Түркістан аймағындағы орыс әкімшілігінің құрылуы және оның орнығуы
КІРІСПЕ
1 ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ОРЫС ӘКІМШІЛІГІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ОРНЫҒУЫ
1.1 Жергілікті әскери және азаматтық билік
1.2 Орыс әскери.шенеулік аппартының құрылуы
2 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНА ЖҮРГІЗГЕН АГРАРЛЫҚ САЯСАТЫ
2.1 1867.1868 жылғы "Уақытша Ереже" бойынша жер мәселесі
2.2 Түркістан аумағының басқару ережесі бойынша жерге алым төлеу мәселесі
ҚОРЫТЫНДЫ
Қосымшалар
1 ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ОРЫС ӘКІМШІЛІГІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ОРНЫҒУЫ
1.1 Жергілікті әскери және азаматтық билік
1.2 Орыс әскери.шенеулік аппартының құрылуы
2 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНА ЖҮРГІЗГЕН АГРАРЛЫҚ САЯСАТЫ
2.1 1867.1868 жылғы "Уақытша Ереже" бойынша жер мәселесі
2.2 Түркістан аумағының басқару ережесі бойынша жерге алым төлеу мәселесі
ҚОРЫТЫНДЫ
Қосымшалар
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда қазақ ұлтының жаңаруы мен мемлекеттік тәуелсіздігінің қалыптасу процесі жүріп, Қазақстан Республикасының дүниежүзілік тарихи дамудағы орны анықталып жатқан кезде, қоғам өміріндегі күрделі құбылыстармен тығыз байланыста қаралатын өткен тарихи шындықтарды қалпына келтірудің проблемалық маңызы артып отыр.
Үш ғасырға жуық уақыт бойы патшалық Ресейдің отарлық езгісі мен қызыл империяның қол астында болған қазақтардың қаншама қайғы қасірет көріп, ауыр азап шеккені және мәдениетімен қоса дербес ұлт ретінде жойылып кете жаздағаны зиялы қауымға мәлім. Қазір отаршылдықтың қамытын сыпырып тастап, еркін өркениетті даму жолына түскен шағымызда тарихымыздың өткеніне тағы бір көз жүгіртіп, халқымыздың басынан кешкен небір ауыртпалықтар мен қиыншылықтарды зерттеп білмейінше, өзіміздің бүкіл ұлттық рухани байлығымызды қайта жандандырып, одан әрі дамыта алмаймыз.
Академик Қозыбаевтың сөзімен айтар болсақ: «Егер біз ертеңімізді ойласақ, орыс империясы елімізді қалай жаулап алды, орыстандырды, шоқындырды, әскери отарлады деген сияқты өзекті проблемаларды зерттеуіміз абзал». Міне, сондықтан да, патшалық Ресейдің Қазақстанда жүргізген отаршылдық саясатын обьективті түрде, ғылыми тұрғыдан зерттеу кезек күттірмес маңызды мәселелердің бірі.
Осы тұрғыдан алғанда менің тақырыбымның бүгінгі таңда өзекті болып отырғанын көреміз.
Орта Азия Ресейге қосылу барысында бұрын хандық билік негізінде өмір сүріп келген халықтың отаршыл саясатына бірден үйреніп демып кетті-деу қисынсыз. Себебі, қоғамның экономикалық өмірінде әсіресе еңбекші диқан және көшпелі мал өсіруші халықтарға ең басты жер керек еді. Ал жер мен малынан айырылған халықтың өркендеп дамуы прогресті болмағаны өзінен-өзі белгілі.
Күні бүгінге дейін Орта Азия мен Қазақ жерінің Ресейге қосылуын оның дамуына жол ашты деп келді. «Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ халқының тарихи тағдырын өзгертті, дамуына прогресті әсер етті»,- деп, бұл мәселе бүкіл оқулық беттерінде орнықты.
ХІХ ғасырдың ортасына дейін Орта Азия жерінің географиялық жағдайы ғана зерттелген еді. Қазақстан мен Орта Азия Ресейге түпкілікті күшпен қаратылып қосылғаннан кейін қазақтардың және аймақтағы басқа көптеген халықтардың салт-дәстүрі, шаруашылығы кеңінен алынып отаршыл мүддесіне алымдық жерлері мен шұрайлы суы мол орманды кеңістік жерлердің экономикалық жағынан тиімділігі зерттеліп, оны қоныстану басқармасы қорына беру, оны нақты іске асыру, жаппай жерді қазақтар пайдалануынан күшпен алумен жалғасты.
Қазақ халқының 98,8% 20-ғасырдың басына дейін ауыл шаруашылығымен әсіресе көшпелі мал шаруашылығы басым болды.
Үш ғасырға жуық уақыт бойы патшалық Ресейдің отарлық езгісі мен қызыл империяның қол астында болған қазақтардың қаншама қайғы қасірет көріп, ауыр азап шеккені және мәдениетімен қоса дербес ұлт ретінде жойылып кете жаздағаны зиялы қауымға мәлім. Қазір отаршылдықтың қамытын сыпырып тастап, еркін өркениетті даму жолына түскен шағымызда тарихымыздың өткеніне тағы бір көз жүгіртіп, халқымыздың басынан кешкен небір ауыртпалықтар мен қиыншылықтарды зерттеп білмейінше, өзіміздің бүкіл ұлттық рухани байлығымызды қайта жандандырып, одан әрі дамыта алмаймыз.
Академик Қозыбаевтың сөзімен айтар болсақ: «Егер біз ертеңімізді ойласақ, орыс империясы елімізді қалай жаулап алды, орыстандырды, шоқындырды, әскери отарлады деген сияқты өзекті проблемаларды зерттеуіміз абзал». Міне, сондықтан да, патшалық Ресейдің Қазақстанда жүргізген отаршылдық саясатын обьективті түрде, ғылыми тұрғыдан зерттеу кезек күттірмес маңызды мәселелердің бірі.
Осы тұрғыдан алғанда менің тақырыбымның бүгінгі таңда өзекті болып отырғанын көреміз.
Орта Азия Ресейге қосылу барысында бұрын хандық билік негізінде өмір сүріп келген халықтың отаршыл саясатына бірден үйреніп демып кетті-деу қисынсыз. Себебі, қоғамның экономикалық өмірінде әсіресе еңбекші диқан және көшпелі мал өсіруші халықтарға ең басты жер керек еді. Ал жер мен малынан айырылған халықтың өркендеп дамуы прогресті болмағаны өзінен-өзі белгілі.
Күні бүгінге дейін Орта Азия мен Қазақ жерінің Ресейге қосылуын оның дамуына жол ашты деп келді. «Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ халқының тарихи тағдырын өзгертті, дамуына прогресті әсер етті»,- деп, бұл мәселе бүкіл оқулық беттерінде орнықты.
ХІХ ғасырдың ортасына дейін Орта Азия жерінің географиялық жағдайы ғана зерттелген еді. Қазақстан мен Орта Азия Ресейге түпкілікті күшпен қаратылып қосылғаннан кейін қазақтардың және аймақтағы басқа көптеген халықтардың салт-дәстүрі, шаруашылығы кеңінен алынып отаршыл мүддесіне алымдық жерлері мен шұрайлы суы мол орманды кеңістік жерлердің экономикалық жағынан тиімділігі зерттеліп, оны қоныстану басқармасы қорына беру, оны нақты іске асыру, жаппай жерді қазақтар пайдалануынан күшпен алумен жалғасты.
Қазақ халқының 98,8% 20-ғасырдың басына дейін ауыл шаруашылығымен әсіресе көшпелі мал шаруашылығы басым болды.
1. Назарбаев Н. Ә. Тарих толқынында. Алматы., 2000. – 292 б.
2. Кастельская З. И. История Туркистанского края Москва., 1980. – 110 с.
З. Галузо П. Г. Туркистан колония. Москва., 1929. – 287 с.
4. Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси- құқықтық тарихы. Алматы., 2000. – 174 б.
5. Казахско - русские отношение в ХІХ в Алматы.,1969. – 304 с.
6. Галузо П. Г. Аграрное отношение на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алматы., 1965. – 295 с.
7. Шукуров Л. Из истории аграрных отношении в Туркистане 60-80 гг. ХІХ в Автореферат. Ташкент.,1963. – 32 с.
8. Багромян К. Кризис "верхов" в периот подготовки реформы 1861 г. Афтореферат дисс .к. и. н. Москва., 1964 г. – 35 с.
9. Сулейменов Б. «Аграрный вопрос в Казахстане». Алматы., 1963. – 198 с.
10. Кунов Г. Всеобщая история хозяйства. Часть І. Москва-Ленинград.,1929. – 348 с.
11. Сулейменов Б. Об административном устройстве казахской степей по реформе 1867-1868 гг. //Вестник Ан КазССР-1951. С. – 2-5.
12. Мекебаев Т. Қ. Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы әкімшілік басқару жүйесіндегі реформалардың саяси мәні //Бекмаханов атындағы материалдар жинағы. Алматы., 2002. – 18-21 бб.
1З. Материалы по истории политического строя Казахстана. т. І. А.,1960. – 394 с.
14. Галузо П. Г. Вооружение русских переселенсов в Среднюю Азию. – Ташкент. 1926. – 221 с.
15. Добросмыслов А. И. Ташкент в прошлом и настояшем. – Ташкент., 1912. – 173 с.
16. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. – Ленинград., 1927. – 249 с.
17. Бекмаханов Е. Б. Присоединение Казахстана к России. – Москва., 1957. – 275 с.
18. История Государства и права Казахской ССР. Часть І. – Алматы., 1982. – 207 с.
19. История народов Узбекистана. Том II. – Ташкент., 1947. – 231 с.
20. История Казахстана. В 5-томах. Том III. – А., 2000. – 360 б.
21. Ерошкин Н. Военно - окружные реформы (1862-1864). Автореферат. дисс. к. и. н. Москва., 1953 – 32 с.
22. Серебраненко С. Туркестанский край. – Москва., 1914. – 130 с.
23. Павлов Н. История Туркестана. – Ташкент., 1919. – 190 с.
24. Прошлое Средней Азии. – Душанбэ., 1987. – 307 с.
2. Кастельская З. И. История Туркистанского края Москва., 1980. – 110 с.
З. Галузо П. Г. Туркистан колония. Москва., 1929. – 287 с.
4. Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси- құқықтық тарихы. Алматы., 2000. – 174 б.
5. Казахско - русские отношение в ХІХ в Алматы.,1969. – 304 с.
6. Галузо П. Г. Аграрное отношение на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алматы., 1965. – 295 с.
7. Шукуров Л. Из истории аграрных отношении в Туркистане 60-80 гг. ХІХ в Автореферат. Ташкент.,1963. – 32 с.
8. Багромян К. Кризис "верхов" в периот подготовки реформы 1861 г. Афтореферат дисс .к. и. н. Москва., 1964 г. – 35 с.
9. Сулейменов Б. «Аграрный вопрос в Казахстане». Алматы., 1963. – 198 с.
10. Кунов Г. Всеобщая история хозяйства. Часть І. Москва-Ленинград.,1929. – 348 с.
11. Сулейменов Б. Об административном устройстве казахской степей по реформе 1867-1868 гг. //Вестник Ан КазССР-1951. С. – 2-5.
12. Мекебаев Т. Қ. Қазақстандағы 1867-1868 жылдардағы әкімшілік басқару жүйесіндегі реформалардың саяси мәні //Бекмаханов атындағы материалдар жинағы. Алматы., 2002. – 18-21 бб.
1З. Материалы по истории политического строя Казахстана. т. І. А.,1960. – 394 с.
14. Галузо П. Г. Вооружение русских переселенсов в Среднюю Азию. – Ташкент. 1926. – 221 с.
15. Добросмыслов А. И. Ташкент в прошлом и настояшем. – Ташкент., 1912. – 173 с.
16. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. – Ленинград., 1927. – 249 с.
17. Бекмаханов Е. Б. Присоединение Казахстана к России. – Москва., 1957. – 275 с.
18. История Государства и права Казахской ССР. Часть І. – Алматы., 1982. – 207 с.
19. История народов Узбекистана. Том II. – Ташкент., 1947. – 231 с.
20. История Казахстана. В 5-томах. Том III. – А., 2000. – 360 б.
21. Ерошкин Н. Военно - окружные реформы (1862-1864). Автореферат. дисс. к. и. н. Москва., 1953 – 32 с.
22. Серебраненко С. Туркестанский край. – Москва., 1914. – 130 с.
23. Павлов Н. История Туркестана. – Ташкент., 1919. – 190 с.
24. Прошлое Средней Азии. – Душанбэ., 1987. – 307 с.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда қазақ ұлтының жаңаруы мен мемлекеттік
тәуелсіздігінің қалыптасу процесі жүріп, Қазақстан Республикасының
дүниежүзілік тарихи дамудағы орны анықталып жатқан кезде, қоғам өміріндегі
күрделі құбылыстармен тығыз байланыста қаралатын өткен тарихи шындықтарды
қалпына келтірудің проблемалық маңызы артып отыр.
Үш ғасырға жуық уақыт бойы патшалық Ресейдің отарлық езгісі мен қызыл
империяның қол астында болған қазақтардың қаншама қайғы қасірет көріп, ауыр
азап шеккені және мәдениетімен қоса дербес ұлт ретінде жойылып кете
жаздағаны зиялы қауымға мәлім. Қазір отаршылдықтың қамытын сыпырып тастап,
еркін өркениетті даму жолына түскен шағымызда тарихымыздың өткеніне тағы
бір көз жүгіртіп, халқымыздың басынан кешкен небір ауыртпалықтар мен
қиыншылықтарды зерттеп білмейінше, өзіміздің бүкіл ұлттық рухани
байлығымызды қайта жандандырып, одан әрі дамыта алмаймыз.
Академик Қозыбаевтың сөзімен айтар болсақ: Егер біз ертеңімізді ойласақ,
орыс империясы елімізді қалай жаулап алды, орыстандырды, шоқындырды, әскери
отарлады деген сияқты өзекті проблемаларды зерттеуіміз абзал. Міне,
сондықтан да, патшалық Ресейдің Қазақстанда жүргізген отаршылдық саясатын
обьективті түрде, ғылыми тұрғыдан зерттеу кезек күттірмес маңызды
мәселелердің бірі.
Осы тұрғыдан алғанда менің тақырыбымның бүгінгі таңда өзекті болып
отырғанын көреміз.
Орта Азия Ресейге қосылу барысында бұрын хандық билік негізінде өмір сүріп
келген халықтың отаршыл саясатына бірден үйреніп демып кетті-деу қисынсыз.
Себебі, қоғамның экономикалық өмірінде әсіресе еңбекші диқан және көшпелі
мал өсіруші халықтарға ең басты жер керек еді. Ал жер мен малынан айырылған
халықтың өркендеп дамуы прогресті болмағаны өзінен-өзі белгілі.
Күні бүгінге дейін Орта Азия мен Қазақ жерінің Ресейге қосылуын оның
дамуына жол ашты деп келді. Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ халқының
тарихи тағдырын өзгертті, дамуына прогресті әсер етті,- деп, бұл мәселе
бүкіл оқулық беттерінде орнықты.
ХІХ ғасырдың ортасына дейін Орта Азия жерінің географиялық жағдайы ғана
зерттелген еді. Қазақстан мен Орта Азия Ресейге түпкілікті күшпен қаратылып
қосылғаннан кейін қазақтардың және аймақтағы басқа көптеген халықтардың
салт-дәстүрі, шаруашылығы кеңінен алынып отаршыл мүддесіне алымдық жерлері
мен шұрайлы суы мол орманды кеңістік жерлердің экономикалық жағынан
тиімділігі зерттеліп, оны қоныстану басқармасы қорына беру, оны нақты іске
асыру, жаппай жерді қазақтар пайдалануынан күшпен алумен жалғасты.
Қазақ халқының 98,8% 20-ғасырдың басына дейін ауыл шаруашылығымен әсіресе
көшпелі мал шаруашылығы басым болды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақстандағы әкімшілік және аграрлық
өзгерістер төңірегінде бүкіл ХІХ ғасыр бойы көптеген еңбектер жинақталған.
Қазақстандағы аграрлық өзгерістер З. И. Кастельская, П. Г. Галузо
зерттеулерінде көрініс тапты.
П. Г. Галузо өзінің Қазақстан және Орта Азияның Ресейге қосылуы прогресті
маңызы болды дегені мен келіспейді.
Бұл кезде болып жатқан процесстер мына зерттеушілер еңбектерінде жазылды,
ол И. А. Добросмыслов, К. Г. Гинс, Г. Н. Потанин және т. б.
З. И. Кастельская История Туркистанского края еңбегінде Түркістан
аумағының әкімшілік және аграрлық қатынастарын жан-жақты зерттеп, жазған.
Г. Кунов, Л. Шукуров еңбектеріде осы мәселеге арналды.
П. Г. Галузо Түркістан аймағына байланысты еңбектер жазып, орыс
шаруаларының қаруланып қоныс аударуы, аграрлық мәселелерге арнаған.
Қазақстанның аграрлық мәселелеріне арналған Б. Сүлейменовті айта кеткен
жөн. Ғ. Маймақов құқық саласында жазып Түркістан аймағының әкімшілік
жағдайын зерттеген.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. 1865-1886 жылдары күрделі аграрлық
мәселелер ауқымды жазылып, жарияланған еңбектердегі қағидалары, бүгінгі көз-
қараспен талдап, оларды жаңаша зерделеу қажет. Болашақ зерттеулерді
қателіктерден сақтандырып, объективті баға беруге бағыттау. ХІХ ғасырдың
қарастырып отырған кезеңде патша өкіметінің отарлау саясатының, әкімшілік
және аграрлық шараларының нәтижесінде дәстүрлі шаруашылықтағы өзгерістерді,
қоныстандыру және жер мәселесі төңірегінде жарияланған еңбектерді қайта
зерделеу және талдау.
Диплом жұмысының деректік негізі. Бітіру жұмысын жазу барысында Материалы
по истории политического строя Казакстана, Казахское-Русские отношение в
ХІХ в, дерек ретінде қолдандым. Бұнда Жетісу және Сырдария жерлерінің
саяси құрылымы туралы деректер алынды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. 1865-1886 жылдарың қамтиды.
Ғылыми зерттеудің методологиялық негізі. Жалпы адамзаттық және ұлттық
құндылықтарға негізделген тарихи шындықты бағалаудың өркениетті әдістері
негізге алынды. Зерттеу методологиялық маңызды құрамдар бөлігі рухани қайта
өрлеудегі ұлттық идеология болды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұл тақырып бұған дейін көптеген
авторлардың еңбектерінде жалпы немесе ат үсті сөз етіліп кеткені болмаса,
ғылыми тұрғыда өз алдына жеке қарастырылып зерттелген жоқ. Сондықтан да
аталған мәселе бұрын пайдаланылмаған деректер негізінде тарихи шындықпен,
объективті түрде жан жақты талданып көрсетілді. Нақтылап айтқанда, зерттеу
жұмысында төмендегідей жаңалықтар бар:
Біріншіден, жаңа басқару жүйесін енгізудің патша үкіметі үшін қажеттілігі
мен себептері анықталды.
Екіншіден, осы кезеңде Түркістан өлкесіне еркін қоныстануды желеу етіп,
орыс шаруаларын отарлық әкімшіліктің өзі жаппай орналастырғаны дәлелденіп,
қазақ жерлерін тартып алудың әр түрлі айла тәсілдері айқындалды.
Үшіншіден, патша үкіметінің отарлық саясатының түпкі мақсаты қазақ қоғамын
жіктеп бөлшектеу және ұлттық тұтастыққа жол бермеу екені жаңа әкімшілік
басқару реформасы мен әкімшіліктің оны жүзеге асыру үшін қолданған түрлі
амал шаралары арқылы дәлелденді.
Диплом жұмысының құрылымы: екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттерден тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ОРЫС ӘКІМШІЛІГІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ОРНЫҒУЫ
1.1 Жергілікті әскери және азаматтық билік
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Еуропа елдері отарлау саясатын
жүргізе бастады, сөйтіп әлемді бөлісуді бастады, әлсіз елдерді жаулап
бағындырды. Патшалық Ресей де Орта Азияға бет бұрды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Орта Азияда ішкі шиеленістің күшейген кезі
еді, осыған байланысты отарлау саясатын жүргізу үшін үкіметке қолайлы кезең
туды. Үкімет Крепостной правоны жойып, патшаға тиімді реформа (1961ж)
дайындады.
Патшалық Ресей жаңа аймақты отарлауға үлкен сақтықпен, абайлықпен қарады.
Ол жергілікті халықтың қарсылық көрсетуінен қорықты.
1866 жылы Түркістан аймағын әскери-әкімшіліктерге бөлді, оны басқаруға
патша офицерлерін жіберді. Аймақты бөлу Азия халқының ұлттық экономикасына
зиян келтірді. Алғашқы кезде әскери губерния Орынбор генерал-
губернаторлығына бағынды. Ол әскери министірге қарады. Азиялық бөліктің
ролі жоғары болды, бас штаттың құрамына Камчатка, Сахарин, Сібір, Таяу
Шығыс, Закавказия, Орта Азия, Қазақстан және Өзбек АССР-дың бүкіл
территориясы кірді. Бұл жерлерде генерал-губернатор болып облыстың ең
сенімді адамдары тағайындалды. Олар патшалыққа қызмет етушілер, оның
бұйрығын бұлжытпай орындап отырушылар.
Алғашында Түркістан аймағының әскери-губернаторы генерал Черняев болды.
Бірақ билік толық оның қолында болмады, себебі ол Орынборға қарады.
1867 жылы Түркістан генерал–губернаторлығы құрылды, ол Сырдария және Жетісу
облыстарын қамтыды. 1868 жылы оған Зеравшан округі, 1873 жылы Амудария,
1876 жылы Ферғана, 1899 жылы бүкіл Кавказ елдері қосылды. Түркістан генерал-
губернаторлығының әскери және азаматтық билігі шексіз болды. Генерал-
губернатор әскери басқарушыда болды.
Түркістан аймағының бірінші генерал-губернаторы П. К. Кауфман болды. Оны
патша жайдан-жай тағайындаған жоқ. 60-жылдардың басында Кауфмен Петербургта
әскери министірліктің канцеляр директоры болған. Кейін оны Вилендік генерал-
губернаторлығына сайлаған еді.
Орта Азия орыстың отарлау иелігіне айналуы 60-жылдардың басы 80-жылдардың
аяғын қамтитын кезең болған, ол расына келсек орыстардың қырғыз даласына
келуі бұданда ерте басталған.
1854 жылы І Николай кезінде жиналыс өтеді, онда сол кезде жылжымалы болған
Сібір сызығын Сырдария сызығымен қосу мәселесі қаралған. Әулие–ата, Шымкент
және Түркістан қалалары алынғаннан соң ғана 1864 жылы іске асты. Орыстардың
жаулаушылығы бұнымен аяқталмайды, олар ары жылжиды. 1865 жылы жаз кезінде
Ташкентті жаулап алды. 1868 жылы Бұхар хандығымен жорығында Самарқант және
Зеравшан алынды, ал 1873 жылы Хиуаға қарсы жорыққа Амударияның бірінші
төменгі жағасын алды, кейін ол Амудария бөліміне айналды.
Қоқан, Бұқар және Хиуа хандары олардыорыс әскерімен қорлайтын келіс сөздер
жүргізуге мәжбүрледі, олар сөйтіп орыс вассалдарына айналды.
1867 жылы Кауфман Ташкентке келеді, бұл қала кейін бүкіл Орта Азияның
астанасына айналды. Буржуазиялық патша үкіметі Түркістан аумағын түзеуші
деген. Бұл берілген баға Кауфманның оларға деген ілтипатын, оларды қорғап,
көз қарастарын қорғап, 15 жыл көлеміне адал қызмет үшін берілген баға.
Мемлекетке адал қызмет үшін Кауфманға Алтын грамота беріледі. Ресей
отаршылары Кауфман тұземдіктердің ярым падишасы деп мақтан еткен. Ал
расында оны Джульбарыс аччики деп атаған немесе ашулы жолбарыс деген
сөз. Барлық отарлаушы сияқты Кауфман құрушы емес, халықты езуші еді. Оны
қанша мақтап, мадақтаса да ол бостандыққа ұмтылған халықты қатігездікпен
басушы. Ол сотсыз және тергеусіз халықты жер аударып жіберген Кауфман
шаруалар көтерілісінен өте қорыққан. 1867 жылы министр Милютинге былай
жазған: Мұсылмандар немқұрайлық, сұлықтық білдіреді, бізді патшаны
сыйламайды, менің келген қорытындым бойынша олар орыс билігіне қарсы ынғай
болса тәуелсіздік алып құтылуын ойлайтынын баайқаймын-деді. Олардың
әрқайсысының басында әскери губернатор тұрды. Кейбір қалаларда әскери
басшылар сайланып отырды. [2. 29 б.]
Патша үкіметінің бес миллиондық халықты өз күшімен басқаруы мүмкін емес
еді. Бөтен елге келіп және оны жаулап алып, енді осы елден тіреу іздеді.
Орта Азияны Ресейге қосқаннан кейін патшалық билеуші таптан одақтас іздеді.
Олар хан, би, бек, саудагер және басқа да өзбектің, қазақтың, тәжіктін,
қанаушы табы патшалық генералға қалаларды, қамалдарды алуға көмектесіп,
есесіне өз халқына қарсы соғысуға көмектескендер болды. Билік үшін,
мәртебе, марапат үшін елін сатқан. Қоқандық мырза Хакім (Мион Фазыл
мұрагері) сияқты саудагерлер, феодалдар губернаторға мәлімет жинағаны үшін
сый-сияпат алып отырды. Үкімет кімнің дос, кімнің қас екнін жақсы түсінді.
[2. 30-31 бб.]
Патшалық, өзіне түркістан ішінен қолдаушылар тауып әкімшілікті жөнге
салуды ары қарай жөндеуге кірісті. Кауфман жергілікті басқарушы таптын
көмегін бағалай білді. 1867 жылы 22-қаңтар айында Кауфман Ташкенттің сыйлы
қонақтарын жинап былай сөз сөйледі: Аймақтың ішкі жағдайын қатайту үшін,
орыс, сарт қырғыздарды патшаның қалауынша Түркістан генерал-
губернаторлығына арнайы жазылған заңды біз іске асыруымыз керек. Бұл заң
сіздерге бақыт береді, тек қана оны қажет етсеніз болды-деді. Осылай
үкімет Ташкенттіктерге және басқа сарттарға, ақсақалдарға, қазыларға және
басқаларына дұрыс шешім қабылдауға, көмектесуін өтінді.
Бұл таңдау құқы сияқты болып көрінді. Расында патшалық биліктің сұрқиялы
қылығы еді. Жергілікті әкімшіліктен губернатор немесе уездік басшылық
ұсынысымен тағайындалып отырды. 1867 жылы Түркістан аумағын уақытша
басқару туралы проэкт енгізілді. Сол бойнша әскери-полицейлер арқылы
отарлау аппараты құрылды. Генерал-губернаторларынан бастап қалалық, ол
болыстық басқарушыларымен ақсақалдардан аяқталды, миллиондаған жергілікті
еңбекшілерге патша әкімшілігі тарапынан зорлық-зомбылық көрсетіліп отырды.
Қарапайым халық жергілікті халық сотына бара алмады: қазылардаң
(отырықшылық), билерден (Положенияға) жатпайтын сот ұйымдарын да
заңдастырып алды. Ресей империясының заңы бойынша сот шенеуліктері міндетті
түрде білім алуы тиіс еді, бірақ Түркістан судияларына бұнын қатысы
болмады. Ташкентте зерттеу жұмысын атқарған И. А. Добромыслов былай жазды:
Судья қалаларда юристік білімі жоқ, ал облыстық сот облысты басқаруды
бейнелейді, оның мүшелері жәй ғана канцеляриялық толық білімсіздер болды.
Орыс орысты сот көбіне әкімшіліктің орнына алды. Абақтыларға, сотсыз
тергеусіз бірғана бұйрыққа сүйеніп жатты жәнеде осындай тәртіппен
абақтылардан босатты. Бұнда біреулері шариғатпен, кейбіреуі адат пен
соттады. Өзімен-өзі анық би мен қазыларға кең құқық берілген. Ауыр
сипаттағы қанаушылық категориясы туралы 1873 жылдары-ақ Русский Туркестан
журналы беттерінен көруге болады: Қазылар судан таза сүттен ақ емес еді,
пендешілік бұл заңға да тән еді, қазылардың шешіміне басшылықтағылар мәңгі
және өзгермейтін әсер тигізді делінген. Бұндай қазылар халық мүддесін
қорғамағаны анық. Жергілікті биліктің жоғарғы және төменгі өкілдері осындай
болды. Өзбек халқы болыстық ақсақалдарды елик баши немесе патшаның
құйрығы деп айтуы тегін емес екенін дәлелдейді. [4. 95 б.]
Патшалықтың елу жыл билік құрған кезенінде, парақорлық орын алып келді.
Мысалы, Сырдария облысының әскери губернаторы Галовачев (1867-1877) халықты
шексіз тонады, сол үшін патшаның өзі оны сотқа бермек болды, бірақ оның
әскери қызметіне қарап қатан жаза беруден бас тартты. [2 32-33 бб.]
Патшалық заң шығарушылар парақорлыққа тірек болды, ал кедейлер мыс тиын
ұрлаған үшін абақтыға жабылды.
Түркістанда патша билігін нығайту барысында және бағындыру үшін орыс
отаршылдары төтенше ұлттық ақтандақтар тиімді мұрасын өте орынды
пайдаланды. Түркістанда уезд және облыстарға шет аймақтардан орналасқан
халықтарды бір-бірімен шағыстырып отырды. Бұл жасанды ұлттық бытыраңқылық
патшалық Ресейге өте қолайлы еді, ол ұлттың жеке дамуына кедергі жасап
отырды. Патшалық халықтар арасындағы қайшылық, олардың күшінің әлсіреуін
көздеді, бұл жасанды бытыраңқылық патшалыққа қарсы көтеріліс болмауы үшін
жасалынған.
Заңдар бойынша өзбек халқына бәсендік арнайы тәртіппен басқарылатын болды,
ол бойынша азаматтық құқығынан айырылған еді. Бүкіл Түркістан тұрғындары
жек көрінішті инародцы немесе бұратана халықтыр деп аталды. [4. 7 б.]
Расында Орта Азия оның ішінде өзбек-қазақ халқы жоғарғы дәрежедегі мәдениет
иесі болған, олар көптеген ғасырларбойы сол заманға сай білім, тәлім беріп,
көптеген ақын жазушылар шығарған. Олар Ибн-Сина, Наваи, Ұлықбек, Әл-
Хорезми, Әл-Фараби, Беруни, Қашқари, Әл-Жалаири, Баласағұн сияқты өте
білімді ата-бабаларымызды айтсақ болады.
Ресей үстем таптары қалай болғанында да өзіндік өркениеті бар Сахара
тұрғындарын жабайы, білімсіз етіп көрсетуге тырысқан, әр бір сөзімен ісі,
заңдарынан көрініп тұр. Мысалы, қазақ халқын қырғыз-қайсақ, түземдік
бұратана халықтар деп кемсітуге осының дәлелі емес пе?
1867 жылы 11-ші шілдеде Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы
ереже бекітілді. Түркістан генерал-губернаторлығына Жетісу және Сырдария
облыстары кірді.
Генерал-губернаторлықты патша үкіметі тағайындаған генерал-губернатор
басқарды. Облысты әскери губернатор басқарды, ал генерал-губернатордың
қолында губернаторлықтағы бүкіл әскери басшылық ету және азаматтық билік
шоғырланды.
Әскери губернаторға өте кең өкілеттілік берілді. Олардың қолында бүкіл
әскери, азаматтық, әкімшілік және сот билігі жинақталды.
Облыстық уездерге бөлінді: Жетісу облысы алты уезден Сырдария облысы сегіз
уезден тұрды. Уезді уезд басшысы басқарды, уезд бастығын әскери
губернатордың ұсынумен генерал-губернатор тағайындалды. Уезд бастығы
әскери, полициялық, азаматтық билікті қолына шоғырландырды. Уезд бастығы
әскеи адам болды.
Уезд бастығы болыстық съезді өткізудің орнымен уақытын белгіледі, болысты
сайлағаннан соң оның кандидатурасын бекіту үшін әскери губернаторға ұсынды.
Ауыл старшындарын бекітті, орнынан алды, болысты уақытша қызметінен шектете
алды. Әскери губернаторға болысты орнынан босату туралы мәселе қойды.
Төменгі лауазым иелеріне әкімшілік жаза қолданды.
Генерал-губернатор, облыстық әскери губернаторлықтың аппатындағы және
уездік бастықтармен оның төнірегіндегі шенеуліктер түгелдей орыстардан
тұрды.
Реформа бойынша басқарудың төменгі жүйесі болыстық және ауылдық жүйе болды.
Болысты болыс, ауылды старшын басқарды. Бұлар сайланбалы түрде болып,
болысты әскери губернатор, старшынды уезд басшылығы бекітті.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарының ортасына қарай Қазақстанның территориясы
түгелдей Ресей құрамына қосылып бітті. 1864жылы Шымкент, Әулие-ата,
Түркістан қалаларын орыс әскерлерінін басып алуымен Ұлы жүздің жерінің
Ресейге қосылуы аяқталды.
ХХ-ғасырдың 60-жылдары Ресейдің де мемлекеттік құрлысында ауқымды
реформалар жүргізілді. Ол реформалардың негізінде қарыштап дами түскен жаңа
капиталистік қатынастар жатты.
Қазақстанның Ресейге қосылуын заңды түрде бекіту және отар аймақты одан әрі
игеру мақсатында 1867-1868 жж. Қазақстанды әкімшілік басқару жүйесінде ірі
реформалар жасалды. Реформалардың мақсаты отарға айналған қазақ даласының
байлығын тереңірек ыңғайлы әкімшілік және құқықтық негіз қалау болды. [4.
93-95 бб.]
Жергілікті билік басқармасы қандай екенін байқап көрейік.
Лауазым артынан қуалағандар: Сайлау кезінде әдеттегідей партиялар күресті,
әркайсысы өзінін кандидатынын өтуін қалады. Ол әсіресе сайлау кезінде
болыстық қызметке таласуда байқалды. Әр жақ қарсыласын тайдыру мақсатында
қаржысын аямады, арыз жазуға жүгінді, ол көбіне жалған арыздар болды, ең
бастысы сайлаушыны сатып алды. Сайлау кезінде тәртіпсіздікке дейін жетті,
Мысалы, Ферғана облысында сайлаушылар санын көбейту орын алды. Облыста жоқ
жалған киіз үй санын көбейтіп көрсетті.
Лауазымға жету үшін осындай жолға түсті. Қаржының көбі сайлаушыларды сатып
алуға жұмсалды облыстық басқармаға 7 мың сомға дейін қаржы жұмсалды, ХХ-
ғасырдың сонындағы бір офицердің документінде осылай жазылған екен.
Бұл қызметке не итермеледі? Неге сонша үлкен гонорар төлеуге мәжбүрледі?
Гирс ревизиясы бұл сұраққа былай жауап береді: ілінуге тырысуы... бір
жағынан болыстық мәтебеме қызығуы, ал екінші жағынан бүкіл болыстық салық
жиналуы, жеңіл жолмен салықты жинау ақшаны тығып алуға мүмкіндік болғаны,
сайлауда болыстық басқармаға ақшалай 3 сом штраф мүмкіндігі болды. Көшпелі
өмір салтына байланысты оларды қадағалау мүмкін емес еді. Бұл мәлімет
Гирстің цитированный есебінде жазылған.
Ақша тығу мүмкіндігі, штрафты өз пайдасына шешу, салық жинауға жол ашты.
Әкімшілік орнына күрес күшейтті. Бұндай жағдайда кімнің ақшасы көп сол
жеңіске жететін болды. [3. 32 б.]. Парақорлыққа кең жол ашылды. Қыстақ
және қалалық әкімшілік сайлаушыларды бірнеше мың сомға сатып алатын болды.
Ақсақалдар, болыстық басқарушылар, ауыл басы, қазы және билер болуға кімнін
құқығы болды? Тек қана жергілікті басқарушы топ өкілдері ақшасы бар және
патша шенеуліктеріне таңымал болғандар ғана сайланып отырды. [2. 31б]
Билікке келе салып, осы адамдардың бәрі шығының өтеуге тырысты
губернаторлар өз мінездемесін жайдан-жай берген жоқ. Губернаторлар
жергілікті әкімшілік құрамына әрқашанда өзіне керек адамдарды қойды. Осылай
сайлау басы жергілікті халыққа берілген сияқты көрінді, бұл бірақ алдамшы
еді. Шын мәнінде оларда сайлау құқығы болмады. Чайрикелер (сыбағалас),
мардикерлер (малай), кедейлер кішкене ғана қыстау басқармасындағы Илик
баши сайлауға қатыса алмады, өйткені оған қатысу үшін 3-сом табулары қажет
еді. Қыстаудың кедейлерінін ортанғы ақысы 20-45 тиыннан аспаған еді.
Қазақстандағы отаршылдық әкімшілік органдарымен қазақтардың өзін-өзі
басқару деп аталатын болыстық-старшындық басқарудың осындай жүйесі 1918
жылға дейін өмір сүріп келді. Әскери полицейлік болып табылатын бұл жүйенін
басты міндеті жергілікті халықты күшпен басқарып, оның байлығын сарқа сора,
үкіметке қарсы кез-келген қозғалысты басып жаншу еді.
Отаршылдық жүйе арқылы Ресей империясының заңдарын Қазақстанда қолдана
бастады. Патша үкіметі Қазақстанды басқару үшін бірнеше үлкен актілерді
қабылдады. Ең алдымен жерге қатысты меншік құқығы өзгертілді. Бұрын жер
рулық-тайпалық қауымның немесе қоғамның меншігі болып есептелсе, енді патша
үкіметі 1968 жылғы Уақытша ереженін 210-шы параграфы бойынша қазақ
жерлері мемлекет меншігі ретінде бекітілді. Қазақ жерлері тартып алынып,
казак әскерлеріне бекіністер салуға келімсек орыс шаруаларына шетел
капиталистеріне, шіркеуге беріле бастады.
Осы ереже бойынша қазақтың өз жерлері қазақтың қоғамдық пайдалануына
беріледі деп көрсетілді. Қазақтар көшіп қонуға адаттық принциптерін
басшылыққа алды. Ереже бойынаша қыстаулар онда үй-жай қазақтардың
меншігінде бола алды деп көрсетілді. (1867 жылы ереженің 217 параграф)
Жер жалға беру енді 1867-1868 жж. ереже бойынша ауылдық, болыстық қауымдар
орыс өкілдері болып табылатын өнеркәсіпшілерге, көпестерге өздеріне
тиісілі жерлерін отыз жылға дейін жалға бере алды. Келісім қағаз жөнінде
жасалды. Қазақтардың өз арасында қыстауларды, жайылымдарды жалға беру
туралы келісімдер жасалып жатты. Төлем ақы ретінде мал пайдаланылды. Ереже
жалға беруші қауым дегеннен іс жүзінде жалға беру және оның ақысын
пайдалану болыстар мен старшындар, билер қолында болды. [4. 996 б. ]
Жыртқыш экономикалық базаға саудалық капитализмге Түркістан аймаған
басқаруға жыртқыш аппарат жасалынды.
Аппарат әрине әскери болды, оған ... Әрине азаматтық заң жетіспеді,
теориялық әкімшілдік жұмысқа дайындау жетіспеді. Бірақ ол аймақты тәртіпке
келтіу функциясын жақсы атқарды. [З. 56 б.]
Қарастырып отырған кезеңнің басынан, ескі ақсүйектер басшылығын ыдыратуға
бет бұрды, отырықшы аудандарда ру басынан, көшпенділерден сүлтандарды жоя
бастады. Негізінен жеке әкімшілік көшпенді аудандарда руға қарады, ал киіз
үй саны румен сәйкес келмеді. [2. 30 б.]
Болыс пен старшындарға үсынуы үшін жасы 25-ке келуі және сол территорияда
түруы қжет еді. Сайлауға барлық халық қатыспады. Старшынды және болысты
таңдаушылар сайланды. Тәртіп бойынша ауылда 100-200 адам болды.
Таңдаушыларды сайлауға тек ер адамдар қатысты. Мүндай жағдай күйеуі қайтыс
болған соң ерге шықпай, үй иесінің рөлін атқарып отырған әйелдерге қатысты
болды.
Старшындарды сайлауға болыстар міндетті түрде қатысып, өз адамдарын өткізіп
отырды. Әр үш жыл сайын өтетін болысты сайлау үшін елу үйден бір таңдаушы
сайланды. Сонда шамамен болысты сайлау үшін жиналатын болыстық жиынға
(съездге) 20-дан 40-қа дейін таңдаушылар жиналатын. Дауыс беру процесін
халық арасында шар салу деп кетті. Болыс боп жай көп дауыс алған кандидат
сайланды. Ол тек әскери губернатор бекіткеннен кейін соң заңды сайланған
болып есептелінді.
Болысты сайлау қатты күрес жағдайында өтті. Топ-топқа бөлінген қазақтар
болыстық қызметі үшін жанталаса күресті. Пара беру, сатып алу,алдап -
арбалудың әртүрлі әдістері қосылды. Сайлау үшін құрылған топтарды партия
деп аталды.
Мұндай сайлаулар халықты әбден жікке бөліп, болыстық және старшындыққа
үсынғандарды жоғарыдағы бастықтарға жем қылып бітірді. Жаңа орынға
сайланған болыстар шығындарын халықтан он есе қылып қайтарып алуға кірісті.
Болыстың қолында бір шама билік болды. Ол ауыл старшындарын сайлауға
қатысты, негізінен өз адамдарын өткізді. Уезд бастығының тапсырмаларын
орындады, халықтың көшіп қонуын бақылады,үй басы салығының мөлшерін
старшындарға жеткізді, ол салық уезд кассасына өткізілді, болыстар билер
съезіне қатысты, халықтан билерге беру үшій талап арыс қабылдады, тәртіппен
тыныштықты қадағалады, билер сотына жауапкерді, куәлерді жеткізуді
үйымдастырды, сот орындаушысының міндетін атқарып билер сотының шешімін
жүзеге асырды.Тәртіп бүзғандарды үш күнге дейін қамауға алып, үш сомға
дейін айып салды.
Болыстар да, старшындар да Ережелер бойынша қоғамның өзін -өзі басқару
қызметтері болып саналды. Оларға орталық қазынадан ақы төленді. Олардың
еңбек ақысы халықтың мойнында болды.
Ұлы Абайдың Болыс болдым мінекей, бар малымды шығымдап,
Түйеде қом, атта жал, қалмады елге тығындап,
Күштілерім сөз айтса, бас иеміз шыбындап. деген сөздер осыған байланысты
туындады. Болыс сайланғанан соң оның артынан генерал-губернаторға дейін
наразылық хаттар көпке дейін үзілмеді. [493-9 бб.]
1867-1868 жж. реформа қалай әзірленгені туралы қүжат материалдар келтіріп
кетсек: ... Барлық (реформаны әзірлеу жөніндегі-Ж.Қ) жүмыс алғашында
Петербургте, кейін статс - секретарь Бутковтың кабинеттерінде жүргізілді.
Бүған бізге берілген беделді қырғыздардан (қазақтардан) халық өкілі ретінде
ешкім қатыспады. Бүған қатысқандардың бүл халық өмірін қайта қүру жөнінде
ешқандай хабарлары болмады. Мысалы, В. В. Григорьев, М. В. Ладыженский
сияқты сол кезде Петербургте өмір сүрген, қазақ даласының өмірімен жақсы
таныс адамдар қатыстырылмады. [5. 24 б.]
Бәрімізге белгілі бұл реформа Ресейге крепосниктік қүқының жойылуымен және
бір қатар буржуазиялық реформалардың қабылдануымен тұтас келді.
Капиталистік қатынастардың ұлт аймақтарға таралуы да осы кезде басталды.
Ресейде капитализм дамуының екі жағы болды. Ол кең өріс ала бастады.Ең
алдымен жерге меншік және басқа да өзгертілді болды.
Реформадан кейінгі жылдарда өндіргіш күштердің қауырт даму жолына түсуі,
бүкіл Ресейлік нарықтың орталықтануы капиталистік қатынастардың ұлттық
аймақтарда кеңейіп, дамуына әсер етті. 30-50 жылдарында қазақ жерлеріндегі
табиғи байлық көздерін сақтаған жеке аудандар анықталады, көмір, кен, түз,
қорғасын жылдан жылға көп өндіре бастады.
Ресейлік кәсіпқойлар 60-жылдарда өз қаражаттарын Қазақстан сияқты пайдалы
табиғи қазба байлықтары мол өңірлерде өндірістік орындар салдыруға жүмсай
бастады.
1.2 Орыс әскери-шенеулік аппартының құрылуы
Патшалық Ресей Орталық Азияға орыстық самодержавиялық жүйесін, солайда
парақорлық, жартылай әскери бюрократиясын енгізді.
Генерал Свистунов 1868 жылы дала генерал-губерниясына ревизия жүргзіп,
Жетісу облысының тәртібі туралы айтады. Облыста уезд басшыларының қатысыуы
кең таралған жоғарғы билік бұйрығы бойынша әртүрлі құрал-сайман үшін,
құрылыс үшін, шаруашылық операциясында ақшалай салық жинап, оны халыққа өз
еркімен өз қалауымен беріп отырды деді. Бұл ақша әдеттегідей тартып
алынды,құрылыс көп жағдайда сәтсіз немесе аяғына дейін бітірілмей қалып
қойды. Верный қаласында Православ шіркеуін салу үшін әртүрлі бұлақтардан
5634 сом жұмсалды, нәтижесінде шіркеу аяқталмай қалды, не ақша, не дайын
материалсыз, аукционда 5542 сомға сатып жіберілді.
1877-1878 жж. князь Николай Николаевке үлкен қазақ үйін сыйға тартады
деген, бірак бұлда іске аспай қалды. Бұнда ақша қадағалаусыз жұмсалып
отырды көбіне оны өз пайдаларына шешіп отырды. Әкімшілдік ауыр салық
жинауда шек көрмеді..., Жетісу көшпенділердің қаржысын қадағалап отырды.
Ауыр салық оған қоса ресми салық жергілікті халыққа ауыр тиді. Свитунов
былай санайды: Жетісу облысында көшпелі халық әр түтінге төлейтін салықтан
басқа 4 сом төлейді. Қазақ үйіне 1 сом 25 тиын; халық біліміне 25 тиын;
қоғамдық жүмысқа, әкімшілік ұстауға 1 сом; жол және көпірге 10-нан 50-
тиынға дейін; әскери командаға арналған үйді ремонттауға 15 тиын сөйтіп
оның бәрі 7 сом арба үйлер салығын санағанда. Солайда чигінің салықшылары
бұл санды 10 сомға дейін жеткізді; жергілікті халық қатігез шенеуліктер жол
ақысын олардың пәтерін т.б заттарға алым төлеп отырды.
Гирс ревизиясының құпия кеңесінің отчетінде Түркістан аймағына байланысты,
1883 жылы аймақтың болып жатқан жайды тығып ұстайды. 1871 жылы Ташкент
қаласында Константиновтың жылқы заводы құрылды деп Гирс хабарлайды. Оған
жергілікті әкімшіліктен мүшелер кіреді, оның кұрамында генерал-губернатор
Кауфманда болды, Сырдариялық генерал-губернатор Головачив және басшы
канцлер Савинков мүше болды, бұл товарищество 47000 сом мемлекетке қарыз
болды. Ревизияға дейін ақша қайтарылмады, енді оның қайтарылуы мүмкін емес
еді. [5. 62-63 бб.]
1865 жылы Әулие ата, Шымкент т. б заңсыз салықтардан қырғыз капиталы
құрылылды, ол түземдіктерге несие беру мақсатында құрылды деді, бір жылға
12%-ті, ол жиналған капиталдың жартысын құрады. 1868 жылы Сырдария
облысының әскери губернаторынан талап етуі бойынша тексеріс нәтижесінің
қорытындысы ысырапшылдық басқарушыларда етек алған. Ең көп мөлшерде қаржы
алған бұрынғы әскери губерннатор Голавачив пен оның орынбасары генерал-
майор Эйлер болды. Мұндай парақорлық басқа да өлке мен облысты басқару
ісінде көрініс тауып отырды. [4. 96 б.]
Ташкент, Самарқанд, Шымкент және Қазалы арасында 1875 жылы телеграф жүйесін
жүргізу үшін қазақ облыстарынан түтін басынан 20-30 тиыннан жиналған.
Мұндай қайырымдылық жиналған қаржы тікелей генерал-майор Эйлерге және
шенеуніктерге берілген. Осы әдіспен 11300 сом қарыз тартылған. [8. 9 б.]
1877 жылы Орынбор облысында түземдіктер әкімшілігін қаржыландыру үшін,
1878 жылы генерал-губернаторды күту үшін 8000 мың сом, ханды құрметтеу үшін
30000 мың сом, шенеуніктерге 17000 мың сом, ат зауытына 3000 мың сом
жиналған.
Ташкентте жаңа жәрмеңке құрылысы үшін жарты миллион сом қаражат
жұмсалған. Бірақ саудагарлер бұған кірген жоқ ол жәрмеңкеге қарады. Бұл
жәрмеңкенің қирауы іле көмірінің құрылысына жұмсалған көп қаржыға ұқсас
болды.
Ысырап бақылаусыз, тексерусіз шығарылып жұмсала берді. Бар мүмкіншілігімен
уезд әкімшілік қалалық, өлкелік капиталды өз мүддесіне жұмсауды меңгерді,
тіпті еркін ресурс ретінде пайдаланды, мемлекеттік қазына, күнделікті
тұрмысқа жұмсау әдетке айналды.
Одан әрі : мемлекет қазынасынан біреуге үстем ақы төлеу, сыйлық беру
күшейді, мысалы Ходжент бастығына және Құрамас (Ташкентте) уезінің
бастығына 1500 сом, Ходженттік судьяға 500 сом, қала жобасының қазынасынан
жыл сайын осынша шығарылып отырды. Тіпті көп мөлшердегі қарыз Клименкон
почтасын ұстап тұру үшін 13000 сом, Ходжент уезіне 16629 сом берілген. [6.
64-65 бб.]
2 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНА ЖҮРГІЗГЕН АГРАРЛЫҚ САЯСАТЫ
2.1 1867-1868 жылғы "Уақытша Ереже" бойынша жер мәселесі
XVIII-ғасырдың 40-жылдарының басында патшалық Орта Азияға терең ену
мақсатында мықты Орынбор сызығын апорлық баз ретінде жасады. Сөйтіп
патшалықтың Орта Азияға әскери жылжуы басталды. [9.3 б.]
Патша отарлаушылары Түркістанға келген кезінде онда феодалдық қатынастар
бар екенін байқайды және олар дехкандардың мұрагерлік иелерінде болғанын
көрді. Дехкан феодалдарға (хандарға) шикізаттай және ақшалай рента төледі,
жерге алым түрінде мемлекеттік жерлердің харадж, такаптан алым алып отырды.
Жерлердің белгілі бір бөлігі жеке меншіктегі жерлер немесе мильк (мүлік),
бұл жер иелері ақсүйектер, хандар, шенеуліктер, саудагерлер құқында болды.
Мүлік жерлері бірнеше түрлерге бөлінді, кейбір жерлер мемлекеттің өзіне
қарады. Ал мильк -и хурри - халис деп аталатын жерлер мемлекетке қарамады.
Мүлік жерлері мұрагерлік және жеке меншіктегі жерлер болды, онда дехкандар
отырды. Олар оны қадағалап жүрді, жер үшін феодалдарға шикі заттай рента
төлеп отырды. Мүлік жерлерінен басқа Вакф жерлері немесе мұрагерлік және
қайрымдылыққа берілген жерлер феодалдар мен саудагарлердің дінге арнап
берілген жерлері . [7. 8-9 бб.]
Бұл жерлер мұсылман рухының басты қайнар көзі болды. Вакф жерлерін сатуға
болмайды оған рұқсат етілмеді. Хангтың өзі бұл киелі жерлерге қол сүғуға
қүқы жоқ деп айтады.
Хандықта өлі жерлер деп аталатын жерлер көп болды. Бұндай жер-лерді хан
көбіне тірілтуге беріп отырды. Түркістанда басқа елдердегідей жер игеру,
қадағалау міндеткерлігі мемлекеттің мойнында болды.
Түркістанды бағындырғанннан соң, патшалық билік бұл жағдайдың бәрін
ескерді. Олар дехкандардың негізгі күн көріс көзі жер екенін жақсы түсінді.
Халық үшін ең маңызды мәселенің дұрыс шешілмеуі қайғылы нәтижеге әкелуі
мүмкін, үкімет олардың сенімін арттырып өзіне бағындырды - деп ішкі істер
министр шенеунігі жазған екен. Министрлікте көбіне жергілікті халықтың
немесе түземдіктердің жер құрылым мәселесі қаралды.
Әрине патша өкіметі Түркістан халқының жағдайына қам жеген жоқ, ол өзінің
сұрқиялық ойын көздеді.
Алғашқы бес жыл аралығында патша шенеуліктері жер мәселесін қозғамады, 1871
жылға дейін патшалық қаржы мәселесімен айналасып, аграрлық саясат мәселесі
шешілмеді. Түркістанға патшалықтың келуімен міндеткерліктерді жоюдың
орнына, керісінше оны тиімді пайдалана білді [2. 40-41 б.].
Патша үкіметі Кауфман комиссиясы құран және шариғатқа сүйеніп, жерлерді
мемлекеттік екенін мойындайтын сияқты көрінді. Кезінде осындай болғанына
қарамастан, XIX ғасырдың соңына қарай ол мистикалык фикцияға айналды, ол
патшалық самодержавияға тиімді болды. Дехкандарға жерін жаулау заңды және
қиялы деп санауға мүмкіндік берілді. Кауфман комиссиясы қираған, жаңа келе
жатқан қауымды кұруды ұсынды. Ол өте жақсы түсінді жаңа қауым құру елдің
экономикалық дамуын тежелейтінін. Бірақ ол саяси жағынан қолайлы екенін
ойлады. Идеясын дәлелдеу мақсатында Ташкент қармағындағы кішкене жерге
сүйенді, сол кезде қоғамның иелігінде болған. Басқа мысал ол келтіре
алмады. Проэктінің 294 параграфында былай делінген: Егер қауым он адамнан
тұрса бір жағдайға байланысты ол ондықтан шықса, онда бәрі де жерден
айырылады, егер өзінің қауымынан көрші қауымға қосылатын болса - деп
жазылған екен.
Жоғарыда көрсетілген проэктінің бәрі отрықшы елдерге қатысты.
Көшпенділердің жері мемлекеттің жеке меншігі деп жарияланды. 60-жылдардан
бастап киіз үйге әр түтіннен 1 сом 50 тиын жиналып отырды. 1867 жылы ол 3
сом 50 тиынға көтерілді, ал он жылдан соң 4 сомға жетті.
Патшалықтың аграрлык жоспарымен 1871-1873 жж. диқан жерлерін жаулауға кең
жол ашылды. Онымен қатар тапттық күш қатынасын жаңа калониясына ескерді.
1868 жылғы ереже бойынша харадж және танаба жерлеріне тиген жоқ. Оларды
қаулы бойынша шикізат көзі ретінде, рента төлеп отырды. Ол патша
қазынасына салық түрінде беріліп отырды. 1878 жылы патшалықтың аграрлық
саясаты ауыса бастады, осы жылғы патша бұйрығы бойынша Кауфман және оның
жақтастары Түркістан аумағын басқару туралы проэктіні қарастырды, ол тек
1873 жылдың екінші жартысында қабылданды. Кауфман комиссиясы диқандардың
барлық жерлерін мемлекеттің меншігі деп жариялады, олар белгілі бір адамдар
қолындағы жеке меншігіндегі емес, жай ғана қолданушы ретінде пайдалана
алатын болды және оған шектеулер қойылып отырды. Проэктінің 313
парагрофында былай деп айтылған: қолданушы кұқығынан айыра аламыз, егер
жерге қажеттілік туса; судағы және құрлықтағы хабарлау ұйымдастыру үшін;
қазыналық және қоғамдық ғимараттар тұрғызу қажеттілік үшін; арықтар салу
үшін. Тек қана иелерімен бекітілген жерлерге бүның қатысы болмайды, көбіне
ол вакф және қалаға кіретін, орыс офицерлері саудагарлер т.б сатып алған
жерлерге қатысы болмады. Мүлік, вакф жерлері диқандар қарауында болып
келген, енді мемлекеттің немесе патшалықтың жері болуға тиіс болды.
Феодалдар және осы жер иелері енді патша қазынасынан жәрдем алып отырды.
[2. 41-42 б.]
Ресейлік самодержавия жергілікті билеуші тапқа диқаннның рентасына қосымша
өкімінің бір бөлігін беріп отырды. Патшалық көп жағдайда жергілікті
диқандардан жерді тартып алып феодалдарға беріп отырды. Бастапқы аграрлық
заң шығарушылар мақсаты аймақты бағындыру ғана емес, жергілікті билеуші
таптан әлеуметтік тірек табу болды. Дәл осылардың көмегімен патшалық өзінің
мүддесіне сай бүкіл елдің экономикасын бағындырады. 1873 жылы проэкт ресми
қабылдамаса да іс жүзіне асырып отырды. 1877 жылы Ферғана диқандарынан
бірнеше мың десятина жер тартып алынды. Ол жаңа Маргилана құрылысына керек
деді. Бірақ түземдіктерге бұл қалаға кіруге, тұруға мүлдем рұқсат
берілмеді.
Жерді тонау патша шенеуліктеріне үйренішті іске айналды. Бірнеше жүз шонжар
үйлері, шіркеулер, диқандардан тартып алынған жерлерге салынды. Ресей
ішінде аграрлық революциядан қоркып отар ел ішінен тірегін қатайтуды
ойластырды, патшалық келімсектерге, қазақ байларына және унтер
офицерлерге жер беріп отырды. Осы жергілікті халықты және орыс
келімсектерді олар қанады. Келешектегі аграрлық заң шығарушылар тарапынан
капитализмнің қарқынды дамуы Ресейде өзінің орнын тапты.
1882 жылы Түркістанға Ф. К. Гирс басшылығымен комиссия жіберілді оның
мақсаты Түркістан аумағының жерге деген құқын біліп осыған байланысты
шешім қабылдады. Бұл жіберілген ревизия материалдары Петербургте патшалық
төрелерімен талқыланылды. Гирс және оның жақтаушылары Ресей өнеркәсібі және
буржуазияның мүддесін қорғады. Диқандарды мақта шығаруға, ал олардың жерін
жеке меншік етуді мақсат тұтты. Түркістанға орыс келімсектерін көшіру,
мақта дәстүрімен таныс емес екенін байқап буржуазия өзінің мүддесіне қауіп
төнгенін байқайды. Түркістанға орыс келімсектерін көшіру басталды. ұзақ
уақытқа созылған тартыстан кейін Гирс финанс министрінің көмекшісімен ішкі
істер министрлігін бағындырып келімсектер келуіне байланысты шешім
қабылдады. [2. 44-45 бб.].
Оңтүстік Қазақстанда отарлау мақсатында Ресей орыс, украин, беларусь
шаруаларын Жетісудан бастап, кейін бірнеше басқа бейнеде Сырдария облысына
көшірілді. Жоғарыда көрсетілгендей 60-жылдары Түркістан аумағының генерал-
губернаторының Кауфман және Жетісу облысының әскери губернаторы
Колраковский мынандай ұсыныс жасайды, жаңа жағдайда орыс патшалығы үшін
аймақты казак әскерлерін әкелгеннен көрі шаруалар арқылы отарлау тиімді.
Бұл жоспар Түркістан аумағын Ресейге қосу кезінде ойластырылған еді. 1864
жылы аймақтың саяси жағдайы күрт өзгерді, енді казактарды қоныс аударту
қажет емес, ол мемлекетке қымбат және де орыс казактары елдің мәдениетін
айтарықтай дамытпады. Реформаға дейін 1867-1868 жж. Қазақстанда жалпы халық
санағы өткізілді. Кіші әкімшіліктің нақты емес мәліметтерінің және де патша
шенеуніктерінің ауыл және салық жинағы кезінде байқағанымен есептелген еді.
Осы себептерге байланысты, бізге жеткен мәліметтер қарама-қайшылық
тудырады.
Кауфман және Калпоковский есебінше қазақтардан қытайдың оңтүстік шекара
сызығын жасау енді керек емес деді. Бірнеше шаруалар отбасын Жетісуға
көшіруді жоспарлады. Ресей және Украина шаруалары 1861 жылы реформадан
кейін жер аздығынан және қайыршылықтан шаршап қоныс аударуға дайын болды.
Тек помещиктер осы қозғалысқа қарсы болды. Өйткені шаруалардың жұмыс
күшінен және жерде тиімді арендаға беруден айырылатынын сезді. Бірақ Ресей
шаруашылғының соншалықты ауырлығы басталған шаруалардың көшу процесін
тоқтату мүмкін емес еді.
1866 жылы Түркістан аумағын басқару жөнінде ереже қабылданды, ол енді
қазан ревалюциясына дейін күшін жоймады. Жаңа заң бойынша жергілікті
халыққа жекеменшік құқық берілді. Жер сату және сатып алу объектісіне
айналды. Патшалықғың аграрлық саясаты диқан тобын феодалдық арқаннан
құтқармады. Керісінше ол жергілікғі жер иелеріне қолдау көрсетуді
жалғастыра берді. Жалпы айта кетсек Қазақстан ХІХ-ғасырдың ортасына дейін
георафиялық жағынан зертеліп келді. Ресейге түгел қосылып біткен соң
иемденген аймақта заңды бекіту мәселесі қаралды.
Бірінші зертеу жоспарларына қазақ даласын экономикалық жағынан зертеу
ұсынылды, мәселенің бұл шеті дала комиссиясы тарапынан 1867-1868 жж.
реформаның даярлауына алып келді, ол Собрании материльных трудов А. К.
Генске айқын байқалады. [9. 26 б.]
Қырғыз даласының жер суару құрылымы туралы айта кетсек оның үлкен бөлігін
қарапайым жолының жерді суару қиынға түседі, ал кұдықтарда мамыр айында ауа-
райының ыстықтығынан су тартылып қалады Жерді суару үшін арық, каналдар
жасау қажеғ. Оларды өзеннен жыртылған жерге тартып әкелетін болды. Суару
құрылымы өте қолайлы орналасқан, арықтың жартысын жауып, бірнеше егістіктің
жартысын, кейін егістіктің екінші жартысын суарып отырды. Кейбір арық
құрылымының орналасуы орыстар келмей тұрған кезінен бар екені және оның
бірнеше жүз жыл бұрынғы тарихы бар екені рас. Орыстың тау инженеры Виангали
шамамен б. з. б. жүз жылдықтың орғасына жатады дейді. Қырғыз жайлауының
шығыс бөлігінде болған Букон өзенінің су құрылысын суреттейді: өзеннен
олар жыртылған жерге біреу, кейде бірнеше терең арық жүргізеді; оны әр
түрлі бағытқа жіберіп, бұл арықтардан жіңішке арықтарды егістіктің барлық
жеріне жібереді, оларды керегінше қосып, айырып жерді суарып отырған. [10.
138 б.]
Осындай жерге өнім егіп отырған Азия халықтарын Ресей отаршыларының
қисынсыз басқыншылық саясаты отырықшы халықтарды атамекенінен өмір-сүруге
өте қиын аймақтарға қудалады.
Нәтижесінде ата-қонысынан айырылған, ата кәсібінен айрылған қазақ отырықшы
халықтар адам аяғы баспаған шөлді немесе тау бөктеріндегі жайлау жерлеріне
қоныстануға мәжбүр боды.
Кең-байтақ Қазақстан аумағына орналастырылған әскер бөлімдерімен шектелмей,
жаңадан жаулап алынған иеліктерде отаршылдық билікті нығайтуға ниеттенген
Ресей Оңтүстік Қазсқтанға бет бүрды. Орасан үлкен елді басқару да бүкіл
Қазақстан бойынша қалыптасқан әкімшілік-саяси және заңдық жүйенің болмауы
жағдайында байырғы халықты бағынышты ұстауға армияға сүйену Солтүстік
Кавказды біржола бағындыру кезінде өзінің артықшылығын көрсеткен, сынақтан
өткен құрал болды. Біз күшті болсақ, қазақтар бізге бағынады. Бірақ біздің
даладағы билігіміз сәл әлсіреген жағдайда, керісінше ... болады-қазақстар
жөніндегі қатаң саясатты белсене жақтаушылардың бірі Орынбор генерал-
губернаторы А. О. Дюгашель Ресейдің Қазақстанда күшті әскери қатысуының
дұрыстығын осылайша негіздеді. Өлкені жергілікті мекендеушілердің
бағындырылған көпшілігіне империалық құрылымның билігін сөзсіз еңгізу
жөнінде барған сайын нығая түскен идеология шенеуніктер мен әскерилер
қатарында ғана емес, сонымен қатар келімсек азшылықтың жергілікті халық
көпшілігінен артықшылығын белсене насихаттаған дінбасыларынан да қолдау
тапты. Дала өңіріне Ресей билігін одан әрі еңгізуді жұмыс істеп тұрған
жергілікті басқару құрылымдарының бай өлкені Рессей экономикасының
мүдделері үшін кеңінен игеру жөніндегі патша өкіметінің жоспарларымен
сәйкес келмеуі қиындата түсті. Метрополияның қауырт дамыған өнеркәсібі
барған сайын жаңа арзан шикізат көздерін, жұмыс күшін қажет етті . Табиғи
ресурстары, мал шаруашылық шикізаты аса бай Қазақстан орыс кәсіпкерлерінің
назарын көптен аударып келген еді. Ертіс, Есіл, Іле өзендері мен басқа да
өзендердің жағасына жақын жерлерге көптеген казак және де басқа да шаруалар
қоныстарын салу Қазақстанның өсімдіктер және жануарлар дүниесіне орын
толмас зиян келтірді. Отарлаушылардың алғашқы легі жергілікті алқаптары
аяусыз талқандап, тіпті қамбалар салу үшін жүз жылдық алыптарды құлатты.
1867-1868 жылдардағы реформаларды дайындауға қатысып, Жетісуды ол шетінен
бұл шетіне дейін аралап өткен. А.Гейнс казак қоныстанушылардың бей бастақ
әрекеттерінің салдарынан былай деп өкінішпен баяндаған: Жақын маңдағы ағаш
атаулыны түп-тамырымен қазып алып, тып-типыл еткені сондай, адам бұрын
орман өсіп тұрған жерге келген кезде бір шыбықты да көрмейді:. Сонымен
бірге казактар жаңа қоныстар үшін орын таңдаған кезде қазақтардаң жердің
тартып алу жағдайларын реттейтің заң нормаларынын болмауы себепті
егіншілік үшін ең шұрайлы аудандарды басып алып, аборигендерді
құнарсыз, қуаншылықты жерлерге ығыстырып шығарып, жергілікті бастықтарға
дән ризашылығын білдіріп отырды.
Болашақтағы Уақытша ережені патша үкіметі үкімет шенеуліктеріннін
ұсыныстары негізінде әзірледі.
Қазақ даласын басқаруды жеңілдету үшін отаршылдық әкімшіліктің ықпалды
шенеуліктері ХІХ-ғасырдың 60-жылдарының басында қазақ даласы мен Орал,
Орынбор және Сібір округтері казак әскерлерінің аумағы үшін бір жалпы
басқарма белгілеуді, Тобыл, Томск және Енесей губернияларына азаматтың
Батыс Сібір генерал-губернаторлығын құруды ұсынды. Осы мақсатпен құрамында
барон К. Врангель, Имшеник-Кондратович, П. Солнцев, А. Орлов, Г. Ловицкий,
К. Селевестович, Н.Довеновский бар Ерекше комитет құрылды. Ерекше комитет
Қазақстанда бүкіл Қазақ даласы үшін жалпы басқаруды енгізу мүмкіндіктерін
зерттеп, 1865 жылдың ақпанында бұл шараны орындау едәуір шығындарды қажет
етеді, әкімшілік және әскери қатынастарға елеулі қолайсыздықтар туғызады
деген сеніммен келді.
Оның үстіне Қазақстанда әкімшілік қайта құру жоспарлары жөнінде жұмыс
істеген патша шенеуліктерінің, жаңа енді қалыптасып келе жатқан шаруашылық
үрдістер мен ескі басқару жүйесі арасындағы қайшылықтарды сақтап қалуды
ұйғаруы негізсіз емес еді. Қазақстанда жүзеге асыру көзделген жаңалықтар
капиталистік рыноктық қатынастар үшін қолайлы кең өріс жасауға тиіс
болатын.
Алайда Қазақстан үшін орасан кең елде үкімет жергілікті жағдайларды елемей
отыра алмады, оларды елемеу 20-30 жылдарда үкіметке қарсы күшті оппозитция
туғызып, оның зардаптары XIX ғасырдың 60 жылдардағы ұрпақтың есінен әлі
шыға қоймаған еді. Әлеуметтік -экономикалық өмірде қалыптасқан өзгерістерді
ескере отырып, қазақтардың дәстүрлі, дағдылы заңдарын қолданудың заң
жүзіндегі негіздерін көздеу керек болды.
1865 жылы II Александр патшалық жеке өкімі арқылы толық кұпия кеңесші
Гиреттің басшылығымен Түркістан өлкесі мен қазақ даласына жіберілген
комиссия басқа қырларымен қоса номадттарда қолданылып келген әдет және
исламдық заң ілімінің заңдық нормалары туралы да көп материал жинады.
Реформаны дайындау кезінде қалың бұқараның ой-ниеті ескерілмеді. Ислам
канондарына негізделген дәстүрлер мен ғүрыптар империяның билеуші
топтарының саяси және экономикалық мүдделері не сай келетін дәрежеде ғана
ескерілді. Ш. Уәлиханов жергілікті халықтың тұрмыс жағдайларын жақсартуға,
дәстүрлерін сақтауға жәрдемдесетін батыл реформалар жүргізуді жақтады. Ұлы
ғалым аталып отырған өзгерістер, мысалы, сот жүйесіндегі орыс үкіметі үшін
де, қазақ халқы үшін де қиындатылған, ауыр бюропартиялық берекесіздіктің
орнына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда қазақ ұлтының жаңаруы мен мемлекеттік
тәуелсіздігінің қалыптасу процесі жүріп, Қазақстан Республикасының
дүниежүзілік тарихи дамудағы орны анықталып жатқан кезде, қоғам өміріндегі
күрделі құбылыстармен тығыз байланыста қаралатын өткен тарихи шындықтарды
қалпына келтірудің проблемалық маңызы артып отыр.
Үш ғасырға жуық уақыт бойы патшалық Ресейдің отарлық езгісі мен қызыл
империяның қол астында болған қазақтардың қаншама қайғы қасірет көріп, ауыр
азап шеккені және мәдениетімен қоса дербес ұлт ретінде жойылып кете
жаздағаны зиялы қауымға мәлім. Қазір отаршылдықтың қамытын сыпырып тастап,
еркін өркениетті даму жолына түскен шағымызда тарихымыздың өткеніне тағы
бір көз жүгіртіп, халқымыздың басынан кешкен небір ауыртпалықтар мен
қиыншылықтарды зерттеп білмейінше, өзіміздің бүкіл ұлттық рухани
байлығымызды қайта жандандырып, одан әрі дамыта алмаймыз.
Академик Қозыбаевтың сөзімен айтар болсақ: Егер біз ертеңімізді ойласақ,
орыс империясы елімізді қалай жаулап алды, орыстандырды, шоқындырды, әскери
отарлады деген сияқты өзекті проблемаларды зерттеуіміз абзал. Міне,
сондықтан да, патшалық Ресейдің Қазақстанда жүргізген отаршылдық саясатын
обьективті түрде, ғылыми тұрғыдан зерттеу кезек күттірмес маңызды
мәселелердің бірі.
Осы тұрғыдан алғанда менің тақырыбымның бүгінгі таңда өзекті болып
отырғанын көреміз.
Орта Азия Ресейге қосылу барысында бұрын хандық билік негізінде өмір сүріп
келген халықтың отаршыл саясатына бірден үйреніп демып кетті-деу қисынсыз.
Себебі, қоғамның экономикалық өмірінде әсіресе еңбекші диқан және көшпелі
мал өсіруші халықтарға ең басты жер керек еді. Ал жер мен малынан айырылған
халықтың өркендеп дамуы прогресті болмағаны өзінен-өзі белгілі.
Күні бүгінге дейін Орта Азия мен Қазақ жерінің Ресейге қосылуын оның
дамуына жол ашты деп келді. Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ халқының
тарихи тағдырын өзгертті, дамуына прогресті әсер етті,- деп, бұл мәселе
бүкіл оқулық беттерінде орнықты.
ХІХ ғасырдың ортасына дейін Орта Азия жерінің географиялық жағдайы ғана
зерттелген еді. Қазақстан мен Орта Азия Ресейге түпкілікті күшпен қаратылып
қосылғаннан кейін қазақтардың және аймақтағы басқа көптеген халықтардың
салт-дәстүрі, шаруашылығы кеңінен алынып отаршыл мүддесіне алымдық жерлері
мен шұрайлы суы мол орманды кеңістік жерлердің экономикалық жағынан
тиімділігі зерттеліп, оны қоныстану басқармасы қорына беру, оны нақты іске
асыру, жаппай жерді қазақтар пайдалануынан күшпен алумен жалғасты.
Қазақ халқының 98,8% 20-ғасырдың басына дейін ауыл шаруашылығымен әсіресе
көшпелі мал шаруашылығы басым болды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақстандағы әкімшілік және аграрлық
өзгерістер төңірегінде бүкіл ХІХ ғасыр бойы көптеген еңбектер жинақталған.
Қазақстандағы аграрлық өзгерістер З. И. Кастельская, П. Г. Галузо
зерттеулерінде көрініс тапты.
П. Г. Галузо өзінің Қазақстан және Орта Азияның Ресейге қосылуы прогресті
маңызы болды дегені мен келіспейді.
Бұл кезде болып жатқан процесстер мына зерттеушілер еңбектерінде жазылды,
ол И. А. Добросмыслов, К. Г. Гинс, Г. Н. Потанин және т. б.
З. И. Кастельская История Туркистанского края еңбегінде Түркістан
аумағының әкімшілік және аграрлық қатынастарын жан-жақты зерттеп, жазған.
Г. Кунов, Л. Шукуров еңбектеріде осы мәселеге арналды.
П. Г. Галузо Түркістан аймағына байланысты еңбектер жазып, орыс
шаруаларының қаруланып қоныс аударуы, аграрлық мәселелерге арнаған.
Қазақстанның аграрлық мәселелеріне арналған Б. Сүлейменовті айта кеткен
жөн. Ғ. Маймақов құқық саласында жазып Түркістан аймағының әкімшілік
жағдайын зерттеген.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. 1865-1886 жылдары күрделі аграрлық
мәселелер ауқымды жазылып, жарияланған еңбектердегі қағидалары, бүгінгі көз-
қараспен талдап, оларды жаңаша зерделеу қажет. Болашақ зерттеулерді
қателіктерден сақтандырып, объективті баға беруге бағыттау. ХІХ ғасырдың
қарастырып отырған кезеңде патша өкіметінің отарлау саясатының, әкімшілік
және аграрлық шараларының нәтижесінде дәстүрлі шаруашылықтағы өзгерістерді,
қоныстандыру және жер мәселесі төңірегінде жарияланған еңбектерді қайта
зерделеу және талдау.
Диплом жұмысының деректік негізі. Бітіру жұмысын жазу барысында Материалы
по истории политического строя Казакстана, Казахское-Русские отношение в
ХІХ в, дерек ретінде қолдандым. Бұнда Жетісу және Сырдария жерлерінің
саяси құрылымы туралы деректер алынды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. 1865-1886 жылдарың қамтиды.
Ғылыми зерттеудің методологиялық негізі. Жалпы адамзаттық және ұлттық
құндылықтарға негізделген тарихи шындықты бағалаудың өркениетті әдістері
негізге алынды. Зерттеу методологиялық маңызды құрамдар бөлігі рухани қайта
өрлеудегі ұлттық идеология болды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұл тақырып бұған дейін көптеген
авторлардың еңбектерінде жалпы немесе ат үсті сөз етіліп кеткені болмаса,
ғылыми тұрғыда өз алдына жеке қарастырылып зерттелген жоқ. Сондықтан да
аталған мәселе бұрын пайдаланылмаған деректер негізінде тарихи шындықпен,
объективті түрде жан жақты талданып көрсетілді. Нақтылап айтқанда, зерттеу
жұмысында төмендегідей жаңалықтар бар:
Біріншіден, жаңа басқару жүйесін енгізудің патша үкіметі үшін қажеттілігі
мен себептері анықталды.
Екіншіден, осы кезеңде Түркістан өлкесіне еркін қоныстануды желеу етіп,
орыс шаруаларын отарлық әкімшіліктің өзі жаппай орналастырғаны дәлелденіп,
қазақ жерлерін тартып алудың әр түрлі айла тәсілдері айқындалды.
Үшіншіден, патша үкіметінің отарлық саясатының түпкі мақсаты қазақ қоғамын
жіктеп бөлшектеу және ұлттық тұтастыққа жол бермеу екені жаңа әкімшілік
басқару реформасы мен әкімшіліктің оны жүзеге асыру үшін қолданған түрлі
амал шаралары арқылы дәлелденді.
Диплом жұмысының құрылымы: екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттерден тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНДАҒЫ ОРЫС ӘКІМШІЛІГІНІҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ОРНЫҒУЫ
1.1 Жергілікті әскери және азаматтық билік
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Еуропа елдері отарлау саясатын
жүргізе бастады, сөйтіп әлемді бөлісуді бастады, әлсіз елдерді жаулап
бағындырды. Патшалық Ресей де Орта Азияға бет бұрды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Орта Азияда ішкі шиеленістің күшейген кезі
еді, осыған байланысты отарлау саясатын жүргізу үшін үкіметке қолайлы кезең
туды. Үкімет Крепостной правоны жойып, патшаға тиімді реформа (1961ж)
дайындады.
Патшалық Ресей жаңа аймақты отарлауға үлкен сақтықпен, абайлықпен қарады.
Ол жергілікті халықтың қарсылық көрсетуінен қорықты.
1866 жылы Түркістан аймағын әскери-әкімшіліктерге бөлді, оны басқаруға
патша офицерлерін жіберді. Аймақты бөлу Азия халқының ұлттық экономикасына
зиян келтірді. Алғашқы кезде әскери губерния Орынбор генерал-
губернаторлығына бағынды. Ол әскери министірге қарады. Азиялық бөліктің
ролі жоғары болды, бас штаттың құрамына Камчатка, Сахарин, Сібір, Таяу
Шығыс, Закавказия, Орта Азия, Қазақстан және Өзбек АССР-дың бүкіл
территориясы кірді. Бұл жерлерде генерал-губернатор болып облыстың ең
сенімді адамдары тағайындалды. Олар патшалыққа қызмет етушілер, оның
бұйрығын бұлжытпай орындап отырушылар.
Алғашында Түркістан аймағының әскери-губернаторы генерал Черняев болды.
Бірақ билік толық оның қолында болмады, себебі ол Орынборға қарады.
1867 жылы Түркістан генерал–губернаторлығы құрылды, ол Сырдария және Жетісу
облыстарын қамтыды. 1868 жылы оған Зеравшан округі, 1873 жылы Амудария,
1876 жылы Ферғана, 1899 жылы бүкіл Кавказ елдері қосылды. Түркістан генерал-
губернаторлығының әскери және азаматтық билігі шексіз болды. Генерал-
губернатор әскери басқарушыда болды.
Түркістан аймағының бірінші генерал-губернаторы П. К. Кауфман болды. Оны
патша жайдан-жай тағайындаған жоқ. 60-жылдардың басында Кауфмен Петербургта
әскери министірліктің канцеляр директоры болған. Кейін оны Вилендік генерал-
губернаторлығына сайлаған еді.
Орта Азия орыстың отарлау иелігіне айналуы 60-жылдардың басы 80-жылдардың
аяғын қамтитын кезең болған, ол расына келсек орыстардың қырғыз даласына
келуі бұданда ерте басталған.
1854 жылы І Николай кезінде жиналыс өтеді, онда сол кезде жылжымалы болған
Сібір сызығын Сырдария сызығымен қосу мәселесі қаралған. Әулие–ата, Шымкент
және Түркістан қалалары алынғаннан соң ғана 1864 жылы іске асты. Орыстардың
жаулаушылығы бұнымен аяқталмайды, олар ары жылжиды. 1865 жылы жаз кезінде
Ташкентті жаулап алды. 1868 жылы Бұхар хандығымен жорығында Самарқант және
Зеравшан алынды, ал 1873 жылы Хиуаға қарсы жорыққа Амударияның бірінші
төменгі жағасын алды, кейін ол Амудария бөліміне айналды.
Қоқан, Бұқар және Хиуа хандары олардыорыс әскерімен қорлайтын келіс сөздер
жүргізуге мәжбүрледі, олар сөйтіп орыс вассалдарына айналды.
1867 жылы Кауфман Ташкентке келеді, бұл қала кейін бүкіл Орта Азияның
астанасына айналды. Буржуазиялық патша үкіметі Түркістан аумағын түзеуші
деген. Бұл берілген баға Кауфманның оларға деген ілтипатын, оларды қорғап,
көз қарастарын қорғап, 15 жыл көлеміне адал қызмет үшін берілген баға.
Мемлекетке адал қызмет үшін Кауфманға Алтын грамота беріледі. Ресей
отаршылары Кауфман тұземдіктердің ярым падишасы деп мақтан еткен. Ал
расында оны Джульбарыс аччики деп атаған немесе ашулы жолбарыс деген
сөз. Барлық отарлаушы сияқты Кауфман құрушы емес, халықты езуші еді. Оны
қанша мақтап, мадақтаса да ол бостандыққа ұмтылған халықты қатігездікпен
басушы. Ол сотсыз және тергеусіз халықты жер аударып жіберген Кауфман
шаруалар көтерілісінен өте қорыққан. 1867 жылы министр Милютинге былай
жазған: Мұсылмандар немқұрайлық, сұлықтық білдіреді, бізді патшаны
сыйламайды, менің келген қорытындым бойынша олар орыс билігіне қарсы ынғай
болса тәуелсіздік алып құтылуын ойлайтынын баайқаймын-деді. Олардың
әрқайсысының басында әскери губернатор тұрды. Кейбір қалаларда әскери
басшылар сайланып отырды. [2. 29 б.]
Патша үкіметінің бес миллиондық халықты өз күшімен басқаруы мүмкін емес
еді. Бөтен елге келіп және оны жаулап алып, енді осы елден тіреу іздеді.
Орта Азияны Ресейге қосқаннан кейін патшалық билеуші таптан одақтас іздеді.
Олар хан, би, бек, саудагер және басқа да өзбектің, қазақтың, тәжіктін,
қанаушы табы патшалық генералға қалаларды, қамалдарды алуға көмектесіп,
есесіне өз халқына қарсы соғысуға көмектескендер болды. Билік үшін,
мәртебе, марапат үшін елін сатқан. Қоқандық мырза Хакім (Мион Фазыл
мұрагері) сияқты саудагерлер, феодалдар губернаторға мәлімет жинағаны үшін
сый-сияпат алып отырды. Үкімет кімнің дос, кімнің қас екнін жақсы түсінді.
[2. 30-31 бб.]
Патшалық, өзіне түркістан ішінен қолдаушылар тауып әкімшілікті жөнге
салуды ары қарай жөндеуге кірісті. Кауфман жергілікті басқарушы таптын
көмегін бағалай білді. 1867 жылы 22-қаңтар айында Кауфман Ташкенттің сыйлы
қонақтарын жинап былай сөз сөйледі: Аймақтың ішкі жағдайын қатайту үшін,
орыс, сарт қырғыздарды патшаның қалауынша Түркістан генерал-
губернаторлығына арнайы жазылған заңды біз іске асыруымыз керек. Бұл заң
сіздерге бақыт береді, тек қана оны қажет етсеніз болды-деді. Осылай
үкімет Ташкенттіктерге және басқа сарттарға, ақсақалдарға, қазыларға және
басқаларына дұрыс шешім қабылдауға, көмектесуін өтінді.
Бұл таңдау құқы сияқты болып көрінді. Расында патшалық биліктің сұрқиялы
қылығы еді. Жергілікті әкімшіліктен губернатор немесе уездік басшылық
ұсынысымен тағайындалып отырды. 1867 жылы Түркістан аумағын уақытша
басқару туралы проэкт енгізілді. Сол бойнша әскери-полицейлер арқылы
отарлау аппараты құрылды. Генерал-губернаторларынан бастап қалалық, ол
болыстық басқарушыларымен ақсақалдардан аяқталды, миллиондаған жергілікті
еңбекшілерге патша әкімшілігі тарапынан зорлық-зомбылық көрсетіліп отырды.
Қарапайым халық жергілікті халық сотына бара алмады: қазылардаң
(отырықшылық), билерден (Положенияға) жатпайтын сот ұйымдарын да
заңдастырып алды. Ресей империясының заңы бойынша сот шенеуліктері міндетті
түрде білім алуы тиіс еді, бірақ Түркістан судияларына бұнын қатысы
болмады. Ташкентте зерттеу жұмысын атқарған И. А. Добромыслов былай жазды:
Судья қалаларда юристік білімі жоқ, ал облыстық сот облысты басқаруды
бейнелейді, оның мүшелері жәй ғана канцеляриялық толық білімсіздер болды.
Орыс орысты сот көбіне әкімшіліктің орнына алды. Абақтыларға, сотсыз
тергеусіз бірғана бұйрыққа сүйеніп жатты жәнеде осындай тәртіппен
абақтылардан босатты. Бұнда біреулері шариғатпен, кейбіреуі адат пен
соттады. Өзімен-өзі анық би мен қазыларға кең құқық берілген. Ауыр
сипаттағы қанаушылық категориясы туралы 1873 жылдары-ақ Русский Туркестан
журналы беттерінен көруге болады: Қазылар судан таза сүттен ақ емес еді,
пендешілік бұл заңға да тән еді, қазылардың шешіміне басшылықтағылар мәңгі
және өзгермейтін әсер тигізді делінген. Бұндай қазылар халық мүддесін
қорғамағаны анық. Жергілікті биліктің жоғарғы және төменгі өкілдері осындай
болды. Өзбек халқы болыстық ақсақалдарды елик баши немесе патшаның
құйрығы деп айтуы тегін емес екенін дәлелдейді. [4. 95 б.]
Патшалықтың елу жыл билік құрған кезенінде, парақорлық орын алып келді.
Мысалы, Сырдария облысының әскери губернаторы Галовачев (1867-1877) халықты
шексіз тонады, сол үшін патшаның өзі оны сотқа бермек болды, бірақ оның
әскери қызметіне қарап қатан жаза беруден бас тартты. [2 32-33 бб.]
Патшалық заң шығарушылар парақорлыққа тірек болды, ал кедейлер мыс тиын
ұрлаған үшін абақтыға жабылды.
Түркістанда патша билігін нығайту барысында және бағындыру үшін орыс
отаршылдары төтенше ұлттық ақтандақтар тиімді мұрасын өте орынды
пайдаланды. Түркістанда уезд және облыстарға шет аймақтардан орналасқан
халықтарды бір-бірімен шағыстырып отырды. Бұл жасанды ұлттық бытыраңқылық
патшалық Ресейге өте қолайлы еді, ол ұлттың жеке дамуына кедергі жасап
отырды. Патшалық халықтар арасындағы қайшылық, олардың күшінің әлсіреуін
көздеді, бұл жасанды бытыраңқылық патшалыққа қарсы көтеріліс болмауы үшін
жасалынған.
Заңдар бойынша өзбек халқына бәсендік арнайы тәртіппен басқарылатын болды,
ол бойынша азаматтық құқығынан айырылған еді. Бүкіл Түркістан тұрғындары
жек көрінішті инародцы немесе бұратана халықтыр деп аталды. [4. 7 б.]
Расында Орта Азия оның ішінде өзбек-қазақ халқы жоғарғы дәрежедегі мәдениет
иесі болған, олар көптеген ғасырларбойы сол заманға сай білім, тәлім беріп,
көптеген ақын жазушылар шығарған. Олар Ибн-Сина, Наваи, Ұлықбек, Әл-
Хорезми, Әл-Фараби, Беруни, Қашқари, Әл-Жалаири, Баласағұн сияқты өте
білімді ата-бабаларымызды айтсақ болады.
Ресей үстем таптары қалай болғанында да өзіндік өркениеті бар Сахара
тұрғындарын жабайы, білімсіз етіп көрсетуге тырысқан, әр бір сөзімен ісі,
заңдарынан көрініп тұр. Мысалы, қазақ халқын қырғыз-қайсақ, түземдік
бұратана халықтар деп кемсітуге осының дәлелі емес пе?
1867 жылы 11-ші шілдеде Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы
ереже бекітілді. Түркістан генерал-губернаторлығына Жетісу және Сырдария
облыстары кірді.
Генерал-губернаторлықты патша үкіметі тағайындаған генерал-губернатор
басқарды. Облысты әскери губернатор басқарды, ал генерал-губернатордың
қолында губернаторлықтағы бүкіл әскери басшылық ету және азаматтық билік
шоғырланды.
Әскери губернаторға өте кең өкілеттілік берілді. Олардың қолында бүкіл
әскери, азаматтық, әкімшілік және сот билігі жинақталды.
Облыстық уездерге бөлінді: Жетісу облысы алты уезден Сырдария облысы сегіз
уезден тұрды. Уезді уезд басшысы басқарды, уезд бастығын әскери
губернатордың ұсынумен генерал-губернатор тағайындалды. Уезд бастығы
әскери, полициялық, азаматтық билікті қолына шоғырландырды. Уезд бастығы
әскеи адам болды.
Уезд бастығы болыстық съезді өткізудің орнымен уақытын белгіледі, болысты
сайлағаннан соң оның кандидатурасын бекіту үшін әскери губернаторға ұсынды.
Ауыл старшындарын бекітті, орнынан алды, болысты уақытша қызметінен шектете
алды. Әскери губернаторға болысты орнынан босату туралы мәселе қойды.
Төменгі лауазым иелеріне әкімшілік жаза қолданды.
Генерал-губернатор, облыстық әскери губернаторлықтың аппатындағы және
уездік бастықтармен оның төнірегіндегі шенеуліктер түгелдей орыстардан
тұрды.
Реформа бойынша басқарудың төменгі жүйесі болыстық және ауылдық жүйе болды.
Болысты болыс, ауылды старшын басқарды. Бұлар сайланбалы түрде болып,
болысты әскери губернатор, старшынды уезд басшылығы бекітті.
ХІХ ғасырдың 60-жылдарының ортасына қарай Қазақстанның территориясы
түгелдей Ресей құрамына қосылып бітті. 1864жылы Шымкент, Әулие-ата,
Түркістан қалаларын орыс әскерлерінін басып алуымен Ұлы жүздің жерінің
Ресейге қосылуы аяқталды.
ХХ-ғасырдың 60-жылдары Ресейдің де мемлекеттік құрлысында ауқымды
реформалар жүргізілді. Ол реформалардың негізінде қарыштап дами түскен жаңа
капиталистік қатынастар жатты.
Қазақстанның Ресейге қосылуын заңды түрде бекіту және отар аймақты одан әрі
игеру мақсатында 1867-1868 жж. Қазақстанды әкімшілік басқару жүйесінде ірі
реформалар жасалды. Реформалардың мақсаты отарға айналған қазақ даласының
байлығын тереңірек ыңғайлы әкімшілік және құқықтық негіз қалау болды. [4.
93-95 бб.]
Жергілікті билік басқармасы қандай екенін байқап көрейік.
Лауазым артынан қуалағандар: Сайлау кезінде әдеттегідей партиялар күресті,
әркайсысы өзінін кандидатынын өтуін қалады. Ол әсіресе сайлау кезінде
болыстық қызметке таласуда байқалды. Әр жақ қарсыласын тайдыру мақсатында
қаржысын аямады, арыз жазуға жүгінді, ол көбіне жалған арыздар болды, ең
бастысы сайлаушыны сатып алды. Сайлау кезінде тәртіпсіздікке дейін жетті,
Мысалы, Ферғана облысында сайлаушылар санын көбейту орын алды. Облыста жоқ
жалған киіз үй санын көбейтіп көрсетті.
Лауазымға жету үшін осындай жолға түсті. Қаржының көбі сайлаушыларды сатып
алуға жұмсалды облыстық басқармаға 7 мың сомға дейін қаржы жұмсалды, ХХ-
ғасырдың сонындағы бір офицердің документінде осылай жазылған екен.
Бұл қызметке не итермеледі? Неге сонша үлкен гонорар төлеуге мәжбүрледі?
Гирс ревизиясы бұл сұраққа былай жауап береді: ілінуге тырысуы... бір
жағынан болыстық мәтебеме қызығуы, ал екінші жағынан бүкіл болыстық салық
жиналуы, жеңіл жолмен салықты жинау ақшаны тығып алуға мүмкіндік болғаны,
сайлауда болыстық басқармаға ақшалай 3 сом штраф мүмкіндігі болды. Көшпелі
өмір салтына байланысты оларды қадағалау мүмкін емес еді. Бұл мәлімет
Гирстің цитированный есебінде жазылған.
Ақша тығу мүмкіндігі, штрафты өз пайдасына шешу, салық жинауға жол ашты.
Әкімшілік орнына күрес күшейтті. Бұндай жағдайда кімнің ақшасы көп сол
жеңіске жететін болды. [3. 32 б.]. Парақорлыққа кең жол ашылды. Қыстақ
және қалалық әкімшілік сайлаушыларды бірнеше мың сомға сатып алатын болды.
Ақсақалдар, болыстық басқарушылар, ауыл басы, қазы және билер болуға кімнін
құқығы болды? Тек қана жергілікті басқарушы топ өкілдері ақшасы бар және
патша шенеуліктеріне таңымал болғандар ғана сайланып отырды. [2. 31б]
Билікке келе салып, осы адамдардың бәрі шығының өтеуге тырысты
губернаторлар өз мінездемесін жайдан-жай берген жоқ. Губернаторлар
жергілікті әкімшілік құрамына әрқашанда өзіне керек адамдарды қойды. Осылай
сайлау басы жергілікті халыққа берілген сияқты көрінді, бұл бірақ алдамшы
еді. Шын мәнінде оларда сайлау құқығы болмады. Чайрикелер (сыбағалас),
мардикерлер (малай), кедейлер кішкене ғана қыстау басқармасындағы Илик
баши сайлауға қатыса алмады, өйткені оған қатысу үшін 3-сом табулары қажет
еді. Қыстаудың кедейлерінін ортанғы ақысы 20-45 тиыннан аспаған еді.
Қазақстандағы отаршылдық әкімшілік органдарымен қазақтардың өзін-өзі
басқару деп аталатын болыстық-старшындық басқарудың осындай жүйесі 1918
жылға дейін өмір сүріп келді. Әскери полицейлік болып табылатын бұл жүйенін
басты міндеті жергілікті халықты күшпен басқарып, оның байлығын сарқа сора,
үкіметке қарсы кез-келген қозғалысты басып жаншу еді.
Отаршылдық жүйе арқылы Ресей империясының заңдарын Қазақстанда қолдана
бастады. Патша үкіметі Қазақстанды басқару үшін бірнеше үлкен актілерді
қабылдады. Ең алдымен жерге қатысты меншік құқығы өзгертілді. Бұрын жер
рулық-тайпалық қауымның немесе қоғамның меншігі болып есептелсе, енді патша
үкіметі 1968 жылғы Уақытша ереженін 210-шы параграфы бойынша қазақ
жерлері мемлекет меншігі ретінде бекітілді. Қазақ жерлері тартып алынып,
казак әскерлеріне бекіністер салуға келімсек орыс шаруаларына шетел
капиталистеріне, шіркеуге беріле бастады.
Осы ереже бойынша қазақтың өз жерлері қазақтың қоғамдық пайдалануына
беріледі деп көрсетілді. Қазақтар көшіп қонуға адаттық принциптерін
басшылыққа алды. Ереже бойынаша қыстаулар онда үй-жай қазақтардың
меншігінде бола алды деп көрсетілді. (1867 жылы ереженің 217 параграф)
Жер жалға беру енді 1867-1868 жж. ереже бойынша ауылдық, болыстық қауымдар
орыс өкілдері болып табылатын өнеркәсіпшілерге, көпестерге өздеріне
тиісілі жерлерін отыз жылға дейін жалға бере алды. Келісім қағаз жөнінде
жасалды. Қазақтардың өз арасында қыстауларды, жайылымдарды жалға беру
туралы келісімдер жасалып жатты. Төлем ақы ретінде мал пайдаланылды. Ереже
жалға беруші қауым дегеннен іс жүзінде жалға беру және оның ақысын
пайдалану болыстар мен старшындар, билер қолында болды. [4. 996 б. ]
Жыртқыш экономикалық базаға саудалық капитализмге Түркістан аймаған
басқаруға жыртқыш аппарат жасалынды.
Аппарат әрине әскери болды, оған ... Әрине азаматтық заң жетіспеді,
теориялық әкімшілдік жұмысқа дайындау жетіспеді. Бірақ ол аймақты тәртіпке
келтіу функциясын жақсы атқарды. [З. 56 б.]
Қарастырып отырған кезеңнің басынан, ескі ақсүйектер басшылығын ыдыратуға
бет бұрды, отырықшы аудандарда ру басынан, көшпенділерден сүлтандарды жоя
бастады. Негізінен жеке әкімшілік көшпенді аудандарда руға қарады, ал киіз
үй саны румен сәйкес келмеді. [2. 30 б.]
Болыс пен старшындарға үсынуы үшін жасы 25-ке келуі және сол территорияда
түруы қжет еді. Сайлауға барлық халық қатыспады. Старшынды және болысты
таңдаушылар сайланды. Тәртіп бойынша ауылда 100-200 адам болды.
Таңдаушыларды сайлауға тек ер адамдар қатысты. Мүндай жағдай күйеуі қайтыс
болған соң ерге шықпай, үй иесінің рөлін атқарып отырған әйелдерге қатысты
болды.
Старшындарды сайлауға болыстар міндетті түрде қатысып, өз адамдарын өткізіп
отырды. Әр үш жыл сайын өтетін болысты сайлау үшін елу үйден бір таңдаушы
сайланды. Сонда шамамен болысты сайлау үшін жиналатын болыстық жиынға
(съездге) 20-дан 40-қа дейін таңдаушылар жиналатын. Дауыс беру процесін
халық арасында шар салу деп кетті. Болыс боп жай көп дауыс алған кандидат
сайланды. Ол тек әскери губернатор бекіткеннен кейін соң заңды сайланған
болып есептелінді.
Болысты сайлау қатты күрес жағдайында өтті. Топ-топқа бөлінген қазақтар
болыстық қызметі үшін жанталаса күресті. Пара беру, сатып алу,алдап -
арбалудың әртүрлі әдістері қосылды. Сайлау үшін құрылған топтарды партия
деп аталды.
Мұндай сайлаулар халықты әбден жікке бөліп, болыстық және старшындыққа
үсынғандарды жоғарыдағы бастықтарға жем қылып бітірді. Жаңа орынға
сайланған болыстар шығындарын халықтан он есе қылып қайтарып алуға кірісті.
Болыстың қолында бір шама билік болды. Ол ауыл старшындарын сайлауға
қатысты, негізінен өз адамдарын өткізді. Уезд бастығының тапсырмаларын
орындады, халықтың көшіп қонуын бақылады,үй басы салығының мөлшерін
старшындарға жеткізді, ол салық уезд кассасына өткізілді, болыстар билер
съезіне қатысты, халықтан билерге беру үшій талап арыс қабылдады, тәртіппен
тыныштықты қадағалады, билер сотына жауапкерді, куәлерді жеткізуді
үйымдастырды, сот орындаушысының міндетін атқарып билер сотының шешімін
жүзеге асырды.Тәртіп бүзғандарды үш күнге дейін қамауға алып, үш сомға
дейін айып салды.
Болыстар да, старшындар да Ережелер бойынша қоғамның өзін -өзі басқару
қызметтері болып саналды. Оларға орталық қазынадан ақы төленді. Олардың
еңбек ақысы халықтың мойнында болды.
Ұлы Абайдың Болыс болдым мінекей, бар малымды шығымдап,
Түйеде қом, атта жал, қалмады елге тығындап,
Күштілерім сөз айтса, бас иеміз шыбындап. деген сөздер осыған байланысты
туындады. Болыс сайланғанан соң оның артынан генерал-губернаторға дейін
наразылық хаттар көпке дейін үзілмеді. [493-9 бб.]
1867-1868 жж. реформа қалай әзірленгені туралы қүжат материалдар келтіріп
кетсек: ... Барлық (реформаны әзірлеу жөніндегі-Ж.Қ) жүмыс алғашында
Петербургте, кейін статс - секретарь Бутковтың кабинеттерінде жүргізілді.
Бүған бізге берілген беделді қырғыздардан (қазақтардан) халық өкілі ретінде
ешкім қатыспады. Бүған қатысқандардың бүл халық өмірін қайта қүру жөнінде
ешқандай хабарлары болмады. Мысалы, В. В. Григорьев, М. В. Ладыженский
сияқты сол кезде Петербургте өмір сүрген, қазақ даласының өмірімен жақсы
таныс адамдар қатыстырылмады. [5. 24 б.]
Бәрімізге белгілі бұл реформа Ресейге крепосниктік қүқының жойылуымен және
бір қатар буржуазиялық реформалардың қабылдануымен тұтас келді.
Капиталистік қатынастардың ұлт аймақтарға таралуы да осы кезде басталды.
Ресейде капитализм дамуының екі жағы болды. Ол кең өріс ала бастады.Ең
алдымен жерге меншік және басқа да өзгертілді болды.
Реформадан кейінгі жылдарда өндіргіш күштердің қауырт даму жолына түсуі,
бүкіл Ресейлік нарықтың орталықтануы капиталистік қатынастардың ұлттық
аймақтарда кеңейіп, дамуына әсер етті. 30-50 жылдарында қазақ жерлеріндегі
табиғи байлық көздерін сақтаған жеке аудандар анықталады, көмір, кен, түз,
қорғасын жылдан жылға көп өндіре бастады.
Ресейлік кәсіпқойлар 60-жылдарда өз қаражаттарын Қазақстан сияқты пайдалы
табиғи қазба байлықтары мол өңірлерде өндірістік орындар салдыруға жүмсай
бастады.
1.2 Орыс әскери-шенеулік аппартының құрылуы
Патшалық Ресей Орталық Азияға орыстық самодержавиялық жүйесін, солайда
парақорлық, жартылай әскери бюрократиясын енгізді.
Генерал Свистунов 1868 жылы дала генерал-губерниясына ревизия жүргзіп,
Жетісу облысының тәртібі туралы айтады. Облыста уезд басшыларының қатысыуы
кең таралған жоғарғы билік бұйрығы бойынша әртүрлі құрал-сайман үшін,
құрылыс үшін, шаруашылық операциясында ақшалай салық жинап, оны халыққа өз
еркімен өз қалауымен беріп отырды деді. Бұл ақша әдеттегідей тартып
алынды,құрылыс көп жағдайда сәтсіз немесе аяғына дейін бітірілмей қалып
қойды. Верный қаласында Православ шіркеуін салу үшін әртүрлі бұлақтардан
5634 сом жұмсалды, нәтижесінде шіркеу аяқталмай қалды, не ақша, не дайын
материалсыз, аукционда 5542 сомға сатып жіберілді.
1877-1878 жж. князь Николай Николаевке үлкен қазақ үйін сыйға тартады
деген, бірак бұлда іске аспай қалды. Бұнда ақша қадағалаусыз жұмсалып
отырды көбіне оны өз пайдаларына шешіп отырды. Әкімшілдік ауыр салық
жинауда шек көрмеді..., Жетісу көшпенділердің қаржысын қадағалап отырды.
Ауыр салық оған қоса ресми салық жергілікті халыққа ауыр тиді. Свитунов
былай санайды: Жетісу облысында көшпелі халық әр түтінге төлейтін салықтан
басқа 4 сом төлейді. Қазақ үйіне 1 сом 25 тиын; халық біліміне 25 тиын;
қоғамдық жүмысқа, әкімшілік ұстауға 1 сом; жол және көпірге 10-нан 50-
тиынға дейін; әскери командаға арналған үйді ремонттауға 15 тиын сөйтіп
оның бәрі 7 сом арба үйлер салығын санағанда. Солайда чигінің салықшылары
бұл санды 10 сомға дейін жеткізді; жергілікті халық қатігез шенеуліктер жол
ақысын олардың пәтерін т.б заттарға алым төлеп отырды.
Гирс ревизиясының құпия кеңесінің отчетінде Түркістан аймағына байланысты,
1883 жылы аймақтың болып жатқан жайды тығып ұстайды. 1871 жылы Ташкент
қаласында Константиновтың жылқы заводы құрылды деп Гирс хабарлайды. Оған
жергілікті әкімшіліктен мүшелер кіреді, оның кұрамында генерал-губернатор
Кауфманда болды, Сырдариялық генерал-губернатор Головачив және басшы
канцлер Савинков мүше болды, бұл товарищество 47000 сом мемлекетке қарыз
болды. Ревизияға дейін ақша қайтарылмады, енді оның қайтарылуы мүмкін емес
еді. [5. 62-63 бб.]
1865 жылы Әулие ата, Шымкент т. б заңсыз салықтардан қырғыз капиталы
құрылылды, ол түземдіктерге несие беру мақсатында құрылды деді, бір жылға
12%-ті, ол жиналған капиталдың жартысын құрады. 1868 жылы Сырдария
облысының әскери губернаторынан талап етуі бойынша тексеріс нәтижесінің
қорытындысы ысырапшылдық басқарушыларда етек алған. Ең көп мөлшерде қаржы
алған бұрынғы әскери губерннатор Голавачив пен оның орынбасары генерал-
майор Эйлер болды. Мұндай парақорлық басқа да өлке мен облысты басқару
ісінде көрініс тауып отырды. [4. 96 б.]
Ташкент, Самарқанд, Шымкент және Қазалы арасында 1875 жылы телеграф жүйесін
жүргізу үшін қазақ облыстарынан түтін басынан 20-30 тиыннан жиналған.
Мұндай қайырымдылық жиналған қаржы тікелей генерал-майор Эйлерге және
шенеуніктерге берілген. Осы әдіспен 11300 сом қарыз тартылған. [8. 9 б.]
1877 жылы Орынбор облысында түземдіктер әкімшілігін қаржыландыру үшін,
1878 жылы генерал-губернаторды күту үшін 8000 мың сом, ханды құрметтеу үшін
30000 мың сом, шенеуніктерге 17000 мың сом, ат зауытына 3000 мың сом
жиналған.
Ташкентте жаңа жәрмеңке құрылысы үшін жарты миллион сом қаражат
жұмсалған. Бірақ саудагарлер бұған кірген жоқ ол жәрмеңкеге қарады. Бұл
жәрмеңкенің қирауы іле көмірінің құрылысына жұмсалған көп қаржыға ұқсас
болды.
Ысырап бақылаусыз, тексерусіз шығарылып жұмсала берді. Бар мүмкіншілігімен
уезд әкімшілік қалалық, өлкелік капиталды өз мүддесіне жұмсауды меңгерді,
тіпті еркін ресурс ретінде пайдаланды, мемлекеттік қазына, күнделікті
тұрмысқа жұмсау әдетке айналды.
Одан әрі : мемлекет қазынасынан біреуге үстем ақы төлеу, сыйлық беру
күшейді, мысалы Ходжент бастығына және Құрамас (Ташкентте) уезінің
бастығына 1500 сом, Ходженттік судьяға 500 сом, қала жобасының қазынасынан
жыл сайын осынша шығарылып отырды. Тіпті көп мөлшердегі қарыз Клименкон
почтасын ұстап тұру үшін 13000 сом, Ходжент уезіне 16629 сом берілген. [6.
64-65 бб.]
2 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНА ЖҮРГІЗГЕН АГРАРЛЫҚ САЯСАТЫ
2.1 1867-1868 жылғы "Уақытша Ереже" бойынша жер мәселесі
XVIII-ғасырдың 40-жылдарының басында патшалық Орта Азияға терең ену
мақсатында мықты Орынбор сызығын апорлық баз ретінде жасады. Сөйтіп
патшалықтың Орта Азияға әскери жылжуы басталды. [9.3 б.]
Патша отарлаушылары Түркістанға келген кезінде онда феодалдық қатынастар
бар екенін байқайды және олар дехкандардың мұрагерлік иелерінде болғанын
көрді. Дехкан феодалдарға (хандарға) шикізаттай және ақшалай рента төледі,
жерге алым түрінде мемлекеттік жерлердің харадж, такаптан алым алып отырды.
Жерлердің белгілі бір бөлігі жеке меншіктегі жерлер немесе мильк (мүлік),
бұл жер иелері ақсүйектер, хандар, шенеуліктер, саудагерлер құқында болды.
Мүлік жерлері бірнеше түрлерге бөлінді, кейбір жерлер мемлекеттің өзіне
қарады. Ал мильк -и хурри - халис деп аталатын жерлер мемлекетке қарамады.
Мүлік жерлері мұрагерлік және жеке меншіктегі жерлер болды, онда дехкандар
отырды. Олар оны қадағалап жүрді, жер үшін феодалдарға шикі заттай рента
төлеп отырды. Мүлік жерлерінен басқа Вакф жерлері немесе мұрагерлік және
қайрымдылыққа берілген жерлер феодалдар мен саудагарлердің дінге арнап
берілген жерлері . [7. 8-9 бб.]
Бұл жерлер мұсылман рухының басты қайнар көзі болды. Вакф жерлерін сатуға
болмайды оған рұқсат етілмеді. Хангтың өзі бұл киелі жерлерге қол сүғуға
қүқы жоқ деп айтады.
Хандықта өлі жерлер деп аталатын жерлер көп болды. Бұндай жер-лерді хан
көбіне тірілтуге беріп отырды. Түркістанда басқа елдердегідей жер игеру,
қадағалау міндеткерлігі мемлекеттің мойнында болды.
Түркістанды бағындырғанннан соң, патшалық билік бұл жағдайдың бәрін
ескерді. Олар дехкандардың негізгі күн көріс көзі жер екенін жақсы түсінді.
Халық үшін ең маңызды мәселенің дұрыс шешілмеуі қайғылы нәтижеге әкелуі
мүмкін, үкімет олардың сенімін арттырып өзіне бағындырды - деп ішкі істер
министр шенеунігі жазған екен. Министрлікте көбіне жергілікті халықтың
немесе түземдіктердің жер құрылым мәселесі қаралды.
Әрине патша өкіметі Түркістан халқының жағдайына қам жеген жоқ, ол өзінің
сұрқиялық ойын көздеді.
Алғашқы бес жыл аралығында патша шенеуліктері жер мәселесін қозғамады, 1871
жылға дейін патшалық қаржы мәселесімен айналасып, аграрлық саясат мәселесі
шешілмеді. Түркістанға патшалықтың келуімен міндеткерліктерді жоюдың
орнына, керісінше оны тиімді пайдалана білді [2. 40-41 б.].
Патша үкіметі Кауфман комиссиясы құран және шариғатқа сүйеніп, жерлерді
мемлекеттік екенін мойындайтын сияқты көрінді. Кезінде осындай болғанына
қарамастан, XIX ғасырдың соңына қарай ол мистикалык фикцияға айналды, ол
патшалық самодержавияға тиімді болды. Дехкандарға жерін жаулау заңды және
қиялы деп санауға мүмкіндік берілді. Кауфман комиссиясы қираған, жаңа келе
жатқан қауымды кұруды ұсынды. Ол өте жақсы түсінді жаңа қауым құру елдің
экономикалық дамуын тежелейтінін. Бірақ ол саяси жағынан қолайлы екенін
ойлады. Идеясын дәлелдеу мақсатында Ташкент қармағындағы кішкене жерге
сүйенді, сол кезде қоғамның иелігінде болған. Басқа мысал ол келтіре
алмады. Проэктінің 294 параграфында былай делінген: Егер қауым он адамнан
тұрса бір жағдайға байланысты ол ондықтан шықса, онда бәрі де жерден
айырылады, егер өзінің қауымынан көрші қауымға қосылатын болса - деп
жазылған екен.
Жоғарыда көрсетілген проэктінің бәрі отрықшы елдерге қатысты.
Көшпенділердің жері мемлекеттің жеке меншігі деп жарияланды. 60-жылдардан
бастап киіз үйге әр түтіннен 1 сом 50 тиын жиналып отырды. 1867 жылы ол 3
сом 50 тиынға көтерілді, ал он жылдан соң 4 сомға жетті.
Патшалықтың аграрлык жоспарымен 1871-1873 жж. диқан жерлерін жаулауға кең
жол ашылды. Онымен қатар тапттық күш қатынасын жаңа калониясына ескерді.
1868 жылғы ереже бойынша харадж және танаба жерлеріне тиген жоқ. Оларды
қаулы бойынша шикізат көзі ретінде, рента төлеп отырды. Ол патша
қазынасына салық түрінде беріліп отырды. 1878 жылы патшалықтың аграрлық
саясаты ауыса бастады, осы жылғы патша бұйрығы бойынша Кауфман және оның
жақтастары Түркістан аумағын басқару туралы проэктіні қарастырды, ол тек
1873 жылдың екінші жартысында қабылданды. Кауфман комиссиясы диқандардың
барлық жерлерін мемлекеттің меншігі деп жариялады, олар белгілі бір адамдар
қолындағы жеке меншігіндегі емес, жай ғана қолданушы ретінде пайдалана
алатын болды және оған шектеулер қойылып отырды. Проэктінің 313
парагрофында былай деп айтылған: қолданушы кұқығынан айыра аламыз, егер
жерге қажеттілік туса; судағы және құрлықтағы хабарлау ұйымдастыру үшін;
қазыналық және қоғамдық ғимараттар тұрғызу қажеттілік үшін; арықтар салу
үшін. Тек қана иелерімен бекітілген жерлерге бүның қатысы болмайды, көбіне
ол вакф және қалаға кіретін, орыс офицерлері саудагарлер т.б сатып алған
жерлерге қатысы болмады. Мүлік, вакф жерлері диқандар қарауында болып
келген, енді мемлекеттің немесе патшалықтың жері болуға тиіс болды.
Феодалдар және осы жер иелері енді патша қазынасынан жәрдем алып отырды.
[2. 41-42 б.]
Ресейлік самодержавия жергілікті билеуші тапқа диқаннның рентасына қосымша
өкімінің бір бөлігін беріп отырды. Патшалық көп жағдайда жергілікті
диқандардан жерді тартып алып феодалдарға беріп отырды. Бастапқы аграрлық
заң шығарушылар мақсаты аймақты бағындыру ғана емес, жергілікті билеуші
таптан әлеуметтік тірек табу болды. Дәл осылардың көмегімен патшалық өзінің
мүддесіне сай бүкіл елдің экономикасын бағындырады. 1873 жылы проэкт ресми
қабылдамаса да іс жүзіне асырып отырды. 1877 жылы Ферғана диқандарынан
бірнеше мың десятина жер тартып алынды. Ол жаңа Маргилана құрылысына керек
деді. Бірақ түземдіктерге бұл қалаға кіруге, тұруға мүлдем рұқсат
берілмеді.
Жерді тонау патша шенеуліктеріне үйренішті іске айналды. Бірнеше жүз шонжар
үйлері, шіркеулер, диқандардан тартып алынған жерлерге салынды. Ресей
ішінде аграрлық революциядан қоркып отар ел ішінен тірегін қатайтуды
ойластырды, патшалық келімсектерге, қазақ байларына және унтер
офицерлерге жер беріп отырды. Осы жергілікті халықты және орыс
келімсектерді олар қанады. Келешектегі аграрлық заң шығарушылар тарапынан
капитализмнің қарқынды дамуы Ресейде өзінің орнын тапты.
1882 жылы Түркістанға Ф. К. Гирс басшылығымен комиссия жіберілді оның
мақсаты Түркістан аумағының жерге деген құқын біліп осыған байланысты
шешім қабылдады. Бұл жіберілген ревизия материалдары Петербургте патшалық
төрелерімен талқыланылды. Гирс және оның жақтаушылары Ресей өнеркәсібі және
буржуазияның мүддесін қорғады. Диқандарды мақта шығаруға, ал олардың жерін
жеке меншік етуді мақсат тұтты. Түркістанға орыс келімсектерін көшіру,
мақта дәстүрімен таныс емес екенін байқап буржуазия өзінің мүддесіне қауіп
төнгенін байқайды. Түркістанға орыс келімсектерін көшіру басталды. ұзақ
уақытқа созылған тартыстан кейін Гирс финанс министрінің көмекшісімен ішкі
істер министрлігін бағындырып келімсектер келуіне байланысты шешім
қабылдады. [2. 44-45 бб.].
Оңтүстік Қазақстанда отарлау мақсатында Ресей орыс, украин, беларусь
шаруаларын Жетісудан бастап, кейін бірнеше басқа бейнеде Сырдария облысына
көшірілді. Жоғарыда көрсетілгендей 60-жылдары Түркістан аумағының генерал-
губернаторының Кауфман және Жетісу облысының әскери губернаторы
Колраковский мынандай ұсыныс жасайды, жаңа жағдайда орыс патшалығы үшін
аймақты казак әскерлерін әкелгеннен көрі шаруалар арқылы отарлау тиімді.
Бұл жоспар Түркістан аумағын Ресейге қосу кезінде ойластырылған еді. 1864
жылы аймақтың саяси жағдайы күрт өзгерді, енді казактарды қоныс аударту
қажет емес, ол мемлекетке қымбат және де орыс казактары елдің мәдениетін
айтарықтай дамытпады. Реформаға дейін 1867-1868 жж. Қазақстанда жалпы халық
санағы өткізілді. Кіші әкімшіліктің нақты емес мәліметтерінің және де патша
шенеуніктерінің ауыл және салық жинағы кезінде байқағанымен есептелген еді.
Осы себептерге байланысты, бізге жеткен мәліметтер қарама-қайшылық
тудырады.
Кауфман және Калпоковский есебінше қазақтардан қытайдың оңтүстік шекара
сызығын жасау енді керек емес деді. Бірнеше шаруалар отбасын Жетісуға
көшіруді жоспарлады. Ресей және Украина шаруалары 1861 жылы реформадан
кейін жер аздығынан және қайыршылықтан шаршап қоныс аударуға дайын болды.
Тек помещиктер осы қозғалысқа қарсы болды. Өйткені шаруалардың жұмыс
күшінен және жерде тиімді арендаға беруден айырылатынын сезді. Бірақ Ресей
шаруашылғының соншалықты ауырлығы басталған шаруалардың көшу процесін
тоқтату мүмкін емес еді.
1866 жылы Түркістан аумағын басқару жөнінде ереже қабылданды, ол енді
қазан ревалюциясына дейін күшін жоймады. Жаңа заң бойынша жергілікті
халыққа жекеменшік құқық берілді. Жер сату және сатып алу объектісіне
айналды. Патшалықғың аграрлық саясаты диқан тобын феодалдық арқаннан
құтқармады. Керісінше ол жергілікғі жер иелеріне қолдау көрсетуді
жалғастыра берді. Жалпы айта кетсек Қазақстан ХІХ-ғасырдың ортасына дейін
георафиялық жағынан зертеліп келді. Ресейге түгел қосылып біткен соң
иемденген аймақта заңды бекіту мәселесі қаралды.
Бірінші зертеу жоспарларына қазақ даласын экономикалық жағынан зертеу
ұсынылды, мәселенің бұл шеті дала комиссиясы тарапынан 1867-1868 жж.
реформаның даярлауына алып келді, ол Собрании материльных трудов А. К.
Генске айқын байқалады. [9. 26 б.]
Қырғыз даласының жер суару құрылымы туралы айта кетсек оның үлкен бөлігін
қарапайым жолының жерді суару қиынға түседі, ал кұдықтарда мамыр айында ауа-
райының ыстықтығынан су тартылып қалады Жерді суару үшін арық, каналдар
жасау қажеғ. Оларды өзеннен жыртылған жерге тартып әкелетін болды. Суару
құрылымы өте қолайлы орналасқан, арықтың жартысын жауып, бірнеше егістіктің
жартысын, кейін егістіктің екінші жартысын суарып отырды. Кейбір арық
құрылымының орналасуы орыстар келмей тұрған кезінен бар екені және оның
бірнеше жүз жыл бұрынғы тарихы бар екені рас. Орыстың тау инженеры Виангали
шамамен б. з. б. жүз жылдықтың орғасына жатады дейді. Қырғыз жайлауының
шығыс бөлігінде болған Букон өзенінің су құрылысын суреттейді: өзеннен
олар жыртылған жерге біреу, кейде бірнеше терең арық жүргізеді; оны әр
түрлі бағытқа жіберіп, бұл арықтардан жіңішке арықтарды егістіктің барлық
жеріне жібереді, оларды керегінше қосып, айырып жерді суарып отырған. [10.
138 б.]
Осындай жерге өнім егіп отырған Азия халықтарын Ресей отаршыларының
қисынсыз басқыншылық саясаты отырықшы халықтарды атамекенінен өмір-сүруге
өте қиын аймақтарға қудалады.
Нәтижесінде ата-қонысынан айырылған, ата кәсібінен айрылған қазақ отырықшы
халықтар адам аяғы баспаған шөлді немесе тау бөктеріндегі жайлау жерлеріне
қоныстануға мәжбүр боды.
Кең-байтақ Қазақстан аумағына орналастырылған әскер бөлімдерімен шектелмей,
жаңадан жаулап алынған иеліктерде отаршылдық билікті нығайтуға ниеттенген
Ресей Оңтүстік Қазсқтанға бет бүрды. Орасан үлкен елді басқару да бүкіл
Қазақстан бойынша қалыптасқан әкімшілік-саяси және заңдық жүйенің болмауы
жағдайында байырғы халықты бағынышты ұстауға армияға сүйену Солтүстік
Кавказды біржола бағындыру кезінде өзінің артықшылығын көрсеткен, сынақтан
өткен құрал болды. Біз күшті болсақ, қазақтар бізге бағынады. Бірақ біздің
даладағы билігіміз сәл әлсіреген жағдайда, керісінше ... болады-қазақстар
жөніндегі қатаң саясатты белсене жақтаушылардың бірі Орынбор генерал-
губернаторы А. О. Дюгашель Ресейдің Қазақстанда күшті әскери қатысуының
дұрыстығын осылайша негіздеді. Өлкені жергілікті мекендеушілердің
бағындырылған көпшілігіне империалық құрылымның билігін сөзсіз еңгізу
жөнінде барған сайын нығая түскен идеология шенеуніктер мен әскерилер
қатарында ғана емес, сонымен қатар келімсек азшылықтың жергілікті халық
көпшілігінен артықшылығын белсене насихаттаған дінбасыларынан да қолдау
тапты. Дала өңіріне Ресей билігін одан әрі еңгізуді жұмыс істеп тұрған
жергілікті басқару құрылымдарының бай өлкені Рессей экономикасының
мүдделері үшін кеңінен игеру жөніндегі патша өкіметінің жоспарларымен
сәйкес келмеуі қиындата түсті. Метрополияның қауырт дамыған өнеркәсібі
барған сайын жаңа арзан шикізат көздерін, жұмыс күшін қажет етті . Табиғи
ресурстары, мал шаруашылық шикізаты аса бай Қазақстан орыс кәсіпкерлерінің
назарын көптен аударып келген еді. Ертіс, Есіл, Іле өзендері мен басқа да
өзендердің жағасына жақын жерлерге көптеген казак және де басқа да шаруалар
қоныстарын салу Қазақстанның өсімдіктер және жануарлар дүниесіне орын
толмас зиян келтірді. Отарлаушылардың алғашқы легі жергілікті алқаптары
аяусыз талқандап, тіпті қамбалар салу үшін жүз жылдық алыптарды құлатты.
1867-1868 жылдардағы реформаларды дайындауға қатысып, Жетісуды ол шетінен
бұл шетіне дейін аралап өткен. А.Гейнс казак қоныстанушылардың бей бастақ
әрекеттерінің салдарынан былай деп өкінішпен баяндаған: Жақын маңдағы ағаш
атаулыны түп-тамырымен қазып алып, тып-типыл еткені сондай, адам бұрын
орман өсіп тұрған жерге келген кезде бір шыбықты да көрмейді:. Сонымен
бірге казактар жаңа қоныстар үшін орын таңдаған кезде қазақтардаң жердің
тартып алу жағдайларын реттейтің заң нормаларынын болмауы себепті
егіншілік үшін ең шұрайлы аудандарды басып алып, аборигендерді
құнарсыз, қуаншылықты жерлерге ығыстырып шығарып, жергілікті бастықтарға
дән ризашылығын білдіріп отырды.
Болашақтағы Уақытша ережені патша үкіметі үкімет шенеуліктеріннін
ұсыныстары негізінде әзірледі.
Қазақ даласын басқаруды жеңілдету үшін отаршылдық әкімшіліктің ықпалды
шенеуліктері ХІХ-ғасырдың 60-жылдарының басында қазақ даласы мен Орал,
Орынбор және Сібір округтері казак әскерлерінің аумағы үшін бір жалпы
басқарма белгілеуді, Тобыл, Томск және Енесей губернияларына азаматтың
Батыс Сібір генерал-губернаторлығын құруды ұсынды. Осы мақсатпен құрамында
барон К. Врангель, Имшеник-Кондратович, П. Солнцев, А. Орлов, Г. Ловицкий,
К. Селевестович, Н.Довеновский бар Ерекше комитет құрылды. Ерекше комитет
Қазақстанда бүкіл Қазақ даласы үшін жалпы басқаруды енгізу мүмкіндіктерін
зерттеп, 1865 жылдың ақпанында бұл шараны орындау едәуір шығындарды қажет
етеді, әкімшілік және әскери қатынастарға елеулі қолайсыздықтар туғызады
деген сеніммен келді.
Оның үстіне Қазақстанда әкімшілік қайта құру жоспарлары жөнінде жұмыс
істеген патша шенеуліктерінің, жаңа енді қалыптасып келе жатқан шаруашылық
үрдістер мен ескі басқару жүйесі арасындағы қайшылықтарды сақтап қалуды
ұйғаруы негізсіз емес еді. Қазақстанда жүзеге асыру көзделген жаңалықтар
капиталистік рыноктық қатынастар үшін қолайлы кең өріс жасауға тиіс
болатын.
Алайда Қазақстан үшін орасан кең елде үкімет жергілікті жағдайларды елемей
отыра алмады, оларды елемеу 20-30 жылдарда үкіметке қарсы күшті оппозитция
туғызып, оның зардаптары XIX ғасырдың 60 жылдардағы ұрпақтың есінен әлі
шыға қоймаған еді. Әлеуметтік -экономикалық өмірде қалыптасқан өзгерістерді
ескере отырып, қазақтардың дәстүрлі, дағдылы заңдарын қолданудың заң
жүзіндегі негіздерін көздеу керек болды.
1865 жылы II Александр патшалық жеке өкімі арқылы толық кұпия кеңесші
Гиреттің басшылығымен Түркістан өлкесі мен қазақ даласына жіберілген
комиссия басқа қырларымен қоса номадттарда қолданылып келген әдет және
исламдық заң ілімінің заңдық нормалары туралы да көп материал жинады.
Реформаны дайындау кезінде қалың бұқараның ой-ниеті ескерілмеді. Ислам
канондарына негізделген дәстүрлер мен ғүрыптар империяның билеуші
топтарының саяси және экономикалық мүдделері не сай келетін дәрежеде ғана
ескерілді. Ш. Уәлиханов жергілікті халықтың тұрмыс жағдайларын жақсартуға,
дәстүрлерін сақтауға жәрдемдесетін батыл реформалар жүргізуді жақтады. Ұлы
ғалым аталып отырған өзгерістер, мысалы, сот жүйесіндегі орыс үкіметі үшін
де, қазақ халқы үшін де қиындатылған, ауыр бюропартиялық берекесіздіктің
орнына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz