Ішкі нарықтағы тауар мен қызметтің бәсекелікке қабілеті
Кіріспе 3
1 Ішкі нарықтағы тауар мен қызметтің бәсекелікке
қабілетін зерделеудің әдістемелік негізі
1.1 Бәсеке түрлерінің жалпы сипаттамасы 6
1.2 Бәсекелестік қабілетінің ұғымы мен мәні 8
1.3 Тауар мен қызметтің бәсекелес қабілетін анықтайтын
факторлар 19
1.4 Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі 27
2. «№1 Алматы сыра зауыты» АҚ кәсіпорынның бәсеке
қабілеттілігін бағалау
2.1 «№1 Алматы сыра зауыты» АҚ қызметінің қызметінің
қысқаша сипаттамасы 32
2.2 Өнім сапасына әсер ететін факторларды
талдау және сапаны бағалау көрсеткіштері 33
2.3 Алматы қаласындағы сыра нарығын талдау 46
3. Кәсіпорындарда өнім сапасын көтеретін шаралар жобасы
3.1 Ұсынылатын шараларды сипаттау және олардың
экономикалық негіздемесі 52
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі 62
1 Ішкі нарықтағы тауар мен қызметтің бәсекелікке
қабілетін зерделеудің әдістемелік негізі
1.1 Бәсеке түрлерінің жалпы сипаттамасы 6
1.2 Бәсекелестік қабілетінің ұғымы мен мәні 8
1.3 Тауар мен қызметтің бәсекелес қабілетін анықтайтын
факторлар 19
1.4 Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі 27
2. «№1 Алматы сыра зауыты» АҚ кәсіпорынның бәсеке
қабілеттілігін бағалау
2.1 «№1 Алматы сыра зауыты» АҚ қызметінің қызметінің
қысқаша сипаттамасы 32
2.2 Өнім сапасына әсер ететін факторларды
талдау және сапаны бағалау көрсеткіштері 33
2.3 Алматы қаласындағы сыра нарығын талдау 46
3. Кәсіпорындарда өнім сапасын көтеретін шаралар жобасы
3.1 Ұсынылатын шараларды сипаттау және олардың
экономикалық негіздемесі 52
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі 62
Қазақстан Республикасының президенді Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылы наурыз айының 24 жұлдызында Республика кәсіпкерлерінің (бәсеке қабілеттілігі мен өнімділігін арттыру) конгресінде сөйлеген сөзі: “Бірінші – ол отандық кәсіпкерліктің бәсеке қабілеттілігі мен өнімділігін арттыру деп атап қөрсетті”. Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру еліміздің экономикасы үшін үлкен маңызға ие болып отыр. Соған байланысты отандық тауарлардың шетел тауарларына бәсеке бола алатын деңгейге жеткізу алға қойған мақсаттардың бірі болып табылады.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет көрсетулер өндiрiсi, шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге; ұзақ мерзімді жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өтуге болады. Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Қазақстанның бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы бәсеке қабілеттілікті арттырудың жаңа үрдістеріне бағыт береді. Егер бұрын бәсекеге қабілеттілік ең аз шығынмен тауар өндіру қабілетімен анықталған болса, қазір бәсекеге қабілеттілік ұлттық өндірушілердің халқаралық интеграцияға қатысу қабілетіне байланысты. Бүгін де соңғы бәсекеге қабілетті өнімде нақты бір ұлттық фирманың сауда маркасы болса, ол көбінесе халқаралық болып табылады. Ұлттық шекараларда қалмай, өз күшіне сүйену, халқаралық интеграцияның күшті жақтарын мақсатты түрде пайдалану бәсекеге қабілетті ұлттық экономикаға жетуге мүмкіндік береді [1].
Ол үшін инновациялық жүйеде мемлекет белсенді қатысуы қажет.Ондай қатысушы экономика жүзеге асыруды реттеуге әрекет ретінде қабылдау және инновациялық қызметте мемлекеттің тікелей қолдауын едәуір кеңейту қажет. Әңгіме инновацияға стимул болатын бизнес жолын құруы тиіс мемлекеттік инновацияға қатысу жайында болып отыр. Осымен байланысты жаңа өндірістік елдердің тәжірибесіне қызығушылықтың туындауы мен саясатты құруда инновациямен бәсекелесе алатын экономиканың күшеюі көрініс тапқан.Қазіргі таңда Қазақстан нарықтық экономикалық ел ретінде танылған мемлекетке айналды, ол жаңа экономикалық даму кезеңіне жол ашты. Ондаған жылдар бойы қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшуі, экономикада жаңа ұғымдардың пайда болуына әкелді. Сол ұғымдар арсында "Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі" ұғымы қазіргі таңда кең қолданысқа түскенін аңғаруға болады. Өнімнің сапа және бәсекеге қабілеттілігі мәселесі қазіргі жағдайда әмбебап сипатты иеленуде.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет көрсетулер өндiрiсi, шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге; ұзақ мерзімді жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өтуге болады. Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Қазақстанның бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы бәсеке қабілеттілікті арттырудың жаңа үрдістеріне бағыт береді. Егер бұрын бәсекеге қабілеттілік ең аз шығынмен тауар өндіру қабілетімен анықталған болса, қазір бәсекеге қабілеттілік ұлттық өндірушілердің халқаралық интеграцияға қатысу қабілетіне байланысты. Бүгін де соңғы бәсекеге қабілетті өнімде нақты бір ұлттық фирманың сауда маркасы болса, ол көбінесе халқаралық болып табылады. Ұлттық шекараларда қалмай, өз күшіне сүйену, халқаралық интеграцияның күшті жақтарын мақсатты түрде пайдалану бәсекеге қабілетті ұлттық экономикаға жетуге мүмкіндік береді [1].
Ол үшін инновациялық жүйеде мемлекет белсенді қатысуы қажет.Ондай қатысушы экономика жүзеге асыруды реттеуге әрекет ретінде қабылдау және инновациялық қызметте мемлекеттің тікелей қолдауын едәуір кеңейту қажет. Әңгіме инновацияға стимул болатын бизнес жолын құруы тиіс мемлекеттік инновацияға қатысу жайында болып отыр. Осымен байланысты жаңа өндірістік елдердің тәжірибесіне қызығушылықтың туындауы мен саясатты құруда инновациямен бәсекелесе алатын экономиканың күшеюі көрініс тапқан.Қазіргі таңда Қазақстан нарықтық экономикалық ел ретінде танылған мемлекетке айналды, ол жаңа экономикалық даму кезеңіне жол ашты. Ондаған жылдар бойы қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшуі, экономикада жаңа ұғымдардың пайда болуына әкелді. Сол ұғымдар арсында "Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі" ұғымы қазіргі таңда кең қолданысқа түскенін аңғаруға болады. Өнімнің сапа және бәсекеге қабілеттілігі мәселесі қазіргі жағдайда әмбебап сипатты иеленуде.
1. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2030» Ел президентінің Қазақстан халқына жодауы. Алматы: Білім, 1997 жыл.
2. А.Қ Мейірбеков., Қ.Ә. Әлімбетов Кәсіпорын экономикасы. Алматы «Экономика», 2003 жыл.
3. К.Ж. Оразалин. «Кәсіпорын экономикасы» Тәжірибе сабағына арналған оқу құралы. - Алматы 2008. – 320б.
4. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйственного субъекта Учебное пособие – Москва , «Финансы и статистика», 2000. – 250б.
5. В.П. Грузинов. Экономика предприятия. Москва «Банки и биржи». Издательское объединение «ЮНИТИ» 1998.- 450б.
6. Под.ред. В.Я. Горфинкеля, Экономика предприятия. «ЮНИТИ»М:2001.- 285б.
7. Под. Ред. О.И.Волкова. Экономика предприятия. М-.: «ИНФРА-М», 2000. – 243б.
8. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы 2002. -185б.
9. Бунин П.Г. «Актуальные вопросы эффективного использования производственной мощности», Москва 2002.-465б.
10. Қ.Ж. Оразалин., Жантасов М.М. Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздік. Алматы 2003.- 450б.
11. Тулегенов Б.Т., Бельгибаева Ж.Ж., Акимбай А., Асанов Б. Экономика предприятия. Методическое указание. Алматы 2004. – 280б.
12. Калдыбаев О. «Экономика предприятий», Алматы 2001. – 153б.
13. Экономический рост предприятий РК. Сборник научныхтрудов – Алматы: «Экономика» 2000. – 145б.
14. Дәуренбекова А.Н. «Қазақстан өнеркәсібінің деңгейін көтерудің экономикалық механизмі». Монография – Алматы: Экономика, 2005. – 185б.
15. «№1 Алматы сыра зауытының» АҚ(Caspian Bevarage Holding) 2008- 2008 жылдардағы есеп беру мәліметтері.
16. В.В.Ковалев. О.Н.Волкова. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Проспект. Москва 2000. – 298б.
17. Г.В.Савицкая. Анализ хозяйственной деятельности предприятия АПК. Минск ООО «Новое знание» 2002. – 485б.
18. Солопенко М. АХД предприятий пищевой промышленности. М-2002. – 285б.
19. Ермолович Л.Л. «Анализ финансово - хозяйственной деятельности предприятия», Минск 2003. – 370б.
20. Прикын Б.В. Экономический анализ предприятия.– М: «ЮНИТИ» 2000. – 235б.
21. Төлегенов Б.Т. Ішкіфирмалық жоспарлау. Алматы Технологиялық Университеті. Алматы 2003. – 243б.
22. «Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана» Катков А. С.// Предприятия Казахстана 2008ж, №9, 7б.
23. Петросян, Коновалова «Пути повышения эффективности основных фондов и производственная мощность предприятия», Москва 2001. – 345б.
24. Бунин П.Г. «Актуальные вопросы эффективного использования производственной мощности», Москва 2003. – 475б.
25. Коновалова Н.П. «Полное использование мощности предприятий», Москва 2004. – 285б.
2. А.Қ Мейірбеков., Қ.Ә. Әлімбетов Кәсіпорын экономикасы. Алматы «Экономика», 2003 жыл.
3. К.Ж. Оразалин. «Кәсіпорын экономикасы» Тәжірибе сабағына арналған оқу құралы. - Алматы 2008. – 320б.
4. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйственного субъекта Учебное пособие – Москва , «Финансы и статистика», 2000. – 250б.
5. В.П. Грузинов. Экономика предприятия. Москва «Банки и биржи». Издательское объединение «ЮНИТИ» 1998.- 450б.
6. Под.ред. В.Я. Горфинкеля, Экономика предприятия. «ЮНИТИ»М:2001.- 285б.
7. Под. Ред. О.И.Волкова. Экономика предприятия. М-.: «ИНФРА-М», 2000. – 243б.
8. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы 2002. -185б.
9. Бунин П.Г. «Актуальные вопросы эффективного использования производственной мощности», Москва 2002.-465б.
10. Қ.Ж. Оразалин., Жантасов М.М. Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздік. Алматы 2003.- 450б.
11. Тулегенов Б.Т., Бельгибаева Ж.Ж., Акимбай А., Асанов Б. Экономика предприятия. Методическое указание. Алматы 2004. – 280б.
12. Калдыбаев О. «Экономика предприятий», Алматы 2001. – 153б.
13. Экономический рост предприятий РК. Сборник научныхтрудов – Алматы: «Экономика» 2000. – 145б.
14. Дәуренбекова А.Н. «Қазақстан өнеркәсібінің деңгейін көтерудің экономикалық механизмі». Монография – Алматы: Экономика, 2005. – 185б.
15. «№1 Алматы сыра зауытының» АҚ(Caspian Bevarage Holding) 2008- 2008 жылдардағы есеп беру мәліметтері.
16. В.В.Ковалев. О.Н.Волкова. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Проспект. Москва 2000. – 298б.
17. Г.В.Савицкая. Анализ хозяйственной деятельности предприятия АПК. Минск ООО «Новое знание» 2002. – 485б.
18. Солопенко М. АХД предприятий пищевой промышленности. М-2002. – 285б.
19. Ермолович Л.Л. «Анализ финансово - хозяйственной деятельности предприятия», Минск 2003. – 370б.
20. Прикын Б.В. Экономический анализ предприятия.– М: «ЮНИТИ» 2000. – 235б.
21. Төлегенов Б.Т. Ішкіфирмалық жоспарлау. Алматы Технологиялық Университеті. Алматы 2003. – 243б.
22. «Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана» Катков А. С.// Предприятия Казахстана 2008ж, №9, 7б.
23. Петросян, Коновалова «Пути повышения эффективности основных фондов и производственная мощность предприятия», Москва 2001. – 345б.
24. Бунин П.Г. «Актуальные вопросы эффективного использования производственной мощности», Москва 2003. – 475б.
25. Коновалова Н.П. «Полное использование мощности предприятий», Москва 2004. – 285б.
Мазмұны
Бет
Кіріспе
3
1 Ішкі нарықтағы тауар мен қызметтің бәсекелікке
қабілетін зерделеудің әдістемелік негізі
1.1 Бәсеке түрлерінің жалпы сипаттамасы
6
1.2 Бәсекелестік қабілетінің ұғымы мен мәні
8
1.3 Тауар мен қызметтің бәсекелес қабілетін анықтайтын
факторлар
19
1.4 Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі
27
2. №1 Алматы сыра зауыты АҚ кәсіпорынның бәсеке
қабілеттілігін бағалау
2.1 №1 Алматы сыра зауыты АҚ қызметінің қызметінің
қысқаша сипаттамасы
32
2.2 Өнім сапасына әсер ететін факторларды
талдау және сапаны бағалау көрсеткіштері
33
2.3 Алматы қаласындағы сыра нарығын талдау
46
3. Кәсіпорындарда өнім сапасын көтеретін шаралар жобасы
3.1 Ұсынылатын шараларды сипаттау және олардың
экономикалық негіздемесі
52
Қорытынды
60
Қолданылған әдебиеттер тізімі
62
Кіріспе
Қазақстан Республикасының президенді Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылы
наурыз айының 24 жұлдызында Республика кәсіпкерлерінің (бәсеке
қабілеттілігі мен өнімділігін арттыру) конгресінде сөйлеген сөзі: “Бірінші
– ол отандық кәсіпкерліктің бәсеке қабілеттілігі мен өнімділігін арттыру
деп атап қөрсетті”. Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру еліміздің экономикасы
үшін үлкен маңызға ие болып отыр. Соған байланысты отандық тауарлардың
шетел тауарларына бәсеке бола алатын деңгейге жеткізу алға қойған
мақсаттардың бірі болып табылады.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет
көрсетулер өндiрiсi, шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика
салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге; ұзақ
мерзімді жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өтуге болады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа
шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi
өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес келуi керек және
баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Қазақстанның бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы
бәсеке қабілеттілікті арттырудың жаңа үрдістеріне бағыт береді. Егер
бұрын бәсекеге қабілеттілік ең аз шығынмен тауар өндіру қабілетімен
анықталған болса, қазір бәсекеге қабілеттілік ұлттық өндірушілердің
халқаралық интеграцияға қатысу қабілетіне байланысты. Бүгін де соңғы
бәсекеге қабілетті өнімде нақты бір ұлттық фирманың сауда маркасы болса,
ол көбінесе халқаралық болып табылады. Ұлттық шекараларда қалмай, өз
күшіне сүйену, халқаралық интеграцияның күшті жақтарын мақсатты түрде
пайдалану бәсекеге қабілетті ұлттық экономикаға жетуге мүмкіндік береді
[1].
Ол үшін инновациялық жүйеде мемлекет белсенді қатысуы қажет.Ондай
қатысушы экономика жүзеге асыруды реттеуге әрекет ретінде қабылдау және
инновациялық қызметте мемлекеттің тікелей қолдауын едәуір кеңейту қажет.
Әңгіме инновацияға стимул болатын бизнес жолын құруы тиіс мемлекеттік
инновацияға қатысу жайында болып отыр. Осымен байланысты жаңа өндірістік
елдердің тәжірибесіне қызығушылықтың туындауы мен саясатты құруда
инновациямен бәсекелесе алатын экономиканың күшеюі көрініс тапқан.Қазіргі
таңда Қазақстан нарықтық экономикалық ел ретінде танылған мемлекетке
айналды, ол жаңа экономикалық даму кезеңіне жол ашты. Ондаған жылдар бойы
қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшуі, экономикада
жаңа ұғымдардың пайда болуына әкелді. Сол ұғымдар арсында "Өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі" ұғымы қазіргі таңда кең қолданысқа түскенін аңғаруға болады.
Өнімнің сапа және бәсекеге қабілеттілігі мәселесі қазіргі жағдайда әмбебап
сипатты иеленуде.
Қазақстан әлемдік бәсекеге қабілетті 50 елдің стратегиясына сәйкес
ішкі локоматив пайдалануды бағдарлап; әлемде құрылып жатқан барлық жаңа
және алдағы мақсатты меңгеру қажеттілігі әлемнің экономикалық тез дамуын
көрсетеді.
Бұл ғылым мен технология саласына сәйкес инновациясының ішкі дерек
көзін толық пайдалану қажеттілігін көрсетеді. Қазіргі таңда барлық елде
бәсекеге қабілеттілік күшейіп, халқаралық білім мен технология процесінсіз
жүзеге асады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі бағдарламасының басым бағыттары ел
Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында (Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы) және 2007 жылғы 28 ақпандағы
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауларының,
Қазақстан Республикасының 2007 – 2024жылдарға арналған орнықты дамуға көшу
тұжырымдамасының негізінде қалыптастырылды.
Халықаралық бәсекелестік жағдайында елімізде өндірілген өнімдердің
бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте тұр. Ал халықаралық нарыққа шығу
үшін сапалы өнім қажет және жоғары сапалы өнім өндіретін салалар білікті
мамандармен қамтамасыз етілуі тиіс. Сонда ғана белгілі нәтижелерге қол
жеткізгенімізге сенім артуға болады. Елімізде жүзеге асырылып жатқан
индустриялық – инновациялық даму стратегиясы да дәл осы мақсаттарды
көздейді. Алайда бұл бәсекеге қабілетті өнім шығару үшін әлі де аздық
етеді. Сондықтан да, қол жеткізген табыстарға тоқмейілісіп, бір орында
тұрып қалуға болмайды, сонымен қатар алдымызға әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына қосылу міндеті тұр. Осы өскелең міндетті жүзеге
асыру жолында қыруар істер тындыру қажет. Шындығына келгенде, бұл – осыған
дейінгі табыстардан да күрделі мәселе [2].
Қарастырылып отырған мәселенің өзектілігі, өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру бойынша, өнімнің сапалық қасиеттерін жақсарту,
кәсіпорынның баға саясатын, өнімнің табыстылығы мен бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз етуде маңызды болып табылатын, маркетинг жүйесін жетілдіру
қажеттілігі туындап отырғандықтан, дипломдық жұмысымның тақырыбын
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары деп таңдауға себеп
болды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –өнімінің бәсекеге қабілеттілік
деңгейін талдау және оны жетілдіруі бойынша іс-шаралар ұсыну. Анықталған
мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер шешілуі тиіс:
1 Ішкі нарықтағы тауар мен қызметтің бәсекелікке қабілетін зерделеудің
әдістемелік негізі.
2 Бәсекелестік қабілетінің ұғымы мен мәні
3 Тауар мен қызметтің бәсекелес қабілетін анықтайтын факторлар
4 Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі
Зерттелу пәні негізінде теориялық жүзінде болады.Кәсіпорын аспектілерін
теориялық және практикалық әсерін материалдық ресурстарын пайдалану арқылы
іске асыру.
Зерттелу объектісі негізінен АҚ №1 Алматы сыра зауыты (Caspian
Bevarage Holding) компаниясы болып табылады. Осы АҚ №1 Алматы сыра зауыты
(Caspian Bevarage Holding) компаниясың өнімінің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру жолдарын зерттеу.
Зерттелу пәні негізінде теориялық жүзінде болады.Кәсіпорын аспектілерін
теориялық және практикалық әсерін материалдық ресурстарын пайдалану арқылы
іске асыру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізіне Қазақстан
Республикасының Заңдары, Үкіметтің Қаулылары, Президент Жолдаулары, АҚ №1
Алматы сыра зауыты (Caspian Bevarage Holding) ҚР Статистика жөніндегі
агенттігінің мәліметтері мен деректері құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық мәні мен
маңыздылығы және бағалау көрсеткіштерін анықтаудың теориялық мәселелері
қарастырылады.
Екінші бөлімде АҚ №1 Алматы сыра зауыты (Caspian Bevarage Holding)
ұйымдық – экономикалық сипаттамасы қарастырылады және өнімінің бәсекеге
қабілеттілігіне талдау жасалынады.
Үшінші бөлімде кәсіпорынның сапа, баға саясатын және маркетингтік
жүйесін жетілдіру мен қатар АҚ №1 Алматы сыра зауыты (Caspian Bevarage
Holding) өнімінің бәсекеге қабілеттілігін жетілдіру жолдары
қарастырылады.Қорытындыда зерттеу тақырыбы бойынша жалпы қорытындылар мен
ұсыныстар жасалды.
1 Ішкі нарықтағы тауар мен қызметтің бәсекелікке қабілетін зерттелеудің
әдістемелік негізі
1.1 Бәсеке түрлерінің жалпы сипаттамасы
Бәсеке аударғанда – (латын тілінен сoncurrence) кездесу экономикалық
ресурстарды шектеу үшін тәуелсіз экономикалық субьектілердің күресі. Бұл
өзара іс-қимылдың, өзара байланыстың экономикалық процессі және сатып
алушының әртүрлі қажеттілігін қанағаттандыра отырып, өз өнімін өткізу
мүмкіншілігін қамтамасыз ету мақсатында, нарықтағы кәсіпорындардың
арасындағы күрес. Әлемдік нарықта әрдайым тауар өндірушілер арасында жіті
бәсекелестік болып тұрады.
Экономикалық әдебиетте бәсекеге деген бірқатар көзқарас пен
тұрпаттамаларды атап айтуға болады. Жіктелу белгілеріне қарай бәсекеліктің
келесі түрлерін ажыратамыз:
Нарықтың жай-күйі бойынша: жетілген (еркін), жетілмеген, реттеуші.
Жетілген (еркін) бәсеке, жеке меншік және шаруашылық оқшауланушылықпен
негізделген. Ол, нені және қандай мөлшерде құру керектігін дербес шешетін,
нарықта көптеген тәуелсіз фирмалар бар деп болжайды, сонымен қатар:
1 Әрбір өндіруші сататын тауар біртекті болып табылады;
2 Жеке фирманың өндіріс көлемі болмашы болып табылады және осы фирма
сататын тауар бағасына ықпал етпейді;
3 Сатып алушылар бағалар туралы хабардар етілген және егер де біреу өз
өніміне бағаны көтерген болса, сатып алушыларды жоғалтады;
4 Сатушылар бір-біріне тәуелсіз іс-әрекет жасайды;
5 Нарыққа қол жетімділік ешнәрсемен және ешкіммен де шектелмейді.
Әрбір азаматқа еркін кәсіпкер болуға және оны қызықтыратын шаруашылық
саласына өз еңбегі мен материалдық қаражаттарын қолдану мүмкіндігі туады.
Ал сатып алушылар небір кемсітушіліктен босатылуы және кез келген базардан
тауарды сатып алуға мүмкіндіктері болуы тиіс. Барлық жағдайларды сақтау,
тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы еркін байланысты қамтамасыз
етеді. Жеке адамдардың өз экономикалық пайдасын алудағы өзімшілдігі барлық
қоғам игілігіне айналғанда, жетілген бәсеке нарықтық механизмді, бағаның
пайда болуын және тепе-теңдік жағдайына жету арқылы экономикалық жүйені
икемдеуді қалыптастыратын шарт болып табылады. Бұдан нақты нарықтың барлық
аталып өткен жағдайларды қанағаттандырмайтынын көруге болады. Сондықтан
жетілген бәсеке тәсімінің, негізінен теориялық мәні бар. Бірақ, ол аса
нақты нарықтық құрылымды түсінудің кілті болмақ және оның құндылығы осында
[3].
Жетілмеген бәсеке әрқашанда болды, бірақ ол әсіресе монополияның
пайда болуымен байланысты XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасыр басында шиелене
түсті. Осы кезеңде капитал шоғырланды, акционерлік қоғамдар пайда болды,
табиғи, материалдық және қаржы ресурстарына бақылау күшейтілді. Монополия
термині тауарды жалғыз сатушы деген ұғымды білдіреді, бірақ қазіргі
жағдайда ол жетілмеген бәсеке үшін тән әртүрлі нарықтық жағдай түрлерін
белгілеу үшін пайдаланылады.Монополия бір тұлғаға, нақты топ тұлғаларына
немесе мемлекетке тиісті өндіріс, кәсіп, сауда және басқа қызмет түрлеріне
құқықты ұйғарады. Бұл өз табиғатына қарай монополия-жетілген бәсекеге
тікелей қарама-қарсы келетінін білдіреді. Ғылыми-техникалық үдерістің әсер
етуімен, өнеркәсіптік өндіріс шоғырлануындағы үлкен секірмелік, экономика
монополизациясының заңды салдары болып табылады. Профессор П.Самуэльсон бұл
мән-жайды былай деп түсіндіреді: Ірі өндіріс экономикасына, мүмкін,
бизнесті ұйымдастырудың монополистік мазмұнына әкелетін нақты факторларға
тән шығар. Бұл әсіресе тез өзгеріп отыратын технологиялық даму саласында
айқын көрінеді. Бәсеке ұзақ уақыт бойы сақталмас еді және сансыз көп
өндірушілер аясында тиімді болмас еді.
Реттеуші бәсеке. Бәсеке күресінде табандылық көрсету үшін, кәсіпкер
тұтынушы ұнататын (тұтынушының егемендігі) бұйымдарды ұсыну қажет. Баға
ықпалының әсерінен өндіріс факторлары аса қажеттілігі бар салаларға
бағытталады.Бақталастық тәсілдері бойынша: баға және бағаға жатпайтын.Баға
бәсекелігі, негізінен берілген өнімге бағаны жасанды түсіру жолдарымен
болады. Мұнда бағаны кеміту ауқымды қолданылады, ол, берілген өнім
әртүрлі бағамен сатылғанда және осы баға айырмашылығы шығындардағы
айырмашылықпен өтелмеген жағдайда орын алады. Бағаны кеміту үш жағдайда
мүмкін болады:
1 Сатушы, монополист немесе кейбір монопольдық биліктің дәрежесіне икем
болу керек;
2 Сатушының әртүрлі сатып алу бейімділігі бар сатып алушыларды,
топтарға бөлу қабілеті болуы керек;
3 Бастапқы сатып алушы тауарды немесе қызметті қайта сатуға құқығы жоқ.
Баға кемсіту өнімді тасымалдау бойынша (дәрігерлер, адвокаттар, қонақ
үй және т.б.) көрсетілетін қызмет саласында; бір базардан екінші базарға
қайта бөлуге жатпайтын тауарды (тез бүлінетін азық-түлік өнімі) сатуда жиі
қолданылады.Бағаға жатпайтын бәсеке негізінен, өнім сапасын және оны сату
жағдайларын жетілдіру, яғни өнім өткізудің сервисі. Сапаны көтеру екі
негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылады: бірінші-тауарлардың техникалық
сипаттамасын жетілдіру; екіншісі-тұтынушылар қажеттілігіне тауардың
бейімділігін жақсарту. Бағаға жатпайтын бәсеке, өнім сапасын жақсарту
арқылы өнім бойынша бәсеке деген атқа ие болды. Бәсекенің бұл түрі жаңа
тауарларды шығару арқылы салалық нарықтың бір бөлігін басып алу ұмтылысымен
негізделеді, олар өздерінің ізашарларынан ерекшеленеді не болмаса ескі
модельдің жаңғыртылған түрін ұсынады. Сапаны көтеруге негізделген бәсеке,
қарама-қарсы сипатқа ие болады. Бір жағынан, сапаны көтеру, бағаны жасырын
түсіру және өткізуді кеңейту тәсілі; екінші жағынан жарнама мен әдемі орау
жолы арқылы сапаны бұрмалау мүмкіндігін туғызатын субьективтік бағалау
болып табылады.
Өнімді өткізу жолымен болған, бағаға жатпайтын бәсеке сату шарты
бойынша бәсеке атауына ие болды. Бәсекенің бұл түрі сатып алушыға
көрсетілген қызмет сервисін жақсартуға негізделген. Бұған жарнама арқылы
тұтынушыға әсер ету, сауданы жетілдіру, тауарды сатып алғаннан кейін сатып
алушыларға қызмет көрсету бойынша жеңілдік жасау кіреді, яғни оны пайдалану
процессінде.
Бағаға жатпайтын бәсекенің аса мықты құралы жарнама, бүгінде оның ролі
айтарлықтай көтерілді. Жарнаманың көмегі арқылы фирмалар сатып алушыларға
өз тауарларын тұтынудың өзіндік ерекшелігі туралы ақпарат берумен
шектелмейді, сонымен қатар өзінің тауарлық, бағалық және өткізу саясатына
деген сенімді қалыптастырады және кәсіпкер ішкі сауда нарығында сол елдің
жақсы азаматы сияқты фирманың тұрпатын құруға ұмтылады.
Бағаға жатпайтын бәсекенің заңсыз әдістеріне өнеркәсіптік тыңшылық,
өндірістік құпияны білетін мамандарды өздеріне тарту, сапасы жағынан
нашарлау, бірақ түпнұсқа-бұйымдардан ешқандай өзгешелігі жоқ тауарларды
шығару жатады, сондықтан түпнұсқаны көшіріп алу мақсатымен 50% арзан
тауарларды сатып алады [4].
Біздің ойымызша баға және бағаға жатпайтын бәсекенің негізгі факторы
тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі болып табылады, өйткені
бәсеке қабілеттілігіне негізінен тауар мен қызмет сапасы және олардың
бағасы сияқты факторлар ықпал етеді. Оны біз берілген жұмыстың келесі
параграфында қарастырамыз.
1.2 Бәсекелестік қабілетінің ұғымы мен мәні
Әрбір фирманың түпкі мақсаты- бәсеке күресіндегі жеңіс. Ол біржолғы
не болмаса, кездейсоқ жеңіс емес, фирманың тұрақты және сауатты күшімен
жасалған заңды қорытындысы. Жеңіске жете ме, жоқ па- ол фирманың тауары
мен қызметінің бәсекелестік қабілетіне байланысты, яғни, басқа фирмалардың
ұқсас өнімі мен қызмет түрлерімен салыстырғанда қаншалықты олар жақсырақ
екендігінде. Нарықтық экономиканың осы санатының мәні неде және ол әртүрлі
фирманың тырысуына қарамастан нақты кепілдік бола алмайды.Елімізде нарықтық
экономиканың қалыптасуы отандық тауар өндірушілерге шығаратын өнімдердің
бәсекелестік қабілеттілігін арттыру мәселесін алдыңғы қатарға қойды.
Бәсекелестік отанның дамуы шығарған өнімдердің сапасын қанағаттандыруға
итермелейді. Бәсекеге қабілетті өнім шығару
кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін уақыттың
өзі дәлелдейді. Өнімнің бәсекелестік қабілетінің мазмұны "бәсеке"
терминімен тікелей байланысты.Әрбір кәсіпкер немесе бәсекелестікке
қатынасушылар өз ақшаларына қосымша пайда тауып байлығын арттыруға
тырысады, кем дегенде сол пайда арқылы күн көруге тырысады.Еркін
бәсекелестік жағдайын ұсыныс пен сұраныстың ауытқуы бір салада өнімді көп
шығарып дағдарысқа ұшыраса 2-ші салада тауар жетіспейді. Бұл фирманың
табысы өссе 2- шісі күйрейді. Сонда өндіріс пен капитал шоғырланып
орталықтанады. Ол монополия құруына әкелді, яғни нарықты басып алады.
Жетілмеген бәсекелестік нарығы бұл таза монополия. Монополиялық бәсеке –
бұл олигополия. Таза монополия өнім шығаратын бір фирма бәсекелестігі
жоқ. Оның 4 ерекшелігі бар:
1 Сатушы тек қана бірфирма;
2 Сатылатын тауарлардың орнын басатын тауар жоқ;
3 Монополист нарықты билейді және бағаны бақылайды;
4 Нарыққа кірер жерге өте алмайтын кедергі қояды.
Нарықтық экономиканы дамытудағы бәсекенің мәнін XVIII ғасырда
ағылшынның кемеңгер экономисі Адам Смит әйгілі "көрінбейтін қол"
қағидасында ашып көрсеткен. Адам Смит бойынша бәсеке механизм іспеттес, сол
арқылы жеке көзқарастар мен экономикалық тиімділік қалыптасады, салалар
арасында игіліктердің тиімді бөлінуі жүзеге асады, пайда мөлшері теңеледі
[6].
Қазіргі ғалым экономистер өз еңбектерінде бәсекеге қатысты
көзқарастарын жаңа ойлармен сипаттап, бәсеке теориясының дамуына өз
үлестерін қосуда.
Ресейлік ғалым А.Ю. Юдановтың пікірінше "нарықтық бәсеке – нарық
сегментінің тиісті бөлігінде, тұтынушының шектеулі көлемдегі төлем қабілеті
бар сұранысы үшін фирмалар арасындағы тартыс".
Бәсеке – белгілі бір мақсатқа жету үшін заңды немесе жеке тұлғалар
(бәсекелестер) арасында болатын тартысты бейнелейді дейді Г.Л. Азоев пен
А.П. Челенкоев.
Бәсеке – бұл субъектінің объективті немесе субъективті қажеттіліктерін
заңдылық шеңберінде, не қалыпты жағдайда қанағаттандыру үшін
бәсекелестерімен тартыс барысында жеңіске немесе басқа да мақсаттарға
жетуде өзінің бәсекелестік артықшылықтарымен басқару үрдісі. Бәсеке қандай
да бір қызмет аясында жақсы нәтижелерге жету үшін болатын экономикалық
жарыс, тауар өндірушілердің тиімді шаруашылық жағдайы үшін, мол пайда алуға
бағытталған күрес деп айтса да болады.
"Нарықтық экономиканың анықтамалығында" бәсеке дегеніміз – жеке өнім
өндірушілер, жұмыс істеушілер, қызмет көрсетушілер арасында өз мүддесі
жолындағы бәсекені айтады. Нарықтық экономикада бәсекелестік негізгі
реттеуші қызмет атқарады. Оның күш-қуаты стихиялы сипатқа ие, егер ол басқа
мехенизмдермен түзетіліп отырмаса экономикалық, әлеуметтік, экологиялық
және басқа да қажетсіз зардаптарға ұрындыруы мүмкін.
Тауардың бәсекелестік қабілеті деп, бәсеке-тауарынан айырмашылығы бар
небір қатысы бар интегралдық сипаттамасын түсінуге болады, тиісінше, ол
тұтынушы алдында оның тартымдылығын анықтайды. Бірақ барлық мәселе осы
сипаттама мазмұнын анықтауда жатыр. Барлық қателесулер осыдан басталады.
Көптеген жаңадан келгендер тауар параметріне зейін бөледі және соңыра
бәскелестік қабілетін бағалау үшін, әртүрлі бәсекеге түскен тауар үшін өз
арасында кейбір интегралдық сипаттаманы салыстырады. Бұл бағалау көбіне
сапа көрсеткішін қамтиды және (көп жағдайда) бәсекелестік қабілетін бағалау
бәсекеге түскен ұқсас тауарлар сапасын салыстырып бағаланады. Әлемдік нарық
тәжірибесі, мұндай тәсілдің дұрыс еместігін дәлелдейді. Және де көптеген
тауар нарығын зерттеу, сатып алу туралы соңғы шешім тек қана тауар
сапасының көрсеткіштерінің үштен бір бөлігіменбайланысты екендігін
көрсетеді. Ал басқа үштен екі бөлігі ше? Олар тауарды сатып алу мен
келешекте пайдалану жағдайларымен байланысты. Қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру деңгейі және оған кеткен шығындылық арқылы анықталатын
өнімнің салыстырмалы сипаттағы бәсекелік қабілеті тұтынушылардың бір
өнімнен екіншісін жоғары бағалау арқылы анықтайтынын ескермейді. Осыған
байланысты, өнімнің бәсекелік қабілеті – оның ұқсас басқа өніммен
айырмашылығында ғана емес, салыстырмалы ерекшелігінің де болуында [7].
Негізінен, өнімнің бәсекелік қабілеті оның нақты қажеттілік үшін
құндылығымен анықталады. Әр бір тұтынушы қандай да бір өнімді сатып аларда
оның қажеттілігін өтеудегі тиімділігінескереді. Егер, өнім тұтынушылардың
қажеттілігіне сай болып тұрса, онда оның бәсекелестік қабілетін бағалау
құнына қарай ауысады. Яғни, тұтынушы, бір жағынан, өнімнің пайдалану
тиімділігін ескерсе, екінші жағынан, оған кеткен шығынды ойлайды.
Бұл жерден шығатыны, өнімнің бәсекелік қабілеті – бұл өнімнің бәсекелес
өндірушілерінің ұқсас өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық
қасиеттерімен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу
құндылығымен ерекшелену сипаты. Бұл анықтама өнімнің бәсекелік қабілетінің
маңызын мейлінше толық түрде бейнелейді деген ойдамыз.
Қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейі және оған кеткен
шығындылық арқылы анықталатын өнімнің салыстырмалы сипаттағы бәсекелік
қабілеті тұтынушылардың бір өнімнен екіншісін жоғары бағалау арқылы
анықтайтынын ескермейді. Осыған байланысты, өнімнің бәсекелік қабілеті –
оның ұқсас басқа өніммен айырмашылығында ғана емес, салыстырмалы
ерекшелігінің де болуында.
Негізінен, өнімнің бәсекелік қабілеті оның нақты қажеттілік үшін
құндылығымен анықталады. Әр бір тұтынушы қандай да бір өнімді сатып аларда
оның қажеттілігін өтеудегі тиімділігінескереді. Егер, өнім тұтынушылардың
қажеттілігіне сай болып тұрса, онда оның бәсекелестік қабілетін бағалау
құнына қарай ауысады. Яғни, тұтынушы, бір жағынан, өнімнің пайдалану
тиімділігін ескерсе, екінші жағынан, оған кеткен шығынды ойлайды.
Бұл жерден шығатыны, өнімнің бәсекелік қабілеті – бұл өнімнің бәсекелес
өндірушілерінің ұқсас өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық
қасиеттерімен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу
құндылығымен ерекшелену сипаты. Бұл анықтама өнімнің бәсекелік қабілетінің
маңызын мейлінше толық түрде бейнелейді деген ойдамыз.
Мәселенің мәнін толық түсіну үшін, бірнеше маңызды салдарды есепке
алайық.
1 Бәскелестік қабілетіне үш негізгі құрамдас енеді. Біріншісі нақты
бұйымдармен байланысты және едәуір мөлшерде сапаға келіп тіреледі.
Екіншісі
тауарды өткізу мен сервисті құру экономикасымен және тұтынушының
экономикалық мүмкіншілігі мен шектеулерімен байланысты. Және үшіншісі
тұтынушыға, яғни адам, сол не өзге әлеуметтік топтағы және т.б. сияқты
ұнайтын не болмаса ұнамайтын тауарды көрсетеді.
2 Сатып алушы- тауарды басты бағалаушы. Ал бұл нарықтық жағдайда аса
маңызды ақиқатқа әкеледі: тауардың бәсекелестік қабілетінің барлық
элементтері нақты сатып алушыға соншалықты анық болу керек, өйткені оның
әрбір тауарға қатысты ешқандай күмәні болмауы тиіс. Жарнамада біз
Бәсекелестік қабілетінің кешенін қалыптастырғанда тұтынушылардың
психологиялық тәрбиесі мен ой өрісі деңгейінің ерекшеліктерін, көптеген
басқа жеке сипаттағы факторларды есепке алу қажет. Қызықты факт: жарнама
бойынша дерлік барлық шетел құралдары сауат деңгейі төмен немесе ой өрісі
дамымаған аудиторияда, жарнама жасаумен байланысты материалды ерекше
айқындайды.Біз білетіндей әрбір базар өзінің сатып алушыларымен
сипатталады. Сондықтан нақты нарықпен, бәсекелестік қабілетімен байланысты
емес, абсолюттік идея заңсыз.Нарықтық шаруашылық, ал артынша оның
білімпаздары тауардың бәсекелестік қабілетін тәсімдеп айту-ол бәрібір
нарықтық үдерістің барлық қиындықтары мен егжей-текжейін тәсімдеп көрсету
болып табылатынын ертерек және жақсы түсінген. Олар үшін бәсекелестік
қабілеті ой мен зейінді жинайтын ыңғайлы термин болды, артынша барлық
біртұтас менеджмент пен жекелей маркетингтің әртүрлі тактикалық және
стратегиялық тәсілдері тұрады. Бәсекелестік қабілеті –өзің және бәсекелес
үшін деңгейін есептеп, ал соңыра жеңу үшін арналған көрсеткіш емес.
Бәрінен бұрын-ол нарық жағдайындағы философия жұмысы болып табылады. Ол
мынаған бағдарланған:
- тұтынушының қажетін түсіну және даму үрдісі;
- бәсекелестің мүмкіндіктері мен мінез-құлқын білу;
- нарық дамуының жағдайы мен үрдісін білу;
- қоршаған ортаны және оның үрдісін білу;
- ұнамды тауар құруды білу және оны тұтынушы алатындай етіп жеткізу.
- тауарлар мен қызметтің сапасы;
- тауар бағасы мен қызметтер;
- қызметкерлер мен менеджменттің біліктілік деңгейі;
- өндірістің технологиялық деңгейі;
- қаржыландыру көздеріне қол жетерлігі;
Кәсіпорынның бәсекелестік қабілеттілігін арттыруға ықпал ететін
факторлар көптеген елдердегі транзиттік экономикамен орналасқан өндіріс
кәсіпорындары экономикалық құрылымды сақтауды жалғастыруда. Әлемдік нарықта
көбіне бәсекеге қабілетті болып Қазақстанның шикізат зоналары болып
табалады. Олар жоспар бойынша өзіне қуат тартады., еркін капиталдарды,
квалификациялық және мобильді жұмыс күшін алады. Мамандандырылған болып ірі
транспорттық жолдарының проектілеу бағыттарының толуы: экспорттауға шақыру
үшін шикі зат орнынан порттарға және шек аралық өту. Жоғарғы
ұйымдастырылған урбанистік өмірлік ортаның болмауы (қазіргі заманғы қалалық
инфрақұрылымның шектеулігі). Қазақстан Республикасының территориясындағы
ресурстардың болашағын концентрациялау үшін кедергі болады: жоғарғы
квалификацияланған мобильді жұмыс күшінің, инновациялық техналогиялардың,
жаңалықтар көздері, брэндтер, мәдени құндылықтарының жетіспеуі [8].
Сонымен халықаралық еңбек бөлісу және әлемдік өндіріс процесіне
қатарласу мүмкіндіктерінен тыс қалады. Осылайша елдің елдің экономикасына
зиян келеді және әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілік төмен параметрлермен
міндеттемеленеді. Бәсекеге қабілеттілікке келетін зақым, олұлттық
қауіпсіздікке келетін зиян және глобализмнің әлемдік экономикалық
тұрақтылықтарын тексеруі, онда техникалық ортаға негізгі бәсекелік
артықшылығы болып келеді.
Жаңа даму этапын қамтамасыз ету мәселесі ТМДелдерін сонымен қатар
Қазақстан үшін де глобальді әлемдік талаптары – бұл алдымен ұлттық
өндірістік кәсіпорындарын бәсекеге қабілетті ету мәселесі олар:
модернизациялаупроцесін жүзеге асыру және өндірісті дамыту оптимизациясы,
қазіргі заманғы технологиялыққарулану және кадрларды қайта дайындау арқылы
қазіргі заманғы әдістерді енгізе отырып Нау-Хауды кәсіпкерлік дәстүрді
пайдалану әлемдік тәжірибенің көрсеткіші бойынша, көптеген өндіріс
өзектерінің бәсекелік артықшылығы үшін ең маңызды факторлар , оның ішінде
өзекті дамыған елдердің жоғары өндірісінде “мұралық” факторлары пайда
болуда, ал дәл осы “құралған” ел ішінде. Осыдан елдер бәсекеллік қабілетті
бола алады бір жерде , қайда олар тек негізделген өндіріс факторларын
құруға бағытталған институтционалды механизмде сапалық жоғары сатысы бар
жерде. Қазақстанның өндіріс кәсіпрындарыны даму талаптары және олардың
бәсекелік позициялары.
1 Қазақстан кәсіпорындары әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруі,
Қазақстан әлемдік және аймақтық еңбек бөлісуінде мамандандыру. Елдің
толығымен және оның бөлек аймақтардың сыртқы нарыққа шығуын қамтамасыз ету;
2 Кәсіпорындардың эканомикалық дамуын нарық талаптары бойынша бәсекелік
қабілеттілігін арттыру ;
3 Бұрыннан құрылған жүйе өзінің тиімділігін жоғалтқан және қазәргі
уақытқы эканомикалық сай келтіру;
Қазақстанның индустриалдық – инновациялықдаму сатысына өтудің негізгі
талаптарында шығарылған өнімнің жоғары бәсекелестікке жету.
Еліміз “Қазақстан-2030” ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасына
сәйкес мақсатты даму үстінде. Елбасымыз атап көрсеткендей, бүгінгі күн
тәртібінде әлем қоғамдастығында Қазақстанның және барлық қазақстандықтардың
– ғалымдардың, менеджерлерінің, бизнесмендердің, мамандар мен жұмысшылардың
бәсекеге қабілеттілігі мәселе болып тұр.
Осы орайда шаруашылықтың жаңа жағдайларында нарықтық қатынастарға
бейімделген басқару процесін жеделдеткен жөн. Өте тұрақсыз және сыртқы орта
факторларының анықталмаған жағдайында әр түрлі бизнес аясында тауар
өндіріп, қызмет көрсететін ұйымдар үшін ұзақ мерзімді келешекте
кәсіпорындардың әрі қарай гүлденіп , өркен жаюының кепілдігін қамтамасыз
ететін бәсекелік стратегиясын қалыптастыру және оны тиімді іске асыру ең
өзекті мәселеге айналып отыр.
Әдебиеттерде көп қарастырылатын, тәжірибеде өзін-өзі ақтай білген
бизнес стратегияларын кеңтараған түрін базистік немесе эталондық
стратегиялар деп атайды. Олар мынадай элементтердің біреуіне немесе
бірнешеуіне жай-күйініңөзгеруіне байланысты: өнім, нарық, сала, ұйымның
сала ішіндегі жағдайы және техналогия. Бұл бес элементтердің әрқайсысы
ағымдағы немесе жаңа жағдайда болады.
Эталондық стратегиялар ұйымның төрт түрлі тәсілмен өсіп келе
жатқандығын білдіреді. Эталондық стратегияның бірінші тобын
шоғырландырылған өсу стратегиялары құрайды. Бұл стратегиялардаы сала
ерекшелігін, қызмет аясы мен өндірілетін өнімді өзгертпей-ақ жалпы
көрсеткіштерді арттыру үшін қолдалынады.
Осы топтың нақты стратегиялары мынадай:
- нарықтағы позициясын күшейту. Мұнда кәсіпорын берілген нарықты
белгілі бір өніммен жаулап алу үшін қолынан келгеннің бәрін жасайды.
- нарықты дамыту стратегиясы. Мұнда өндірілген өнімге жаңа нарық
іздестіріледі.
- өнімді дамыту стратегиясы, мұнда берілген нарыққа жаңа өнімді
енгізу және оны өткізу көзделеді.
Бизнесті дамытудың эталондық стратегиясының екінші тобын
әртараптандырылған өсу стратегиялары құрайды. Мұндай стратегиялары
кәсіпорын берілген нарықта бұрынғыөніммен ары қарай дами алмайтындай жағдай
туғанда қолдалынады.Мұндай стратегиялардың негізгі түрлері мынадай:
- өндірісте жаңа өнім түрін өндіруге жаңа мүмкіндіктерді пайдалану
негізінде рталықтандырылған әртараптандыру (диверсификация) Бұл жерде жұмыс
істеп тұрған өндіріс бизнестің ротасында қалып қояды да, жаңа өндіріс
игерілген нарықтағы мүмкіндіктерге орай немесе кампания іс-әрекетіндегі
басқадай күшті жақтарда пайда болады.
- көлденең әртараптандыру, нарықта жаңа техналогиямен өндірілген,
қолданыстағы тауарға ұқсамайтын ерекше тауар көмектігімен өсу мүмкіндігін
қарастырады. Мұнда компания ең алдымен жаңа өнім өндіруге құзіреттілігіне
бағалау жүргізгені жөн.
- конгломеротивті әртараптандыру стратегиясының мәні копанияның
қолданыстағы тауарға технология жағынан байланысы жоқ жаңа өнім өндіруінде
жатыр. Бұл жүзеге асыру жағынан ең қиын стратегия болып есептелінеді,
себебі оның ойдағыдай жүзеге асырылуы көптеген факторларға, атап айтқанда,
персоналдың құзіреттілігінен бастап, менеджердің өзінетән ерекшелігі, нарық
өмірінің маусымдылығы және қажетті капиталдың бар болуына байланысты
болады. Әртараптандырылған өсу стратегиясын қолдануда ұйым жаңа өнімді
өткізуге қажетті нақты мүмкіндіктерге ие болмаса, көп шығынға немесе
дағдарысқа тіреледі [9].
Эталондық стратегияның үшінші тобы жаңа құррылымдарды қосу есебінен
кәсіпорынды кеңейтуге байланысты біріктірілген өсу деп аталатын
стратегияларды өз қатарына алады. Бұл топқа мыналарды жатқызуға болады:
- сатылап біріктірудің кері стратегиясы, жабдықтаушылардың үстінен
қатаң қадағалау және жабдықтаушының еншілес компания құру есебінен өсуге
бағытталған. Стратегияның бұл түрін қолдану кәсіпорынның жабдықтаушылардың
бағасымен өзгеруіне тәуелді болмайтын жағдайын жасайды.
- алға ұмтылатын сатылас біріктіру стратегиясының мәні –компаниямен
түпкі тұтынушы арасындағы құрылым, яғни сату және бөлу жүйесінің үстінен
қатаң бақылау жүргізу немесе жаңа құрылымдар құру есебінен кәсіпорындарды
кеңейтуден тұрады.
Эталондық стратегияның төртінші түрі қысқарту стртегиясы деп аталады.
Кейбір жағдайларда бизнестің бұл стратегиясы ең соңғы мүмкіндік болуы
мүмкін, өйткені жаңару және жаппай тездету – көбіне кәсіпкерлікті дамыту
жолындағы бір-біріне қайшы процестер. Бизнесті мақсатты қысқарту
стратегиясының төрт түрін бөліп көрсетуге болады:
- кәсіпорын бизнесін ары қарай жүргізе алмайтын жағдайда қолдалынатын
жою стратегиясы;
- кәсіпорын өзінің қызмет ету аясына ұзақ мерзімді өзгеріс енгізу
үшін бизнесінің немесе бөлімшелерінің бірін сату немесе жабу арқылы
қысқарту стратегиясы.Әдетте кәсіпорын мұндай стратегияны өндірістің өсуі
басқалармен сәйкес келмегенденемесе кәсіпорын мақсатына орай қолданады;
- өндірістік шығындарды кеміту мүмкіндіктерін қарастыруға және
шығындар көлемін азайту бойынша іс-шаралар жүргізуге бағытталған стратегия.
Бұл стратегияны жүзеге асыру шығындарды азайту, өнімділікті арттыру,
персаналды қысқарту және тіпті жұмыстан шығару, пайдалы
тауарлардыңөндірісін тоқтатумен байланысты.Іс жүзінде ұйым бірнеше
стратегияларды бірге қолдануы (әсіресе көп салалы компанияларда) және
оларды белгілі бір жүйе бойынша жүзеге асыруы мүмкін. Бұл жағдайларда
құрамдастырылған стратегия ұғымын қолданамыз.
Кәсіпорынның ерекше стратегияларын іске асыратын бірнеше амалдардыңөз
тәртіптері бар.Олардың ішінен мыналарды атап өтуге болады.
- стратегиялық жоспарлау жалпы бағдарлау мен белгілі шектеулермен
сипатталады.Оның негізгі параметрлері қатаң сақталуы керек, өйткені олардың
көмегіменықтимал өзгерістерді бағалауға болады.
- жоспарлауда сценарилерді қолдану.
Оптимистік тұрғыдан келешктегі оқиғалардың ең оңтайлы, ал пессимистік
тұрғыдан ең қолайсыз даму барысын анықтау. Мұндай әдістеме барлық ықтимал
нәтижелерді қамтуды талап етеді. Әдетте жосиарлау шеңберінің базасы ретінде
аталған нұсқаның біреуін ғана әзірлейді. Мұнда алдын-ала ескерту жүйесін
әзірле өте маңызды. Бірақ, бұл түзету енгізу процесі нақты жағдай мен
шығындарды талдауды қажет етеді.
Жоғарыда айтылғандарды назарға ала отырып, стратегияны кәсіпорын
саясатынан бөліп отырып, стратегияны кәсіпорын саясатынан бөліп, басқарудың
жеке функциясы ретінде қарастыру керек деген қорытындыға келеміз.
Кәсіпорын стратегиясы мен саясаты өзара байланысты болады. Бір жағынан,
стратегия кәсіпорын саясатының норма мен принциптеріне бағынышты болса,
екінші жағынан, американдық экономистердің зерттеулері көрсеткендей, сол
принциптер мен нормалар стратегиядан келіп шығады. Бұл жерде кәсіпорынның
стратегия жүзінде анықталған саясаты туралы айтып өткенді жөн көріп
отырмыз.
Стратегия компанияны тиімді басқаруға әсер ететін көптеген бәсекеге
қабілетті амалдар мен жалпы тәсілдерге бөлінеді.
Жалпы алғанда кәсіпорын стратегиясы – барлық негізгі функциялар мен
бөлімшелерді қамтитын мақсаттарды, тұтынушыларды қанағаттандыру және
нарықтық позициясын нығайтуға бағытталған кәсіпорынның басқару жоспары.
Кәсіпорыннң негізгі қызметі мен бөлімшелеріне жабдықтау, өндіріс,
қаржы,маркетинг,кадрлар және олардың әрқайсысының стратегия ішінде
атқаратын міндеттері бар. Стратегияны таңдау – бүкіл ұйым бойынша
жинақталған өндірістік шешімдер мен бәсекеге қабілетті амалдарды бір арнаға
келтіру. Амалдар мен тәсілдерді мұндай бірлігін кәсіпорынның ағымдағы
стратегиясы білдіреді. Жақсы ойластырылған стратегия кәсіпорынды келешекке
дайындап, оның ұзақ мерзімді даму бағытын белгілейді және оның нақты
іскерлік позицияға орналасу ниетін анықтайды [10].
Кәсіпорынның міндетін (миссиясын) анықтаған басқарушы кәсіпорынның
атқарар қызмет аясын және тұтынушыларға ұсынатын қызмет түрін айқындайды.
Басқарушы кәсіпорын қызмет аясын таңдауды стратегиялық тұрғыдан орындауы
керек және ол кәсіпорынның ұзақ мерзімді даму тұжырымдамасымен үйлесіп,
қатар жжүруі керек.
Нақты мақсаттарды анықтау кәсіпорынға миссияның жалпы тұжырымдаудан
істің бөлек жоспарына көшуге мүмкіндік береді. Кәсіпорынның алға қойған
мақсаттары оның қызметі мен прогресінің бағытын белгілеуге қатысады және
мақсаттар қысқа немесе ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Қысқа мерзімді мақсаттар
жақын арада нәтижеге бағытталса, ұзақ мерзімді мақсаттары келешекте
кәсіпорын жағдайын жақсарту үшін не істеу керектігі туралы ойлануды талап
етеді. Әрбір бөлімшенің нақты міндеттері болуы керек және ол міндеттер
ұйымның басты мақсаты нақты міндеттерге бөлініп, әрбір бөлімше мен
менеджерлерге жүктелсе, жұмыс нәтижесіне деген жалпы мүлде пайда болады.
Кәсіпорын мақсаттары екі түрлі болады:қаржылық және стратегиялық.
Қаржылық мақсат кәсіпорынның пайда көлемі, инвестицияның қайтарымдылығы,
нақты ақша ағымы, заем мен дивидент көлемі сияқты көрсеткіштердің артуын
көздейді. Стратегиялық мақсат кәсіпорынның нарықтағы позициясын нығайтуға
бағытталады. Стратегиялық мақсат кәсіпорынның өсу қарқынының артуын
қамтамасыз ету, нарық үлесін арттыру, бәсекелестермен салыстырғанда, өнім
мен қызмет көрсету сапасын жақсарту, шығындардың төмен деңгейіне қол
жеткізу, шетел нарықтарына кіру, өсу мүмкіндіктерін дамыту және кәсіпорын
беделін биік ұстауға бағытталады.
Сонымен, ұйымның мақсатын белгілеуде жақсы қаржылық көрсеткіштерге қол
жеткізуді ғана көздемей, бизнестің ұзақ мерзімді дамуы мен кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігін арттыруды ескерген жөн.
Кәсіпорынның стратегиясын айқындау үшін оның сыртқы және ішкі
факторларын зерттеп шығу қажет. Менеджер кәсіпорын жағдайы мен нарық
ерекшелігі туралы анық және нақты мәліметке ие болғанда ғана дұрыс
стратегияны таңдауға мүмкіншілік туады.
Кәсіпорын стратегиясы – ойланып істелген мақсатты іс-әрекеттерден және
күтілмеген оқиғылар мен күшейе түскен бәсекелік күреске жауап қайтару.
Менеджер барлық стратегиялық әрекеттерді, жаңа технологиялардың пайда
болуы, мемлекеттік регламентация, сатып алушылардың ынтасы артуы және т.б.
осы сияқты өзгерістерді алдын-ылы болжап, біле алмауына байланысты
стратегияны іске асыру барысында оған өзгертулер мен түзетулер енгізіп
отырады. Осыдан келіп, ұйымның стратегиясы алдын-ылы жоспарланған әрекеттер
мен күтілмеген оқиғаларға байланысты енгізілген түзетулерден тұрады деп
айта аламыз.Ағымдағы стратегия кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасында
болыпжатқан өзгерістерді ескере отырып, әзірленеді.
Стратегияның қалыптастыру тек жоғары басшылықтың ғана міндеті емес. Ірі
кәсіпорындарда стратегиянықалыптастыру жөнінде шешім қабылдауға жоғары буын
басшыларымен қатар комерциялық және өндірістік бөлімшелердің, кәсіпорын
бөлімшелері ішіндегі атқарушы (өндіріс, маркетинг және өткізу, қаржы,
кадрлар және т.б.) басшылары, өнімнің шығарылуынажауапты өндірістік
кәсіпорын басшылары мен жетекшілері де қатысады. Ал, әртарптандырылған
кәсіпорын стратегиясы жеке ұйымдық төрт деңгейде қалыптасады. Бірінші
деңгейде корпаративтік стратегия әзірленсе, екінші деңгейде- компанияны
әртараптандыруға себеп болған бизнес бірліктерінің стратегиялары
әзірленеді. Үшінші деңгейде бизнес ішіндегі әр бір атқару қызметтерінің
стратегиясы (атқару стратегиясы) әзірленеді. Ал, төртінші деңгейде негізгі
жұмыс бөлімшелеріне бағытталған оперативті стратегиялар әзірленеді.
Әр бір кәсіпорын өзінің дамуына қолайлырақ болған стратегияны
әзірлеуіне байланысты қалыптасқан жағдайды ескере отырып, мынадай
стратегияларды келтіруге болады. Берілген кәсіпорынның жаңа объектілерін
салыстыру стратегиясы, тауарларды нарыққа жылжыту стратегиясы, өсу
стратегиясы, франчайзинг шығындарды азайту және әлеуметтік стратегиялар
[11].
Кәсіпорынның стратегиялық миссиясын әзірлеу, мақсаттарды белгілеу мен
стратегияны тандау – кәсіпорынның даму бағытын таңдау үшін қажетті басты
мәселесі. Олар кәсіпорынның қай бағытта даму қажеттілгін, қысқа және ұзақ
мерзімді стратегиялары мен белгіленген нәтижелерге жетудегі амалдары мен
тәсілдерін белгілейді. Мұның барлығы өз кезегінде стратегиялық жсопардың
негізін қалайды.
Стратегиялық жоспарлау үрдісі басқару шешімдерін қабылдауға
көмектесетін құрал болып табылады. Оның міндеті – ұйымға жаңартулар мен
өзгерістерді жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету. Стратегиялық жоспарлау
барысында басқарушылық қызметтің төрт түрін бөліп көрсетуге болады:
ресурстарды бөлу, сыртқы ортаға бейімделу, ішкі үйлестіру және
ұйымдастырылған стратегиялық болжау.
Ресурстарды бөлу – қор, басқарушылық қабілет пен технологиялық тәжірибе
сияқты шектеулі ұйымдық ресуртарды бөлуді құрайды.
Стратегиялық сипаттағы барлық әрекеттердіқамтитын сыртқы ортаға
бейімделу кәсіпорынның сыртқы ортамен қатынасын жақсартады. Кәсіпорын
сыртқы қолйлы мүмкіндіктерге де, қауіп- қатерлерге де икемделіп,
стратегияның қоршаған ортаға жақсы бейімделуін қамтамасыз етуі қажет.
Талданатын объектігесыртқы факторлар әсері үлкен. Бұлар – сала өнімін
тұтынушылар, мемлекет саясаты, халықтың төлем қабілеті.Ішкі үйлесу тиімді
біріктіру мен ішкі операциялардың оң нәтижесіне жетуін мақсат етеді,
кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтарын анықтау үшін стратегиялық қызметті
үйлестіруді қамтиды.
Стратегиялық жоспарлау басқару аппаратты қызметкерлерінің жұмысына
өзіндік талаптарын қояды. Ол талаптарға мынадай элементтер кіреді:
Бірінші элемент – жағдайды үлгілей білу. Ол үшін қажеттіліктер мен
тұтынушы сұранысының, бәсекелестер өнімінің сипаты мен өзінің тұтынушылық
қажеттіліктерін қанағаттандыра білу қабілетінің арақатынас заңдылықтарын
анықтау мақсатымен мұқият талдау жасау қажет.Екінші элемент - өзгерістер
қажет екендігін анықтау білу қабілеті. Нарық жағдайында қызмет ететін
кәсіпорындағы өзгеріс қарқыны жоспарлы экономикаға қарағанда әлдеқайда
күштірек болады және ол сыртқы нарықтық жағдайдың тегеурінді болуына
байланысты екендігі түсіндіріледі.
Өзгерістердің қажеттілігін анықтау мынадай шарттарды талап етеді:
- белгілі және белгісіз факторлардың әсерінен туындайтын процестерге
жауап қайтаруға әзірлігі;
- белгілі және белгісіз факторлардың жиынтығын есепке алу негізінде
кәсіпорындарды күтілмеген ойда жоқ жағдайларға дайындау,бәсекеге
қабілеттілікті арттыру мүмкіндігін қарастыруға мүмкіндік беретін ғылыми-
техникалық әлеует (потенциял), интелект, интуиция мен басқарушылардың
творчествалық қабілеті.Үшінші элемент - өзгерістер стратегиясын
қалыптастыру қабілеті. Оңтайлы стратегияны іздеу – кәсіпорынның қызмет
етуінің қолайлы нұсқасын зиалы түрде және творчестволық тұрғыдан қарастыру
процесі. Оның негізінде жетекшілер мен мамандардың жағдайын даму бет алысын
көре білу қабілеті жатыр [12].
Стратегиялықжоспарды дайындаушылар әртүрлі сценарийлердіәзірлей білу,
болжау әдістерін меңгеруі, тұтынушылардың қажеттіліктерін анықтай білуі
керек.Төртінші элемент – стратегиялық жоспар әзірлеуде пайдаланатын әр
түрлі сенімді әдістерді қолдану тәртібі.Бесінші элемент – стратегияны
жүзеге асыра білу қабілеті. Стратегия ғылыми негізделген жоспар болса да,
оның6 кәсіпорының практикалық қызметімен екі жақты байланысы бар. Бір
жағынан, жоспармен бекітілмеген кез келген әрекеттің пайдасы болса, екінші
жағынан, практикалық қызметпен байланыспаған ойлау процесі де нәтижесіз
болмақ.Сондықтан стратегияны жүзеге асыруға қатысатын кәсіпорын жұмысшылары
технологияны меңгергені жөн.
Кәсіпорын стратегиясын жүзеге асырудың құралы ретінде оны дамыткдың
стратегиялық жоспарын жасау керек.
Әлемдік тәжірибеде қалыптасқан стратегиялық жоспарлаудың мынадай
сатылары бар:
- объектінің дамуын стратегиялық жоспарлау бойынша ұйымдастыру;
- мақсатқа жетудің баламалы жолдарын анықтау және оларды бағалау;
- менеджер белгілеу және жоспардың жалпы жобасын әзірлеу;
- стратегиялық жоспардың жобасын жүзеге асыру, жоба бойынша әректтер
жоспары мен оның құрамдас бөліктерін бақылау, бағалау және қажет болған
жағдайда өзгертулер енгізу;
Фирма стратегиясын таңдап алған соң оны жүзеге асыру жөніндегікүрделі
жұмыс басталады, Біріншіден, ұйым жүзеге асыратын стратегияға сәйкес
кәімшілік міндеттерге басымдық беру. Бұл жұмыс ресурстарды белу, ұйымдық
жұмыстар орнату, көмекші жүйелер құру және басқа міндеттерге қатысты.
Екіншіден, осы таңдалған стратегия мен ұйым ішіндегі үдерістер арасында
сәйкестік орнату. Сәйкестік ұйымның мынадай сипаттамалары бойынша орнатылуы
тиіс: оның құрылымы, ынталандыру жүйесі, мінез құлық тәртіптері мен
номалары, ортақ құндылықтар,менеджерлер мен қызметкерлердің мамандануы.
Үшіншіден, жүзеге асырылатын стратегияғасәйкес лидерлік стиль мен ұйымды
басқару тәсілдерін талдау. Осы үш міндет өзгерістер жасау жолымен
орындалады.
Ұйымда өзгерістер жасау таңдалған стратегияға сәйкес қызметтерді
атқаруға жағдай жасайды. Өзгерістердің қажеттілігі мен дәрежесі ұйымды
стратегияны тиіді жүзеге асыруға арналған дайындық деңгейіне байланысты.
Сала,ұйым, өнім және анрық жағдайы сияқты өзгеріс қажеттілігі мен дәрежесі
ұйымның стратегияны тиіді жүзеге асыруға арналған дайындық деңгейіне
байланысты. Сала, ұйым, өнім және нарық жағдайы сияқты өзгеріс қажеттілігі
мен дәрежесін анықтайтын негізгі факторлардың жағдайына байланысты
өзгерістердің төрт түрі бар:
- ұйымды қайта құру – ұйым мәдениеті мен миссиясына мүдделі түбегейлі
өзгерістер;
- радикалды өзгерістер ұйым сапаны өзгертпеген жағдайда ғана
қолданылады;
- қарапайым өзгерістер – ұйым өніміне қызығатын ниетті сақтау үшін
маркетингтік салада өзгерістер жасаумен байланысты;
Стратегиялық өзгерістер дұрыс жасаған жағдайда жүйелі сипатқа ие
болады. Бұл орайда кәсіпорын қызметінің барлық жақтарын қамтиды.Жоғарыда
айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, стратегиялық жоспарлау – басқару
объектісінің әлсіз және күшті жақтарын, мүмкіндіктері мен кедергілерін
ескере отырып, оның келешекте тұрақты қызмет етуіне бағытталған
творчестволық процесс.
Әр түрлі кәсіпорынның стратегиясын әзірлеу барысы бір-біріне ұқсамайды.
Кішігірім кәсіпорын стратегиясы оның жетекшісінің берген ауызша тапсырмасы
негізінде әзірленсе, ірі кәсіпорындар жыл сайын кәсіпорын мен оның
бөлімшелерін дамытуды жазбаша, жоспар түрінде белгілейді және әкімшіліктің
қатысуы, ұсынылып отырған шешімдер бойынша зерттеулер жүргізуді, оны
талқылауға салу үшін кездесулер ұйымдастыру арқылы стратегиялық жоспар
әзірленеді. Стратегияны қалыптастыруды ұйымдастыру кезеңінде басшы ұйым
жағдайын дамытуды жазбаша, жоспар түрінде белгілейді. Стратегияны
қалыптастыруды ұйымдастыру кезеңінде басшы ұйым жағдайын тадай отырып,
оңтайлы стратегияны таңдап алады [13].
Стратегияны әзірлеуде қолданылатын мынадай негізгі әдістер бар. Негізгі
стратегиялық тәсіл. Кәсіпорын меңгерушісі стратегияны әзірлеу, оның тиімді
жақтарын бағалауға өзі арнайы қатысады. Басқарушының стратегияны
әзірлеудегі қосатын үлесі көп әрі оған жетекшілік етеді.
Өкілеттілікті табыстау тәсілі. Кәсіпорын меңгерушісі стратегия
әзірлеуді бөлімшелер мен қол астындағы қызметкерлерге жүктейді. Дайын
болған соң өзі тексеріп, бекітеді. Мұндай тәсіл кәсіпорынның ағымдағы
мәселесін шешуге бағытталған қысқа мерзімдік стратегияда қолданылмайды.
Коллаборационистік (бірлескен) тәсіл – жоғарыда көрсетілген екі нұсқаның
(тәсілдің) арасындағы тәсіл. Мұнда басқарушы қол астындағы стратегияны
әзірлеушілер де, оны орындаушылар да бір болып табылады.
Инициативті тәсіл. Мұнда басқарушы стратегияны әзірлеуге, онымен
айналысып жатқан топты басқаруға да қызығушылық танытпайды. Бұл
тәсілді қолдануда басқарушы өзінің қол астындағы қызметкерлер мен
менеджерлерді дұрыс стратегияны әзірлеуге, қорғауға және іске асыруға
ынталандырады. Ең бастысы –жаңа стратениялық бастамаларды тиімді
ұйымдастырып, ынталандыру мен марапаттап отыру.
Инвестициялық тартымдылық кәсіпорынның бәсекелік позициясын бағалау
және ұзақ мерзімді әрекеттер тізімін әзірлеуге қажет. Осындай мақсаттар мен
SWOT-талдау деп аталатын ұйымның күшті, әлсіз жақтары және оның
мүмкіндіктері мен кедергілерін қарастыратын амалдар қолданылады.
Бұл талдау бірнеше сатылардан тұрады. Кәсіпорынның сыртқы ортасы
зерттеледі, ондағы ұйымның дамуына мүмкіндік беретін және қауіп төндіретін
факторлар бөліп көрсетіледі, кәсіпорынның ішкі ортасын талдай отырып, оның
әлсіз және күшті жақтарын зерттеуге мүмкіндік береді.Қоршаған ортаның
өзгеруіне байланысты ұйымның іскерлік мүмкіндіктері мен қауіптері
стратегияға әсер ететін шешуші факторлар болып табылады. Олардың әрқайсысы
стратегиялық әрекеттерді талап етеді. Кәсіпорынның стратегиясы бәсекеге
қабілеттілік пен пайда көлеміне ықпал ететін ең жақсы өсу мүмкіндіктерін
қолдануы және сыртқы қауіп-қатерден өзін өзі қорғауы үшін амал жасауы
керек. Стратегия табысты болуы үшін нарықтағы мүмкіндіктер мен сыртқ
қауіптер дұрыс анықталуы тиіс.
Қортындылай келе, нарықтағы мүмкіндіктерді пайдалана білуге және сыртқы
орта қауіптерінен қорғануға мүмкіндік беретін стратегиялық амалдар дұрыс
ұйымдастырылуы қажет. Стратегия ұйымның күшті және әлсіз жақтарына
негізделуі керек. Кәсіпорынның күшті жақтары кейбір мүмкіндіктерін
пайдаланып, стратегияны тартымды етсе, нарықтағы нақты позицияның әлсіз
жақтары кейбір дұрыс таңдалған стратегияның өзін қатерлі немесе мүлдем
қолдануға жарамсыз етеді.
Бәсекеге қабілеттілікке жетудің ең оңай жолы – ұйым өзі
бәсекелестерінің әлсіз тұстарын немесе артықшылықтары жоқтығын анықтап,
басымдығын нығайту. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Кіріспе
3
1 Ішкі нарықтағы тауар мен қызметтің бәсекелікке
қабілетін зерделеудің әдістемелік негізі
1.1 Бәсеке түрлерінің жалпы сипаттамасы
6
1.2 Бәсекелестік қабілетінің ұғымы мен мәні
8
1.3 Тауар мен қызметтің бәсекелес қабілетін анықтайтын
факторлар
19
1.4 Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі
27
2. №1 Алматы сыра зауыты АҚ кәсіпорынның бәсеке
қабілеттілігін бағалау
2.1 №1 Алматы сыра зауыты АҚ қызметінің қызметінің
қысқаша сипаттамасы
32
2.2 Өнім сапасына әсер ететін факторларды
талдау және сапаны бағалау көрсеткіштері
33
2.3 Алматы қаласындағы сыра нарығын талдау
46
3. Кәсіпорындарда өнім сапасын көтеретін шаралар жобасы
3.1 Ұсынылатын шараларды сипаттау және олардың
экономикалық негіздемесі
52
Қорытынды
60
Қолданылған әдебиеттер тізімі
62
Кіріспе
Қазақстан Республикасының президенді Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылы
наурыз айының 24 жұлдызында Республика кәсіпкерлерінің (бәсеке
қабілеттілігі мен өнімділігін арттыру) конгресінде сөйлеген сөзі: “Бірінші
– ол отандық кәсіпкерліктің бәсеке қабілеттілігі мен өнімділігін арттыру
деп атап қөрсетті”. Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру еліміздің экономикасы
үшін үлкен маңызға ие болып отыр. Соған байланысты отандық тауарлардың
шетел тауарларына бәсеке бола алатын деңгейге жеткізу алға қойған
мақсаттардың бірі болып табылады.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет
көрсетулер өндiрiсi, шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика
салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге; ұзақ
мерзімді жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өтуге болады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа
шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi
өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес келуi керек және
баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Қазақстанның бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы
бәсеке қабілеттілікті арттырудың жаңа үрдістеріне бағыт береді. Егер
бұрын бәсекеге қабілеттілік ең аз шығынмен тауар өндіру қабілетімен
анықталған болса, қазір бәсекеге қабілеттілік ұлттық өндірушілердің
халқаралық интеграцияға қатысу қабілетіне байланысты. Бүгін де соңғы
бәсекеге қабілетті өнімде нақты бір ұлттық фирманың сауда маркасы болса,
ол көбінесе халқаралық болып табылады. Ұлттық шекараларда қалмай, өз
күшіне сүйену, халқаралық интеграцияның күшті жақтарын мақсатты түрде
пайдалану бәсекеге қабілетті ұлттық экономикаға жетуге мүмкіндік береді
[1].
Ол үшін инновациялық жүйеде мемлекет белсенді қатысуы қажет.Ондай
қатысушы экономика жүзеге асыруды реттеуге әрекет ретінде қабылдау және
инновациялық қызметте мемлекеттің тікелей қолдауын едәуір кеңейту қажет.
Әңгіме инновацияға стимул болатын бизнес жолын құруы тиіс мемлекеттік
инновацияға қатысу жайында болып отыр. Осымен байланысты жаңа өндірістік
елдердің тәжірибесіне қызығушылықтың туындауы мен саясатты құруда
инновациямен бәсекелесе алатын экономиканың күшеюі көрініс тапқан.Қазіргі
таңда Қазақстан нарықтық экономикалық ел ретінде танылған мемлекетке
айналды, ол жаңа экономикалық даму кезеңіне жол ашты. Ондаған жылдар бойы
қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшуі, экономикада
жаңа ұғымдардың пайда болуына әкелді. Сол ұғымдар арсында "Өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі" ұғымы қазіргі таңда кең қолданысқа түскенін аңғаруға болады.
Өнімнің сапа және бәсекеге қабілеттілігі мәселесі қазіргі жағдайда әмбебап
сипатты иеленуде.
Қазақстан әлемдік бәсекеге қабілетті 50 елдің стратегиясына сәйкес
ішкі локоматив пайдалануды бағдарлап; әлемде құрылып жатқан барлық жаңа
және алдағы мақсатты меңгеру қажеттілігі әлемнің экономикалық тез дамуын
көрсетеді.
Бұл ғылым мен технология саласына сәйкес инновациясының ішкі дерек
көзін толық пайдалану қажеттілігін көрсетеді. Қазіргі таңда барлық елде
бәсекеге қабілеттілік күшейіп, халқаралық білім мен технология процесінсіз
жүзеге асады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі бағдарламасының басым бағыттары ел
Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында (Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясы) және 2007 жылғы 28 ақпандағы
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауларының,
Қазақстан Республикасының 2007 – 2024жылдарға арналған орнықты дамуға көшу
тұжырымдамасының негізінде қалыптастырылды.
Халықаралық бәсекелестік жағдайында елімізде өндірілген өнімдердің
бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте тұр. Ал халықаралық нарыққа шығу
үшін сапалы өнім қажет және жоғары сапалы өнім өндіретін салалар білікті
мамандармен қамтамасыз етілуі тиіс. Сонда ғана белгілі нәтижелерге қол
жеткізгенімізге сенім артуға болады. Елімізде жүзеге асырылып жатқан
индустриялық – инновациялық даму стратегиясы да дәл осы мақсаттарды
көздейді. Алайда бұл бәсекеге қабілетті өнім шығару үшін әлі де аздық
етеді. Сондықтан да, қол жеткізген табыстарға тоқмейілісіп, бір орында
тұрып қалуға болмайды, сонымен қатар алдымызға әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына қосылу міндеті тұр. Осы өскелең міндетті жүзеге
асыру жолында қыруар істер тындыру қажет. Шындығына келгенде, бұл – осыған
дейінгі табыстардан да күрделі мәселе [2].
Қарастырылып отырған мәселенің өзектілігі, өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру бойынша, өнімнің сапалық қасиеттерін жақсарту,
кәсіпорынның баға саясатын, өнімнің табыстылығы мен бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз етуде маңызды болып табылатын, маркетинг жүйесін жетілдіру
қажеттілігі туындап отырғандықтан, дипломдық жұмысымның тақырыбын
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолдары деп таңдауға себеп
болды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –өнімінің бәсекеге қабілеттілік
деңгейін талдау және оны жетілдіруі бойынша іс-шаралар ұсыну. Анықталған
мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер шешілуі тиіс:
1 Ішкі нарықтағы тауар мен қызметтің бәсекелікке қабілетін зерделеудің
әдістемелік негізі.
2 Бәсекелестік қабілетінің ұғымы мен мәні
3 Тауар мен қызметтің бәсекелес қабілетін анықтайтын факторлар
4 Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің деңгейі
Зерттелу пәні негізінде теориялық жүзінде болады.Кәсіпорын аспектілерін
теориялық және практикалық әсерін материалдық ресурстарын пайдалану арқылы
іске асыру.
Зерттелу объектісі негізінен АҚ №1 Алматы сыра зауыты (Caspian
Bevarage Holding) компаниясы болып табылады. Осы АҚ №1 Алматы сыра зауыты
(Caspian Bevarage Holding) компаниясың өнімінің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру жолдарын зерттеу.
Зерттелу пәні негізінде теориялық жүзінде болады.Кәсіпорын аспектілерін
теориялық және практикалық әсерін материалдық ресурстарын пайдалану арқылы
іске асыру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізіне Қазақстан
Республикасының Заңдары, Үкіметтің Қаулылары, Президент Жолдаулары, АҚ №1
Алматы сыра зауыты (Caspian Bevarage Holding) ҚР Статистика жөніндегі
агенттігінің мәліметтері мен деректері құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық мәні мен
маңыздылығы және бағалау көрсеткіштерін анықтаудың теориялық мәселелері
қарастырылады.
Екінші бөлімде АҚ №1 Алматы сыра зауыты (Caspian Bevarage Holding)
ұйымдық – экономикалық сипаттамасы қарастырылады және өнімінің бәсекеге
қабілеттілігіне талдау жасалынады.
Үшінші бөлімде кәсіпорынның сапа, баға саясатын және маркетингтік
жүйесін жетілдіру мен қатар АҚ №1 Алматы сыра зауыты (Caspian Bevarage
Holding) өнімінің бәсекеге қабілеттілігін жетілдіру жолдары
қарастырылады.Қорытындыда зерттеу тақырыбы бойынша жалпы қорытындылар мен
ұсыныстар жасалды.
1 Ішкі нарықтағы тауар мен қызметтің бәсекелікке қабілетін зерттелеудің
әдістемелік негізі
1.1 Бәсеке түрлерінің жалпы сипаттамасы
Бәсеке аударғанда – (латын тілінен сoncurrence) кездесу экономикалық
ресурстарды шектеу үшін тәуелсіз экономикалық субьектілердің күресі. Бұл
өзара іс-қимылдың, өзара байланыстың экономикалық процессі және сатып
алушының әртүрлі қажеттілігін қанағаттандыра отырып, өз өнімін өткізу
мүмкіншілігін қамтамасыз ету мақсатында, нарықтағы кәсіпорындардың
арасындағы күрес. Әлемдік нарықта әрдайым тауар өндірушілер арасында жіті
бәсекелестік болып тұрады.
Экономикалық әдебиетте бәсекеге деген бірқатар көзқарас пен
тұрпаттамаларды атап айтуға болады. Жіктелу белгілеріне қарай бәсекеліктің
келесі түрлерін ажыратамыз:
Нарықтың жай-күйі бойынша: жетілген (еркін), жетілмеген, реттеуші.
Жетілген (еркін) бәсеке, жеке меншік және шаруашылық оқшауланушылықпен
негізделген. Ол, нені және қандай мөлшерде құру керектігін дербес шешетін,
нарықта көптеген тәуелсіз фирмалар бар деп болжайды, сонымен қатар:
1 Әрбір өндіруші сататын тауар біртекті болып табылады;
2 Жеке фирманың өндіріс көлемі болмашы болып табылады және осы фирма
сататын тауар бағасына ықпал етпейді;
3 Сатып алушылар бағалар туралы хабардар етілген және егер де біреу өз
өніміне бағаны көтерген болса, сатып алушыларды жоғалтады;
4 Сатушылар бір-біріне тәуелсіз іс-әрекет жасайды;
5 Нарыққа қол жетімділік ешнәрсемен және ешкіммен де шектелмейді.
Әрбір азаматқа еркін кәсіпкер болуға және оны қызықтыратын шаруашылық
саласына өз еңбегі мен материалдық қаражаттарын қолдану мүмкіндігі туады.
Ал сатып алушылар небір кемсітушіліктен босатылуы және кез келген базардан
тауарды сатып алуға мүмкіндіктері болуы тиіс. Барлық жағдайларды сақтау,
тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы еркін байланысты қамтамасыз
етеді. Жеке адамдардың өз экономикалық пайдасын алудағы өзімшілдігі барлық
қоғам игілігіне айналғанда, жетілген бәсеке нарықтық механизмді, бағаның
пайда болуын және тепе-теңдік жағдайына жету арқылы экономикалық жүйені
икемдеуді қалыптастыратын шарт болып табылады. Бұдан нақты нарықтың барлық
аталып өткен жағдайларды қанағаттандырмайтынын көруге болады. Сондықтан
жетілген бәсеке тәсімінің, негізінен теориялық мәні бар. Бірақ, ол аса
нақты нарықтық құрылымды түсінудің кілті болмақ және оның құндылығы осында
[3].
Жетілмеген бәсеке әрқашанда болды, бірақ ол әсіресе монополияның
пайда болуымен байланысты XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасыр басында шиелене
түсті. Осы кезеңде капитал шоғырланды, акционерлік қоғамдар пайда болды,
табиғи, материалдық және қаржы ресурстарына бақылау күшейтілді. Монополия
термині тауарды жалғыз сатушы деген ұғымды білдіреді, бірақ қазіргі
жағдайда ол жетілмеген бәсеке үшін тән әртүрлі нарықтық жағдай түрлерін
белгілеу үшін пайдаланылады.Монополия бір тұлғаға, нақты топ тұлғаларына
немесе мемлекетке тиісті өндіріс, кәсіп, сауда және басқа қызмет түрлеріне
құқықты ұйғарады. Бұл өз табиғатына қарай монополия-жетілген бәсекеге
тікелей қарама-қарсы келетінін білдіреді. Ғылыми-техникалық үдерістің әсер
етуімен, өнеркәсіптік өндіріс шоғырлануындағы үлкен секірмелік, экономика
монополизациясының заңды салдары болып табылады. Профессор П.Самуэльсон бұл
мән-жайды былай деп түсіндіреді: Ірі өндіріс экономикасына, мүмкін,
бизнесті ұйымдастырудың монополистік мазмұнына әкелетін нақты факторларға
тән шығар. Бұл әсіресе тез өзгеріп отыратын технологиялық даму саласында
айқын көрінеді. Бәсеке ұзақ уақыт бойы сақталмас еді және сансыз көп
өндірушілер аясында тиімді болмас еді.
Реттеуші бәсеке. Бәсеке күресінде табандылық көрсету үшін, кәсіпкер
тұтынушы ұнататын (тұтынушының егемендігі) бұйымдарды ұсыну қажет. Баға
ықпалының әсерінен өндіріс факторлары аса қажеттілігі бар салаларға
бағытталады.Бақталастық тәсілдері бойынша: баға және бағаға жатпайтын.Баға
бәсекелігі, негізінен берілген өнімге бағаны жасанды түсіру жолдарымен
болады. Мұнда бағаны кеміту ауқымды қолданылады, ол, берілген өнім
әртүрлі бағамен сатылғанда және осы баға айырмашылығы шығындардағы
айырмашылықпен өтелмеген жағдайда орын алады. Бағаны кеміту үш жағдайда
мүмкін болады:
1 Сатушы, монополист немесе кейбір монопольдық биліктің дәрежесіне икем
болу керек;
2 Сатушының әртүрлі сатып алу бейімділігі бар сатып алушыларды,
топтарға бөлу қабілеті болуы керек;
3 Бастапқы сатып алушы тауарды немесе қызметті қайта сатуға құқығы жоқ.
Баға кемсіту өнімді тасымалдау бойынша (дәрігерлер, адвокаттар, қонақ
үй және т.б.) көрсетілетін қызмет саласында; бір базардан екінші базарға
қайта бөлуге жатпайтын тауарды (тез бүлінетін азық-түлік өнімі) сатуда жиі
қолданылады.Бағаға жатпайтын бәсеке негізінен, өнім сапасын және оны сату
жағдайларын жетілдіру, яғни өнім өткізудің сервисі. Сапаны көтеру екі
негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылады: бірінші-тауарлардың техникалық
сипаттамасын жетілдіру; екіншісі-тұтынушылар қажеттілігіне тауардың
бейімділігін жақсарту. Бағаға жатпайтын бәсеке, өнім сапасын жақсарту
арқылы өнім бойынша бәсеке деген атқа ие болды. Бәсекенің бұл түрі жаңа
тауарларды шығару арқылы салалық нарықтың бір бөлігін басып алу ұмтылысымен
негізделеді, олар өздерінің ізашарларынан ерекшеленеді не болмаса ескі
модельдің жаңғыртылған түрін ұсынады. Сапаны көтеруге негізделген бәсеке,
қарама-қарсы сипатқа ие болады. Бір жағынан, сапаны көтеру, бағаны жасырын
түсіру және өткізуді кеңейту тәсілі; екінші жағынан жарнама мен әдемі орау
жолы арқылы сапаны бұрмалау мүмкіндігін туғызатын субьективтік бағалау
болып табылады.
Өнімді өткізу жолымен болған, бағаға жатпайтын бәсеке сату шарты
бойынша бәсеке атауына ие болды. Бәсекенің бұл түрі сатып алушыға
көрсетілген қызмет сервисін жақсартуға негізделген. Бұған жарнама арқылы
тұтынушыға әсер ету, сауданы жетілдіру, тауарды сатып алғаннан кейін сатып
алушыларға қызмет көрсету бойынша жеңілдік жасау кіреді, яғни оны пайдалану
процессінде.
Бағаға жатпайтын бәсекенің аса мықты құралы жарнама, бүгінде оның ролі
айтарлықтай көтерілді. Жарнаманың көмегі арқылы фирмалар сатып алушыларға
өз тауарларын тұтынудың өзіндік ерекшелігі туралы ақпарат берумен
шектелмейді, сонымен қатар өзінің тауарлық, бағалық және өткізу саясатына
деген сенімді қалыптастырады және кәсіпкер ішкі сауда нарығында сол елдің
жақсы азаматы сияқты фирманың тұрпатын құруға ұмтылады.
Бағаға жатпайтын бәсекенің заңсыз әдістеріне өнеркәсіптік тыңшылық,
өндірістік құпияны білетін мамандарды өздеріне тарту, сапасы жағынан
нашарлау, бірақ түпнұсқа-бұйымдардан ешқандай өзгешелігі жоқ тауарларды
шығару жатады, сондықтан түпнұсқаны көшіріп алу мақсатымен 50% арзан
тауарларды сатып алады [4].
Біздің ойымызша баға және бағаға жатпайтын бәсекенің негізгі факторы
тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі болып табылады, өйткені
бәсеке қабілеттілігіне негізінен тауар мен қызмет сапасы және олардың
бағасы сияқты факторлар ықпал етеді. Оны біз берілген жұмыстың келесі
параграфында қарастырамыз.
1.2 Бәсекелестік қабілетінің ұғымы мен мәні
Әрбір фирманың түпкі мақсаты- бәсеке күресіндегі жеңіс. Ол біржолғы
не болмаса, кездейсоқ жеңіс емес, фирманың тұрақты және сауатты күшімен
жасалған заңды қорытындысы. Жеңіске жете ме, жоқ па- ол фирманың тауары
мен қызметінің бәсекелестік қабілетіне байланысты, яғни, басқа фирмалардың
ұқсас өнімі мен қызмет түрлерімен салыстырғанда қаншалықты олар жақсырақ
екендігінде. Нарықтық экономиканың осы санатының мәні неде және ол әртүрлі
фирманың тырысуына қарамастан нақты кепілдік бола алмайды.Елімізде нарықтық
экономиканың қалыптасуы отандық тауар өндірушілерге шығаратын өнімдердің
бәсекелестік қабілеттілігін арттыру мәселесін алдыңғы қатарға қойды.
Бәсекелестік отанның дамуы шығарған өнімдердің сапасын қанағаттандыруға
итермелейді. Бәсекеге қабілетті өнім шығару
кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін уақыттың
өзі дәлелдейді. Өнімнің бәсекелестік қабілетінің мазмұны "бәсеке"
терминімен тікелей байланысты.Әрбір кәсіпкер немесе бәсекелестікке
қатынасушылар өз ақшаларына қосымша пайда тауып байлығын арттыруға
тырысады, кем дегенде сол пайда арқылы күн көруге тырысады.Еркін
бәсекелестік жағдайын ұсыныс пен сұраныстың ауытқуы бір салада өнімді көп
шығарып дағдарысқа ұшыраса 2-ші салада тауар жетіспейді. Бұл фирманың
табысы өссе 2- шісі күйрейді. Сонда өндіріс пен капитал шоғырланып
орталықтанады. Ол монополия құруына әкелді, яғни нарықты басып алады.
Жетілмеген бәсекелестік нарығы бұл таза монополия. Монополиялық бәсеке –
бұл олигополия. Таза монополия өнім шығаратын бір фирма бәсекелестігі
жоқ. Оның 4 ерекшелігі бар:
1 Сатушы тек қана бірфирма;
2 Сатылатын тауарлардың орнын басатын тауар жоқ;
3 Монополист нарықты билейді және бағаны бақылайды;
4 Нарыққа кірер жерге өте алмайтын кедергі қояды.
Нарықтық экономиканы дамытудағы бәсекенің мәнін XVIII ғасырда
ағылшынның кемеңгер экономисі Адам Смит әйгілі "көрінбейтін қол"
қағидасында ашып көрсеткен. Адам Смит бойынша бәсеке механизм іспеттес, сол
арқылы жеке көзқарастар мен экономикалық тиімділік қалыптасады, салалар
арасында игіліктердің тиімді бөлінуі жүзеге асады, пайда мөлшері теңеледі
[6].
Қазіргі ғалым экономистер өз еңбектерінде бәсекеге қатысты
көзқарастарын жаңа ойлармен сипаттап, бәсеке теориясының дамуына өз
үлестерін қосуда.
Ресейлік ғалым А.Ю. Юдановтың пікірінше "нарықтық бәсеке – нарық
сегментінің тиісті бөлігінде, тұтынушының шектеулі көлемдегі төлем қабілеті
бар сұранысы үшін фирмалар арасындағы тартыс".
Бәсеке – белгілі бір мақсатқа жету үшін заңды немесе жеке тұлғалар
(бәсекелестер) арасында болатын тартысты бейнелейді дейді Г.Л. Азоев пен
А.П. Челенкоев.
Бәсеке – бұл субъектінің объективті немесе субъективті қажеттіліктерін
заңдылық шеңберінде, не қалыпты жағдайда қанағаттандыру үшін
бәсекелестерімен тартыс барысында жеңіске немесе басқа да мақсаттарға
жетуде өзінің бәсекелестік артықшылықтарымен басқару үрдісі. Бәсеке қандай
да бір қызмет аясында жақсы нәтижелерге жету үшін болатын экономикалық
жарыс, тауар өндірушілердің тиімді шаруашылық жағдайы үшін, мол пайда алуға
бағытталған күрес деп айтса да болады.
"Нарықтық экономиканың анықтамалығында" бәсеке дегеніміз – жеке өнім
өндірушілер, жұмыс істеушілер, қызмет көрсетушілер арасында өз мүддесі
жолындағы бәсекені айтады. Нарықтық экономикада бәсекелестік негізгі
реттеуші қызмет атқарады. Оның күш-қуаты стихиялы сипатқа ие, егер ол басқа
мехенизмдермен түзетіліп отырмаса экономикалық, әлеуметтік, экологиялық
және басқа да қажетсіз зардаптарға ұрындыруы мүмкін.
Тауардың бәсекелестік қабілеті деп, бәсеке-тауарынан айырмашылығы бар
небір қатысы бар интегралдық сипаттамасын түсінуге болады, тиісінше, ол
тұтынушы алдында оның тартымдылығын анықтайды. Бірақ барлық мәселе осы
сипаттама мазмұнын анықтауда жатыр. Барлық қателесулер осыдан басталады.
Көптеген жаңадан келгендер тауар параметріне зейін бөледі және соңыра
бәскелестік қабілетін бағалау үшін, әртүрлі бәсекеге түскен тауар үшін өз
арасында кейбір интегралдық сипаттаманы салыстырады. Бұл бағалау көбіне
сапа көрсеткішін қамтиды және (көп жағдайда) бәсекелестік қабілетін бағалау
бәсекеге түскен ұқсас тауарлар сапасын салыстырып бағаланады. Әлемдік нарық
тәжірибесі, мұндай тәсілдің дұрыс еместігін дәлелдейді. Және де көптеген
тауар нарығын зерттеу, сатып алу туралы соңғы шешім тек қана тауар
сапасының көрсеткіштерінің үштен бір бөлігіменбайланысты екендігін
көрсетеді. Ал басқа үштен екі бөлігі ше? Олар тауарды сатып алу мен
келешекте пайдалану жағдайларымен байланысты. Қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру деңгейі және оған кеткен шығындылық арқылы анықталатын
өнімнің салыстырмалы сипаттағы бәсекелік қабілеті тұтынушылардың бір
өнімнен екіншісін жоғары бағалау арқылы анықтайтынын ескермейді. Осыған
байланысты, өнімнің бәсекелік қабілеті – оның ұқсас басқа өніммен
айырмашылығында ғана емес, салыстырмалы ерекшелігінің де болуында [7].
Негізінен, өнімнің бәсекелік қабілеті оның нақты қажеттілік үшін
құндылығымен анықталады. Әр бір тұтынушы қандай да бір өнімді сатып аларда
оның қажеттілігін өтеудегі тиімділігінескереді. Егер, өнім тұтынушылардың
қажеттілігіне сай болып тұрса, онда оның бәсекелестік қабілетін бағалау
құнына қарай ауысады. Яғни, тұтынушы, бір жағынан, өнімнің пайдалану
тиімділігін ескерсе, екінші жағынан, оған кеткен шығынды ойлайды.
Бұл жерден шығатыны, өнімнің бәсекелік қабілеті – бұл өнімнің бәсекелес
өндірушілерінің ұқсас өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық
қасиеттерімен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу
құндылығымен ерекшелену сипаты. Бұл анықтама өнімнің бәсекелік қабілетінің
маңызын мейлінше толық түрде бейнелейді деген ойдамыз.
Қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейі және оған кеткен
шығындылық арқылы анықталатын өнімнің салыстырмалы сипаттағы бәсекелік
қабілеті тұтынушылардың бір өнімнен екіншісін жоғары бағалау арқылы
анықтайтынын ескермейді. Осыған байланысты, өнімнің бәсекелік қабілеті –
оның ұқсас басқа өніммен айырмашылығында ғана емес, салыстырмалы
ерекшелігінің де болуында.
Негізінен, өнімнің бәсекелік қабілеті оның нақты қажеттілік үшін
құндылығымен анықталады. Әр бір тұтынушы қандай да бір өнімді сатып аларда
оның қажеттілігін өтеудегі тиімділігінескереді. Егер, өнім тұтынушылардың
қажеттілігіне сай болып тұрса, онда оның бәсекелестік қабілетін бағалау
құнына қарай ауысады. Яғни, тұтынушы, бір жағынан, өнімнің пайдалану
тиімділігін ескерсе, екінші жағынан, оған кеткен шығынды ойлайды.
Бұл жерден шығатыны, өнімнің бәсекелік қабілеті – бұл өнімнің бәсекелес
өндірушілерінің ұқсас өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық
қасиеттерімен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу
құндылығымен ерекшелену сипаты. Бұл анықтама өнімнің бәсекелік қабілетінің
маңызын мейлінше толық түрде бейнелейді деген ойдамыз.
Мәселенің мәнін толық түсіну үшін, бірнеше маңызды салдарды есепке
алайық.
1 Бәскелестік қабілетіне үш негізгі құрамдас енеді. Біріншісі нақты
бұйымдармен байланысты және едәуір мөлшерде сапаға келіп тіреледі.
Екіншісі
тауарды өткізу мен сервисті құру экономикасымен және тұтынушының
экономикалық мүмкіншілігі мен шектеулерімен байланысты. Және үшіншісі
тұтынушыға, яғни адам, сол не өзге әлеуметтік топтағы және т.б. сияқты
ұнайтын не болмаса ұнамайтын тауарды көрсетеді.
2 Сатып алушы- тауарды басты бағалаушы. Ал бұл нарықтық жағдайда аса
маңызды ақиқатқа әкеледі: тауардың бәсекелестік қабілетінің барлық
элементтері нақты сатып алушыға соншалықты анық болу керек, өйткені оның
әрбір тауарға қатысты ешқандай күмәні болмауы тиіс. Жарнамада біз
Бәсекелестік қабілетінің кешенін қалыптастырғанда тұтынушылардың
психологиялық тәрбиесі мен ой өрісі деңгейінің ерекшеліктерін, көптеген
басқа жеке сипаттағы факторларды есепке алу қажет. Қызықты факт: жарнама
бойынша дерлік барлық шетел құралдары сауат деңгейі төмен немесе ой өрісі
дамымаған аудиторияда, жарнама жасаумен байланысты материалды ерекше
айқындайды.Біз білетіндей әрбір базар өзінің сатып алушыларымен
сипатталады. Сондықтан нақты нарықпен, бәсекелестік қабілетімен байланысты
емес, абсолюттік идея заңсыз.Нарықтық шаруашылық, ал артынша оның
білімпаздары тауардың бәсекелестік қабілетін тәсімдеп айту-ол бәрібір
нарықтық үдерістің барлық қиындықтары мен егжей-текжейін тәсімдеп көрсету
болып табылатынын ертерек және жақсы түсінген. Олар үшін бәсекелестік
қабілеті ой мен зейінді жинайтын ыңғайлы термин болды, артынша барлық
біртұтас менеджмент пен жекелей маркетингтің әртүрлі тактикалық және
стратегиялық тәсілдері тұрады. Бәсекелестік қабілеті –өзің және бәсекелес
үшін деңгейін есептеп, ал соңыра жеңу үшін арналған көрсеткіш емес.
Бәрінен бұрын-ол нарық жағдайындағы философия жұмысы болып табылады. Ол
мынаған бағдарланған:
- тұтынушының қажетін түсіну және даму үрдісі;
- бәсекелестің мүмкіндіктері мен мінез-құлқын білу;
- нарық дамуының жағдайы мен үрдісін білу;
- қоршаған ортаны және оның үрдісін білу;
- ұнамды тауар құруды білу және оны тұтынушы алатындай етіп жеткізу.
- тауарлар мен қызметтің сапасы;
- тауар бағасы мен қызметтер;
- қызметкерлер мен менеджменттің біліктілік деңгейі;
- өндірістің технологиялық деңгейі;
- қаржыландыру көздеріне қол жетерлігі;
Кәсіпорынның бәсекелестік қабілеттілігін арттыруға ықпал ететін
факторлар көптеген елдердегі транзиттік экономикамен орналасқан өндіріс
кәсіпорындары экономикалық құрылымды сақтауды жалғастыруда. Әлемдік нарықта
көбіне бәсекеге қабілетті болып Қазақстанның шикізат зоналары болып
табалады. Олар жоспар бойынша өзіне қуат тартады., еркін капиталдарды,
квалификациялық және мобильді жұмыс күшін алады. Мамандандырылған болып ірі
транспорттық жолдарының проектілеу бағыттарының толуы: экспорттауға шақыру
үшін шикі зат орнынан порттарға және шек аралық өту. Жоғарғы
ұйымдастырылған урбанистік өмірлік ортаның болмауы (қазіргі заманғы қалалық
инфрақұрылымның шектеулігі). Қазақстан Республикасының территориясындағы
ресурстардың болашағын концентрациялау үшін кедергі болады: жоғарғы
квалификацияланған мобильді жұмыс күшінің, инновациялық техналогиялардың,
жаңалықтар көздері, брэндтер, мәдени құндылықтарының жетіспеуі [8].
Сонымен халықаралық еңбек бөлісу және әлемдік өндіріс процесіне
қатарласу мүмкіндіктерінен тыс қалады. Осылайша елдің елдің экономикасына
зиян келеді және әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілік төмен параметрлермен
міндеттемеленеді. Бәсекеге қабілеттілікке келетін зақым, олұлттық
қауіпсіздікке келетін зиян және глобализмнің әлемдік экономикалық
тұрақтылықтарын тексеруі, онда техникалық ортаға негізгі бәсекелік
артықшылығы болып келеді.
Жаңа даму этапын қамтамасыз ету мәселесі ТМДелдерін сонымен қатар
Қазақстан үшін де глобальді әлемдік талаптары – бұл алдымен ұлттық
өндірістік кәсіпорындарын бәсекеге қабілетті ету мәселесі олар:
модернизациялаупроцесін жүзеге асыру және өндірісті дамыту оптимизациясы,
қазіргі заманғы технологиялыққарулану және кадрларды қайта дайындау арқылы
қазіргі заманғы әдістерді енгізе отырып Нау-Хауды кәсіпкерлік дәстүрді
пайдалану әлемдік тәжірибенің көрсеткіші бойынша, көптеген өндіріс
өзектерінің бәсекелік артықшылығы үшін ең маңызды факторлар , оның ішінде
өзекті дамыған елдердің жоғары өндірісінде “мұралық” факторлары пайда
болуда, ал дәл осы “құралған” ел ішінде. Осыдан елдер бәсекеллік қабілетті
бола алады бір жерде , қайда олар тек негізделген өндіріс факторларын
құруға бағытталған институтционалды механизмде сапалық жоғары сатысы бар
жерде. Қазақстанның өндіріс кәсіпрындарыны даму талаптары және олардың
бәсекелік позициялары.
1 Қазақстан кәсіпорындары әлемдік шаруашылық жүйесіне белсенді кіруі,
Қазақстан әлемдік және аймақтық еңбек бөлісуінде мамандандыру. Елдің
толығымен және оның бөлек аймақтардың сыртқы нарыққа шығуын қамтамасыз ету;
2 Кәсіпорындардың эканомикалық дамуын нарық талаптары бойынша бәсекелік
қабілеттілігін арттыру ;
3 Бұрыннан құрылған жүйе өзінің тиімділігін жоғалтқан және қазәргі
уақытқы эканомикалық сай келтіру;
Қазақстанның индустриалдық – инновациялықдаму сатысына өтудің негізгі
талаптарында шығарылған өнімнің жоғары бәсекелестікке жету.
Еліміз “Қазақстан-2030” ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасына
сәйкес мақсатты даму үстінде. Елбасымыз атап көрсеткендей, бүгінгі күн
тәртібінде әлем қоғамдастығында Қазақстанның және барлық қазақстандықтардың
– ғалымдардың, менеджерлерінің, бизнесмендердің, мамандар мен жұмысшылардың
бәсекеге қабілеттілігі мәселе болып тұр.
Осы орайда шаруашылықтың жаңа жағдайларында нарықтық қатынастарға
бейімделген басқару процесін жеделдеткен жөн. Өте тұрақсыз және сыртқы орта
факторларының анықталмаған жағдайында әр түрлі бизнес аясында тауар
өндіріп, қызмет көрсететін ұйымдар үшін ұзақ мерзімді келешекте
кәсіпорындардың әрі қарай гүлденіп , өркен жаюының кепілдігін қамтамасыз
ететін бәсекелік стратегиясын қалыптастыру және оны тиімді іске асыру ең
өзекті мәселеге айналып отыр.
Әдебиеттерде көп қарастырылатын, тәжірибеде өзін-өзі ақтай білген
бизнес стратегияларын кеңтараған түрін базистік немесе эталондық
стратегиялар деп атайды. Олар мынадай элементтердің біреуіне немесе
бірнешеуіне жай-күйініңөзгеруіне байланысты: өнім, нарық, сала, ұйымның
сала ішіндегі жағдайы және техналогия. Бұл бес элементтердің әрқайсысы
ағымдағы немесе жаңа жағдайда болады.
Эталондық стратегиялар ұйымның төрт түрлі тәсілмен өсіп келе
жатқандығын білдіреді. Эталондық стратегияның бірінші тобын
шоғырландырылған өсу стратегиялары құрайды. Бұл стратегиялардаы сала
ерекшелігін, қызмет аясы мен өндірілетін өнімді өзгертпей-ақ жалпы
көрсеткіштерді арттыру үшін қолдалынады.
Осы топтың нақты стратегиялары мынадай:
- нарықтағы позициясын күшейту. Мұнда кәсіпорын берілген нарықты
белгілі бір өніммен жаулап алу үшін қолынан келгеннің бәрін жасайды.
- нарықты дамыту стратегиясы. Мұнда өндірілген өнімге жаңа нарық
іздестіріледі.
- өнімді дамыту стратегиясы, мұнда берілген нарыққа жаңа өнімді
енгізу және оны өткізу көзделеді.
Бизнесті дамытудың эталондық стратегиясының екінші тобын
әртараптандырылған өсу стратегиялары құрайды. Мұндай стратегиялары
кәсіпорын берілген нарықта бұрынғыөніммен ары қарай дами алмайтындай жағдай
туғанда қолдалынады.Мұндай стратегиялардың негізгі түрлері мынадай:
- өндірісте жаңа өнім түрін өндіруге жаңа мүмкіндіктерді пайдалану
негізінде рталықтандырылған әртараптандыру (диверсификация) Бұл жерде жұмыс
істеп тұрған өндіріс бизнестің ротасында қалып қояды да, жаңа өндіріс
игерілген нарықтағы мүмкіндіктерге орай немесе кампания іс-әрекетіндегі
басқадай күшті жақтарда пайда болады.
- көлденең әртараптандыру, нарықта жаңа техналогиямен өндірілген,
қолданыстағы тауарға ұқсамайтын ерекше тауар көмектігімен өсу мүмкіндігін
қарастырады. Мұнда компания ең алдымен жаңа өнім өндіруге құзіреттілігіне
бағалау жүргізгені жөн.
- конгломеротивті әртараптандыру стратегиясының мәні копанияның
қолданыстағы тауарға технология жағынан байланысы жоқ жаңа өнім өндіруінде
жатыр. Бұл жүзеге асыру жағынан ең қиын стратегия болып есептелінеді,
себебі оның ойдағыдай жүзеге асырылуы көптеген факторларға, атап айтқанда,
персоналдың құзіреттілігінен бастап, менеджердің өзінетән ерекшелігі, нарық
өмірінің маусымдылығы және қажетті капиталдың бар болуына байланысты
болады. Әртараптандырылған өсу стратегиясын қолдануда ұйым жаңа өнімді
өткізуге қажетті нақты мүмкіндіктерге ие болмаса, көп шығынға немесе
дағдарысқа тіреледі [9].
Эталондық стратегияның үшінші тобы жаңа құррылымдарды қосу есебінен
кәсіпорынды кеңейтуге байланысты біріктірілген өсу деп аталатын
стратегияларды өз қатарына алады. Бұл топқа мыналарды жатқызуға болады:
- сатылап біріктірудің кері стратегиясы, жабдықтаушылардың үстінен
қатаң қадағалау және жабдықтаушының еншілес компания құру есебінен өсуге
бағытталған. Стратегияның бұл түрін қолдану кәсіпорынның жабдықтаушылардың
бағасымен өзгеруіне тәуелді болмайтын жағдайын жасайды.
- алға ұмтылатын сатылас біріктіру стратегиясының мәні –компаниямен
түпкі тұтынушы арасындағы құрылым, яғни сату және бөлу жүйесінің үстінен
қатаң бақылау жүргізу немесе жаңа құрылымдар құру есебінен кәсіпорындарды
кеңейтуден тұрады.
Эталондық стратегияның төртінші түрі қысқарту стртегиясы деп аталады.
Кейбір жағдайларда бизнестің бұл стратегиясы ең соңғы мүмкіндік болуы
мүмкін, өйткені жаңару және жаппай тездету – көбіне кәсіпкерлікті дамыту
жолындағы бір-біріне қайшы процестер. Бизнесті мақсатты қысқарту
стратегиясының төрт түрін бөліп көрсетуге болады:
- кәсіпорын бизнесін ары қарай жүргізе алмайтын жағдайда қолдалынатын
жою стратегиясы;
- кәсіпорын өзінің қызмет ету аясына ұзақ мерзімді өзгеріс енгізу
үшін бизнесінің немесе бөлімшелерінің бірін сату немесе жабу арқылы
қысқарту стратегиясы.Әдетте кәсіпорын мұндай стратегияны өндірістің өсуі
басқалармен сәйкес келмегенденемесе кәсіпорын мақсатына орай қолданады;
- өндірістік шығындарды кеміту мүмкіндіктерін қарастыруға және
шығындар көлемін азайту бойынша іс-шаралар жүргізуге бағытталған стратегия.
Бұл стратегияны жүзеге асыру шығындарды азайту, өнімділікті арттыру,
персаналды қысқарту және тіпті жұмыстан шығару, пайдалы
тауарлардыңөндірісін тоқтатумен байланысты.Іс жүзінде ұйым бірнеше
стратегияларды бірге қолдануы (әсіресе көп салалы компанияларда) және
оларды белгілі бір жүйе бойынша жүзеге асыруы мүмкін. Бұл жағдайларда
құрамдастырылған стратегия ұғымын қолданамыз.
Кәсіпорынның ерекше стратегияларын іске асыратын бірнеше амалдардыңөз
тәртіптері бар.Олардың ішінен мыналарды атап өтуге болады.
- стратегиялық жоспарлау жалпы бағдарлау мен белгілі шектеулермен
сипатталады.Оның негізгі параметрлері қатаң сақталуы керек, өйткені олардың
көмегіменықтимал өзгерістерді бағалауға болады.
- жоспарлауда сценарилерді қолдану.
Оптимистік тұрғыдан келешктегі оқиғалардың ең оңтайлы, ал пессимистік
тұрғыдан ең қолайсыз даму барысын анықтау. Мұндай әдістеме барлық ықтимал
нәтижелерді қамтуды талап етеді. Әдетте жосиарлау шеңберінің базасы ретінде
аталған нұсқаның біреуін ғана әзірлейді. Мұнда алдын-ала ескерту жүйесін
әзірле өте маңызды. Бірақ, бұл түзету енгізу процесі нақты жағдай мен
шығындарды талдауды қажет етеді.
Жоғарыда айтылғандарды назарға ала отырып, стратегияны кәсіпорын
саясатынан бөліп отырып, стратегияны кәсіпорын саясатынан бөліп, басқарудың
жеке функциясы ретінде қарастыру керек деген қорытындыға келеміз.
Кәсіпорын стратегиясы мен саясаты өзара байланысты болады. Бір жағынан,
стратегия кәсіпорын саясатының норма мен принциптеріне бағынышты болса,
екінші жағынан, американдық экономистердің зерттеулері көрсеткендей, сол
принциптер мен нормалар стратегиядан келіп шығады. Бұл жерде кәсіпорынның
стратегия жүзінде анықталған саясаты туралы айтып өткенді жөн көріп
отырмыз.
Стратегия компанияны тиімді басқаруға әсер ететін көптеген бәсекеге
қабілетті амалдар мен жалпы тәсілдерге бөлінеді.
Жалпы алғанда кәсіпорын стратегиясы – барлық негізгі функциялар мен
бөлімшелерді қамтитын мақсаттарды, тұтынушыларды қанағаттандыру және
нарықтық позициясын нығайтуға бағытталған кәсіпорынның басқару жоспары.
Кәсіпорыннң негізгі қызметі мен бөлімшелеріне жабдықтау, өндіріс,
қаржы,маркетинг,кадрлар және олардың әрқайсысының стратегия ішінде
атқаратын міндеттері бар. Стратегияны таңдау – бүкіл ұйым бойынша
жинақталған өндірістік шешімдер мен бәсекеге қабілетті амалдарды бір арнаға
келтіру. Амалдар мен тәсілдерді мұндай бірлігін кәсіпорынның ағымдағы
стратегиясы білдіреді. Жақсы ойластырылған стратегия кәсіпорынды келешекке
дайындап, оның ұзақ мерзімді даму бағытын белгілейді және оның нақты
іскерлік позицияға орналасу ниетін анықтайды [10].
Кәсіпорынның міндетін (миссиясын) анықтаған басқарушы кәсіпорынның
атқарар қызмет аясын және тұтынушыларға ұсынатын қызмет түрін айқындайды.
Басқарушы кәсіпорын қызмет аясын таңдауды стратегиялық тұрғыдан орындауы
керек және ол кәсіпорынның ұзақ мерзімді даму тұжырымдамасымен үйлесіп,
қатар жжүруі керек.
Нақты мақсаттарды анықтау кәсіпорынға миссияның жалпы тұжырымдаудан
істің бөлек жоспарына көшуге мүмкіндік береді. Кәсіпорынның алға қойған
мақсаттары оның қызметі мен прогресінің бағытын белгілеуге қатысады және
мақсаттар қысқа немесе ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Қысқа мерзімді мақсаттар
жақын арада нәтижеге бағытталса, ұзақ мерзімді мақсаттары келешекте
кәсіпорын жағдайын жақсарту үшін не істеу керектігі туралы ойлануды талап
етеді. Әрбір бөлімшенің нақты міндеттері болуы керек және ол міндеттер
ұйымның басты мақсаты нақты міндеттерге бөлініп, әрбір бөлімше мен
менеджерлерге жүктелсе, жұмыс нәтижесіне деген жалпы мүлде пайда болады.
Кәсіпорын мақсаттары екі түрлі болады:қаржылық және стратегиялық.
Қаржылық мақсат кәсіпорынның пайда көлемі, инвестицияның қайтарымдылығы,
нақты ақша ағымы, заем мен дивидент көлемі сияқты көрсеткіштердің артуын
көздейді. Стратегиялық мақсат кәсіпорынның нарықтағы позициясын нығайтуға
бағытталады. Стратегиялық мақсат кәсіпорынның өсу қарқынының артуын
қамтамасыз ету, нарық үлесін арттыру, бәсекелестермен салыстырғанда, өнім
мен қызмет көрсету сапасын жақсарту, шығындардың төмен деңгейіне қол
жеткізу, шетел нарықтарына кіру, өсу мүмкіндіктерін дамыту және кәсіпорын
беделін биік ұстауға бағытталады.
Сонымен, ұйымның мақсатын белгілеуде жақсы қаржылық көрсеткіштерге қол
жеткізуді ғана көздемей, бизнестің ұзақ мерзімді дамуы мен кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігін арттыруды ескерген жөн.
Кәсіпорынның стратегиясын айқындау үшін оның сыртқы және ішкі
факторларын зерттеп шығу қажет. Менеджер кәсіпорын жағдайы мен нарық
ерекшелігі туралы анық және нақты мәліметке ие болғанда ғана дұрыс
стратегияны таңдауға мүмкіншілік туады.
Кәсіпорын стратегиясы – ойланып істелген мақсатты іс-әрекеттерден және
күтілмеген оқиғылар мен күшейе түскен бәсекелік күреске жауап қайтару.
Менеджер барлық стратегиялық әрекеттерді, жаңа технологиялардың пайда
болуы, мемлекеттік регламентация, сатып алушылардың ынтасы артуы және т.б.
осы сияқты өзгерістерді алдын-ылы болжап, біле алмауына байланысты
стратегияны іске асыру барысында оған өзгертулер мен түзетулер енгізіп
отырады. Осыдан келіп, ұйымның стратегиясы алдын-ылы жоспарланған әрекеттер
мен күтілмеген оқиғаларға байланысты енгізілген түзетулерден тұрады деп
айта аламыз.Ағымдағы стратегия кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасында
болыпжатқан өзгерістерді ескере отырып, әзірленеді.
Стратегияның қалыптастыру тек жоғары басшылықтың ғана міндеті емес. Ірі
кәсіпорындарда стратегиянықалыптастыру жөнінде шешім қабылдауға жоғары буын
басшыларымен қатар комерциялық және өндірістік бөлімшелердің, кәсіпорын
бөлімшелері ішіндегі атқарушы (өндіріс, маркетинг және өткізу, қаржы,
кадрлар және т.б.) басшылары, өнімнің шығарылуынажауапты өндірістік
кәсіпорын басшылары мен жетекшілері де қатысады. Ал, әртарптандырылған
кәсіпорын стратегиясы жеке ұйымдық төрт деңгейде қалыптасады. Бірінші
деңгейде корпаративтік стратегия әзірленсе, екінші деңгейде- компанияны
әртараптандыруға себеп болған бизнес бірліктерінің стратегиялары
әзірленеді. Үшінші деңгейде бизнес ішіндегі әр бір атқару қызметтерінің
стратегиясы (атқару стратегиясы) әзірленеді. Ал, төртінші деңгейде негізгі
жұмыс бөлімшелеріне бағытталған оперативті стратегиялар әзірленеді.
Әр бір кәсіпорын өзінің дамуына қолайлырақ болған стратегияны
әзірлеуіне байланысты қалыптасқан жағдайды ескере отырып, мынадай
стратегияларды келтіруге болады. Берілген кәсіпорынның жаңа объектілерін
салыстыру стратегиясы, тауарларды нарыққа жылжыту стратегиясы, өсу
стратегиясы, франчайзинг шығындарды азайту және әлеуметтік стратегиялар
[11].
Кәсіпорынның стратегиялық миссиясын әзірлеу, мақсаттарды белгілеу мен
стратегияны тандау – кәсіпорынның даму бағытын таңдау үшін қажетті басты
мәселесі. Олар кәсіпорынның қай бағытта даму қажеттілгін, қысқа және ұзақ
мерзімді стратегиялары мен белгіленген нәтижелерге жетудегі амалдары мен
тәсілдерін белгілейді. Мұның барлығы өз кезегінде стратегиялық жсопардың
негізін қалайды.
Стратегиялық жоспарлау үрдісі басқару шешімдерін қабылдауға
көмектесетін құрал болып табылады. Оның міндеті – ұйымға жаңартулар мен
өзгерістерді жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету. Стратегиялық жоспарлау
барысында басқарушылық қызметтің төрт түрін бөліп көрсетуге болады:
ресурстарды бөлу, сыртқы ортаға бейімделу, ішкі үйлестіру және
ұйымдастырылған стратегиялық болжау.
Ресурстарды бөлу – қор, басқарушылық қабілет пен технологиялық тәжірибе
сияқты шектеулі ұйымдық ресуртарды бөлуді құрайды.
Стратегиялық сипаттағы барлық әрекеттердіқамтитын сыртқы ортаға
бейімделу кәсіпорынның сыртқы ортамен қатынасын жақсартады. Кәсіпорын
сыртқы қолйлы мүмкіндіктерге де, қауіп- қатерлерге де икемделіп,
стратегияның қоршаған ортаға жақсы бейімделуін қамтамасыз етуі қажет.
Талданатын объектігесыртқы факторлар әсері үлкен. Бұлар – сала өнімін
тұтынушылар, мемлекет саясаты, халықтың төлем қабілеті.Ішкі үйлесу тиімді
біріктіру мен ішкі операциялардың оң нәтижесіне жетуін мақсат етеді,
кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтарын анықтау үшін стратегиялық қызметті
үйлестіруді қамтиды.
Стратегиялық жоспарлау басқару аппаратты қызметкерлерінің жұмысына
өзіндік талаптарын қояды. Ол талаптарға мынадай элементтер кіреді:
Бірінші элемент – жағдайды үлгілей білу. Ол үшін қажеттіліктер мен
тұтынушы сұранысының, бәсекелестер өнімінің сипаты мен өзінің тұтынушылық
қажеттіліктерін қанағаттандыра білу қабілетінің арақатынас заңдылықтарын
анықтау мақсатымен мұқият талдау жасау қажет.Екінші элемент - өзгерістер
қажет екендігін анықтау білу қабілеті. Нарық жағдайында қызмет ететін
кәсіпорындағы өзгеріс қарқыны жоспарлы экономикаға қарағанда әлдеқайда
күштірек болады және ол сыртқы нарықтық жағдайдың тегеурінді болуына
байланысты екендігі түсіндіріледі.
Өзгерістердің қажеттілігін анықтау мынадай шарттарды талап етеді:
- белгілі және белгісіз факторлардың әсерінен туындайтын процестерге
жауап қайтаруға әзірлігі;
- белгілі және белгісіз факторлардың жиынтығын есепке алу негізінде
кәсіпорындарды күтілмеген ойда жоқ жағдайларға дайындау,бәсекеге
қабілеттілікті арттыру мүмкіндігін қарастыруға мүмкіндік беретін ғылыми-
техникалық әлеует (потенциял), интелект, интуиция мен басқарушылардың
творчествалық қабілеті.Үшінші элемент - өзгерістер стратегиясын
қалыптастыру қабілеті. Оңтайлы стратегияны іздеу – кәсіпорынның қызмет
етуінің қолайлы нұсқасын зиалы түрде және творчестволық тұрғыдан қарастыру
процесі. Оның негізінде жетекшілер мен мамандардың жағдайын даму бет алысын
көре білу қабілеті жатыр [12].
Стратегиялықжоспарды дайындаушылар әртүрлі сценарийлердіәзірлей білу,
болжау әдістерін меңгеруі, тұтынушылардың қажеттіліктерін анықтай білуі
керек.Төртінші элемент – стратегиялық жоспар әзірлеуде пайдаланатын әр
түрлі сенімді әдістерді қолдану тәртібі.Бесінші элемент – стратегияны
жүзеге асыра білу қабілеті. Стратегия ғылыми негізделген жоспар болса да,
оның6 кәсіпорының практикалық қызметімен екі жақты байланысы бар. Бір
жағынан, жоспармен бекітілмеген кез келген әрекеттің пайдасы болса, екінші
жағынан, практикалық қызметпен байланыспаған ойлау процесі де нәтижесіз
болмақ.Сондықтан стратегияны жүзеге асыруға қатысатын кәсіпорын жұмысшылары
технологияны меңгергені жөн.
Кәсіпорын стратегиясын жүзеге асырудың құралы ретінде оны дамыткдың
стратегиялық жоспарын жасау керек.
Әлемдік тәжірибеде қалыптасқан стратегиялық жоспарлаудың мынадай
сатылары бар:
- объектінің дамуын стратегиялық жоспарлау бойынша ұйымдастыру;
- мақсатқа жетудің баламалы жолдарын анықтау және оларды бағалау;
- менеджер белгілеу және жоспардың жалпы жобасын әзірлеу;
- стратегиялық жоспардың жобасын жүзеге асыру, жоба бойынша әректтер
жоспары мен оның құрамдас бөліктерін бақылау, бағалау және қажет болған
жағдайда өзгертулер енгізу;
Фирма стратегиясын таңдап алған соң оны жүзеге асыру жөніндегікүрделі
жұмыс басталады, Біріншіден, ұйым жүзеге асыратын стратегияға сәйкес
кәімшілік міндеттерге басымдық беру. Бұл жұмыс ресурстарды белу, ұйымдық
жұмыстар орнату, көмекші жүйелер құру және басқа міндеттерге қатысты.
Екіншіден, осы таңдалған стратегия мен ұйым ішіндегі үдерістер арасында
сәйкестік орнату. Сәйкестік ұйымның мынадай сипаттамалары бойынша орнатылуы
тиіс: оның құрылымы, ынталандыру жүйесі, мінез құлық тәртіптері мен
номалары, ортақ құндылықтар,менеджерлер мен қызметкерлердің мамандануы.
Үшіншіден, жүзеге асырылатын стратегияғасәйкес лидерлік стиль мен ұйымды
басқару тәсілдерін талдау. Осы үш міндет өзгерістер жасау жолымен
орындалады.
Ұйымда өзгерістер жасау таңдалған стратегияға сәйкес қызметтерді
атқаруға жағдай жасайды. Өзгерістердің қажеттілігі мен дәрежесі ұйымды
стратегияны тиіді жүзеге асыруға арналған дайындық деңгейіне байланысты.
Сала,ұйым, өнім және анрық жағдайы сияқты өзгеріс қажеттілігі мен дәрежесі
ұйымның стратегияны тиіді жүзеге асыруға арналған дайындық деңгейіне
байланысты. Сала, ұйым, өнім және нарық жағдайы сияқты өзгеріс қажеттілігі
мен дәрежесін анықтайтын негізгі факторлардың жағдайына байланысты
өзгерістердің төрт түрі бар:
- ұйымды қайта құру – ұйым мәдениеті мен миссиясына мүдделі түбегейлі
өзгерістер;
- радикалды өзгерістер ұйым сапаны өзгертпеген жағдайда ғана
қолданылады;
- қарапайым өзгерістер – ұйым өніміне қызығатын ниетті сақтау үшін
маркетингтік салада өзгерістер жасаумен байланысты;
Стратегиялық өзгерістер дұрыс жасаған жағдайда жүйелі сипатқа ие
болады. Бұл орайда кәсіпорын қызметінің барлық жақтарын қамтиды.Жоғарыда
айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, стратегиялық жоспарлау – басқару
объектісінің әлсіз және күшті жақтарын, мүмкіндіктері мен кедергілерін
ескере отырып, оның келешекте тұрақты қызмет етуіне бағытталған
творчестволық процесс.
Әр түрлі кәсіпорынның стратегиясын әзірлеу барысы бір-біріне ұқсамайды.
Кішігірім кәсіпорын стратегиясы оның жетекшісінің берген ауызша тапсырмасы
негізінде әзірленсе, ірі кәсіпорындар жыл сайын кәсіпорын мен оның
бөлімшелерін дамытуды жазбаша, жоспар түрінде белгілейді және әкімшіліктің
қатысуы, ұсынылып отырған шешімдер бойынша зерттеулер жүргізуді, оны
талқылауға салу үшін кездесулер ұйымдастыру арқылы стратегиялық жоспар
әзірленеді. Стратегияны қалыптастыруды ұйымдастыру кезеңінде басшы ұйым
жағдайын дамытуды жазбаша, жоспар түрінде белгілейді. Стратегияны
қалыптастыруды ұйымдастыру кезеңінде басшы ұйым жағдайын тадай отырып,
оңтайлы стратегияны таңдап алады [13].
Стратегияны әзірлеуде қолданылатын мынадай негізгі әдістер бар. Негізгі
стратегиялық тәсіл. Кәсіпорын меңгерушісі стратегияны әзірлеу, оның тиімді
жақтарын бағалауға өзі арнайы қатысады. Басқарушының стратегияны
әзірлеудегі қосатын үлесі көп әрі оған жетекшілік етеді.
Өкілеттілікті табыстау тәсілі. Кәсіпорын меңгерушісі стратегия
әзірлеуді бөлімшелер мен қол астындағы қызметкерлерге жүктейді. Дайын
болған соң өзі тексеріп, бекітеді. Мұндай тәсіл кәсіпорынның ағымдағы
мәселесін шешуге бағытталған қысқа мерзімдік стратегияда қолданылмайды.
Коллаборационистік (бірлескен) тәсіл – жоғарыда көрсетілген екі нұсқаның
(тәсілдің) арасындағы тәсіл. Мұнда басқарушы қол астындағы стратегияны
әзірлеушілер де, оны орындаушылар да бір болып табылады.
Инициативті тәсіл. Мұнда басқарушы стратегияны әзірлеуге, онымен
айналысып жатқан топты басқаруға да қызығушылық танытпайды. Бұл
тәсілді қолдануда басқарушы өзінің қол астындағы қызметкерлер мен
менеджерлерді дұрыс стратегияны әзірлеуге, қорғауға және іске асыруға
ынталандырады. Ең бастысы –жаңа стратениялық бастамаларды тиімді
ұйымдастырып, ынталандыру мен марапаттап отыру.
Инвестициялық тартымдылық кәсіпорынның бәсекелік позициясын бағалау
және ұзақ мерзімді әрекеттер тізімін әзірлеуге қажет. Осындай мақсаттар мен
SWOT-талдау деп аталатын ұйымның күшті, әлсіз жақтары және оның
мүмкіндіктері мен кедергілерін қарастыратын амалдар қолданылады.
Бұл талдау бірнеше сатылардан тұрады. Кәсіпорынның сыртқы ортасы
зерттеледі, ондағы ұйымның дамуына мүмкіндік беретін және қауіп төндіретін
факторлар бөліп көрсетіледі, кәсіпорынның ішкі ортасын талдай отырып, оның
әлсіз және күшті жақтарын зерттеуге мүмкіндік береді.Қоршаған ортаның
өзгеруіне байланысты ұйымның іскерлік мүмкіндіктері мен қауіптері
стратегияға әсер ететін шешуші факторлар болып табылады. Олардың әрқайсысы
стратегиялық әрекеттерді талап етеді. Кәсіпорынның стратегиясы бәсекеге
қабілеттілік пен пайда көлеміне ықпал ететін ең жақсы өсу мүмкіндіктерін
қолдануы және сыртқы қауіп-қатерден өзін өзі қорғауы үшін амал жасауы
керек. Стратегия табысты болуы үшін нарықтағы мүмкіндіктер мен сыртқ
қауіптер дұрыс анықталуы тиіс.
Қортындылай келе, нарықтағы мүмкіндіктерді пайдалана білуге және сыртқы
орта қауіптерінен қорғануға мүмкіндік беретін стратегиялық амалдар дұрыс
ұйымдастырылуы қажет. Стратегия ұйымның күшті және әлсіз жақтарына
негізделуі керек. Кәсіпорынның күшті жақтары кейбір мүмкіндіктерін
пайдаланып, стратегияны тартымды етсе, нарықтағы нақты позицияның әлсіз
жақтары кейбір дұрыс таңдалған стратегияның өзін қатерлі немесе мүлдем
қолдануға жарамсыз етеді.
Бәсекеге қабілеттілікке жетудің ең оңай жолы – ұйым өзі
бәсекелестерінің әлсіз тұстарын немесе артықшылықтары жоқтығын анықтап,
басымдығын нығайту. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz