Таным процестер және олардың жас маманның жетілдірудегі рөлі

КІРІСПЕ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1. Сезім мен эмоция туралы жалпы түсінік ... ... ... 6
2 Сезім мен эмоцияның ерекшеліктері және сапалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
3. Кәсіби этика және жоғары
деңгейдегі сезімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
4. Инженердін сезім күйлерін меңгеруі.
Стресс мен дистресс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
ҚОРЫТЫНДЫ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ: ... ... ... ... ... ... ... ... . 25

Жер бетінде келешек ұрпаққа үміт артпайтың халық жоқ. Өйткені техникалық университетінің бүгінгі студенті ертенгі жас маман, қоғамда жұмыс істейтін, басқару ісін атқаратын инженерлік іс әрекетін қыр сырын педагогикалық және психологиялық зандылығы арқылы шеше білетін жоғары білімді маман. Сондықтан инженерлік мамандықтын жолын таңдаған адам «Тәрбиеші алдымен өзі тәрбиелі болу керек» деген принципті мықтап ұстағаны дұрыс ден есептеймін.
Жоғары техникалық оқу орындарында жас маманды педагогика және психология тұрғыдан тәрбиелеп жетілдіруі қажет. Өйткені ертен жұмыста осыны оқытпайды, онда қатаң бәсекеде басқалар «ол осыны білмесін деп» үміттенеді. Сол үшін біз қазіргі заманнан бері осы пәнді жақсылап ұғып оның барлық сырларын меңгеріп алуымыз керек. Тек ғана білуімен шектелмей оны жана дәуір, жана ғасыр, жана мың жылдыққа аяқ басып отырған бүгінгі студент, ертеңгі инженер үзбей техникалық іс-әрекетінде пайдалануы керек.
Тақырыптың өзектілігі. «Таным процестері». Таным процестерінен (техникалық ойлау, зейін, ес, қабылдау........ ) мен өз жұмысымда сезім мен эмоцияны қарастырдым. Олардың басқа таным процестертер сияқты инженер іс әрекетінде маңызы зор. Неге? десеніз. Инженер өзін ұстап, өз ойын басқаларға дұрыс жеткізіп, басқалармен қарым-қатынаста болу керек, ал ойы бұрыс, өзін ұстай алмай басқалармен қарым-қатынасына түсе алмай, біздін тез өзгеретін өмірімізге сай тез бір мәселеден екіншіге секіре алмаса, ол инженер тұрғыдан қалыптаспаған деп шешімді шығаруға болады. Айталған мысалда инженер туралы, ал жалпы адамды(тұлғаны) алсақ ол басқалармен қарым-қатынасына түсе алмауымен, өз балаларды тәрбиеле алмайды, өйткені ол өзі осыдан алыс. Осындай тұлғада осылай деуге болса қағамда өзінді қоршаған адамдар арасында беделі болмайды.

«Жалпы психология» Адаммұратова Алматы 1996
«Жалпы психология» Жарыбаев Қ. (оқулық) Алмыты 2004
«Ұлттық психология» Елікбаев Н.
«Жалпы психология» Тәжібаев Т.
«Инженер қызметінің педагогикасы мен психологиясы» оқу әдістемелік құралы Ғ.И. Әбдиева алматы 2003
«Психология» Немов Р.С. М 1996
«Психология» под ред. Дружинина В.Н. С-Петербург 2001

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Қ.И СӘТБАЕВ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Қоғамдық пәндер кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Таным процестер және олардың жас маманның жетілдірудегі рөлі

Оқытушы: Ибрашева Ш.
Студент:Канафин Р.А. .
Тобы: НДб-04-3к

АЛМАТЫ 2005

ЖОСПАР

КІРІСПЕ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ: ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 6
1. Сезім мен эмоция туралы жалпы түсінік ... ... ... 6
2 Сезім мен эмоцияның ерекшеліктері және
сапалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 14
3. Кәсіби этика және жоғары
деңгейдегі сезімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
4. Инженердін сезім күйлерін меңгеруі.
Стресс мен дистресс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
ҚОРЫТЫНДЫ: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ: ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25

КІРІСПЕ

Жер бетінде келешек ұрпаққа үміт артпайтың халық жоқ. Өйткені
техникалық университетінің бүгінгі студенті ертенгі жас маман, қоғамда
жұмыс істейтін, басқару ісін атқаратын инженерлік іс әрекетін қыр сырын
педагогикалық және психологиялық зандылығы арқылы шеше білетін жоғары
білімді маман. Сондықтан инженерлік мамандықтын жолын таңдаған адам
Тәрбиеші алдымен өзі тәрбиелі болу керек деген принципті мықтап ұстағаны
дұрыс ден есептеймін.
Жоғары техникалық оқу орындарында жас маманды педагогика және
психология тұрғыдан тәрбиелеп жетілдіруі қажет. Өйткені ертен жұмыста осыны
оқытпайды, онда қатаң бәсекеде басқалар ол осыны білмесін деп үміттенеді.
Сол үшін біз қазіргі заманнан бері осы пәнді жақсылап ұғып оның барлық
сырларын меңгеріп алуымыз керек. Тек ғана білуімен шектелмей оны жана
дәуір, жана ғасыр, жана мың жылдыққа аяқ басып отырған бүгінгі студент,
ертеңгі инженер үзбей техникалық іс-әрекетінде пайдалануы керек.
Тақырыптың өзектілігі. Таным процестері. Таным процестерінен
(техникалық ойлау, зейін, ес, қабылдау ... ... ) мен өз жұмысымда сезім мен
эмоцияны қарастырдым. Олардың басқа таным процестертер сияқты инженер іс
әрекетінде маңызы зор. Неге? десеніз. Инженер өзін ұстап, өз ойын
басқаларға дұрыс жеткізіп, басқалармен қарым-қатынаста болу керек, ал ойы
бұрыс, өзін ұстай алмай басқалармен қарым-қатынасына түсе алмай, біздін
тез өзгеретін өмірімізге сай тез бір мәселеден екіншіге секіре алмаса, ол
инженер тұрғыдан қалыптаспаған деп шешімді шығаруға болады. Айталған
мысалда инженер туралы, ал жалпы адамды(тұлғаны) алсақ ол басқалармен қарым-
қатынасына түсе алмауымен, өз балаларды тәрбиеле алмайды, өйткені ол өзі
осыдан алыс. Осындай тұлғада осылай деуге болса қағамда өзінді қоршаған
адамдар арасында беделі болмайды. Осыдан біз танып процестердін жетеліп
тәрбиелеудін маңызын көре аламыз. Кейінгі беттерде осы тақырыптын білуін
керектілігін сізге көрсетемін. Сезімдер мен эмоциялардың жалпы түсінігін,
олар қалай ерекшеленеді, оларды тәрбиелеу жолдарын түсіндіремін кетемін.
Сезім деп аталатын ұғым күнделікті тіршілікте жиі қолданылып, түрлі
мағынада айтылады. сезім түйсіну, қыбылдау, елес, ойлау, қиял, ес сияқты
жеке процестермен байланысты.Өйткені, адам бойынан түрі мен келетінен оның
жан дүниесінің мазмұны және жүйесі осы сезімдер арқылы түгелей көрініс
береді.
Адам сезімнін қайнар бұлағы-бізді қоршаған болмыс,объективті
шындық.Сезім адамның табиғи және әлеуметтік қажеттілектерінің қанағаттырылу
не қанағаттандырылмауы салдарынан туындан отырады.

Сұлулық сезімдер адамның дұрыс, сұлу, ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені
сүйіне, көріксіз нәрседен жиреуіне, хатта жақсылыққа ұмытылып, жауыздықтан
құтылуына көп көмек көрсетеді.
М.Жұмабаев

Эмоциялар адамның тұрмысында үлкен орын алады. Олар адамға адамдық
сипат беріп, оның әрекеттін жылжытып көрік беріп отырады.
Т.Тәжібаев

Адамның жан дүниесінің шарықтап, жан-жақты жетілуін қажетті шарты-
сезімдерінің байлығы. Сезімнің қораш, солғын болуы –адамның өмірін де
күнгірт, мардымсыз етіп жібереді.
Б.М. Теплов

Осы ұлы ғалымдардың айтқан ойлардан біз сезімдер мен эмоциялардың
манызың аңғара аламыз. Сезімдер арқылы адаммен қоршаған орта арасындағы
байланысты сезіп, оларды сыртқа шығару психикалық процестер. Олар қалайша
ұнамды солай ұнамсыз да болады. Адам күрделі сезімдер арқылы хайуанаттардан
ерекшелінеді, бірақ та біз ақыл-ой иесіміз болғанымен осы сезім мен
эмоцяларды бақылауымыз керек.

1.Сезім мен эмоция туралы жалпы түсінік

Адам сезімнін қайнар бұлағы бізді қоршаған болмыс,объективті
шындық.Сезім адамның табиғи және әлеуметтік қажеттілектерінің қанағаттырылу
не қанағаттандырылмауы салдарынан туындан отырады. Қазіргі кезде
психологиялық әдебиеттер мен күнделікті өмір тәжірибесінде сезім мен эмоция
ұғымдары бір мағынада қолданып жүр. Егер бұл ұғымдaрдың мәнін жеккелеп
талдап көретін болсақ, онда екеуінін арасында елеулі айырмашылығы бар
екенін аңғарамыз.
Сонымен сезім дегеніміз не? Инженер іс-әрекетіне қандай ықпал жасайды?
Сезім- адамнын өзіне, өзге адамдарға, қоршаған заттар мен құбылыстарға
көніл-күй қатынасын білдіретін және оларды бейнелейтін психикалық процес.
Сезімнің психикалық процес екендігін тағы бір ерешелігі- оңын адам
көніл-күйіне байланысты әрбір процеске белгілі бір түрде реңк беріп
тұратындығы.Кейбір құбылыстар адамға түрленше әсер етіп, қуантады, шаттық
сезімге бөлейді. Ал кейпір ренжітіп тіпті тұңғиыққа батыруы мүмкін.Адамның
сезім күйлері- қуаныш, қайғы, таңдану, наразылық көрсету, ызалану, кектену,
қарқылдап, көзінен жас аққанша күлу т.б. көніл- күйдің сипаттық
ерекшеліктерін сыртқа шығарады. Сезімнің сан алуан көріністер мен олардың
пайда болуы әлеуметтік-қоғамдық жағдайларға, әсіресе, материалдық рухани-
мәдени қажеттілектерді қанағаттандырудың мақсат-мүдделеріне байланысты.
Сезім ұғымының кен мағынада қолданылуы жалпы көніл-күйді, ал эмоция сол
көніл-күйдің белгілі бір жағдайға қатты әсерленуін білдіретін қысқа
мерзімді уақытша көрініс.
Эмоция ұғымы төркіні – емовера деген латын сөзінен эмоцион дейтін
француз сөзінен шыққан. Қазақша – тітіркену, толқу. Бұл –жан дүниесінің
сыртқы және ішкі әсерлер салдарынан ызалану, қаһарлану, қорқу және шаттану
сияқты жағдайларының көрініс беруі.Эмоция–адамдар мен жануар дүниесінде
көрініс беретін кейіп.Эмоциялық күй адамды іс-әрекеттерге шабыттандырып,
тиісті нәтежеге жеткізеді немесе көніл-күйін жабырқатып, іс-әрекетті
бейберекетсіздікке ұшыратады.Сезім мен эмоцияның адам іс-әрекеті мен көніл-
күйіне ұнамды ісер етуі стеникалық –күшті сезім тудырса, ал ұнамсыз не
теріс әсер етуі астеникалық –әлсіз, жағымсыз сезім тудырады. Стеникалық
сезім жүйке жүйесіндегі қозуды күшейтсе, астеникалық сезім жүйкеге тежелеу
жасап, адамның әрекетшілдігін әлсіретедеді. Сөйтіп, адамның сезім күй және
оның қысқа мерзімді айқын көрінісі –эмоция –жан дүниесінін жандану мен
тіршілік ағамында айтарлықтай маңызы бар психикалық процесс. Сонымен,
эмоция дегеніміз –адамның органикалық мұқтаждықтарын қанағаттандыру не
қанағаттандырылмау байланысты туандайтын психикалық күйлер.
Сезімдерді эмоциялардан дұрыс айыра білмеушілік, бұл екеуінің мінің
бірдей деп ұғу, кейде қате түсініктерге соқтырады. Мәселен, осындай
айырмашылық жануарлар мен адам психикасын арасындағы айырашылықтарды
бүркемелеу мүмкін. Жануарлар эмоция түгелдей биологиялық сипаттағы құбылыс,
бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейімделу көрісінен, әр түрлі шартсыз
рефлекстердің тізбегінен немесе инстинктерінен байқалады.
Сезімдер мен эмоциялаодың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың
сапасын көрсететін осындай ерекшеліктерінін бірін –қарама-қарсы, полярлық
сапалықтар деп аталады. Мәселен сүйсіну, сүйсінбеу, көнілдену, қажу,
шаттық, уайым т.б. осы секілді сапалар өзара екі полюске ажырасып, біріне-
бірі қарама-қарсы мағынада болад.
Сезімдердің екінші ерекшелігі –олардың актив(қажырлы) және пассив
(солғын) болып бөлуінен көрінеді. Адамдарға күш беріп,әрекетке
ұмылтыдыратын көрнекті сезімдер мен эмоцияларды стеникалық, ал бұлардың
бояу, солғын түрлерін астеникалық деп атайды. Біріншісіне: жауапкершілік,
жолдастық, достық айбаттылық т.б. жатса екіншісіне: уайым, енжарлық,
көнілсіздік т.б. сезімдер жатады. Бұл жерде мыныдай бір жағдай есте болсын.
Түрлі нақтылы жағдайлардың ретіне қарай адамдарда бір сезімнің өзі бірде
қуатты, бірде әлсіз көруі мүмкін. Мәселен, қорқыныш сезімі бір адамның
буының босатып, пәрментсіз етсе, енді бірде қауіп-қатерге қарсы тұрғызтын
айбатталыққа ауысу мүмкін.
Сезімдердің үшінші ерекшелігі – жігерлену және кернеуден босану немесе
шешілу. Бұл да сезімдердің қарама-қарсы сапаларының бірі. Мәселен,
студенттердін емтиханнан өтуі, спортпен айналасатын адамның мәреге жетуі,
инженердін дұрыс шешім табуға шешуші кезеңдер болып табылады. Мәреге
тақалғанда адам барлық күш-жігерін жұмылдырады. Осы кезен кеткен соң басқа
бір күйге түседі. Мұны кернеуден босану сезімі дейді.
Сезімнің өзіндік психикалық процесс ретіндегі ерекшеліктерін,
негізінен, қарама-қарсы сипатта болатынын айқын аңғарамыз. Тереңірек
қарастырсақ, бұл қарама-қарсылық ерекшелігініз эмоциялардың да болуы да
мүмкін емес. Сүйсіну не сүйсінбеу, ұнату не жек көру сезімі –мұның бәрі де
адамның күнделік мұқтаждығын, қажеттілектерін қанағаттандыру не
қанағаттандырмау талаптарымен байланысты адамның қылықтары мен әрекетінде
ұнамды не ұнамсыз қатынастарды білдіруі деп танылуы керек.Психологияда
мұндай сапасын қарама-қарсы сапалықтар деп атайды. Мәселен, көнілдін
күйлері –наразылық пен ризалық, шаттық пен қайғы, көнілдену пен қамығу,
махаббат пен өшпенділік т.б. –қарама-қарсы сезімдер. Адамның сүйсіну не
сүйсінбеу сезімі тек сыртқы әсерлерге ғана емес, кісінің даралық
психологиялық ерекшеліктеріне де байланысты.
Кейіп –біраз уақыт бойы адамның көңілін билеп, мінез–құлқына әсер
ететін эмоциялық күй. Өмір тіршілігінде адамның сезімі бір объектіге
бағытталып, оған қуанады не күйзеледі,ашуланады, бойын ыза кернейді,
біреуді сүйеді, бір нәрседен шошиды.Сонымен, кейіп дегеніміз – адамның
белгілі объектіге бағытталмай–ақ, ұзақа созылған көтеріңкі, не жабырқау
қалыптағы көніл–күйі. Адам кейіпінің көрінісі белгілі бір сезімге,
себебтерге байлансты болады.Мәселен, ұнамсыз хабар естіген адамның көнілі
түсіңкі болып, оның бойын қобалжу, уайым билейді. Жұмысы сәтті болып
реттеле бастаса, оның бойын қуаныш кернеп, көнілі тасиды. Мұнадай,
шаттықтың лебі бірнеше күнге созылады. Ал біреудің дауыс көтеріп, қаттырақ
айтқан сөзі, түксиюі, жек көрген интонациямен күлуі, ұнатпаған жымиюы
сияқты болмашы себебтер адамның көнілің жабырқатыды оның шарпуы, салдары
көнілде дақ болып қала береді.
Адам кейпі тіршілік жағдайына байланысты құбылмалы болады. Егер адам
шаршап-шалдығып, ауырып жүрсе, оның кейпі солғын болады. Ал дені сау,
ұйқысы қанып, көнілі көтерінкі болса, адам мәз болып, жадыра түсед. Адамның
кейпіне табиғат көрінісі, жыл маусымдары, ауа райы сиқты факторлар
айтарлықтай әсер етеді. Рухани байлығы мол, мықсат-міндеті айқын адам ауыр
жағдайларға мойынұсынбай, өмір сүріп, жұмыс істей алады, өз кейпін
меңгеріп, оған иелік етеді.
Сезімнің адам бойында жиі кездесетін, өзіндік мән-мағынас бар
ерекшелігі –эмпатия. Эмпатия –адамның өзгелер қайғы-қасіретті жағдайлар мен
қиыңшылықтарға ұшырағанд, оларға жанашырлық білдіріп, олардың ауыр халінің
өз басына түскендей көңіл-күйде болуы. Жанашырлық сезім(эмпатия) мән-жайда
психологияда ашып көрсеткен –американдық психолог Э.Титченер. Ол
философиядағы ұнату сезімінің теориялық негіздеріне сүйене отырып,
жанашырлық сезімінің эмоциялық, салыстыру мен ұқсату тәсілдерімен
түсіндірілетін танымдық(когнитивтік) және адам көніл–күйінің аффектті
жағдайға душар болу себептерін алдың ала сезе білу сияқты түрлері
болатыңдығын да даралап көрсетеді. Адамдардың бір–бірінің күйзелісті
жағдайларға ұшырауын терең түсініп, оған жанашырлық білдіру олардың өмір
тәжірибесіне, мінез–құлқындағы адамгершілік қасиеттеріне де байланысты
болып отырады.
Адам эмоцияы, негізінен, тіршілік ортасы мен әлеуметтік жағдайларға
байланысты және ол тарихи дамуы жағдайына тәуелді. Ал хайуанаттар
дүниесінің эмоциясы биологиялық сипатта тірілік ету жағдайына ғана
бейімделеді. Дегенмен, эмоциянын адам мен хайуанаттар дүниесіне тән –қорқу,
ызылану,таңдану, қуану, мұнау сияқты түрлері бірдей болады.Адам өмірінін
сан қилы салалар және қоғамдық-әлеуметтік өмірінің күрделігі сезім сана
жағынан жаңа түрлерінің пайда болуына себепші болды.Ч.Дарвин осы орайда,
хайуанаттар дүниесіндегі сезім мен эмоция түрлерін пайда болуын эволюциялық
даму тұрғысынан дәйектей отырып, сезімнің тек ақыл иесі –адамдарға тән ар
мен ұят, ождан сияқты түрлерін әлеуметтік өмір тіршілігімен ұштастыра
зерттеді.
Сезім мен эмоцияның физиологиялық негіздері.Өзге психикалық процестер
сияқты сезімдердін де табиғаты сырттан мен іштен келетін
тітіркендіргіштерге жауап беретін
рефлекторлық әрекетпен байланысты.сезімдер физиологиялық негізі басқа
психикалық процестермен салыстырғанда әлдеқайда күрделі.Сезімнің сыртқа
тебуінде мидың жоғарғы қабатында туып жататын процестер жетекші болғанымен,
сезімдер мен эмоциялардын физиологиялық негізі бұл процестермен
шектелмейді.Ми қабынан да бұрын пайда болған оның астынғы қабатының
орталықтарында және вегетативтік жүйке жүйесіндегі процестер де бұл
қызметтерге қатысады. Ми жарты шарларының қабында сыртқы және ішкі
әсерлерге байланысты жүйекелік қозулар иррадиация заңы бойынша ми қабының
астынғы қабат орталықтары және вегетативтік жүйке жүйесіне жайылы бастайды
және олады қоздырады. Соның әсері қан тамырларының қимыл реакция күшейеді,
беті қызарып, бозарады, қаны сыртқа тебеді, ішкі секреция бездерінің
продуктысын бөліп шығарады. Ми қабығының астынғы қабаты мен вегетативтік
жүйке жүйесінде өтіп жататың физиологиялық процестер шартсыз рефлекстердін
жүйкелік механизміне жатады. Организмнің эмоциялық рефкциялары үшін ми
қабының астынғы қабаттары мен көру, төменгі және вегативтік жүйке жүйесінің
орталықтары ерекше қызмет атқарады.
Ішкі, сыртқы рецепторлардан келетін қозулардың барлығы көру төмпегінен
өтіп, афферентік неондар арқылы мидың проекцияларына жетіп жатады. Ал
организымде жоғары сезімдер болмай, төменгі қарапайым қорқу,долдану, қарын
ашу,төнген қауыппен қорғану сезімдер болса олардың рефлекстік доғасы миға
жетпей-ақ,оның астынғы қабатында түйісіп ұштасады. Эмоцияның мұңдай
физиологиялық негізі жүйке жүйесінің арнаый қызметі, ең алдымен
ретикулярлық формацияға байланысты болып, ми қызметтін жандандырады.ал
екіншіден, ми төмпегінде(гипоталамуста), әсіресе көру төмпегінің астынғы
гипоталамуста және ми өте ерте дәуірлерде қалыптасқан қабаты және жарты
шарлардың соңғы дәуірлерде қалыптасқан қабығы лимбикалық жүиесінде
орналасқан орталықтар арқылы белсенді түрде қызмет атқарады. Сондай-ақ
сезім мен эмоцияның дамуына елеулі әсер ететін фактор –екінші сигналдық
жүйе. Екінші сигнал жүйесі арқылы сезімдер мен эмоциялар жануарлар
тіршілігіндегі биологиялық қалыптан шығып, адамның санасымен байланысады.
Сөйтіп, адам сезімдерінің өрісі кеңіп, оның жануарлар дүниесінен ерекше
ақыл-ой адамгершілік, эстетикалық сезімдер жетіледі, олар қоғамдық-
әлеуметтік сипатқа ие болады. Сөйлесудің арқасында эмоциялық тәжірибені
мақсатты түрде басқаларға беруге мүмкіндік туып, сезім мен эмоцияларды
тәрбиелеп отыруға кең жол ашылады.
Сезім мен эмоцияның әлпеті.Көрнекті қазақ ақыны С.Торайғыров
тіршілік әрекетінің өзгеруіне орай, адам сезімінің әлпеті түрленіп
отыратындығын айтып, оның сыртқа тебуін, яғни эмоция күшін былай бенелеген
болатын Сезімнің сыртқа шықпас түрі бар ма? Оны жасырар адамның күші бар
ма? Ең алдымен, тыныс алу мүшелері мен қан тамырларының жұмысына елеулі
өзгерістер еңгізеді. Мұны сипаттау үшін М.Әуезовтың Абай жолы романың
бірінші кітабында Сүйындік үйіне әкесінің тапсырған шаруасымен келген жас
Абайды көрген сұлу Тоғжанды суреттей отырып, автор Әлденеден, белгісіз
себептен Тоғжан пішіні қызара түсіп, қайта сұрланды. Толқып қайтып тұрған
ұяндық па, басқа ма? Әйтеуір, өзінше өзгеше тыныс алып, лүпіл қағып тұрған
бір сеім бар, -дейді. Ал Тоғжанға ғашық болған Абай әлдеқандай өзгеше
таңды сезеді. Күйік те, үміт те, қуаныш та, азап та бар жүрек таңы.
Кеуде толған өзгеше ыстық, өзгеше жұмбақ, мол сезім ... не сипатта бұл
сезім? Не боп барам? Тақат, сабырым қайда? Бойына тоңазығандай бір діріл
пайда болды. Себепсіз дірілдейді. Жүрегі де тулап кеп, өз-өзінен қысылып
шаншып кеткендей.
Адамның басында жүйкелік әрекеттің қозуына байланысты көңіл күйі
өздгеріп, тамырының соғуы жиілеп кетеді, адам демігеді. Қорыққан кісі сұп-
сұр болып, бозарады. Ұялған кісінің беті қызарып кетеді. Оның көніл-күйі,
сезімі дауыс ырғағынан, сазынан, қарқынынан да аңғарылады. Әсіресе,
дауыстың құбылмалы болуы неше түрлі күрделі эмоциялар –кекену, еркелету,
мысқыл, келекелеу, табандылық, тілек, қынжылу мен ренжіну , қымсыну мен
сенім, масайрау мен қайғыны да өзге адамға ұқтыра алады.Осы орайда,
сезімнің күрделі психикалық процес екендігі, оның қарама-қарсы жағдайда
болып отыратындығы көрінеді. Мәселен, қуану –ренжу ,күлу –жылау, шаттану
–қайғылау, т.б.
Сезім мен эмоция сыртқа тебуін айқын көрінісі –күлу мен жылау. Әйгілі
ғалым Ч.Дарвин(1809-1881) мәнерлі қозғалыс әлпеті адамның артқы тегінің
тіршілігі үшін пайдалы болған әрекетердің қалдығы екенін дәлелдейді. Қатты
ашу кернеген адам жұдырығын түйеді, тістеніп, кейде тісін қайрайды,
бұлығады. Әрине, қазіргі адамдарына мұндай кейіптер мен дөрекі қимылдар
көрсетудін қажеті жоқ. Дегенмен, адамдардың мәнерлі қозғалыстары, ым
–ишаралары, мимикалық қылықтары, дауысын өзгеру оның көніл кұйінің қандай
екенінен хабардар етіп, кісінің ішкі сезім мен эмоциясы көз нұрынан, бет
ажарынан қимыл-қозғалысынан аңғарылып тұрады.Адамның сезім күйлері
пнеймограф аспабымен зерттеледі.
Бұл аспап адамның көніл күйін зерттеуге арналған. Аспап зерттелуші
адамның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.