Нарықтық экономика жайлы мәлімет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Нарықтық экономиканың мәні, мазмұны және қағидалары ... ... ... .4
2. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшудегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3.Нарықтық экономикаға көшудегі шетелдік тәжірбие ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
1. Нарықтық экономиканың мәні, мазмұны және қағидалары ... ... ... .4
2. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшудегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3.Нарықтық экономикаға көшудегі шетелдік тәжірбие ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Нарық – бұл жүйелер мен ортаны өгертуге қабілетті қозғаушы күш дегенге саяды. Біз «нарық» ұғымының көп қырлы және қатынастардың тұтас гаммасын бейнелейтіні жөнінде қорытынды шығарамыз. Нарық ережелері, оның атқарымдық көптеген аспектілері жеткіліксіз зерттелген. Алайда шетелдердің даму тәжірбиесі нарық өзінен өзі әлі адамдардың тұрмыс деңгейін, қоғамның материалдық-техникалық дамуын анықтайтынын; нарықтық экономикасы бар елдердің барлығы да тұрмыстың жоғарғы деңгейі мен тұрақтылығын қамтамассыз етілген мемелекеттердің қатарына шын мәнінде жатпайтындығын көрсетеді. Нарықтың пайда болу шарттары болып қоғамдық еңбек бөлінісуі мен тауар өндірушілердің мамандануы, сондай-ақ нарық шаруашылығы субъектілерінің экономикалық оқшауланушылығы есептеледі. Экономикалық оқшауланушылық пен айырбастау еркіндігі тек өндірушінің өзі ғана не өндіру керек екендігін, қалай өндіру керек екендігін, өндірілген өнімді кімге және қайда сату керек екендігін шешетінін білдіреді. Нарықты қалыптастырған кезде тағам өнімдерін өндіру мен тұтыну сипатына байланысты болатын, оның сұраныс пен ұсыныстарын шарттастыратын заңдарын ескерген жөн. Молығу шегіне жақындаған сайын сұранымның өсуі тіпті халықтың табысы өскен кезде баяулайды және де керсінше, табыстың төмендеуімен тағам өнімдеріне сұраныс салыстырмалы түрде өседі (Энгель заңы). Нарықтық экономикаға көшу – ұзақ, күрделі және қайшылықты жол. Әлемдік тәжірбие көрсетіп отырғандай, қалыптасып қалған шаруышылық жүесін түбірінен қайта құруға байланысты әлеуметтік-экономикалық шаралар соңы өндіріс дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен, демек тұтынудың құлдырауымен қатар жүретіндігін өмір көрсетіп отыр. Бұл заңдылық экономиканы қайта құрудың стратегиясы мен тактикасын сенімді болжап, экономикалық саясаттың ықпалды да тиімді жолдарын таңдай білуді талап етеді. Саяси да экономикалық еркіндік алған Қазақстан алдында әлемдік тәжірибе мен республикамызға тән ерекшеліктерді ескере ортырып, экономикалық дербес дамудың жолдарын қарастыру міндеттері тұр. Қазақстан Республикасының ұлан-ғайыр жері, оның ерекше бай қазыналары, табиғи-экономикалық қолайлы жағдайлары бар. Қазақстанның осыншама байлыққа ие болуы оның экономикасының дербестігінің негізі болып табылады. Саналы нарыққа көшу жағдайларындағы ең маңызды міндет – республиканың өндірістік ахуалына экономикалық дұрыс баға беру, қолда барды ұтымды пайдаланудың нақтылы бағдарламасын жасап, «технологиясын» талдау. Республика экономика мен бизнес салаларында осы заманғы жоғары маманданған кадрлар даярлау студенттер тарапынан Қазақстан экономикасының нақтылы жағдайын «өткені – қазіргісі – болашағы», «сала – регион – бүтіндей халық шаруашылығы» тарауларына бөле, нарықтық құрылым жүйесін дамыта қалыптастыру жолдарын неғұрлым тереңірек зерттеп білуді талап етеді. Экономиканы қайта құру бағдарламасындағы және оларды іс жүзіндегі асырудағы тиімсіздіктер білмеушіліктен ғана емес, адамдардың отан шаруашылығының шын мәнін, ерекшеліктерін, кездесетін қайшылықтарды болжай алмайтындықтарынан болып отыр.
1. Нурғалиев Қ.Р «Қазақстан экономикасы» 1999 ж.
2. Есқараев.Ө.Қ. «Қазақстан Республикасының нарығын реттеу»
3. Баймұратов.О «Қазақстан қаржы нарығы»
4. Жүнісов Б., Мамбетов Ұ., Байжомартов Ү. «Нарықтық экономика негіздері»
5. Сейқасымов Ғ.С. «Экономика», Алматы 2001 ж.
6. Сатыбалдыұлы С. «Маркетинг және нарықтану», Алматы 1999 ж.
2. Есқараев.Ө.Қ. «Қазақстан Республикасының нарығын реттеу»
3. Баймұратов.О «Қазақстан қаржы нарығы»
4. Жүнісов Б., Мамбетов Ұ., Байжомартов Ү. «Нарықтық экономика негіздері»
5. Сейқасымов Ғ.С. «Экономика», Алматы 2001 ж.
6. Сатыбалдыұлы С. «Маркетинг және нарықтану», Алматы 1999 ж.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Нарықтық экономиканың мәні, мазмұны және қағидалары ... ... ... .4
2. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшудегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...7
3.Нарықтық экономикаға көшудегі шетелдік
тәжірбие ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 29
КІРІСПЕ
Нарық – бұл жүйелер мен ортаны өгертуге қабілетті қозғаушы күш дегенге
саяды. Біз нарық ұғымының көп қырлы және қатынастардың тұтас гаммасын
бейнелейтіні жөнінде қорытынды шығарамыз. Нарық ережелері, оның атқарымдық
көптеген аспектілері жеткіліксіз зерттелген. Алайда шетелдердің даму
тәжірбиесі нарық өзінен өзі әлі адамдардың тұрмыс деңгейін, қоғамның
материалдық-техникалық дамуын анықтайтынын; нарықтық экономикасы бар
елдердің барлығы да тұрмыстың жоғарғы деңгейі мен тұрақтылығын қамтамассыз
етілген мемелекеттердің қатарына шын мәнінде жатпайтындығын көрсетеді.
Нарықтың пайда болу шарттары болып қоғамдық еңбек бөлінісуі мен тауар
өндірушілердің мамандануы, сондай-ақ нарық шаруашылығы субъектілерінің
экономикалық оқшауланушылығы есептеледі. Экономикалық оқшауланушылық пен
айырбастау еркіндігі тек өндірушінің өзі ғана не өндіру керек екендігін,
қалай өндіру керек екендігін, өндірілген өнімді кімге және қайда сату керек
екендігін шешетінін білдіреді. Нарықты қалыптастырған кезде тағам өнімдерін
өндіру мен тұтыну сипатына байланысты болатын, оның сұраныс пен ұсыныстарын
шарттастыратын заңдарын ескерген жөн. Молығу шегіне жақындаған сайын
сұранымның өсуі тіпті халықтың табысы өскен кезде баяулайды және де
керсінше, табыстың төмендеуімен тағам өнімдеріне сұраныс салыстырмалы түрде
өседі (Энгель заңы). Нарықтық экономикаға көшу – ұзақ, күрделі және
қайшылықты жол. Әлемдік тәжірбие көрсетіп отырғандай, қалыптасып қалған
шаруышылық жүесін түбірінен қайта құруға байланысты әлеуметтік-экономикалық
шаралар соңы өндіріс дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен, демек тұтынудың
құлдырауымен қатар жүретіндігін өмір көрсетіп отыр. Бұл заңдылық
экономиканы қайта құрудың стратегиясы мен тактикасын сенімді болжап,
экономикалық саясаттың ықпалды да тиімді жолдарын таңдай білуді талап
етеді. Саяси да экономикалық еркіндік алған Қазақстан алдында әлемдік
тәжірибе мен республикамызға тән ерекшеліктерді ескере ортырып,
экономикалық дербес дамудың жолдарын қарастыру міндеттері тұр. Қазақстан
Республикасының ұлан-ғайыр жері, оның ерекше бай қазыналары, табиғи-
экономикалық қолайлы жағдайлары бар. Қазақстанның осыншама байлыққа ие
болуы оның экономикасының дербестігінің негізі болып табылады. Саналы
нарыққа көшу жағдайларындағы ең маңызды міндет – республиканың өндірістік
ахуалына экономикалық дұрыс баға беру, қолда барды ұтымды пайдаланудың
нақтылы бағдарламасын жасап, технологиясын талдау. Республика экономика
мен бизнес салаларында осы заманғы жоғары маманданған кадрлар даярлау
студенттер тарапынан Қазақстан экономикасының нақтылы жағдайын өткені –
қазіргісі – болашағы, сала – регион – бүтіндей халық шаруашылығы
тарауларына бөле, нарықтық құрылым жүйесін дамыта қалыптастыру жолдарын
неғұрлым тереңірек зерттеп білуді талап етеді. Экономиканы қайта құру
бағдарламасындағы және оларды іс жүзіндегі асырудағы тиімсіздіктер
білмеушіліктен ғана емес, адамдардың отан шаруашылығының шын мәнін,
ерекшеліктерін, кездесетін қайшылықтарды болжай алмайтындықтарынан болып
отыр.
Нарықтық экономиканың мәні, мазмұны және қағидалары.
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді
механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ұлы жетістіктерінің бірі деп
есептеледі, оны математикамен ген инженериясымен, электроникамен және
адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Бірақ нарық
механизмі кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал
бұл меншіктің алуан түрлі формалары және әр түрлі тауар өндірушілер
болғанда ғана мүмкін, бұнда өндіріс экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге
қабілеті жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесіне олардың тиімді жұмыс
жасайтын болашағынан үміт күттіретініне қолайлы жағдай жасайды. Бұдан біз
нарықтың қоғамға қажет шаруашылық бірліктерін іріктеудің демократиялық
механизмі және ең әділетті төрешісі екенін көріп отырмыз.
Сонымен бірге нарықтың мезанизм идеалды емес, оның елеулі
қайшылықтары да бар. Оның жағымсыз жақтарына әлеуметтік жіктелу,
әлсіздерге, әсіресе банкротқа отырғандарға деген мейірімсіздік,
жұмыссыздықтың болуы жатады.
Экономиканы бірыңғай сұранымға ғана бағдарлап, нарық орны толмайтын
табиғат ресурстарын және қоршаған ортаны сақтауды қамтамасыз етепейді.
Сондықтан мемлекет қоғам атынан дұрыс экологиялық жағдайда өмір сүру хұқын
реттеп отыратын шараларды іске асыруы қажет.
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету, білім алу
табыс табу сияқты әлеуметтік-экономикалық құқықтарына кепілдік бермейді.
Бұл салалар мемлекеттің белсенді турде араласып реттеуін қажет етеді.
Мемлеткет бағаны реттеу, салық жүйесінің негізінде табысты қайта бөлу,
бюджет шығындарының есебінен жұмысшыларды қайта мамандандыру, оларға жәрдем
ақша бөлу және халықты әлеуметтік қамту жүйесі арқылы нарықты экономиканы
қысымын жұмсартады. Бұнадай шараларды жүзеге асырмайынша қоғамда тұрақты
саяси-әлеуметтік ахуалды ұстап тұру мүмкін емес.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктернің, еңбек ресурстарын,
еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ
көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық
мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісті терең құрылымдық өзгерістер жасауды
қамтамасыз ете алмайды. Бұл жерде мемлекеттің стратегиялық ғылыми-
техникалық саясаты мен экономикалық көмегінсіз, ірі кәсіпорындар мен
бірлестіктердің қаржы қуатынсыз жақсы нәтижеге жету мүмкін емес. Нарық
бұрын-соңды біздің елде терең зерттелмеген, сондықтан оның мәнін қате
түсіну қазіргі әдебиеттерде жиі кездеседі. Себебі нұсқау-бөлу әдістеріне
негізделген басқару жуйесі нарық проблемалары тиісті ғылыми зерттеу пәні
бола алмады. Ұзақ жылдар бойы әкімшіл-әміршіл жүйенің идеолгогиялық
тұтқынында болып келген экономикалық ғылымдарда нарықтың маңызы мен орны
туралы даурықпалық көзқарас басым болды.
Нарық мәселелерінің, қоғамды қайта құру теориясы мен практикасында
алатын зор мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан
ғалым экономистерінің арасында нарық туралы бірңғай пікір жоқ. Осыған
байланысты нарықтың бірнеше анақтамасын келтірейік.
Нарықтың ел экономикасындағы рөлі мен мәні ең алдымен бұл нарықтың
атқарымы мен мақсаттарына, сондай-ақ атқарымдылық жағдайларына байланысты.
Нарықтың рөлі мен мәні оның шаруашылықтағы жүзеге асыруға тиісті
атқарымдары және мақсаттарымен анықталады. Нарық – күрделі әлеуметтік-
экономикалық санат, егер нарық қатынастарының түрлі аспектілерінде
қарастыратын болсақ оның мәні толығырақ ашыла түседі. Қоғамдық ұдайы
өндірісте нарық ең алдымен тауар-ақша қатынасының саласы ретінде көрінеді.
Нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егер мына жағдайлар айқын болжалып
және анықталса:
1. Товарды қанша көлемде өндіру керек, қандай қызмет атқару керек. Қолда
бардың қаншасын немесе қандай бөлігін жұмсау керек немесе өндіріс
барысында пайдалану керек.
2. Не өндіру керек, яғни қоғамның материялдық тұтынымын толығырақ
қамтамасыз ететін товарлар мен атқаратын қызметті анықтау.
3. Қоғамға қажетті товарлар қалай өндіріліп, қандай технологияны қолдануды
анықтау.
4. Өндірілген өнім кімге арналған, оны қалай алу керек, яғни өндірілген
өнім нақты тұтынушылар арасында қалайша бөлінбек.
5. Өзгерістер бола қалса қатысушылардың соған бейімделе білуіне қол
жеткізу,яғни тұтынушылар тарапынан сұраным өзгере қалса экономика тез
соған бейімделіп,қолдағы алым-берім мен өндіріс технолгиясы жасалуы
керек.
Нарықтық қатынас дегеніміз – аталған бес шарттың міндеттерін шешкен
күнде нақты тұтынушы мен өндіруші арасындағы бітістік болып табылады.
Нарықтық қатынас кемеліне келгенде иелік ететін екі жақ та
маманданып, өндіріс технологиясы мен оның өнімін өткізу, зат өндіру мен
қызмет көлемін және олардың бағасын алушы мен өндірушілердің өзара
келісімімен нарық белгілейді. Бұған жоғарыдан қатты қысым жасалмайды.
Нарықтық экономикада өнімнің де, қызметтің де бағасы бар. Егер
тұтынушыға әлде бір өнім көбірек керек болса, өндіруші жоғары пайда пайда
табу үшін оның бағасын көтере түседі, бірақ ол баға белгілі бір дәрежеде
шектеледі. Екінші жағынан өнім көбейген жағдайда өндіруші шығынын жабу үшін
бағаны төмендетеді . Нарық өндірістің жалпы әлеуметтік-экономикалық
тиімділігіне де әсерін тигізеді. Егер өнім пайдалы болса, өндіруші ғылыми-
техникалық прогесс пен озат тәжірбиеге сүйене отырып, оны көптеп шығаруға
тырысады. Ал егер өнім пайда бермесе сұраным жоқ болса немесе азайса,
өндіруші өнім шығаруды азайтады. Сөйтіп өндіріс құрылымы рететелінеді.
Тұтынушылар мүддесін қанағаттандыруға бағытталған және өндірушілердің
баға көтерушілік ниеттерін тежеу, өнімді сатуға байланысты мәселелермен
маркетинг саласы айналысады.
Нарық дегеніміз шаруашылық байланыстардың белгілі көрінісі
болғандықтан бөліс, сұраным мен тұтынушы әрекеттерін жарасымды келістіріп
отырады. Нәтижесінде нарыққа қатысушылардың бәрінің де сіңірген еңбегі
қоғамға қажет, ал өндірген өнімдері қоғамға пайдалы болып шығады.
Нарықтық қатынас сұраным мен ұсынысқа негізделеді. Сұраныс
тұтынушылардың қаражатына қарай нені алатындығын білдіреді. Сұраныстың
басты жетекшісі өнімнің бағасы - өнімнің бағасы өссе сұраным
төмендейді, баға арзандаса сұраным арта береді. Алайда, нақтылы өмірде
болып жатқанындай, өнімге деген сұраныстың көлемі, сатып алушының орташа
кірісі, нарықтық көлемі, басқа өнімдердің бағасы мен пайдалылығы, бұл өнім
орнына басқадай өнім алу сияқты сатып алушының қалауына байланысты болады.
Ұсыныс өндірушінің сатуға шығарған товарының санынан-ақ белгі бермек.
Товар неғұрлым тиімді болып, оның бағасы өсіңкі болса, товар өндіру
көбейтіле түседі немесе керісінше болады. Өйткені бәсеке дегеніміз біреуге
жаны ашығандықтан емес, өндірісті пайда табу үшін ұйымдастырады. Сондықтан
ұсынысқа әсер ететін басты себеп-пайда. Алайда пайда қуалап бағаны өсіре
беруге тежеу жоқ емес, оған сұраным, салық сияқтылар ықпал жасайды. Демек,
өндіруші технологияны жетілдіре отырып өнімнің сапасын жақсартады немесе
өндіріс шығындарын азайтады.
Тұтынушының сатып алғысы келген товарының саны өндірушінің сатамын
деген товарының санына дәлел келсе, сұраным мен ұсыныстың тең болғаны.
Нарық адамдар арасындағы сан-саналы экономикалық қарым – қатынас жүйесі
болғандықтан өндіріс барысында, таратуда, айырбас пен тұтынуда мынадай
қағидаларға тіреледі:
1.Жеке адамнан бастап мекеме, бірлестіктерге дейін олардың экономикалық,
шаруашылық және кәсіпкерлік іс-әректтеріндегі еркінділік заңдылықты сақтаса
ғана еркіне жіберілмек. Мұның өзінде еркіндіктің екі жағы бар. Біріншіден,
әрбір адамға меншіктену мен кәсіпкерлік құқығы беріледі, яғни ол кәсіпке
кіріседі, өз ойындағысын іске асырады. Сөйте жүріп шаруашылық іс-
әрекеттерге байланысты қабылданған ережелер мен нормаларды сақтаса,
экономикалық еркіндік алады. Екіншіден, мекмелермен азаматтардың
кәсіптерінің түрі, сипаты және көлеміне қатаң тежеушілік жасау жойлады.
2.Мұның өзінде кәсіпкерге деген жоқтаусыз еркіндік болмайтындығын есте
сақтау керек. Нарықтық экономиканың қай-қайсысы болмасын өркениетті
мемлекеттерде реттеліп отырады . Нарықты және қатынастарды мемлекет
тарапынан реттеп отыру осындайдан туындайды. Мәселе тек мемлекет қандай
амалдар қолдануында. Нарықтың мемлекеттік реттеушісі ретінде бағдарамалар,
салық салу, несие қаржы жүйесі, банк жұмысы, еңбек жайлы заңдар
монополиялыққа қарсы шаралар, халықты әлеуметтік қорғау сияқтылар
араласады. Нарық еркіндігі экономикалық жауапкершілікпен, кәсіпкердің
тәуекелімен қатар жүреді. Теңдік құқығы енгізіліп, меншіктеудің қанша бір
түрлеріне еркіндік туғызған нарық шағында кәсіпкерші шаруа иесі толығынан
экономикалық жаупкершілікте болады.
3.Тұтынушының үстемдігі, яғни тұтынушының өндірушіге өктемдігі. Жеткіліксіз
дүниеде өндіруші тұтынушыға өз шартын қояды. Өндіріс өнімі сол қалпында
қалса да немесе тіпті өнім беру азайса да баға дегеніміз көтеріле береді,
өндіруші еш нәрседен қаймықпай-ақ өнім сапасын төмендетіп, пайда табады.
Көлденең араласқа шығысымен шаруа иелерінің экономикалық еркіндігі кеңейе
түседі, ал мұның өзі әрқайсысынан өз жолын тауып, іс-қимылын қайта қарау,
бағаны еркін қою, кіріс пен пайданы бөлісу, қайтадан бөлісу, бәсеке
механизімінің көмегімен қаражат-несие жолдарын пайдаланып, өз білгенін
істеу әректін туғызады.
4.Экономиканың ашықтығы. Мұның мәні мекемелердің белгілі шарттарды сақтай
отырып, экономикадан тыс байланыстарда еркін кәсіперлікті кеңейте түсу.
Шетел фирмаларына жергілікті мекемелермен бірдей құқықта ішкі нарықта товар
өндіруші ғана емес меншік иесі ретінде кірісуге мүмкіндік берілген.
5.Бәсеке бабы. Бәсеке дегеніміз іскерлікті қоздырудыңықпалды да тиімді
құралы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін пайдаланып өнім сапасын
арттыру, тұтынушылардың құбылып отыратын мүдделерін қанағатттандыру. Әрине,
бәсеке ең алдымен ұқсас өнімдер шығаратын кәсіпкерле арасында туындайды.
6.Финанс және қаражат айналымында әсері. Егер орталықтанған экономика
материялдық-заттық орындарды басқаруды қорлар дасау, өндірер заттың көлемін
белгілеу арқылы жүргісе, нарықтық экономика басқару жұмысын баға
механизмі, ақша, несие, банк, салық арқылы жүргізеді.
7.Нарқтық баға қою жолдары. Нарықта баға деген сатушы мен алушы арасында
саудаласу, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынас нәтижесінде
қалыптасып, ауызша немесе жазбаша келісім жасасады. Нарықтық бағаны еркін
баға деген түсінік бар. Оның тіркелуі бағадан өзгешелігі - ол ұдайы өсе
береді. Біріншіден, әсіресе өтпелі кезеңде, мемлект өзін-өзі ақтаудың
орташа көрсеткішіне сәйкестендіріп бағаның жоғарғы шегін бақылайды.
Екіншіден, тұрақтандырылған экономикада әлдебір товардың жоғары табыс бере
қалса бәсекелестер ол ол товарды жарыса өндіріп сатады да бағаны құлдыратып
жібереді. Сөйтіп қалыпты нарықта баға заттың өзіндік құнынан емес, бірақ
өзіндік құнның сомасы мен табыс өндірісті кеңейте беруден аспайды.
8.Шарт және конракт қатынастардың талаптарын сақтау нәтижесінде жоғарыдан
басқару көлденеңнен басқару мен ауысады, яғни тең құқықты шруа иелері өзара
келіседі. Нәтижесінде негізінен серіктестік қарым-қатынас қалыптасады,
Жалпы заңдылықты, ережелерді сақтау үшін бағыныштылық қатынасқа онша мән
бермейді. Толық мағыналы нарықта товар өндіру мен сату ғана емес
қызметкерлер алу, босату, еңбек төлеу, мекемелерге несие беру де
контракталық жағдайға көшіріледі.
Қазақстан Республикасының нарықтық экномикаға көшудегі ерекшеліктері.
Экономистердің назарын аудартуға тиісті ең маңызды проблемалардың
бірі – бұл Қазақстан Республикасында нарық дамуының кейбір стратегиялық
ерекшеліктерін қайта қарауды талап ететін шаруашылық жүргізудің нарық
жағдайына көшу арқылы ел экономикасын дағдарыстан шығару. Атап айтқанда,
экономиканың дамуындағы қателіктер мен күрделенген шиеленістердің болуы
жаңа жағдайлардағы нарықты басқару істерінің жолға қойылмауынан деп
түсінуге болады.
Қазір уақыт экономистерге жаңа, ең жоғары талаптарды қояды. Нарықты
дұрыс басқару үшін не қажет екенін анықтау қажет. Біздің пікірімізше, бұл
үшін проблемалардың үш блогын шешу керек.
- ел нарығының тұжырымдамасын жасау;
- нарықты басқарудың негізгі бағыттары мен экономикалық теориясын таңдап
алу;
- нарықтың ұйымдық – экономикалық тетігін, оның критерийін анықтау.
Проблемалардың үш тобының барлығы да бір – бірімен өзара байланысты.
Өзінің өткені туралы барлық шындықты білмей, пайдалы тәжірибе алуға және
сенімді алға жылжу мүмкін емес. Кеше ғана бізге марксизм ғылым рөлін
атқарса, бүгін біз одан өзгеше басқа ғылымды іздеудеміз. Соңғы кездерде
социализм идеясының өзі мен оның өткендегі жетістіктері негізсіз түрде
теріске шығарылуда.
Осыған байланысты орынды сұрақ туындайды: бізге жалпы айтқанда
капитализмді қалпына келтіру қажет пе? Біздің елде капитализмнің дамуының
табиғи үдерісі үзілді. Белгілі жағдайлар оның дамуына мүмкіндік бермеді.
Біз шын мәнінде феодалдық елде социализм құруды шештік. Мұның салдарынан
қоғамдық – экономикалық және саяси формация жіберіліп алынды, ал бұл
белгілі нәтижелерге әкелді. Қазақстан Республикасы қазір қоғамдық дамудың
қандай сатысында орналасқан? Алдымен капиталистерді, байларды,
феодалдарды жойдық, олар К.Маркстің теориясы бойынша өндірісті
ұйымдастырушылар болуға тиіс еді. Сөйтіп, біздің елде ЖЭС кезеңінен 1992
жылға дейін жалдамалы еңбек қағидалары қолданылды. Алайда бұл шындығында
болмаған социализм пердесімен бүркемеленді.
КСРО – да экономикалық дағдарыс М.С.Горбачев айтқандай 70 –
жылдары емес, одан әлдеқайда бұрын басталды. Объективті түрде дағдарыстық
жағдай тіпті 50 – жылдары байқалды, өйткені социалистік құрылыс емес,
мемлекеттік капитализм болды. Біз феодализмнен капитализмге өтудің орнына
70 жыл мемлекеттік капитализмде өмір сүрдік. Бұл жүйе Қазақстанның
дамуын тежеді.
Болашақта прогрессивтік қоғам құру үшін не істеу керек?
Ең алдымен өзгерістердің теориялық тұғырнамасын әзірлеу қажет.
Егемендікке қол жеткізуге байланысты экономикалық жағдайдың өзгеруі, жаңа
нарықтық жүйелердің қалыптасуын талап етеді, олар өздерінің кеңею және
экономикалық құрылымдарының қалыптасу есебінен көптеген қайшылықтарды
шешу тәсілдерін табады. Мұның салдарынан мемлекет - нарық жүйесінде
қатынастардың эволюциясы болады, мемлекеттің нарық атқарымын мемлекеттік
реттеу үлгілері өзгереді.
Нарық экономикалық реформалар жағдайында пайда болды және дамиды,
сондықтан экономикада пайда болғанның барлығы да нарық диалектикасының әсер
етуімен пайда болады және дамиды. Алайда оның даму деггейі, мазмұны мен
теориялық - әдіснамалық қағидалары нақты сәтпен анықталады, мысалы, 1992 -
2002 жылдарындағы сияқты нарықтың экономикалық өсуі мен қарқынды дамуын
атап өтуге болады.
Республикада нарық жүйесін қалыптастырған кезде өзіндік ерекшеліктері
ескерілуге тиіс. Қазақстан нарығының дамуы үш кезеңге бөлінеді.
1.1991 – 1993 жылдары. Нарық жүйесінің негізгі құралдарын қалыптастыру.
Ең күшті соққы халыққа нарықтық баға бірнеше есе өсіп, жалақы, зейнетақы,
жәрдемақы бірнеше айға кешіктірілгенде тиді; ақша реформасы өтті – қаржы
қарыздары, есепке алу, баспа – бас айырбастар енгізілді, төленбеген
төлемдер пайда болды, жеткізушілер тек өзінің меншікті өнімдерімен есеп
айырысты. Мұның нәтижесінде республикада баспа – бас айырбастау үлесі
45% - ға жетті.
2.1994 – 1998 жылдары. Үкімет нарық механизмдерінің элементтеріне қатысты
тіркелген бағам енгізді, меншіктің дамуының жаңа нысандарын құрды.
Нарық нысандарының қарқынды дамуы меншік иелерінің жаңа таптарының
құрылуына, жеке меншіктің нығаюына әкелді. Мұнда баға өсуінің қарқыны
айтарлықтай төмендеді.
3.1998 – 2006 жылдары. Нарық жеке меншіктің кеңею жағдайында дамыды.
Мемлекеттік және жеке меншіктің арақатынасы республика бойынша 1:5, ал ТМД
елдері бойынша тұтас алғанда 1:3. Нарықтың қалыптасуында шешуші рөлді
шетелдік инвестициялар атқарды. Нарықтың молықтырылған кезеңі болды,
нарықта іс жүзінде наннан бастап автомобильге дейін бәрін сатып алуға
болатындай мүмкіндік туды. Алайда нәтижесінде ауыл шаруашылығының
құлдырауы болып өтті.
Қазақстанның азық – түлік нарығының даму ерекшеліктері:
• талықсытпалы ем жүргізу;
• өнімді қайта өңдеу үшін жеткілікті қуаттардың болмауы: нәтижесінде
өнімнің 50% - ы қайта өңдеуге шетелге тасылады;
• баланстандыруды күрделендіретін ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің
бір жақты мамандануы – нарық жағдайларында болатын мұндай жағдай нарық
үдерісіндегі тежейтін факторлардың бірі;
• аграрлық нарықтың дамуына мүмкіндік жасайтын шетелдік инвестицияларды
жүргізу. Елдің инвестициялық нарық жағдайы оның экономикалық дамуының,
бірлескен кәсіпорындардың теңдігі мен өзара тиімділігінің ең маңызды
индикаторы болып табылады. Республикада нарық элементтерін енгізу
шетел капиталын пайдалану тиімділігін арттырды және шетелдік
инвестициялар үшін Қазақстанды бұрынғыдан да тартымды ете түсті;
• нарық жағдайында шаруашылық жүргізудің осы заманғы технология
әдістерін жақсы меңгерген жоғары білікті мамандардың болмауы; 1991 жылға
дейін мамандарды даярлау тек бір мамандықтың шеңберінде жүргенін атап
өтейік. Бүгінгі күні нарық нарықтық ойлау қабілеті бар әмбебап
мамандарды талап етеді. Көптеген жас мамандар нарыққа даяр болмай
шықты, олардың нарықтық тәжірибесі жоқ, олар нарық үдерісінен шет
қалған;
• коммунициалдық модернизм элементтерінің болуы;
• мүлдем жаңа нарықтық қатынастарды тудыратын ТМД елдерімен бірігу.
Қазақстан Республикасы бірігу (интеграциялық) арқылы нарықты
бағындыруға тырысады. Бұл қазақстандық нарықта шетелдік компаниялардың
(Түркия, АҚШ, Қытай, Жапония) өнімдерін қайта өңдеу үшін жағдай жасайды
және бәсекелестік есебінен нарық қызметтерінің тек құнын төмендетіп
қана қоймай, сонымен бірге азық – түліктік жағынан қауіпсіздік
тудырады.
Аймақтық ерекшеліктері:
• шетелден әкелінген азық – түліктің молығуы;
• арзан еңбек ресурстарының артылуы (қазіргі кезде өндіріс үдерісінде
қызмет істемейтін еңбек етуге қабілеттілердің саны 655 мың адамды
құрайды);
• Ресей Федерациясы және Қытаймен шегаралас орналасуы әрі олардың
байланыстар белсенділігі. Ғасырлық тарихы бар компартиялар жұмыс
істейтіндіктен бүгінде әлемдік рыноктың аясы тарылды, ал Қазақстанға
әлі де болса халықаралық деңгейде өзін - өзі танытуын жеңіп алу
міндеті тұр;
революциялық жолмен жүзеге асатын меншік пен шаруашылық жүргізудің
алуан түрін қалыптастыру, яғни ауыл шаруашылық кәсіпорындарын қайта құру,
ал ол әлемнің көптеген елдерінде қалыптасқан ұйымдық құруды бұзбай – ақ
эволюциялық жолмен өтті. Демек, нарық жаһандану үшін қажетті
стратегиялық жағдайды құра отырып, өзі экономикалық дамудың объективтік
мақсаттарының бірі бола бастайды, біртұтас республикалық экономиканың
қалыптасуына және оның тиімділігін арттырауға мүмкіндік туғызады.
Қазақстан экономикасы дамуының осы заманғы үрдісін талдау
барысында нарықтың әмбебап сипатта болатыны және тек макроэкономикалық
реттеу құралы ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік бағдарланған нарық
экономикасының қалыптасу шарты қызметін атқаратыны да анықталды. Нарықты
құрмай экономиканы көтеру мүмкін емес, сондықтан үкімет нарық реформаларын
жеделдетті, оның нәти - жесінде жекелендіру жеделдетілді, доллардың
еркін жүруі енгізілді т.б.
Нарық өндірістің реттеушісі болып табылады, өндірушілер оған
тәуелді. Барлық шығындарды нарық орташа құнына саяды, сондықтан бір
өндірушілер ойсырай кедейленеді, ал басқалары баиды. Дамудың өтпелі
кезең жағдайында, біріншіден, нарықтың дақылдар бойынша егіс алқаптарының
көлемдері мен құрылымдарына ауыл шаруашылығы технологиясына елеулі әсері
болады. Республиканың оңтүстік аймақтарының шаруашылықтары нарық
талаптарына тезірек бейімделді және нарық дақылдары арпа, бидай,
күнбағыс, шикі – мақта, темекі т.б. өндірісіне көшті.
Екіншіден, халықтың сана сезімі өсуде және тұтынушы үшін тауар
өндірушілер арасында бәсекелестік күрес күшеюде.
Үшіншіден, нарық ауылдан адамдардың ағылу есебінен қала халқының
тез өсуіне себепші болады. Саудадағы қосымша табысқа бола көптеген
шаруалар саудагер болып өздерінің жұмыстарын ауыстырады. Қала халқы
ойсырап кедейленген ауыл кедейлері есебінен толықтырылады, сондықтан
ауыл тұрғындарына ауылдан кетпеулері үшін оларға туғызу қажет.
Төртіншіден, таптық қоғамның құрылу үдерісі жүруде, яғни байлар мен
кедейлер табының қалыптасуы, біреулердің баюы және басқалардың ойсыра
кедейленуі орын алуда.
Бесіншіден, мемлекет соңғы жылдары бюджеттік міндеттемелерді
орындауға қаржы қолдауын жасайды, сондықтан бүгін көптеген кәсіпорындар
өздерінің болашағын нарықтың дамуымен байланыстырады.
Алтыншыдан, нарық адамға өзінің қабілеті, қуаты мен еңбекқорлығына
қарай қаншама табыс табамен десе де мүмкіндік берді. Бірнеше жерде
жұмыс істеуге, жұмыс істейтін зейнеткерлерге т.б. бұрынғыдай шектеулер
жоқ.
Жетіншіден, тауар айналымы жүруде, тауарлардың жаңа түрлері пайда
болуда, сауда компьютерлендірілуде.
Сөйтіп, өзінің мазмұны бойынша нарық экономикалық реформалардың
құралы болып табылады, ол тек меншіктің өзгеруіне байланысты өзінің өте
ерекше міндеттермен қатар, сонымен бірге басқа да экономикалық
өзгерістерді жүзеге асыру үшін жағдай тудырады.
Алайда экономикалық реформалар өте баяу және дәйексіз
жүргізілуде. Мұнда нарық дамуын тежейтін факторлардың рөлі мен
мүмкіндіктері мүлдем жете бағаланбайды, сондықтан біртұтас республикалық
нарық керек. Нарық тауар өндірушілермен тығыз байланыстың болмауынан
басым жағдайға ие болған жоқ.
Нарықта өнім өндірісінің қуатты қозғалтқышы болып тұтынушы
бәсекелестігі есептеледі, ол тауар өндірушілер арасында пайда болады.
Алайда соңғы кезде оның болмай қалуы байқалуда. Бұл дағдарысқа апаратын
жол. Атап айтқанда бәсекелестік нарықтың даму шартын белгілейді.
Бүгінгі күні қазақстандық нарықта өнімдердің бәсекелестігінің орнына,
олигархтардың бәсекелестігі байқалады.
Мемлекет аграрлық нарықты жете бағаламаудан үлкен ысырапқа
ұшырауда, сондықтан ауыл шаруашылығы өнімдерінің кейбір түрлерін өндіру
мүлдем тоқтатылды. Импорт күрт өсті, жұмыссыздық 0,7 млн адамға жетті,
өндірісте қол еңбегі басым. Соның нәтижесінде қоғамда байлар мен
кедейлерге әлеуметтік жіктеушілік пайда болды, сыбайлас жемқорлық,
қылмысты іске бой ұру, халықтың кедейленуі ұшы – қиыры жоқ көлемге өсті.
Осы уақытқа дейін жоспар нарықты реттеудің тұтқасы болмай отыр.
Жоспар мен нарық нарық жүйесінің біртұтас экономикалық тетігі болуға
тиіс. Нарықтың қазіргі жағдайы оны басқару әдістерінің жетілмегендігін
көрсетеді.
Ішкі нарықта тауар ұсынысының құрылымы халықтың сұранымына сәйкес
келмейтіні байқалады. Қолданылып жатқан шараларға қарамастан, көптеген
тауарларға сұраныс толығымен қанағаттандырылмайды, нарық негізінен
импорт есебінен толықтырылады. Жергілікті өндіріс үлесінің азаюы,
аймақтың өнімді әкелімге тәуелділігінің күшеюі, азық – түлік
қауіпсіздігінің шығындары экономиканың тұрақсыздану факторы болып
табылады, бұл ел халқының тіршілігін қамтамасыз ету тәуекелдік
дәрежесін арттырады. Бағалардың өсуі адамдардың табыстары мен тұтыну
тауарларын сатып алу мүмкіндіктерін жеп қояды. Ал өндіріс әзірге
халықтың тіршілік ету деңгейінің төмендеуін тоқтатуға мүмкіндігі жоқ.
Ел экономикасын он жыл реттеу тәжірибесі жүргізілген және
жүргізіліп жатқан реформалардың дәрменсіз екенін бұлтартпайтындай
дәлелдеді, өйткені олар халықтың тіршілік деңгейінің күрт төмендеп
кетуін шарттастырды. Нарық өндіріс пен тауар өндірушілердің
тұтынушылармен қатынастарының реттеушісі болав алмады. Қазақстан
Республикасының нарыққа көшудің стратегиялық ерекшеліктерін зерделеу
мен талдау нарықтық үдерістің баяулауының басты себебі үкіметтің
жүргізген нарық саясатының кемшіліктерімен түсіндіріледі, онда
шаруашылық жүргізудің әміршіл - әкімшілдік жүйесін сақтау үрдісі бар.
Республика экономикасын бұдан әрі дамыту шаруашылық жүргізудің нарық
жағдайын ырықтандырмай мүмкін емес. Бұдан басқа, нарықтың ең үлкен
дамуға 1997 жылдан 2001 жыл бойынша ие болғанын атауға болады. Мұнда
экономиканы дамытудың ең объективті және прогрессивті үрдісі нарық
екенін атаған жөн. Нарық шаруашылық жүйесіндегі мемлекеттің орны мен
рөлін өзгертеді және мемлекеттің нарықтық атқарымын түрлендіреді.
Мемлекеттің көзқарасынан нарық мемлекеттік меншікті тиімсіз объектілерін
ұстауға байланысты мемлекеттік бюджетті атық шығыстардан босатады.
Нарық мәнін жете бағаламау мемлекеттік бағдарламалардың тоқтатуына
әкеп соғады.
Қазақстан республикасында экономиканы нақтылы қайта құру нарықтық
қатынастарды әлеуметтік бағыттың мүдделеріне қарай сенімді түрде халықтың
тұрмыс дәрежесін жеткілікті қамтамасыз ететіндей, республиканың табиғи және
экономикалық байлықтарына сай келетіндей етіп құру. Бұның өзінде
Қазақстанның нақтылы жағдайлары – табиғи мүмкіндіктері, экономикалық,
ғылыми – техникалық және салауатты салмақтары, экономикалық – географиялық
тиімді орналасуы нарыққа жетістікпен көшуге әсер етті. Сыртқы экономикалық
байланыстарды да дамыта жүргізуге жайлы жағдайлар бар.
Қазақстанның нарыққа еркін өту үшін негізгі концептуалдық бағыттарының
мынадай міндеттерін шешу қажет:
1.Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканың жерге деген
бірегей меншігі, оның қазба байлықтары, ішкі және аймақтардағы сулары, әуе
кеңістігі, өсімдік және жануарлар дүниесі, мәдени және тарих қазыналары,
материялдық және финанс қаржы мүмкіндіктері, өндірістік және өндірістік
емес сала орындары экномикалық дербес саясат жүргізе алатындығы.
Қазақстан Республикасы Президентінің 31 тамыз 1991 ж. жарлығы бойынша
одаққа бағынған Қазақстанның жеріндегі халық шаруашылығының барлық
салаларындағы мекемелер мен ұйымдар, олардың бөлімерімен филиалдары
Қазақстан мемлекеітің басқарк органдарына беріледі және олардың мүліктері
республиканың меншігі болып табылады.
2.Меншікті қайта қарауда жекешелндіру жолымен мемлекеттік мүлік, инвестиция
комитеті, Қазақстан респуликасының қаржы министірлігі және олардың аймақтық
органдары жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен жүргізеді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің мақсаты – жанды және таза
бәсекеге қол жеткізу үшін, өндірістің тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау
үшін, өндірістің тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау үшін шаруашылыққа иелік
жасаудың сан – саналы түрлерін ұйымдастыру. Мұның өзінде бір-бірімен тығыз
байланысты екі міндетті шешу керек. Біріншіден, Қазақстан азаматтарын
мемлекеттік меншікке иелендіріп, әлеуметтік әділеттілікті жүзеге асыру;
Екішіден, нарық сипатына сай келетін осы заманғы шаруашылыққа тиімді иелік
жасай алатын жеке меншік топтарын құру.
Жекешелендіру дегеніміз көп шығын жұмауды керек ететін, ұзақта күрделі
жұмыс екенін атап көрсеткен жөн.
Республикада мемлекеттік меншікті жекешелендіру ұлттық бағдарламасына
сай мынандай бағыттарда жүргізіледі:
- ірі және бірегей мүлік кешендерін дара жобалар бойынша жекешелендіру;
-орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру
-шағын кәсіпорындарын 200адамға дейін қамтитын міндетті түрде
жекешендіру;
Негізінен 1993 ж. аяқталған біріші кезеңде сауда және қызмет көрсететін
ұсақ кәсіпорындары жекешелендірілді.Шағын кәсіпорындары жұмыс істейтіндер
саны 200адамға дейін алдын ала акцонерлік қоғамдарға айналдырылмай тұрып
жекешелендіріледі. Қазақстанда 1993жылдың соңында экономиканыңтүрлі
салаларындағы 9 мыңдай кәсіпорындары жекешелендірілді, олардың 21% жеке
меншікке берілді де, ал 57% акционерлік қоғамдарға айналдырылды. Орташа
кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру жұмыс істейтіндер саны 200-ден 5000
адамға дейін мынандай жолдармен жүргізілді:
- Республика халқына жекешелендіру және жекешелендіру инвестициялық
купондар ЖИК беру;
- Инвестициялық жекешелендіру қорлардың жүйесін ИПФ жасау, оларды
құратындардың жүйесін тұлғалар мен заңды жақтар.
ЖИК-терді есептеу, айналдыру және пайдалану тәртібі Қазақстан
Президенті бекіткен арнаулы ережеде берілген. Ірі және бірегеймүлік
кешендері жұмыс істеушілер саны 5000 адамнан асса өнім шығаратын немесе
ерекше маңызды жұмыстар атқарса, сол сияқты мемлекеттік табиғи монополиясы
болса Қазақстан республикасының Мемлекеттік инвестиция мен Қаржы
министрлігінің басшылығымен жасалған дара жобасымен жекешелендіріледі. Олар
белгілі инвесторларға келісілген шарт бойынша сату, аукциондарда немесе
бәсекелерде басқаруға контракт жасау жолмен, сол сияқты акцияларды
саудаларда жекешелендіріледі.
Шетелдік құқықтық және жеке тұлғалар жекешелендіру әрекеттерге ҚР-ның
қолданып жүрген заңдылықтарына, үкіметаралық келісімдерге және шарттарға
сәйкес шетелдік инвестициялар жөніндегі ұлттық агенство тиісті лицензия
бергеннен кейін қатысады. Мұндайда сатылатын кәсіпорындарының бағасы
ұлттық және шетелдік валютада әлемдегі ұқсас кәсіпорындарының бағасы
мен жұмыс дәрежесіне сәйкес бағаланады. Шетелдік құқықтық және жеке
тұлғалар жекешелендіруге Қазақстан мемлекеттік инвестиция комитеті мен
Қаржы министрлігі белгілеген дара жобалармен, қатысу тәртібі мен ережелері
бойынша қатысады.
Жекешешелндірудің түскен қаражат мемлекет меншігіне алынады да,
арнаулы есепте болады және мынадай шығындарға жұмсалады:
- мемлекет ішкі несиелерін қарыздарын төлеуге;
- халықтың жете қамтамасыз етілмеген және әлеуметтік жағынан қолданылмаған
тобына жәрдем беруге;
- жұмыссыздарға жәрдем беруге және кадрлар даярлауға, қайта даярлауға т. б.
мақсаттарға жұмсалады.
3. Банк жүйесін қайта құру Республикада Банк және банк қызметі туралы
заңға сәйкес жүргізіледі. Қазақстанда екі сатылы банк жүйесі құрылған.
Жоғары сатыда ҚР Ұлттық Банкісі тұр, барлық қалғандары, олардың
меншіктігінің ұйымдасу-құқық түрлеріне қарамастан банкі жүйесінің екінші
төменгі деңгейіне жатады.
1916 ж. басында республикада 170 астам банк жұмыс істеді, оның үшеуі толық
мемлекеттік.
Эксимбанк ірі экспорт-импорт операцияларымен және әдетте үкімет
кепілдемесі бойынша үкімет бағдарламаларын орындауға инвестициялықнесие
береді.
Жилстройбанк – Тұрғынүй құрылыс банкісі –құрылыс компанияларына қаржы
қорын бөледі және республика халқына тұрғын үй салу үшін жеңілдік несие
бөледі.
Халық банкісі негізінен республика халқына қызмет етеді, мұның төрт
мыңнан астам агенттігі бар.
Ұлттық банк лицензия беру, нормативтер және басқа міндетті талаптар
белгілеуі екінші деңгейдегі банктердің қызметін инспекторлық ету және
жазалау шараларын салу арқылы барлық қалған банкілердің жұмыстарын қатаң
бақылайды және реттейді.ҚР Ұлттық банкісі түгел банк жүйесін жақсарту
мақсатымен және клиенттерін қажетті кепіл деңгейінде қамтамасыз ете
алмайтын, сапалы қызмет атқара алмайтын, банк менеджментті дамытпайтын осал
банкілерді ығыстыру үшін қатаң саясат жүргізеді. ҚР Ұлттық банкісі
республика валюта қорын қалыптастыру міндетін атқарады. Қазақстан жерінде
барлық төлеу ұлттық валютада – теңгеде жүргізіледі.
Негізінде жекеменшік капиталы бар комерциялық банктердің ішінде:Туран
Әлем Банк, Орталық банк, Казкоммерц банк.Бұлардың барлық қоры (01.01.95) 1
млрд.теңгеден астамға жетіп, олар қаржы нарығының 70% дейін қамтыды.
ҚР банкаралық валюта биржасының өкіл банкілерді және айырбас пунктерін
біріктіретін валюттік нарық қалыптасып қызмет істеуде.Валюта биржасына бар
валюта қаржысын тиімді пайдалану және шетел валютасына Республика
инвестеріне (күрделі қаржы бөлушілеріге ) кең өріс міндеті қойылған.
Бірқатар шетел банкілері Қазақстанда өздерінің өкілдіктерін ашты. 1995 ж.
басында өкіл банкілердің саны 31-ге жетті, олардың 19 шетелдерде
кариспондент есебін ашуға құқық алды. АҚШ, Англия, Франция, Германия,
Жапония, Швецария және басқа елдердің орталық және комерциялық банкілермен
тұрақты байланыс жүргізіледі.
Осымен қатар халықаралық қаржы мекемелері мен және халықаралық
банкілермен қарым – қатынас жүргізіледі, олар: Әлем, Европа, Азия қайта
құру және даму банкілері ХВҚ (халықаралық валюта қоры).
ҚР ұлттық банк бекіткен Операциялар жүргізу ережесі бойынша өкіл банкілер
және айырбас пункттері арқылы жүргізілетін барлық валюттік операциялар
заңды деп саналады. Республикада валюта нарығын дамыту мақсатымен әкеп
беретін түскен табыстың 50% өкілдік банкілердің клиент-экспортерлерінің
тапсырмасы бойынша Қазақстан банкілер аралық валюта биржасы арқылы
сатылады.
Заң күші бар Банкілер және ҚР банкілер қызметі туралы ҚР
президентінің нұсқауы бойынша тікелей және портфельдік инвестиция бөлуші
инвестициялық банкілер екінші деңгейдегі банкілер болып саналады. Тек
инвестициялық банкілерге өздерінің әрекеттерін материалдық өндіріс
өрісінде жүргізетін шаруашылық субъектілердің қорына бірігуге рұқсат
берілген. Бұл болса бағалы қағаздардың екінші нарық өрісін, инвестициялық
және жобалы қаржыландыруды ұйымдастыруға кең өріс береді.
4. Қаржы және ақша-кредит жүйесін реформалау және бюджет тапшылығын жалпы
ішкі өнімге (ЖІӨ) 4-6% деңгейінде ұстау – бұл күрделі және қайшы процесс
түпкі тұтыну үшін.
Алғашында бюджет тапшылығын жою үшін салық базасын ұлғайту және
шығындарды шектеу саясаты жүргізілді, бұл өндірістің құлдырауына,
кәсіпорындарының салық төлеуден жалтаруына және әлеуметтік өрісте
дағдарысқа әкеп соқты.
Қазір салық төлемеушілерге қатаң жауапкершілік енгізуге, жанама
салықтар механизмдерін тәртіпке салуға байланысты заңды ұйымдарға және жеке
адамдарға салық ауыртпалығын жеңілдетуге бет бұру саясаты
қолданылады.Республика бюджетін құрғанда оны төменнен жоғары құруға бір
каналды сорап негізе алынған бюджет және валюта қоры облыстарының жарнама
төлеуінің тиісті сомасы есебі арқылы толтырылады және облыстардың нарыққа
ену жағдайлары ескеріледі.
Бюджетті құнсыздандырмайтын көздерден қаржыландыру үшін ең алдымен кепілді
құқық неігінде ішкі және сыртқы қарыздарды пайдалану ұйғарылған. Сыртқы
қарыздар алудың ақиқаттығы біздің табиғи қорымыздың орасан молдығына және
қарыз беретін елдердің Қазақстанға сенімді қатынастарға негізделеді.Ұзақ
мерзімге несие берген кезде қарыз алушылардың қабілетін анықтау мақсатымен
объектілердің және шаралардың техника-экономикалық дәлелі (ТЭД) анықталады,
Онда мына мәселелер қамтылады.
- Инвестицияларды іске асырудің мақсатқа сәйкестігін анықтау үшін
аудандарының және ұйғарылған құрылыс объектілерінің жалпы мәләметтері
және неігзі жағдайы;
- Қаржы көздерін дәлелдеу және объектілерді өндіріс, материалдық, еңбек
қорларымен қамтамасыз ету;
- Күрделі қаржының көлемі, өндірістік әрекеттен түсетін пайданың болжанған
мөлшері, күрделі қаржының орнын толтыру мерзімі және т.б.
Ұзақ мерзімді несие беруді дайындағанда несиені қайтарып беруді
кепілдемемен қамтамасыз ету мақсатымен мынадай құжаттар тапсырылады:
Қарыз алушының кепілдік міндеті. Бұл құжат бойынша қазіргі заңдарға
сәйкес несие сомасын және несие процентін төлеуге болады.
Несиені қайтару жөніндегі кепілдемелі құжат – банк және кепілдемеші
араларындағы шарт. Кепілдемеші – төлем қабілеті бар кәсіорындар,
ұйымдар,банкілер. Әдетте кепілдемеші болып бірге қатысушы құрылтайшы баға
банк шығады. Ол үшін екі дана хат құрастырылады: біреуі кепіл шот есебі
ашылған бак үшін, екіншісі бірге қатысушы құрылтайшы банк үшін. Сақтандыру
шарты, қарыз алушының несие қауіптерінен өз еркімен сақтандыруы, яғни
сақтандыру туралы мәмілені дәлелдейтін сақтану ұйымының полис
(куәладырма)құжаты.
Кепілдік шарт жеке адамға ұзақ мерзімге несие беруде жұмыс орнынан
алынғанжәне нотариус куәландырған құжат.
Залалды және пайдалылығы төмен кәсіпорындар жөніде(дотация жойылуына
байланысты) экономикасының қаражат – экономикалық сауықтыру үшін оларды
сауықтыру және банкротдеп жариялау туралы ұсыныстарды зерттеп дайындау ҚР
Мемлекеттік мүлік комитетіне және оның жанындағы кәсіпорындарды қайта
ұйымдастыру агентсвосына жүктелеген.
5.Инфляция, бағаның өсуі, өндірістің құлдырауы және банкроттық жеткілікті
түрде қамтамасыз етілмеген бұқара топтарының тұрмыс дәрежесінің құлдырауына
және жұмыссыздыққа әкеп соқты. Сондықтан халықты әлеуметтік сақтану жүйесін
реформалау мәселесін шешу қажет.
Жыл сайын жергілікті әкімшілік басшылары ҚР Қаржы министірлігіне және
тиісті салық министірлікке жоғарыда тізілген құжаттарды келесі жылға
Мемлекет бюджетінің жобасын құру үшін белгіленген мерзімде ұсынып отырады.
ҚР экономикалық Министірлігі мүдделі министірліктер, отандық және шетел
кеңесшілерінің қатысуымен жасалған әлеуметтік салаларды кәсіпорындарынан
бөліну мемлекеттік стратегиясы жобасын дайындап Үкіметтке талқылауға
ұсынды.
Дәрігерлік сақтану жүйесін дамыту үшін мемлекеттік бағдарлама жасалып
және оның үйлесімді заңды негізіқұрылды.
5.Республиканың сыртқы экономикалық әректіне әлем нарығына енуде толық
еркін дербестік алуда.
Қазіргі кезде республикада жүріп жатқан қайта құруға байланысты
нарықты реттеудің мемлекеттік тетігін зерттеу үлкен маңыздылыққа ие
болады. Жалпы алғанда нарық нені білдіретінін, экономика мен мемлекетте
бұл ұғым тұтас алғанда қандай мәнге ие болатынын анықтап алған жөн.
Бұл проблема бойынша экономикалық зерттеулер аса бір қызығушылықты
тудырады.
Осы замандағы ғылымда нарық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Нарықтық экономиканың мәні, мазмұны және қағидалары ... ... ... .4
2. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшудегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...7
3.Нарықтық экономикаға көшудегі шетелдік
тәжірбие ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 29
КІРІСПЕ
Нарық – бұл жүйелер мен ортаны өгертуге қабілетті қозғаушы күш дегенге
саяды. Біз нарық ұғымының көп қырлы және қатынастардың тұтас гаммасын
бейнелейтіні жөнінде қорытынды шығарамыз. Нарық ережелері, оның атқарымдық
көптеген аспектілері жеткіліксіз зерттелген. Алайда шетелдердің даму
тәжірбиесі нарық өзінен өзі әлі адамдардың тұрмыс деңгейін, қоғамның
материалдық-техникалық дамуын анықтайтынын; нарықтық экономикасы бар
елдердің барлығы да тұрмыстың жоғарғы деңгейі мен тұрақтылығын қамтамассыз
етілген мемелекеттердің қатарына шын мәнінде жатпайтындығын көрсетеді.
Нарықтың пайда болу шарттары болып қоғамдық еңбек бөлінісуі мен тауар
өндірушілердің мамандануы, сондай-ақ нарық шаруашылығы субъектілерінің
экономикалық оқшауланушылығы есептеледі. Экономикалық оқшауланушылық пен
айырбастау еркіндігі тек өндірушінің өзі ғана не өндіру керек екендігін,
қалай өндіру керек екендігін, өндірілген өнімді кімге және қайда сату керек
екендігін шешетінін білдіреді. Нарықты қалыптастырған кезде тағам өнімдерін
өндіру мен тұтыну сипатына байланысты болатын, оның сұраныс пен ұсыныстарын
шарттастыратын заңдарын ескерген жөн. Молығу шегіне жақындаған сайын
сұранымның өсуі тіпті халықтың табысы өскен кезде баяулайды және де
керсінше, табыстың төмендеуімен тағам өнімдеріне сұраныс салыстырмалы түрде
өседі (Энгель заңы). Нарықтық экономикаға көшу – ұзақ, күрделі және
қайшылықты жол. Әлемдік тәжірбие көрсетіп отырғандай, қалыптасып қалған
шаруышылық жүесін түбірінен қайта құруға байланысты әлеуметтік-экономикалық
шаралар соңы өндіріс дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен, демек тұтынудың
құлдырауымен қатар жүретіндігін өмір көрсетіп отыр. Бұл заңдылық
экономиканы қайта құрудың стратегиясы мен тактикасын сенімді болжап,
экономикалық саясаттың ықпалды да тиімді жолдарын таңдай білуді талап
етеді. Саяси да экономикалық еркіндік алған Қазақстан алдында әлемдік
тәжірибе мен республикамызға тән ерекшеліктерді ескере ортырып,
экономикалық дербес дамудың жолдарын қарастыру міндеттері тұр. Қазақстан
Республикасының ұлан-ғайыр жері, оның ерекше бай қазыналары, табиғи-
экономикалық қолайлы жағдайлары бар. Қазақстанның осыншама байлыққа ие
болуы оның экономикасының дербестігінің негізі болып табылады. Саналы
нарыққа көшу жағдайларындағы ең маңызды міндет – республиканың өндірістік
ахуалына экономикалық дұрыс баға беру, қолда барды ұтымды пайдаланудың
нақтылы бағдарламасын жасап, технологиясын талдау. Республика экономика
мен бизнес салаларында осы заманғы жоғары маманданған кадрлар даярлау
студенттер тарапынан Қазақстан экономикасының нақтылы жағдайын өткені –
қазіргісі – болашағы, сала – регион – бүтіндей халық шаруашылығы
тарауларына бөле, нарықтық құрылым жүйесін дамыта қалыптастыру жолдарын
неғұрлым тереңірек зерттеп білуді талап етеді. Экономиканы қайта құру
бағдарламасындағы және оларды іс жүзіндегі асырудағы тиімсіздіктер
білмеушіліктен ғана емес, адамдардың отан шаруашылығының шын мәнін,
ерекшеліктерін, кездесетін қайшылықтарды болжай алмайтындықтарынан болып
отыр.
Нарықтық экономиканың мәні, мазмұны және қағидалары.
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді
механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ұлы жетістіктерінің бірі деп
есептеледі, оны математикамен ген инженериясымен, электроникамен және
адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Бірақ нарық
механизмі кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал
бұл меншіктің алуан түрлі формалары және әр түрлі тауар өндірушілер
болғанда ғана мүмкін, бұнда өндіріс экономикалық жағынан әлсіз, өмір сүруге
қабілеті жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесіне олардың тиімді жұмыс
жасайтын болашағынан үміт күттіретініне қолайлы жағдай жасайды. Бұдан біз
нарықтың қоғамға қажет шаруашылық бірліктерін іріктеудің демократиялық
механизмі және ең әділетті төрешісі екенін көріп отырмыз.
Сонымен бірге нарықтың мезанизм идеалды емес, оның елеулі
қайшылықтары да бар. Оның жағымсыз жақтарына әлеуметтік жіктелу,
әлсіздерге, әсіресе банкротқа отырғандарға деген мейірімсіздік,
жұмыссыздықтың болуы жатады.
Экономиканы бірыңғай сұранымға ғана бағдарлап, нарық орны толмайтын
табиғат ресурстарын және қоршаған ортаны сақтауды қамтамасыз етепейді.
Сондықтан мемлекет қоғам атынан дұрыс экологиялық жағдайда өмір сүру хұқын
реттеп отыратын шараларды іске асыруы қажет.
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету, білім алу
табыс табу сияқты әлеуметтік-экономикалық құқықтарына кепілдік бермейді.
Бұл салалар мемлекеттің белсенді турде араласып реттеуін қажет етеді.
Мемлеткет бағаны реттеу, салық жүйесінің негізінде табысты қайта бөлу,
бюджет шығындарының есебінен жұмысшыларды қайта мамандандыру, оларға жәрдем
ақша бөлу және халықты әлеуметтік қамту жүйесі арқылы нарықты экономиканы
қысымын жұмсартады. Бұнадай шараларды жүзеге асырмайынша қоғамда тұрақты
саяси-әлеуметтік ахуалды ұстап тұру мүмкін емес.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктернің, еңбек ресурстарын,
еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ
көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық
мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісті терең құрылымдық өзгерістер жасауды
қамтамасыз ете алмайды. Бұл жерде мемлекеттің стратегиялық ғылыми-
техникалық саясаты мен экономикалық көмегінсіз, ірі кәсіпорындар мен
бірлестіктердің қаржы қуатынсыз жақсы нәтижеге жету мүмкін емес. Нарық
бұрын-соңды біздің елде терең зерттелмеген, сондықтан оның мәнін қате
түсіну қазіргі әдебиеттерде жиі кездеседі. Себебі нұсқау-бөлу әдістеріне
негізделген басқару жуйесі нарық проблемалары тиісті ғылыми зерттеу пәні
бола алмады. Ұзақ жылдар бойы әкімшіл-әміршіл жүйенің идеолгогиялық
тұтқынында болып келген экономикалық ғылымдарда нарықтың маңызы мен орны
туралы даурықпалық көзқарас басым болды.
Нарық мәселелерінің, қоғамды қайта құру теориясы мен практикасында
алатын зор мәніне қарамастан, ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және Қазақстан
ғалым экономистерінің арасында нарық туралы бірңғай пікір жоқ. Осыған
байланысты нарықтың бірнеше анақтамасын келтірейік.
Нарықтың ел экономикасындағы рөлі мен мәні ең алдымен бұл нарықтың
атқарымы мен мақсаттарына, сондай-ақ атқарымдылық жағдайларына байланысты.
Нарықтың рөлі мен мәні оның шаруашылықтағы жүзеге асыруға тиісті
атқарымдары және мақсаттарымен анықталады. Нарық – күрделі әлеуметтік-
экономикалық санат, егер нарық қатынастарының түрлі аспектілерінде
қарастыратын болсақ оның мәні толығырақ ашыла түседі. Қоғамдық ұдайы
өндірісте нарық ең алдымен тауар-ақша қатынасының саласы ретінде көрінеді.
Нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егер мына жағдайлар айқын болжалып
және анықталса:
1. Товарды қанша көлемде өндіру керек, қандай қызмет атқару керек. Қолда
бардың қаншасын немесе қандай бөлігін жұмсау керек немесе өндіріс
барысында пайдалану керек.
2. Не өндіру керек, яғни қоғамның материялдық тұтынымын толығырақ
қамтамасыз ететін товарлар мен атқаратын қызметті анықтау.
3. Қоғамға қажетті товарлар қалай өндіріліп, қандай технологияны қолдануды
анықтау.
4. Өндірілген өнім кімге арналған, оны қалай алу керек, яғни өндірілген
өнім нақты тұтынушылар арасында қалайша бөлінбек.
5. Өзгерістер бола қалса қатысушылардың соған бейімделе білуіне қол
жеткізу,яғни тұтынушылар тарапынан сұраным өзгере қалса экономика тез
соған бейімделіп,қолдағы алым-берім мен өндіріс технолгиясы жасалуы
керек.
Нарықтық қатынас дегеніміз – аталған бес шарттың міндеттерін шешкен
күнде нақты тұтынушы мен өндіруші арасындағы бітістік болып табылады.
Нарықтық қатынас кемеліне келгенде иелік ететін екі жақ та
маманданып, өндіріс технологиясы мен оның өнімін өткізу, зат өндіру мен
қызмет көлемін және олардың бағасын алушы мен өндірушілердің өзара
келісімімен нарық белгілейді. Бұған жоғарыдан қатты қысым жасалмайды.
Нарықтық экономикада өнімнің де, қызметтің де бағасы бар. Егер
тұтынушыға әлде бір өнім көбірек керек болса, өндіруші жоғары пайда пайда
табу үшін оның бағасын көтере түседі, бірақ ол баға белгілі бір дәрежеде
шектеледі. Екінші жағынан өнім көбейген жағдайда өндіруші шығынын жабу үшін
бағаны төмендетеді . Нарық өндірістің жалпы әлеуметтік-экономикалық
тиімділігіне де әсерін тигізеді. Егер өнім пайдалы болса, өндіруші ғылыми-
техникалық прогесс пен озат тәжірбиеге сүйене отырып, оны көптеп шығаруға
тырысады. Ал егер өнім пайда бермесе сұраным жоқ болса немесе азайса,
өндіруші өнім шығаруды азайтады. Сөйтіп өндіріс құрылымы рететелінеді.
Тұтынушылар мүддесін қанағаттандыруға бағытталған және өндірушілердің
баға көтерушілік ниеттерін тежеу, өнімді сатуға байланысты мәселелермен
маркетинг саласы айналысады.
Нарық дегеніміз шаруашылық байланыстардың белгілі көрінісі
болғандықтан бөліс, сұраным мен тұтынушы әрекеттерін жарасымды келістіріп
отырады. Нәтижесінде нарыққа қатысушылардың бәрінің де сіңірген еңбегі
қоғамға қажет, ал өндірген өнімдері қоғамға пайдалы болып шығады.
Нарықтық қатынас сұраным мен ұсынысқа негізделеді. Сұраныс
тұтынушылардың қаражатына қарай нені алатындығын білдіреді. Сұраныстың
басты жетекшісі өнімнің бағасы - өнімнің бағасы өссе сұраным
төмендейді, баға арзандаса сұраным арта береді. Алайда, нақтылы өмірде
болып жатқанындай, өнімге деген сұраныстың көлемі, сатып алушының орташа
кірісі, нарықтық көлемі, басқа өнімдердің бағасы мен пайдалылығы, бұл өнім
орнына басқадай өнім алу сияқты сатып алушының қалауына байланысты болады.
Ұсыныс өндірушінің сатуға шығарған товарының санынан-ақ белгі бермек.
Товар неғұрлым тиімді болып, оның бағасы өсіңкі болса, товар өндіру
көбейтіле түседі немесе керісінше болады. Өйткені бәсеке дегеніміз біреуге
жаны ашығандықтан емес, өндірісті пайда табу үшін ұйымдастырады. Сондықтан
ұсынысқа әсер ететін басты себеп-пайда. Алайда пайда қуалап бағаны өсіре
беруге тежеу жоқ емес, оған сұраным, салық сияқтылар ықпал жасайды. Демек,
өндіруші технологияны жетілдіре отырып өнімнің сапасын жақсартады немесе
өндіріс шығындарын азайтады.
Тұтынушының сатып алғысы келген товарының саны өндірушінің сатамын
деген товарының санына дәлел келсе, сұраным мен ұсыныстың тең болғаны.
Нарық адамдар арасындағы сан-саналы экономикалық қарым – қатынас жүйесі
болғандықтан өндіріс барысында, таратуда, айырбас пен тұтынуда мынадай
қағидаларға тіреледі:
1.Жеке адамнан бастап мекеме, бірлестіктерге дейін олардың экономикалық,
шаруашылық және кәсіпкерлік іс-әректтеріндегі еркінділік заңдылықты сақтаса
ғана еркіне жіберілмек. Мұның өзінде еркіндіктің екі жағы бар. Біріншіден,
әрбір адамға меншіктену мен кәсіпкерлік құқығы беріледі, яғни ол кәсіпке
кіріседі, өз ойындағысын іске асырады. Сөйте жүріп шаруашылық іс-
әрекеттерге байланысты қабылданған ережелер мен нормаларды сақтаса,
экономикалық еркіндік алады. Екіншіден, мекмелермен азаматтардың
кәсіптерінің түрі, сипаты және көлеміне қатаң тежеушілік жасау жойлады.
2.Мұның өзінде кәсіпкерге деген жоқтаусыз еркіндік болмайтындығын есте
сақтау керек. Нарықтық экономиканың қай-қайсысы болмасын өркениетті
мемлекеттерде реттеліп отырады . Нарықты және қатынастарды мемлекет
тарапынан реттеп отыру осындайдан туындайды. Мәселе тек мемлекет қандай
амалдар қолдануында. Нарықтың мемлекеттік реттеушісі ретінде бағдарамалар,
салық салу, несие қаржы жүйесі, банк жұмысы, еңбек жайлы заңдар
монополиялыққа қарсы шаралар, халықты әлеуметтік қорғау сияқтылар
араласады. Нарық еркіндігі экономикалық жауапкершілікпен, кәсіпкердің
тәуекелімен қатар жүреді. Теңдік құқығы енгізіліп, меншіктеудің қанша бір
түрлеріне еркіндік туғызған нарық шағында кәсіпкерші шаруа иесі толығынан
экономикалық жаупкершілікте болады.
3.Тұтынушының үстемдігі, яғни тұтынушының өндірушіге өктемдігі. Жеткіліксіз
дүниеде өндіруші тұтынушыға өз шартын қояды. Өндіріс өнімі сол қалпында
қалса да немесе тіпті өнім беру азайса да баға дегеніміз көтеріле береді,
өндіруші еш нәрседен қаймықпай-ақ өнім сапасын төмендетіп, пайда табады.
Көлденең араласқа шығысымен шаруа иелерінің экономикалық еркіндігі кеңейе
түседі, ал мұның өзі әрқайсысынан өз жолын тауып, іс-қимылын қайта қарау,
бағаны еркін қою, кіріс пен пайданы бөлісу, қайтадан бөлісу, бәсеке
механизімінің көмегімен қаражат-несие жолдарын пайдаланып, өз білгенін
істеу әректін туғызады.
4.Экономиканың ашықтығы. Мұның мәні мекемелердің белгілі шарттарды сақтай
отырып, экономикадан тыс байланыстарда еркін кәсіперлікті кеңейте түсу.
Шетел фирмаларына жергілікті мекемелермен бірдей құқықта ішкі нарықта товар
өндіруші ғана емес меншік иесі ретінде кірісуге мүмкіндік берілген.
5.Бәсеке бабы. Бәсеке дегеніміз іскерлікті қоздырудыңықпалды да тиімді
құралы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін пайдаланып өнім сапасын
арттыру, тұтынушылардың құбылып отыратын мүдделерін қанағатттандыру. Әрине,
бәсеке ең алдымен ұқсас өнімдер шығаратын кәсіпкерле арасында туындайды.
6.Финанс және қаражат айналымында әсері. Егер орталықтанған экономика
материялдық-заттық орындарды басқаруды қорлар дасау, өндірер заттың көлемін
белгілеу арқылы жүргісе, нарықтық экономика басқару жұмысын баға
механизмі, ақша, несие, банк, салық арқылы жүргізеді.
7.Нарқтық баға қою жолдары. Нарықта баға деген сатушы мен алушы арасында
саудаласу, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынас нәтижесінде
қалыптасып, ауызша немесе жазбаша келісім жасасады. Нарықтық бағаны еркін
баға деген түсінік бар. Оның тіркелуі бағадан өзгешелігі - ол ұдайы өсе
береді. Біріншіден, әсіресе өтпелі кезеңде, мемлект өзін-өзі ақтаудың
орташа көрсеткішіне сәйкестендіріп бағаның жоғарғы шегін бақылайды.
Екіншіден, тұрақтандырылған экономикада әлдебір товардың жоғары табыс бере
қалса бәсекелестер ол ол товарды жарыса өндіріп сатады да бағаны құлдыратып
жібереді. Сөйтіп қалыпты нарықта баға заттың өзіндік құнынан емес, бірақ
өзіндік құнның сомасы мен табыс өндірісті кеңейте беруден аспайды.
8.Шарт және конракт қатынастардың талаптарын сақтау нәтижесінде жоғарыдан
басқару көлденеңнен басқару мен ауысады, яғни тең құқықты шруа иелері өзара
келіседі. Нәтижесінде негізінен серіктестік қарым-қатынас қалыптасады,
Жалпы заңдылықты, ережелерді сақтау үшін бағыныштылық қатынасқа онша мән
бермейді. Толық мағыналы нарықта товар өндіру мен сату ғана емес
қызметкерлер алу, босату, еңбек төлеу, мекемелерге несие беру де
контракталық жағдайға көшіріледі.
Қазақстан Республикасының нарықтық экномикаға көшудегі ерекшеліктері.
Экономистердің назарын аудартуға тиісті ең маңызды проблемалардың
бірі – бұл Қазақстан Республикасында нарық дамуының кейбір стратегиялық
ерекшеліктерін қайта қарауды талап ететін шаруашылық жүргізудің нарық
жағдайына көшу арқылы ел экономикасын дағдарыстан шығару. Атап айтқанда,
экономиканың дамуындағы қателіктер мен күрделенген шиеленістердің болуы
жаңа жағдайлардағы нарықты басқару істерінің жолға қойылмауынан деп
түсінуге болады.
Қазір уақыт экономистерге жаңа, ең жоғары талаптарды қояды. Нарықты
дұрыс басқару үшін не қажет екенін анықтау қажет. Біздің пікірімізше, бұл
үшін проблемалардың үш блогын шешу керек.
- ел нарығының тұжырымдамасын жасау;
- нарықты басқарудың негізгі бағыттары мен экономикалық теориясын таңдап
алу;
- нарықтың ұйымдық – экономикалық тетігін, оның критерийін анықтау.
Проблемалардың үш тобының барлығы да бір – бірімен өзара байланысты.
Өзінің өткені туралы барлық шындықты білмей, пайдалы тәжірибе алуға және
сенімді алға жылжу мүмкін емес. Кеше ғана бізге марксизм ғылым рөлін
атқарса, бүгін біз одан өзгеше басқа ғылымды іздеудеміз. Соңғы кездерде
социализм идеясының өзі мен оның өткендегі жетістіктері негізсіз түрде
теріске шығарылуда.
Осыған байланысты орынды сұрақ туындайды: бізге жалпы айтқанда
капитализмді қалпына келтіру қажет пе? Біздің елде капитализмнің дамуының
табиғи үдерісі үзілді. Белгілі жағдайлар оның дамуына мүмкіндік бермеді.
Біз шын мәнінде феодалдық елде социализм құруды шештік. Мұның салдарынан
қоғамдық – экономикалық және саяси формация жіберіліп алынды, ал бұл
белгілі нәтижелерге әкелді. Қазақстан Республикасы қазір қоғамдық дамудың
қандай сатысында орналасқан? Алдымен капиталистерді, байларды,
феодалдарды жойдық, олар К.Маркстің теориясы бойынша өндірісті
ұйымдастырушылар болуға тиіс еді. Сөйтіп, біздің елде ЖЭС кезеңінен 1992
жылға дейін жалдамалы еңбек қағидалары қолданылды. Алайда бұл шындығында
болмаған социализм пердесімен бүркемеленді.
КСРО – да экономикалық дағдарыс М.С.Горбачев айтқандай 70 –
жылдары емес, одан әлдеқайда бұрын басталды. Объективті түрде дағдарыстық
жағдай тіпті 50 – жылдары байқалды, өйткені социалистік құрылыс емес,
мемлекеттік капитализм болды. Біз феодализмнен капитализмге өтудің орнына
70 жыл мемлекеттік капитализмде өмір сүрдік. Бұл жүйе Қазақстанның
дамуын тежеді.
Болашақта прогрессивтік қоғам құру үшін не істеу керек?
Ең алдымен өзгерістердің теориялық тұғырнамасын әзірлеу қажет.
Егемендікке қол жеткізуге байланысты экономикалық жағдайдың өзгеруі, жаңа
нарықтық жүйелердің қалыптасуын талап етеді, олар өздерінің кеңею және
экономикалық құрылымдарының қалыптасу есебінен көптеген қайшылықтарды
шешу тәсілдерін табады. Мұның салдарынан мемлекет - нарық жүйесінде
қатынастардың эволюциясы болады, мемлекеттің нарық атқарымын мемлекеттік
реттеу үлгілері өзгереді.
Нарық экономикалық реформалар жағдайында пайда болды және дамиды,
сондықтан экономикада пайда болғанның барлығы да нарық диалектикасының әсер
етуімен пайда болады және дамиды. Алайда оның даму деггейі, мазмұны мен
теориялық - әдіснамалық қағидалары нақты сәтпен анықталады, мысалы, 1992 -
2002 жылдарындағы сияқты нарықтың экономикалық өсуі мен қарқынды дамуын
атап өтуге болады.
Республикада нарық жүйесін қалыптастырған кезде өзіндік ерекшеліктері
ескерілуге тиіс. Қазақстан нарығының дамуы үш кезеңге бөлінеді.
1.1991 – 1993 жылдары. Нарық жүйесінің негізгі құралдарын қалыптастыру.
Ең күшті соққы халыққа нарықтық баға бірнеше есе өсіп, жалақы, зейнетақы,
жәрдемақы бірнеше айға кешіктірілгенде тиді; ақша реформасы өтті – қаржы
қарыздары, есепке алу, баспа – бас айырбастар енгізілді, төленбеген
төлемдер пайда болды, жеткізушілер тек өзінің меншікті өнімдерімен есеп
айырысты. Мұның нәтижесінде республикада баспа – бас айырбастау үлесі
45% - ға жетті.
2.1994 – 1998 жылдары. Үкімет нарық механизмдерінің элементтеріне қатысты
тіркелген бағам енгізді, меншіктің дамуының жаңа нысандарын құрды.
Нарық нысандарының қарқынды дамуы меншік иелерінің жаңа таптарының
құрылуына, жеке меншіктің нығаюына әкелді. Мұнда баға өсуінің қарқыны
айтарлықтай төмендеді.
3.1998 – 2006 жылдары. Нарық жеке меншіктің кеңею жағдайында дамыды.
Мемлекеттік және жеке меншіктің арақатынасы республика бойынша 1:5, ал ТМД
елдері бойынша тұтас алғанда 1:3. Нарықтың қалыптасуында шешуші рөлді
шетелдік инвестициялар атқарды. Нарықтың молықтырылған кезеңі болды,
нарықта іс жүзінде наннан бастап автомобильге дейін бәрін сатып алуға
болатындай мүмкіндік туды. Алайда нәтижесінде ауыл шаруашылығының
құлдырауы болып өтті.
Қазақстанның азық – түлік нарығының даму ерекшеліктері:
• талықсытпалы ем жүргізу;
• өнімді қайта өңдеу үшін жеткілікті қуаттардың болмауы: нәтижесінде
өнімнің 50% - ы қайта өңдеуге шетелге тасылады;
• баланстандыруды күрделендіретін ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің
бір жақты мамандануы – нарық жағдайларында болатын мұндай жағдай нарық
үдерісіндегі тежейтін факторлардың бірі;
• аграрлық нарықтың дамуына мүмкіндік жасайтын шетелдік инвестицияларды
жүргізу. Елдің инвестициялық нарық жағдайы оның экономикалық дамуының,
бірлескен кәсіпорындардың теңдігі мен өзара тиімділігінің ең маңызды
индикаторы болып табылады. Республикада нарық элементтерін енгізу
шетел капиталын пайдалану тиімділігін арттырды және шетелдік
инвестициялар үшін Қазақстанды бұрынғыдан да тартымды ете түсті;
• нарық жағдайында шаруашылық жүргізудің осы заманғы технология
әдістерін жақсы меңгерген жоғары білікті мамандардың болмауы; 1991 жылға
дейін мамандарды даярлау тек бір мамандықтың шеңберінде жүргенін атап
өтейік. Бүгінгі күні нарық нарықтық ойлау қабілеті бар әмбебап
мамандарды талап етеді. Көптеген жас мамандар нарыққа даяр болмай
шықты, олардың нарықтық тәжірибесі жоқ, олар нарық үдерісінен шет
қалған;
• коммунициалдық модернизм элементтерінің болуы;
• мүлдем жаңа нарықтық қатынастарды тудыратын ТМД елдерімен бірігу.
Қазақстан Республикасы бірігу (интеграциялық) арқылы нарықты
бағындыруға тырысады. Бұл қазақстандық нарықта шетелдік компаниялардың
(Түркия, АҚШ, Қытай, Жапония) өнімдерін қайта өңдеу үшін жағдай жасайды
және бәсекелестік есебінен нарық қызметтерінің тек құнын төмендетіп
қана қоймай, сонымен бірге азық – түліктік жағынан қауіпсіздік
тудырады.
Аймақтық ерекшеліктері:
• шетелден әкелінген азық – түліктің молығуы;
• арзан еңбек ресурстарының артылуы (қазіргі кезде өндіріс үдерісінде
қызмет істемейтін еңбек етуге қабілеттілердің саны 655 мың адамды
құрайды);
• Ресей Федерациясы және Қытаймен шегаралас орналасуы әрі олардың
байланыстар белсенділігі. Ғасырлық тарихы бар компартиялар жұмыс
істейтіндіктен бүгінде әлемдік рыноктың аясы тарылды, ал Қазақстанға
әлі де болса халықаралық деңгейде өзін - өзі танытуын жеңіп алу
міндеті тұр;
революциялық жолмен жүзеге асатын меншік пен шаруашылық жүргізудің
алуан түрін қалыптастыру, яғни ауыл шаруашылық кәсіпорындарын қайта құру,
ал ол әлемнің көптеген елдерінде қалыптасқан ұйымдық құруды бұзбай – ақ
эволюциялық жолмен өтті. Демек, нарық жаһандану үшін қажетті
стратегиялық жағдайды құра отырып, өзі экономикалық дамудың объективтік
мақсаттарының бірі бола бастайды, біртұтас республикалық экономиканың
қалыптасуына және оның тиімділігін арттырауға мүмкіндік туғызады.
Қазақстан экономикасы дамуының осы заманғы үрдісін талдау
барысында нарықтың әмбебап сипатта болатыны және тек макроэкономикалық
реттеу құралы ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік бағдарланған нарық
экономикасының қалыптасу шарты қызметін атқаратыны да анықталды. Нарықты
құрмай экономиканы көтеру мүмкін емес, сондықтан үкімет нарық реформаларын
жеделдетті, оның нәти - жесінде жекелендіру жеделдетілді, доллардың
еркін жүруі енгізілді т.б.
Нарық өндірістің реттеушісі болып табылады, өндірушілер оған
тәуелді. Барлық шығындарды нарық орташа құнына саяды, сондықтан бір
өндірушілер ойсырай кедейленеді, ал басқалары баиды. Дамудың өтпелі
кезең жағдайында, біріншіден, нарықтың дақылдар бойынша егіс алқаптарының
көлемдері мен құрылымдарына ауыл шаруашылығы технологиясына елеулі әсері
болады. Республиканың оңтүстік аймақтарының шаруашылықтары нарық
талаптарына тезірек бейімделді және нарық дақылдары арпа, бидай,
күнбағыс, шикі – мақта, темекі т.б. өндірісіне көшті.
Екіншіден, халықтың сана сезімі өсуде және тұтынушы үшін тауар
өндірушілер арасында бәсекелестік күрес күшеюде.
Үшіншіден, нарық ауылдан адамдардың ағылу есебінен қала халқының
тез өсуіне себепші болады. Саудадағы қосымша табысқа бола көптеген
шаруалар саудагер болып өздерінің жұмыстарын ауыстырады. Қала халқы
ойсырап кедейленген ауыл кедейлері есебінен толықтырылады, сондықтан
ауыл тұрғындарына ауылдан кетпеулері үшін оларға туғызу қажет.
Төртіншіден, таптық қоғамның құрылу үдерісі жүруде, яғни байлар мен
кедейлер табының қалыптасуы, біреулердің баюы және басқалардың ойсыра
кедейленуі орын алуда.
Бесіншіден, мемлекет соңғы жылдары бюджеттік міндеттемелерді
орындауға қаржы қолдауын жасайды, сондықтан бүгін көптеген кәсіпорындар
өздерінің болашағын нарықтың дамуымен байланыстырады.
Алтыншыдан, нарық адамға өзінің қабілеті, қуаты мен еңбекқорлығына
қарай қаншама табыс табамен десе де мүмкіндік берді. Бірнеше жерде
жұмыс істеуге, жұмыс істейтін зейнеткерлерге т.б. бұрынғыдай шектеулер
жоқ.
Жетіншіден, тауар айналымы жүруде, тауарлардың жаңа түрлері пайда
болуда, сауда компьютерлендірілуде.
Сөйтіп, өзінің мазмұны бойынша нарық экономикалық реформалардың
құралы болып табылады, ол тек меншіктің өзгеруіне байланысты өзінің өте
ерекше міндеттермен қатар, сонымен бірге басқа да экономикалық
өзгерістерді жүзеге асыру үшін жағдай тудырады.
Алайда экономикалық реформалар өте баяу және дәйексіз
жүргізілуде. Мұнда нарық дамуын тежейтін факторлардың рөлі мен
мүмкіндіктері мүлдем жете бағаланбайды, сондықтан біртұтас республикалық
нарық керек. Нарық тауар өндірушілермен тығыз байланыстың болмауынан
басым жағдайға ие болған жоқ.
Нарықта өнім өндірісінің қуатты қозғалтқышы болып тұтынушы
бәсекелестігі есептеледі, ол тауар өндірушілер арасында пайда болады.
Алайда соңғы кезде оның болмай қалуы байқалуда. Бұл дағдарысқа апаратын
жол. Атап айтқанда бәсекелестік нарықтың даму шартын белгілейді.
Бүгінгі күні қазақстандық нарықта өнімдердің бәсекелестігінің орнына,
олигархтардың бәсекелестігі байқалады.
Мемлекет аграрлық нарықты жете бағаламаудан үлкен ысырапқа
ұшырауда, сондықтан ауыл шаруашылығы өнімдерінің кейбір түрлерін өндіру
мүлдем тоқтатылды. Импорт күрт өсті, жұмыссыздық 0,7 млн адамға жетті,
өндірісте қол еңбегі басым. Соның нәтижесінде қоғамда байлар мен
кедейлерге әлеуметтік жіктеушілік пайда болды, сыбайлас жемқорлық,
қылмысты іске бой ұру, халықтың кедейленуі ұшы – қиыры жоқ көлемге өсті.
Осы уақытқа дейін жоспар нарықты реттеудің тұтқасы болмай отыр.
Жоспар мен нарық нарық жүйесінің біртұтас экономикалық тетігі болуға
тиіс. Нарықтың қазіргі жағдайы оны басқару әдістерінің жетілмегендігін
көрсетеді.
Ішкі нарықта тауар ұсынысының құрылымы халықтың сұранымына сәйкес
келмейтіні байқалады. Қолданылып жатқан шараларға қарамастан, көптеген
тауарларға сұраныс толығымен қанағаттандырылмайды, нарық негізінен
импорт есебінен толықтырылады. Жергілікті өндіріс үлесінің азаюы,
аймақтың өнімді әкелімге тәуелділігінің күшеюі, азық – түлік
қауіпсіздігінің шығындары экономиканың тұрақсыздану факторы болып
табылады, бұл ел халқының тіршілігін қамтамасыз ету тәуекелдік
дәрежесін арттырады. Бағалардың өсуі адамдардың табыстары мен тұтыну
тауарларын сатып алу мүмкіндіктерін жеп қояды. Ал өндіріс әзірге
халықтың тіршілік ету деңгейінің төмендеуін тоқтатуға мүмкіндігі жоқ.
Ел экономикасын он жыл реттеу тәжірибесі жүргізілген және
жүргізіліп жатқан реформалардың дәрменсіз екенін бұлтартпайтындай
дәлелдеді, өйткені олар халықтың тіршілік деңгейінің күрт төмендеп
кетуін шарттастырды. Нарық өндіріс пен тауар өндірушілердің
тұтынушылармен қатынастарының реттеушісі болав алмады. Қазақстан
Республикасының нарыққа көшудің стратегиялық ерекшеліктерін зерделеу
мен талдау нарықтық үдерістің баяулауының басты себебі үкіметтің
жүргізген нарық саясатының кемшіліктерімен түсіндіріледі, онда
шаруашылық жүргізудің әміршіл - әкімшілдік жүйесін сақтау үрдісі бар.
Республика экономикасын бұдан әрі дамыту шаруашылық жүргізудің нарық
жағдайын ырықтандырмай мүмкін емес. Бұдан басқа, нарықтың ең үлкен
дамуға 1997 жылдан 2001 жыл бойынша ие болғанын атауға болады. Мұнда
экономиканы дамытудың ең объективті және прогрессивті үрдісі нарық
екенін атаған жөн. Нарық шаруашылық жүйесіндегі мемлекеттің орны мен
рөлін өзгертеді және мемлекеттің нарықтық атқарымын түрлендіреді.
Мемлекеттің көзқарасынан нарық мемлекеттік меншікті тиімсіз объектілерін
ұстауға байланысты мемлекеттік бюджетті атық шығыстардан босатады.
Нарық мәнін жете бағаламау мемлекеттік бағдарламалардың тоқтатуына
әкеп соғады.
Қазақстан республикасында экономиканы нақтылы қайта құру нарықтық
қатынастарды әлеуметтік бағыттың мүдделеріне қарай сенімді түрде халықтың
тұрмыс дәрежесін жеткілікті қамтамасыз ететіндей, республиканың табиғи және
экономикалық байлықтарына сай келетіндей етіп құру. Бұның өзінде
Қазақстанның нақтылы жағдайлары – табиғи мүмкіндіктері, экономикалық,
ғылыми – техникалық және салауатты салмақтары, экономикалық – географиялық
тиімді орналасуы нарыққа жетістікпен көшуге әсер етті. Сыртқы экономикалық
байланыстарды да дамыта жүргізуге жайлы жағдайлар бар.
Қазақстанның нарыққа еркін өту үшін негізгі концептуалдық бағыттарының
мынадай міндеттерін шешу қажет:
1.Экономикалық дербестікке қол жеткізу. Ол республиканың жерге деген
бірегей меншігі, оның қазба байлықтары, ішкі және аймақтардағы сулары, әуе
кеңістігі, өсімдік және жануарлар дүниесі, мәдени және тарих қазыналары,
материялдық және финанс қаржы мүмкіндіктері, өндірістік және өндірістік
емес сала орындары экномикалық дербес саясат жүргізе алатындығы.
Қазақстан Республикасы Президентінің 31 тамыз 1991 ж. жарлығы бойынша
одаққа бағынған Қазақстанның жеріндегі халық шаруашылығының барлық
салаларындағы мекемелер мен ұйымдар, олардың бөлімерімен филиалдары
Қазақстан мемлекеітің басқарк органдарына беріледі және олардың мүліктері
республиканың меншігі болып табылады.
2.Меншікті қайта қарауда жекешелндіру жолымен мемлекеттік мүлік, инвестиция
комитеті, Қазақстан респуликасының қаржы министірлігі және олардың аймақтық
органдары жергілікті әкімшіліктердің қатысуымен жүргізеді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің мақсаты – жанды және таза
бәсекеге қол жеткізу үшін, өндірістің тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау
үшін, өндірістің тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау үшін шаруашылыққа иелік
жасаудың сан – саналы түрлерін ұйымдастыру. Мұның өзінде бір-бірімен тығыз
байланысты екі міндетті шешу керек. Біріншіден, Қазақстан азаматтарын
мемлекеттік меншікке иелендіріп, әлеуметтік әділеттілікті жүзеге асыру;
Екішіден, нарық сипатына сай келетін осы заманғы шаруашылыққа тиімді иелік
жасай алатын жеке меншік топтарын құру.
Жекешелендіру дегеніміз көп шығын жұмауды керек ететін, ұзақта күрделі
жұмыс екенін атап көрсеткен жөн.
Республикада мемлекеттік меншікті жекешелендіру ұлттық бағдарламасына
сай мынандай бағыттарда жүргізіледі:
- ірі және бірегей мүлік кешендерін дара жобалар бойынша жекешелендіру;
-орташа кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру
-шағын кәсіпорындарын 200адамға дейін қамтитын міндетті түрде
жекешендіру;
Негізінен 1993 ж. аяқталған біріші кезеңде сауда және қызмет көрсететін
ұсақ кәсіпорындары жекешелендірілді.Шағын кәсіпорындары жұмыс істейтіндер
саны 200адамға дейін алдын ала акцонерлік қоғамдарға айналдырылмай тұрып
жекешелендіріледі. Қазақстанда 1993жылдың соңында экономиканыңтүрлі
салаларындағы 9 мыңдай кәсіпорындары жекешелендірілді, олардың 21% жеке
меншікке берілді де, ал 57% акционерлік қоғамдарға айналдырылды. Орташа
кәсіпорындарын жаппай жекешелендіру жұмыс істейтіндер саны 200-ден 5000
адамға дейін мынандай жолдармен жүргізілді:
- Республика халқына жекешелендіру және жекешелендіру инвестициялық
купондар ЖИК беру;
- Инвестициялық жекешелендіру қорлардың жүйесін ИПФ жасау, оларды
құратындардың жүйесін тұлғалар мен заңды жақтар.
ЖИК-терді есептеу, айналдыру және пайдалану тәртібі Қазақстан
Президенті бекіткен арнаулы ережеде берілген. Ірі және бірегеймүлік
кешендері жұмыс істеушілер саны 5000 адамнан асса өнім шығаратын немесе
ерекше маңызды жұмыстар атқарса, сол сияқты мемлекеттік табиғи монополиясы
болса Қазақстан республикасының Мемлекеттік инвестиция мен Қаржы
министрлігінің басшылығымен жасалған дара жобасымен жекешелендіріледі. Олар
белгілі инвесторларға келісілген шарт бойынша сату, аукциондарда немесе
бәсекелерде басқаруға контракт жасау жолмен, сол сияқты акцияларды
саудаларда жекешелендіріледі.
Шетелдік құқықтық және жеке тұлғалар жекешелендіру әрекеттерге ҚР-ның
қолданып жүрген заңдылықтарына, үкіметаралық келісімдерге және шарттарға
сәйкес шетелдік инвестициялар жөніндегі ұлттық агенство тиісті лицензия
бергеннен кейін қатысады. Мұндайда сатылатын кәсіпорындарының бағасы
ұлттық және шетелдік валютада әлемдегі ұқсас кәсіпорындарының бағасы
мен жұмыс дәрежесіне сәйкес бағаланады. Шетелдік құқықтық және жеке
тұлғалар жекешелендіруге Қазақстан мемлекеттік инвестиция комитеті мен
Қаржы министрлігі белгілеген дара жобалармен, қатысу тәртібі мен ережелері
бойынша қатысады.
Жекешешелндірудің түскен қаражат мемлекет меншігіне алынады да,
арнаулы есепте болады және мынадай шығындарға жұмсалады:
- мемлекет ішкі несиелерін қарыздарын төлеуге;
- халықтың жете қамтамасыз етілмеген және әлеуметтік жағынан қолданылмаған
тобына жәрдем беруге;
- жұмыссыздарға жәрдем беруге және кадрлар даярлауға, қайта даярлауға т. б.
мақсаттарға жұмсалады.
3. Банк жүйесін қайта құру Республикада Банк және банк қызметі туралы
заңға сәйкес жүргізіледі. Қазақстанда екі сатылы банк жүйесі құрылған.
Жоғары сатыда ҚР Ұлттық Банкісі тұр, барлық қалғандары, олардың
меншіктігінің ұйымдасу-құқық түрлеріне қарамастан банкі жүйесінің екінші
төменгі деңгейіне жатады.
1916 ж. басында республикада 170 астам банк жұмыс істеді, оның үшеуі толық
мемлекеттік.
Эксимбанк ірі экспорт-импорт операцияларымен және әдетте үкімет
кепілдемесі бойынша үкімет бағдарламаларын орындауға инвестициялықнесие
береді.
Жилстройбанк – Тұрғынүй құрылыс банкісі –құрылыс компанияларына қаржы
қорын бөледі және республика халқына тұрғын үй салу үшін жеңілдік несие
бөледі.
Халық банкісі негізінен республика халқына қызмет етеді, мұның төрт
мыңнан астам агенттігі бар.
Ұлттық банк лицензия беру, нормативтер және басқа міндетті талаптар
белгілеуі екінші деңгейдегі банктердің қызметін инспекторлық ету және
жазалау шараларын салу арқылы барлық қалған банкілердің жұмыстарын қатаң
бақылайды және реттейді.ҚР Ұлттық банкісі түгел банк жүйесін жақсарту
мақсатымен және клиенттерін қажетті кепіл деңгейінде қамтамасыз ете
алмайтын, сапалы қызмет атқара алмайтын, банк менеджментті дамытпайтын осал
банкілерді ығыстыру үшін қатаң саясат жүргізеді. ҚР Ұлттық банкісі
республика валюта қорын қалыптастыру міндетін атқарады. Қазақстан жерінде
барлық төлеу ұлттық валютада – теңгеде жүргізіледі.
Негізінде жекеменшік капиталы бар комерциялық банктердің ішінде:Туран
Әлем Банк, Орталық банк, Казкоммерц банк.Бұлардың барлық қоры (01.01.95) 1
млрд.теңгеден астамға жетіп, олар қаржы нарығының 70% дейін қамтыды.
ҚР банкаралық валюта биржасының өкіл банкілерді және айырбас пунктерін
біріктіретін валюттік нарық қалыптасып қызмет істеуде.Валюта биржасына бар
валюта қаржысын тиімді пайдалану және шетел валютасына Республика
инвестеріне (күрделі қаржы бөлушілеріге ) кең өріс міндеті қойылған.
Бірқатар шетел банкілері Қазақстанда өздерінің өкілдіктерін ашты. 1995 ж.
басында өкіл банкілердің саны 31-ге жетті, олардың 19 шетелдерде
кариспондент есебін ашуға құқық алды. АҚШ, Англия, Франция, Германия,
Жапония, Швецария және басқа елдердің орталық және комерциялық банкілермен
тұрақты байланыс жүргізіледі.
Осымен қатар халықаралық қаржы мекемелері мен және халықаралық
банкілермен қарым – қатынас жүргізіледі, олар: Әлем, Европа, Азия қайта
құру және даму банкілері ХВҚ (халықаралық валюта қоры).
ҚР ұлттық банк бекіткен Операциялар жүргізу ережесі бойынша өкіл банкілер
және айырбас пункттері арқылы жүргізілетін барлық валюттік операциялар
заңды деп саналады. Республикада валюта нарығын дамыту мақсатымен әкеп
беретін түскен табыстың 50% өкілдік банкілердің клиент-экспортерлерінің
тапсырмасы бойынша Қазақстан банкілер аралық валюта биржасы арқылы
сатылады.
Заң күші бар Банкілер және ҚР банкілер қызметі туралы ҚР
президентінің нұсқауы бойынша тікелей және портфельдік инвестиция бөлуші
инвестициялық банкілер екінші деңгейдегі банкілер болып саналады. Тек
инвестициялық банкілерге өздерінің әрекеттерін материалдық өндіріс
өрісінде жүргізетін шаруашылық субъектілердің қорына бірігуге рұқсат
берілген. Бұл болса бағалы қағаздардың екінші нарық өрісін, инвестициялық
және жобалы қаржыландыруды ұйымдастыруға кең өріс береді.
4. Қаржы және ақша-кредит жүйесін реформалау және бюджет тапшылығын жалпы
ішкі өнімге (ЖІӨ) 4-6% деңгейінде ұстау – бұл күрделі және қайшы процесс
түпкі тұтыну үшін.
Алғашында бюджет тапшылығын жою үшін салық базасын ұлғайту және
шығындарды шектеу саясаты жүргізілді, бұл өндірістің құлдырауына,
кәсіпорындарының салық төлеуден жалтаруына және әлеуметтік өрісте
дағдарысқа әкеп соқты.
Қазір салық төлемеушілерге қатаң жауапкершілік енгізуге, жанама
салықтар механизмдерін тәртіпке салуға байланысты заңды ұйымдарға және жеке
адамдарға салық ауыртпалығын жеңілдетуге бет бұру саясаты
қолданылады.Республика бюджетін құрғанда оны төменнен жоғары құруға бір
каналды сорап негізе алынған бюджет және валюта қоры облыстарының жарнама
төлеуінің тиісті сомасы есебі арқылы толтырылады және облыстардың нарыққа
ену жағдайлары ескеріледі.
Бюджетті құнсыздандырмайтын көздерден қаржыландыру үшін ең алдымен кепілді
құқық неігінде ішкі және сыртқы қарыздарды пайдалану ұйғарылған. Сыртқы
қарыздар алудың ақиқаттығы біздің табиғи қорымыздың орасан молдығына және
қарыз беретін елдердің Қазақстанға сенімді қатынастарға негізделеді.Ұзақ
мерзімге несие берген кезде қарыз алушылардың қабілетін анықтау мақсатымен
объектілердің және шаралардың техника-экономикалық дәлелі (ТЭД) анықталады,
Онда мына мәселелер қамтылады.
- Инвестицияларды іске асырудің мақсатқа сәйкестігін анықтау үшін
аудандарының және ұйғарылған құрылыс объектілерінің жалпы мәләметтері
және неігзі жағдайы;
- Қаржы көздерін дәлелдеу және объектілерді өндіріс, материалдық, еңбек
қорларымен қамтамасыз ету;
- Күрделі қаржының көлемі, өндірістік әрекеттен түсетін пайданың болжанған
мөлшері, күрделі қаржының орнын толтыру мерзімі және т.б.
Ұзақ мерзімді несие беруді дайындағанда несиені қайтарып беруді
кепілдемемен қамтамасыз ету мақсатымен мынадай құжаттар тапсырылады:
Қарыз алушының кепілдік міндеті. Бұл құжат бойынша қазіргі заңдарға
сәйкес несие сомасын және несие процентін төлеуге болады.
Несиені қайтару жөніндегі кепілдемелі құжат – банк және кепілдемеші
араларындағы шарт. Кепілдемеші – төлем қабілеті бар кәсіорындар,
ұйымдар,банкілер. Әдетте кепілдемеші болып бірге қатысушы құрылтайшы баға
банк шығады. Ол үшін екі дана хат құрастырылады: біреуі кепіл шот есебі
ашылған бак үшін, екіншісі бірге қатысушы құрылтайшы банк үшін. Сақтандыру
шарты, қарыз алушының несие қауіптерінен өз еркімен сақтандыруы, яғни
сақтандыру туралы мәмілені дәлелдейтін сақтану ұйымының полис
(куәладырма)құжаты.
Кепілдік шарт жеке адамға ұзақ мерзімге несие беруде жұмыс орнынан
алынғанжәне нотариус куәландырған құжат.
Залалды және пайдалылығы төмен кәсіпорындар жөніде(дотация жойылуына
байланысты) экономикасының қаражат – экономикалық сауықтыру үшін оларды
сауықтыру және банкротдеп жариялау туралы ұсыныстарды зерттеп дайындау ҚР
Мемлекеттік мүлік комитетіне және оның жанындағы кәсіпорындарды қайта
ұйымдастыру агентсвосына жүктелеген.
5.Инфляция, бағаның өсуі, өндірістің құлдырауы және банкроттық жеткілікті
түрде қамтамасыз етілмеген бұқара топтарының тұрмыс дәрежесінің құлдырауына
және жұмыссыздыққа әкеп соқты. Сондықтан халықты әлеуметтік сақтану жүйесін
реформалау мәселесін шешу қажет.
Жыл сайын жергілікті әкімшілік басшылары ҚР Қаржы министірлігіне және
тиісті салық министірлікке жоғарыда тізілген құжаттарды келесі жылға
Мемлекет бюджетінің жобасын құру үшін белгіленген мерзімде ұсынып отырады.
ҚР экономикалық Министірлігі мүдделі министірліктер, отандық және шетел
кеңесшілерінің қатысуымен жасалған әлеуметтік салаларды кәсіпорындарынан
бөліну мемлекеттік стратегиясы жобасын дайындап Үкіметтке талқылауға
ұсынды.
Дәрігерлік сақтану жүйесін дамыту үшін мемлекеттік бағдарлама жасалып
және оның үйлесімді заңды негізіқұрылды.
5.Республиканың сыртқы экономикалық әректіне әлем нарығына енуде толық
еркін дербестік алуда.
Қазіргі кезде республикада жүріп жатқан қайта құруға байланысты
нарықты реттеудің мемлекеттік тетігін зерттеу үлкен маңыздылыққа ие
болады. Жалпы алғанда нарық нені білдіретінін, экономика мен мемлекетте
бұл ұғым тұтас алғанда қандай мәнге ие болатынын анықтап алған жөн.
Бұл проблема бойынша экономикалық зерттеулер аса бір қызығушылықты
тудырады.
Осы замандағы ғылымда нарық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz