгияда 1950-ші жылдан ономастика бойынша библиография жасайтын
Онома журналын шығарушы ЮНЕСКО щеңберіндегі халықаралық ономастикалық
комитет құрылды.
Ғылыми пән ретінде құрылғанға дейін ономастика үш кезеңнен өтті:
1. Ғылымға дейінгі (ХIХ ғ. дейін);
2. Ономастиканың ғылым ретінде қалыптасуындағы алдынғы кезең (ХIХ -ХХ
ғғ басы);
3. Ғылыми кезең (20ғасырдың 30-шы жылдарынан қазірге дейін) [11, 17].
Тілдің күрделі жеке жүйесі ретінде ономастикалық лексика кеңестік
дәуірдегі ғылымда 50-60жж қарастырыла бастады. (А.А. Камалов,
А.К. Матвеев, Е.В. Корпенко, К.Конкабаев, Э.Б. Магазаник, В.А.
Никонов, А.В. Суперанская, В.Э. Сталтмане, В.Н. Топоров, О.Н.
Трубачев, Н.И. Толстой т.б). Орыс (славян) ономастикасы В.Н. Татищев, Д.И.
Иловайский, А.Х. Востоков, А.А. Шахматов, П.Л.
Маштаков, Н.П. Барсов, М. Морошкин, Н.И. Надеждин т.б. бастаған өзінің
қалыптасу жолын өтті [12].
Бірнеше арнаулы зерттеулердің пайда болуы 1963-ші жылы ономастикалық
енбектерді жеке том ретінде библиографиялық көрсеткіш – Ономастика.
Указатель литературы, изданный в СССР. М.: АН СССР, Институт научной
информации по общим наукам. 1963 (1918-1962), 1978 (1971-1975), 1984 (1976-
1980) шығарылуына себеп болды.
Осы жылдары түркі ономастикасы да дами бастады. Түркі жалқы есімдері
туралы алғашқы мәліметті белгілі орыс ғалымдары В.В. Радлов,
П. Мелиоранский, В.В. Бартольд, Г.Е. Грум-Грижимайло, Г.А.
Левшин, Н.А. Аристов, С.М. Тянь-Шанский, Г.Н. Потанин, П.
Паллас, А.Н. Харузин т.б. түркі жерлерін зерттеумен байланысты ғылыми
қызығушылық тудыратын еңбектерінен табуға болады [13; 14; 15].
Түркі жалқы есімдерін зерттеуде В.А. Баскаков, Б.Я. Владимирцов,
С.Г. Кляшторный, А.Н. Кононов, Е.Д. Поливанов, А.М. Щербак, т.б.
ғалым-тюркологтар үлкен үлес қосты.
Түркі ономастикасын зерттеуде үлкен рөлді ең бірінші болып ғылымда
белгілі тюрколог-лингвист, этнограф, тарихшы, фольклоршы Махмұд Қашғаридың
Диуани лұғат ит-түрк (Түркі тілдерінің сөздігі) еңбегін негізге алуға
болады.
Осынау ХХI ғ. түркі мәдениетінің жазба ескерткіші түркілердің ХХI ғ.
топонимдер, антропонимдер, этнонимдері бойынша ерекше маңызды ақпарат
береді. Оның еңбегін құнды дерек көзі ретінде көптеген ғалым лингвистер,
ориенталистер, шығыстанушылар, этнографтар, ономастиканың мамандары
пайдаланып отыр.
М. Қашғаридың еңбегінде түркі тілдес руларға қарасты аймақтағы көптеген
географиялық нысандар атаулары, көне түркі байларының, құлдарының есімдері,
түркі руларының атаулары келтірілген. Диуани лұғат ит-түркте автордың
түркі жерлері мен әлемнің басқа аудандары толығымен көрсетілген әлем
картасы үлкен қызығушылық тудырады [16; 17].
Қазақ ономастикасы өз кезегінде әлемдік еңбектерге, соның ішінде орыс,
түркі ономастикасының еңбектеріне сүйене отырып, Ғ.Қ. Қоңшақпаев,
Е. Қойшыбаев, Т. Жанұзақов, А. Әбдірахманов, Ә.Т. Қайдаров, В.Н.
Попова, О.А. Сұлтаньяев, жүйелі зерттеулерінің арқасында дамыды.
Ономастикалық материялдарды апеллятив лексикасымен бірге қолданып, қазақ
тілін айқындау ХХ ғ 30-50-жылдары белгілі қазақ лингвистері А.
Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Ж. Досқараев, С.А. Аманжолов, А. Ысқақов, Г.Ғ.
Мұсабаев т.б. еңбектерінде жасалған; олар жеке топонимдер мен
антропонимдерге этимологиялық этюдтер жазды.
Лингвист-ғалым Т. Жанұзақов ономастика ғылымында жаңалықтар енгізген
тұлға. Қазақ ономастикасында тұңғыш рет салыстырмалы-тарихи әдіс негізінде
жалқы есімдердің әр түрін, соның ішінде антропоним, топоним, этноним,
космонимдерді кешенді түрде талдады.Оның жетекшілігімен топонимдік
сөздіктер шығарылды. Қазақ есімдерінің тарихы. (лингвистикалық және
тарихи этнографиялық талдау) (1971), Очерк казахской ономастики (1982),
Этюды о казхских этнонимах т.б. еңбектері сыналып, жоғары бағаланған және
ізденушілердің негізгі теориялық арқа сүйер оқулығы.
Сөзде фонетикалық өзгерістерді анықтау, қазақ тілінің тарихын және
оның диалектілік ерекшеліктерін зерттеу, қазақ қоғамын, рулық құрамының
иерархиялық құрылуына тарихи сәйкес ру-тектік атаулардың шығу тегін, этимон
және сөз мағынасын анықтау мақсатында этималогиялық принципті қолдау жеке
ономастикалық фактілерге сүйеніп жүргізілді.
Ең алғашқы кандидаттық диссертация түрінде Қазақ халықтық
географиялық терминдер тақырыбына топонимикалық зерттеуді мамандығы
бойынша географ Ғ.Қ. Қоңқашпаев жасады (1949ж). Ғалым Қазақстан
топонимдерінің әр түрлі шығу тегіне және олардың құрамындағы географиялық
терминдерге терең талдау жүргізді. Ол ең алғашқы Қазақ географиялық
атаулар сөздігі атты топонимикалық еңбекті жарыққа шығарды (1963 ж.).
1981 жылы Қазақстан Ғылым академиясының А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл
білімі институтында Т. Жанұзақовтың ізденуімен ономастика бөлімі ашылып,
қазіргі кезге дейін табысты қызмет атқарып келеді. Ашылған кезеңінен бастап
бөлім қызметкерлері Қазақстанның әр түрлі аймағындағы географиялық атаулар
негізін құрайтын өте бай ономастикалық бірліктер картотекасын жасады.
Аталмыш картотека қоры бойынша сөздіктер сериясы шығарылды.
Тіл білімі институтының жүргізген есебіне қарағанда, 1949 жылдан 2004
жылдар аралығында Қазақстанда 40-тан аса докторлық және кандидаттық
диссертациялар қорғалды (Т. Жанұзақов, А. Әбдірахманов, Е. Қойшыбаев,
В.Н. Попова, Е.А. Керімбаев, В.У. Махрипов, Б. Бектасова, М. Қожанов,
Т.В. Линко, Г.Б. Мадиева, Қ.Қ. Рысбергенова, Г. Сағидолда, Б.
Тілеубердиев, Ж. Жартыбаев, С.Қ. Иманбердиева, К. Головина, А. Әлімхан және
т.б. ).
Негізінен Қазақстан ономастарының зерттеулері антропонимдер мен
топонимдерге, сонымен бірге этнонимдер, космонимдер, зоонимдерге
бағытталған. Қазақ жалқы есімдерінің терминологиялық (қазақ халықтық
географиялық терминология), лексика-семантикалық, сөзжасамдық,
стратиграфиялық аспектілірі толығырақ зерттелген. Бұл тенденция шетел
ономастикасына да тән. Кезінде А.А Белецский атап көрсеткен: Ономастикалық
әдебиет зерттелу материалды екі үлкен класқа бөлу тенденциясы
қалыптасқан:географиялық атаулар немесе топонимдер класы және жеке есімдер
(негізінен адам есімдері) немесе антропонимдер класы көрсетілген екі
кластың әр түрлі кластық топтары [18, 20].
Соңғы кездерде қазақ ономастикасының зерттеу нысаны ретінде
ономастиканың өз ерекшеліктері, өз құрылымдық типтері, модельдері, атау
беру принциптері бар және нақты жүйелік тән шектеулі разрядтары(әр жанрдағы
көркем мәтіндегі жалқы есім, мерзімдік баспа атаулары, өндіріс орындарының
атаулары т.б.) болып табылады.
Жазылған еңбектерде Ономастикалық кеңістікте шектік орын алған
разрядтар (эргонимдер, порейонимдер, фалеронимдер, тауар белгілері т.б.)
әлсіз құрылымды және жүйелігі жағынан әлсіз болып ерекшеленеді деген ой
қалыптасқан. Бірақ бұл анықтама нақтылауды талап етеді, өйткені әр түрлі
аймақтық және тілдік социумға қатысты көптеген материлдарды зерттеу қажет.
Қазірдің өзінде ономастиканың шектік кеңістігіндегі разрядтарға нақты
құрылым заңдылықтары, жедел түрдегі онимдер жасау, өзіндік жүйелі-құрамдық
құрылым тән екндігі жайында айтуға болады. Тілден тыс факторлардың
ықпалымен шектік онимдер (өзегі болып табылатын антропонимдермен
салыстырғанда) өте динамикалы, яғни жылжымылы, өзгермелі (тұрақты емес және
өзгеріске бейім).
Қазақ топонимикасында топонимдердін лексика-семантикалык, клас-
сификациясы жіті талланған.
Өлкелік топонимия бойынша диссертаииялык. жүмыстардың автор-лары
Паалодар облысының гидронимдерін зерттеген В.Н. Попова, Көкшетау облысының
топонимдерін зертгеген О.А. Султаняев гидронимдер мен топонимдердің мынадай
лексика-семантикалық типтерін ажыратады. В.Н. Попова
Павлодар облысындағы көл аттарын мынадай лексика-семантикалык. белгілеріне
карай топтастырады:
1. кісі, тайпа аггарымен байланысты;
2. көшпелі малшыға белгі ретінде к.ызмет ететін айрыкша ерекшелігі бар
жер атаулары;
3. өсімдіктер мен андар әлемінің ерекшелігін көрсететін;
4. әртұрлі белгілері бойынша: образдық, сипаттамалық өзге заттармен
салыстыру немесе сіңісу белгісіне, сондай-ак. географиялық объектілердің
санын, сапасын, күрамын, заттын сыртісы белгілерін көрсе-туіне карай
көлдердің біріктіруші атаулары, діни түсініктер мен туыстық қатынастарға
байланысты көлдердің атаулары да осы топқа қосылады.
О.А. Султаняев лексика-семантикалык. денгейде географиялык. атау-
лардың үлкен екі класын ажыратады:
1) табиғи-географиялык. объектілердің ерекшеліктерін көрсететін
атаулар;
2) тарихи-коғамдық қатынастар мен түрмыстық лексикаға қатысты атаулар.
Ғасырымыздың 60-шы жылдарында-ак. В.Н. Попова, О.А. Султаняев
енбектерінде топонимдердің (гидронимдердің) лексика-семантикалык, типтерге
тәптіштеліп, бүге-шігесіне дейін талдап регламентациялауы қазак
ономастикасында топоминдерді лексика-семантикалык. топтарға бөлудін сүлбесі
мен әдістерінің негізгі принциптері жасалғандығын көрсетеді. Газет
текстеріндегі және географиялык. атауларды лексико-семантикалык тип-терге
бөлгенде біз к,азактопонимикасындағы (ономастикасындағы) қабыл-данып,
колданылып жүрген топонимдер классификациясына сүйенеміз.
Материял, мақсат және міндеттеріне байланысты ономастика жалпы және
жеке ономастика деп бөлінеді.
Жалпы (теориялық) ономастика тілге қатысынсыз онимдер жүйесінің дамуы
мен қызметінің жалпы заңдылықтарын зерттейді,сонымен қатар ономастикалық
(онимдік) әмбебабтылықты – әр тарихи кезеңдегі, территориядағы тілдегі
онимдер жүйесінде кездесетін жекелеген объектілерге атау беру принциптерін,
ономастикалық жүйенің көптеген жалқы есімдердің даму бірлігін көрсететін
заңдылықтарды, сондай-ақ жалқы есімдерге тән, басқа лексикалық
категориялардан жекелейтін ерекше белгілерін анықтайды, көптеген
негіздеріне сүйеніп, жалқы есімдерді топтастыру принципин нақтылайды.
Теориялық ономастика міндетіне ономастиканың ұғымдық-категориялық
аппаратын құру, жалқы есімдердің денотатпен байланысын анықтау, жалқы
есімдердің мағынасы мен ақпараттық мәнін ашу мәселелері, онимдік жүйедегі
синтагматикалы-парадигмалық қатынасын және жалқы есімдердің атқаратын
қызметін анықтау кіреді. Жалпы ономастика өз кезегінде жеке ономастика
деректеріне сүйенеді.
Жеке ономастика бір тілге (тілдер тобына) қатыстылық тұрғысынан жалқы
есімдерді (немесе онимдер жүйесін) немесе белгілі территорияға, аймаққа
қатысты бір разрядтың жалқы есімдерді жинастырып талдайды. Жеке
ономастиканың міндеті нақты жалқы есімдердің ішкі болмысы мен атқаратын
қызметін нақты тіл заңдылықтарын (мыс., қазақ ономастикасы, түркі
ономастикасы, орыс ономастикасы, славян ономастикасы, қазақ топонимдері,
нанай антропонимдері, жапон космонимдері, т.б.), белгілі бір территориядағы
ономастиканың дамуын (мыс., Уфа жеке есімдерінің дамуы, Солтүстік Черномор
топонимиясы, Шығыс Қазақстан гидронимдері, Таулы Алтайдың түркі топонимиясы
т.б.) ескере отырып, анықтау.
Зерттеу нысаны мен нысанасына байланысты жеке ономастикада келесі
бөлімдерді (бағыттарды) көрсетуге болады:
- ареалды ономастика кез келген халықтың географиялық орналасуының,
ареалдардың диалектілік бөлінуінің қатысынсыз ономастикалық құбылыстың
таралу ареалы немесе облысын айқындайды, дегенімен дмалектілік
деректерге сүйеніп өткен кезеңдердің тілдік жағдайын бақылауға
мүмкіндік береді.Ономастикалық ареалдарды айқындау субсстраттарды
анықтағанда, халықтардың орналасу мәселесін шешкенде құнды көмек
береді;
- регионалды (аймақтық) ономастика белгілі бір террториядағы жалқы
есімдерді зерттеумен, жергілікті ономастикалық жүйемен: топонимия,
антропонимия, зоонимия, астронимия т.б. байланысты. Регионалды
ономастиканың мақсаты – белгілі бір территориядағы атаулар ерекшелігін
және басқа көрші немесе алыс жатқан территориядағы атаулармен
байланысын, ұқсастығын немесе ерекшклігін анықтау. Регионалды
ономастика диалектология, жергілікті халықтың этнографиясы, өлкетану
деректерін қолданады;
- әлеуметтік ономастика жалқы есімдердің қоғаммен байланысын, оның тарихи
дамуын, әлеуметтік өзгерістерін, жалқы есімдердің дамуына әлеуметтік,
заңгерлік, тарихи заңдылықтардың ықпалын, сонымен қатар атауға сәннің,
қоғамның идеологиялық және мәденитанымдық бағыттардың ықпалын
анықтайды, яғни әр әлеуметтік өзгерістердегі қазіргі және тарихи
ономастиканы анықтау, жалқы есімдер мен, әр түрлі этнолингвистикалық
факторлардың өзара тәуелсіздігін сипаттау;жалқы есімдердің әр
разрядтарын зерттеу әр деңгейде жүргізілгендіктен бұл аспект әлі
өңделуде: атау иесінің жынысына қарай (гендерлік зерттеу), жас мөлшері,
тілдің әлеуметтік жекеленуі (онимдік кәсіби, аймақтық, жастар жаргоны,
қала жаргоны т.б.) жалқы есімдерді анықтауға алғашқы қадамдар жасалуда.
Әлеуметтік ономастика тілдік жағдай, тілдік қатынас, бір тілдің екінші
тілге әсер етуі (орыс тілдің әсерінен –к(а), мыс., Гулька немесе –ик,
мыс., Нурик, Чопик қазақ бейресми кісі аттарында орыс аффикстері
қолданылып жүр), сәнге бейімделуі, әдемі, жағымды, үйреніп кеткен
есімдерді қолдану (мыс., туған кезде тағылған есімдер отбасы ішінде
еркелету мақсатымен қолданылып, соңынан ресми есім болып бекітілген:
Нұрбүбі – Бүбіш, Айымгүл – Айжан) жағдайларын анықтайды;
- поэтикалық ономастика (ономатопоэтика) көркем әдеби мәтіндегі белгілі
бір автордың немесе бірнеше авторлар шығармасы, бір немесе бірнеше
бағыт (символикалық, романтикалық, сатиралық т.б.) бір немесе бірнеше
жанр (поэзия, проза, эпикалық шығарма, тарихи шығарма, халық ауыз
әдебиеті т.б.) денгейінде жалқы есімдердің ерекшелігін зерттейді.
Поэтикалық ономастиканың мақсаты көркем мәтінде поэтонимдердің, әдеби
жалқы есімдердің қолданыс ерекшелігі мен заңдылықтарын, оларды жасау және
шығарма жанрына қарай таңдау принциптерін, мәтінді лингвистикалық
интерпритация жасауда поэтонимдердің мүмкіндіктерін, поэтонимдердің
қызметін (мәтін жасаушы, ерекшелігін көрсетуші, стилистикалық,
идеологиялық, экспрессивтік т.б.) анықтау.
Поэтикалық ономастика әдебиеттанумен тығыз байланысты, оның ұғымдарын,
терминдерін, әдістерін жалқы есімдерді толық және жан-жақты талдау,
әдебиеттанудағы ерекшелігін анықтау үшін қолданады. Сонымен қатар көркем
шығармалардағы жалқы есімдердің жүйелі түрде зерттеу нақты автордың ойы
мен эстетикалық белгілерін, оның және таңдаған жанрының көзқарасын ашуға
мүмкіндік береді;
- қолданбалы ономастика нақты тілдер мен тілдік үрдістер негізінде жалқы
есімдердің ерекшеліктерін ескере отырып, формасы, транскрипциясы,
орфография, орфоэпия нормаларын және септелуін нақтылайды, онидік
нормативті модельдерін, сонымен қатар жалқы есімдерден белгілі бір
мекен тұрғындарының атауы сияқты, онимдік сын есімдер, фамилиясы мен
әкесінің атының қалыптасу модельдерін анықтайды.
Ономастикалық лексикография қолданбалы ономастиканың маңызды
бағытьтарының бірі болып табылады, оның мақсаты – әр түрлі ономастикалық
сөздіктер түзу.
Қолданбалы ономастика шет тілдік жалқы есімдердің графика, орфография
және аудару (транслитерация және транскрипция) нормаларын қабылдаушы, тіл
арқылы тағайындайды, сонымен қатар кісі есімдер, әкесінің аты және
фамилиясы, ескі және жаңа георгафиялық атаулардың арнайы анықтағыштарды
жасау арқылы кез келген объектке атау беруде көмек береді, атау өзгерту
мәселесімен айналысады.
Ономастикалық бірліктерді зерттеу қазіргі кезде дәстүрге айналған әр
түрлі аспектілерде іске асады [19; 20]:
- географиялық аспект – жалқы есімдер географиялық фактордың (қоршаған
ортаның, яғни табиғат және климат жағдайларының) ықпалын анықтау; жалқы
есім жасауда қатысатын жергілікті, диалектік лексемаларды, фонемаларды,
морфемаларды анықтау; қайталанатын элементтердің (қосымша форманттар),
типтердің, модельдердің кей кезде үлкен территорияда таралу ареалын
анықтау; атаулардың көші-қонын анықтау – жалқы есімдердің топтарының
территориялық ауысуы, соның ішінде ішкі миграция (бір ел ішінде) немесе
сыртқы миграция (бір елден екінші елге) ескеріледі;
- тарихи аспект – жалқы есімнің қалыптасуы мен атқаратын қызметінің және
нақты тарихи кезеңмен байланысын зерттеу (тарихи-мәдени дамыған
қоғамның жалқы есімнің ықпалы; тіл тарихымен байланыста жалқы есімнің
дамуы);
- лингводеректану аспекті – әр жанрдағы және әр дәуірдегі жазба және
басылып шыққан ескерткіштерді зерттеу. Оларды талдау барысында жалқы
есімдердің қалыптасу тарихын анықтауға, әлемнің архаикалық моделін
жасауға, сонымен қатар көне әлемнің этнографиялық, географиялық, мәдени-
тарихи аясын қалыптастыруға мүмкіндік беретін көптеген үлгідегі
сақталған көне жалқы есімдердің құнды материал екендігі анықталады;
- лигвомәдениеттану аспекті – жалпы мәдени нормада, оқиғалық нормада және
коммуникативтік өзін-өзі ұстаудағы жекелеу нормада жалқы есімдердің
қолдану шарттылығын анықтау; жалқы есімдер көрініс тапқан мәдениетті
халықтың тарихи жады ретінде анықтау: белгілі халықтың мифологиялық
көзқарасы, жеке ақпаратқа ие жалқы есімдер ұлттық-мәдени семантикасы,
яғни нақты тарихи тілдік қоғамдастықтың мәдени құндылықтарына
негізделген тұрмыстың ұлттық формаларын көрсететін жалқы есімдер
жүйесін зерттеу;
- лексикографиялық аспект – әр түрлі оним разрядтарына лексикографиялық
инвентаризация жасау және әр аспектте, яғни тарихи-этимологиялық,
тарихи, этимологиялық, анықтамалық-ақпараттық зерттеу. Таңдаған зерттеу
аспектісіне сәйкес әдістеме қолданылып, соның негізінде белгілі бір
жанрда сөздік жасалады;
- лексикологиялық аспект – белгілі бір тілге қатысты жалқы есімдерді
жинақтау, оларды сол тілдің лексикалық жүйесінде талдау, жалқы
есімдердің апеллятив ликсикамен қатынасын анықтау, жалқы есімдердің
генетикалық тұрғыдан талдау (атаудың шығу тегі, фонологиясы мен
морфологиясы, атаудың құрылымы, жұмсалымы, кірме атаулардың пайда болуы
т.б.);
- логикалық аспект – жалқы есімнің ұғыммен және аталатын объектпен
қатынасын анықтау; атау беру мәселесін шешу; жалқы есімнің көлемін,
мазмұнын анықтау; жалқы есімнің жекелеуші және әмбебап белгілерін ашып
көрсету; жалқы есімді апеллятивпен салыстырып, ерекшеліктерін анықтау
т.б.;
- ономасиялогиялық аспект – атау берудің типтік (жиі қолданылатын) жеке
раритетті (сирек қолданылатын) модельдерін анықтай отырып,
ономастикалық атау берудің табиғи және жасанды әдістерін нақтылау
арқылы ономастикалық кеңістіктегі өзекті (антропонимия, топонимия,
зоонимия) және перифериялық (комонимия, эргонимия, гемеронимия т.б.)
шектеріндегі атау беру принциптері мен тәсілдерін анықтау;
- психологиялық аспект – жалқы есімдердің жасау, қалыптасу, қабылдау
үрдістерін жеке адамға байланысты, оның психологиясын, сонымен қатар
тұтас ұжым психологиясын ескере отырып зерттеу; жалқы есімнің адамға
ықпалын анықта, өйткені атау әр түрлі көңіл-күйге келтіруі мүмкін:
қуаныш, таңдану, күлу, ашулану, жек көру, қайғыру, өкіну т.б.;
окультурация (жалқы есімнің өз мәдениетінің көрініс табуы) және
аккультурация (жалқы есімнің өзге ел мәдениетінің көрініс табуы)
механизмдерін анықтау; жалқы есімнің формасының мағынасын, жалқы
есімнің семантикасын, психологиялық бағыт тұрғысынан жалқы есімнің
мәтінде қолданылуын зерттеу;
- семасиологиялық аспект – денотаттарды жекелеу үшін атау беруде және әр
түрлі онимдер жасауда қолданылатын лексиканың апеллятив тобын анықтау,
нақты бір аймақтың, халықтың атаулар сөздігінің онимдік жүйесінің
екрекшелігін көрсететін, жаңа атау жасауда пайдаланылатын жиі
қолданбалы негізді анықтау;
- семиотикалық аспект – тілдің таңба ретінде жалқы есімнің таңбаланушы
және таңбалаушы табиғатын ашып көрсету, олардың басқа да семиотикалық
жүйелермен, апеллятив лексикамен байланысын зерттеу;
- терминологиялық аспект – ономастиканың метатілін зерттеу және оның
құрамдық бөлігіболып келетін терминдер жүйесі, олардың бір-бірімен
байланысын анықтау; ономастикалық терминологияның жүйелігін;
терминологиялық аппаратының негізін құрайтын элементтерін,
ономастикалық терминдердің иерархиялық байланысын анықтау; жаңа ұғым
және жаңа объектілердің ономастикалық кеңістікте қалыптасуымен
байланысты жаңа терминдер жасау, терминдерді унификациялау және
стандартизациялау себептерін, жолдарын, үрдістерін көрсету;
- этнолингвистикалық аспект – ұлттық көзқарас, ұлттық ерекшелік,
этномәдени, этнопсихологиялық факторларды ескере отырып, жалқы есімді
зерттеу, яғни этностың материялды және рухани дүниесін, оның ұлттық
болмысын ескеру. Этнолингвистикалық зерттеулерде жалқы есімнің
рулармен, диалектілермен, тілдік ұя, мәдени топтармен генетикалық
байланысын анықтауға көбірек көңіл бөлінеді. Бұл тұста ономастикалық
деректер халықтардың ұлттық менталитетінен, тұрмыстық және мәдени
ерекшеліктерінен, олардың шығу тегі мәселелерінен, көші-қонысынан
мәлімет береді.
Зерттеу аспектілерін таңдау жұмыстың нысаны, мақсаты, міндеттерінен
туындайды. Ономастикалық материалдарды зерттеу көп аспекті болуымен
ерекшеленеді. Мәселен, топонимдерді зерттеу географиялық, тарихи,
этнографиялық мәліметтерді қолдану арқылы іске асады, себебі, нақты бір
аймақтың топонимикалық жүйесі толығымен талдау үшін зерттелетін
объектілерді бөліп алып, олардың геоморфологиялық, тарихи өлке, этникалық
құрам, жергілікті этнографиялық ерекшеліктерін ескеру керек.
Қазіргі тіл білімінің жаңа бағыт және салаларының қалыптасуы, этно-
және антропоцентристтік бағыт тұрғысынан лингвистикалық мәселелерді шешу
ономастикалық зерттеулерді этноспен байланыстыра әр түрлі ономастикалық
бірліктерді анықтауға жаңа деңгейге көтерді. Сол себептен жалқы есім жаңа
ономастикалық аспектілер тұрғысынан қарастырылуы мүмкін:
- когнитивтік аспект – оним концепті оның ономастикалық тұлғамен
байланысын, нақышын және тілдік құрылысын қарастыру, ұлттық лингво-
мәдени қоғамдастықтың когнитивтік базасында сақталған прецедентті
атауларды анықтау, яғни жалқы есім арқылы әлемдік болмысты тану,
ономастикалық кеңістіктің ментальды құрылымы, әлемнің тілдік
бейнесінің фрагменттер жүйесін құрайтын ономастикалық жүйені анықтау;
- функционалды аспект – сөйленістегі жалқы есімнің қолданысын анықтау
(коммуникациядамәтінде жалқы есімнің жұмсалуы, ономастикалық узус
мәселесі, ономастикалық норма, жалқы есімнің окказионалды қолданысы);
- мәдениаралық коммуникация (қарым-қатынасы) тұрғысынан – жалқы есімді
басқа ұлтқа үйрету, таныстыру мақсатында сипаттап зерттеу (ел танымдық,
лингвомәдени мүмкіндіктерін анықтау, коммуникативтік жағдайларда жалқы
есім және олардың түрлерін қолдану жағдайларын, ережелерін талдау,
жалқы есімдер туралы лингвистикалық мәліметтерін жеткізу және қолдану
әдістері мен тәсілдерін ойластыру).
Әдіс ғылымның категориялық құрылымының тірек ұғымы анықталып, ғылымның
жалпы пәндік моделінің элементі болып табылады. Оның бағыты мен мақсаты
зерттеу нысанын объективті тану жолын таныстыру, бұл оның табиғатын, яғни
генезисін, құрылымын, мазмұны мен қызметін адекватты түрде айқындайды. Әр
ғылыми пән өз мүмкіндігінше зерттеу нысанын анықтайтын әдіс жасауы,
қалыптасқан әдістерді дамытуы керек, сонымен қатар басқа ғылымдардың
әдістерін өз зерттеуінде пайдалана білуі керек [21, 173-175]
Лингвистикалық ғылым ретінде ономастика тіл білімінің негізі болып
саналатын дескриптивті (сипаттау), типологиялық, салыстырмалы-
салғастырмалы (салғастырмалы, контрастивті, конфронтативті), компаративті
(салыстырмалы-тарихи), ареалды әдістерін қолданады. Ономастикалық
материалдар, онимдер мен онимдік жүйеде кездесетін үрдістері мен
құбылыстарының ерекшелігі қолданбалы әдістердің барлығын қолдануға
себепкер болады.
Дескриптивті (сипаттау) әдіс – зерттеліп отырған аймақ, социум, жазба
ескерткіштерінің т.б. белгілі бір тарихи кезеңдегі есімді рет-ретімен
сипаттау.
Типологиялық әдіс – ұқсас ономастикалық құбылыстарды анықтау және
ономастикалық универсалийлерді объектілерге атау тағудағы жалпы,
универсалды (әмбебап) принциптері мен онимдік жүйенің дамуын дәлелдейтін
әр дәуірдің, аймақтың, тілдің жалқы есім және онимдік жүйесінде байқалатын
заңдылықтарын әр тілде салғастыру, сонымен қатар этнопсихологияның
ұқсастық салдарынан болатын әр тілдегі, әр онимдік жүйедегі жалқы есімнің
құрылымы мен элементтерінің ұқсастықтары мен айырымдық белгілерін
көрсететін оним түрлерін анықтау (22; 23; 24, 1984(.
Компаративтік (салыстырмалы-тарихи) әдіс – бұрынғы ономастикалық
жағдайды талдау, тілде жоғалған немесе белгілі бір себептермен өзгерген
атаулурды, ономастикалық стратиграфияны анықтау (реконструкция), растығын
тексеру (вероятностная роверка), этимологиялық, стратиграфиялық талдау.
Салыстырмалы-салғастырмалы(салыстыр малы, контрастивті, конфронтативті)
әдіс болмысты ату түрлерін, семантикалық модельдерін, сөзжасамдық
құрылымын, атау беру уәждерін анықтау үшін туыс, туыс емес ономастикалық
жүйелерді салғастыру (мысалы, туыс емес қазақ және орыс топонимдерін
салғастыру, туыс қазақ және түрік кісі аттарының құрамын салғастыру).
Анықталғанмерекшеліутері де, құсастықтары да маңызды.
Ареалды әдіс - ономастикалық зерттеу арқылы анықталатын жалқы
есімдердің қайталанушы элементтерін, типтері мен модельдерініңитаралу
аймағын (антропонимдік ареал, мәселен орыс –ов формантты фамилияның таралу
ареалы; топонимдік ареал, мысалы, қазақ тіліндегі құдық, тұма географиялық
терминдердің таралу аймағы, -их жұрнақты орыс гидронимдерінің Қазақстан
аймағында таралу ареалын айқындау.) Белгілі бір ономастикалық құбылыстың
ареалын анықтау барысында ономастикалық картография тәсілі қолданылады.
Ономастикалық зерттеулерде негізгі лингвистикалық әдістерден басқа
жалқы есімді әр түрлі әдістер арқылы талдауда қажетті жиналған
материялдарды тілдік атрибуция жасау (жалқы ксімнің белгілі бір тілге
қатыстылығын анықтайды), кіші түрлерін, яғни жиі кездеспейтін, раритетті
түрлерін анықтау, құрылымдық, форманттық, сөзжасамдық талдау, негіздерін,
атау ваианттарын талдау тәсілдері қолданылады.
Зерттеу түрінің ерекшелігі, мақсаты мен міндеттеріне қарай
ономастикалық зерттеудің әдістемесі әдістер мен тәсілдердің жиынтығынан
тұрады.
1.2 Ономастика – ғылыми бағыт
Ономастика әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, конгнитивтік
лингвистика тұрғысынан зерттелуі тиіс. Өйткені ономастика адам факторынан
тілдік қарым-қатынас (языковая коммуникация), сөйлесім (речь), қатысым
жағдаяттан (коммуникативная ситуация) тыс болмайды.
Шындық өмір (болмыс) тұрғысынан қарағанда, зат деген не, оның аты не?
Затқа ат ұғым пайда болумен байланысты, қатынас үшін беріледі, заттың
өзінің туа біткен аты болмайды, атқа зат мұқтаж емес, адам мұқтаж.
Әдіснамалық тұрғыдан келгенде орыс философы А.Ф. Лосевтің мына сөзі
дұрыс сияқты: Атау еш уақытта заттың мәнін білдіре алмайды. Мән таным,
түйсік, атауға негіз болады әрі олардан асып түседі. Атауға мүмкіндік
беретін – мәннің өзі емес, қуаты. Атау – бейзаттық, қуат, түсінік қуаты.
Атауға байланысты не бәрі он түрлі момент байқалады.
Атау деген – бір нәрсенің аталуы, адамның субъектімен тікелей қатынас
жасау құралы, затты түсіну құралы.
Ономастикалық атау дегеніміздің өзі тұжырым (концепт) денгейінде
жасалады. Тұжырымның адам басында қалыптасуы оның нақты пәнді білу
деңгейіне байланысты.
Тұжырым деген – ұжымдық санаға ұялаған бірыңғай көзқарастар бірлігі. Ол
шындық өмір идеалды әлемді бейнелейді де тіл тұтынушылардың ұлттық жады
астарынан жетекші ой түрінде сақталады.
Ономастика мәселесі тіл пайда болғаннан бастап, адамзат нысанында
болды, бола береді. ХХI ғасырда ерекше мән берілетініне кәміл сенеміз.
Ономастика – жалпыадамдық әмбебап құбылыс.
Атау тұжырымы (құрамы) тіл, тарих, мәдениет, өркениет, ұлттық жадыдан
тұрады.
Атау – алуан түрлі ғылымның жалқы есімге қатысты саласы, ат қою өнері.
Ономастикамен тікелей немесе жанама түрде тарихшы, әлеуметтанушы,
саясаткер, психолог, фольклоршы, когнитолог, көбінесе, тіл маманы
айналысады.
Атау дегенді тілде номинация деп те атайды. Екеуінің ара-жігі
ажыратылмайды. Енді осы номинация дегеннің қызметін атап көрсетелік, яғни
терминнің мән-мағынасын ашыайық.
Номинация терминіне келсек, ол:
Шындықтың тілдік бірліктердің құралу процесі;
Осы процестің нәтижесі (есімдерді білдіретін сөздер, фразеологизмдер,
сөйлемдер);
З.Атау актілері процесімен және нәтижесімен байланысты проблемалардың
жиынтығы.
Негізгі номинация этимологиялық талдау нәтижесінде айқындалады.
Туынды номинация топтар (метафора, метаномия және т.б.) мен аффиксация
және синтаксистік конструкциялар арқылы жүзеге асырылады [2, 243 б.].
Номинация атаулық қызмет атқаратын тілдік бірліктердің жасалу жүйесін
зерттейді. Номинация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz