Уақытқа қатысты сөз тіркестерінің семантикалық ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. «УАҚЫТҚА ҚАТЫСТЫ СЕМАЛАРДЫҢ» ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 «Уақытқа» қатысты тіркестер жайлы ғалымдардың көзқарастары ... ... ... ... 6
1.2 Уақыттың циклдік қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Уақыттың өріс түрінде ұйымдасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. УАҚЫТҚА ҚАТЫСТЫ СӨЗДЕРДІҢ КОНЦЕПТІЛЕРІ
2.1 Ұғым мен концептінің айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Таң, Түс концептілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3 Кеш, Түн концептілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
1. «УАҚЫТҚА ҚАТЫСТЫ СЕМАЛАРДЫҢ» ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 «Уақытқа» қатысты тіркестер жайлы ғалымдардың көзқарастары ... ... ... ... 6
1.2 Уақыттың циклдік қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Уақыттың өріс түрінде ұйымдасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. УАҚЫТҚА ҚАТЫСТЫ СӨЗДЕРДІҢ КОНЦЕПТІЛЕРІ
2.1 Ұғым мен концептінің айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Таң, Түс концептілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.3 Кеш, Түн концептілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Диплом жұмысының тақырыбы: Уақытқа қатысты сөз тіркестерінің семантикалық ерекшеліктері
Диплом жұмысының өзектілігі. Сөз мағынасы тіл білімінде ғасырлар бойы сан түрлі елдердің тілші ғалымдары тарапынан зерттеу нысаны болып келе жатқандығына қарамастан, күрделілігіне байланысты оның тілдік табиғаты толық ашылған, түпкілікті зерттеліп болған тілдік бірлік деп кесіп айту қиын. Сөз мағынасының әлі де жан-жақты қарастырылып, тереңірек зерттеуді қажет ететін қырлары жоқ емес. Соның бірі біз сөз еткелі отырған сөз мағынасының уақытпен байланысты қыры. Адамзат баласы аяқ басып отырған осы ХХI ғасырда уақыттың маңызы өте үлкен. Сол өмір сүріп отырған ғасырымыздың негізіне айналып, маңыздылығы кең қанат жайып отырған қазіргі кезеңде осы уақыттың тілдік бірліктердің ішіндегі ең бастысы, негізгісі болып саналытындығын, сөз арқылы қалай берілетіндігін, қалай сақталатындығын зерттеудің маңызы зор.
Диплом жұмысының нысаны. Өзге тілдің жеке тілші ғалымдарының еңбектерінде сөз болғаны болмаса, бұл мәселе тіл білімінде өте аз зерттелген. Ал қазақ тіл білімінде сөз арасында айтылған жеке ой-пікірлер болмаса, арнайы зерттеу нысаны ретінде әлі қарастырыла қоймаған. В.Н.Комиссаров өз еңбегінде «мазмұн», «мағына» терминдерін бірдей мағынада қолданылатындығын айта отырып, сөздердің білдіретін он түрлі мағынасы бар деп көрсетеді. Бірінші мағына – деноттаты теңестіруші мағына. (Мұны М.Оразов заттық мағынаны білдіру деп түсіндіреді). Мұндай мағына денотаттың атын атай отырып, оның бар екендігін, оны алуан түрлі қоршаған ортадан айрықшалап көрсетеді. Екінші мағына – денотаттың жеке белгісін көрсетеді. Үшінші мағына – денотаттың қандай да бір категорияға жататынын көрсетеді. Ол категориялар үшеу: лексика-семантикалық, лексика-грамматикалық және грамматикалық. Осылайша жалғаса отырып, тоғызыншы мағына- сөйлесу барысында белгілі бір сөздің басқа сөздермен тіркесу мүмкіндігін көрсетеді. Ал оныншысы – бір сөз арқылы берілетін мағынаға қарсы екінші бір сөздің мағынасының барлығын көрсетеді. Комиссаров көрсеткен осы мағыналардың үшіншісі біздің зерттеуіміздің қарастыратын басты мәселелерінің қатарына жатады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Сөз мағынасы тіл білімінде ғасырлар бойы сан түрлі елдердің тілші ғалымдары тарапынан зерттеу нысаны болып келе жатқандығына қарамастан, күрделілігіне байланысты оның тілдік табиғаты толық ашылған, түпкілікті зерттеліп болған тілдік бірлік деп кесіп айту қиын. Сөз мағынасының әлі де жан-жақты қарастырылып, тереңірек зерттеуді қажет ететін қырлары жоқ емес. Соның бірі біз сөз еткелі отырған сөз мағынасының уақытпен байланысты қыры. Адамзат баласы аяқ басып отырған осы ХХI ғасырда уақыттың маңызы өте үлкен. Сол өмір сүріп отырған ғасырымыздың негізіне айналып, маңыздылығы кең қанат жайып отырған қазіргі кезеңде осы уақыттың тілдік бірліктердің ішіндегі ең бастысы, негізгісі болып саналытындығын, сөз арқылы қалай берілетіндігін, қалай сақталатындығын зерттеудің маңызы зор.
Диплом жұмысының нысаны. Өзге тілдің жеке тілші ғалымдарының еңбектерінде сөз болғаны болмаса, бұл мәселе тіл білімінде өте аз зерттелген. Ал қазақ тіл білімінде сөз арасында айтылған жеке ой-пікірлер болмаса, арнайы зерттеу нысаны ретінде әлі қарастырыла қоймаған. В.Н.Комиссаров өз еңбегінде «мазмұн», «мағына» терминдерін бірдей мағынада қолданылатындығын айта отырып, сөздердің білдіретін он түрлі мағынасы бар деп көрсетеді. Бірінші мағына – деноттаты теңестіруші мағына. (Мұны М.Оразов заттық мағынаны білдіру деп түсіндіреді). Мұндай мағына денотаттың атын атай отырып, оның бар екендігін, оны алуан түрлі қоршаған ортадан айрықшалап көрсетеді. Екінші мағына – денотаттың жеке белгісін көрсетеді. Үшінші мағына – денотаттың қандай да бір категорияға жататынын көрсетеді. Ол категориялар үшеу: лексика-семантикалық, лексика-грамматикалық және грамматикалық. Осылайша жалғаса отырып, тоғызыншы мағына- сөйлесу барысында белгілі бір сөздің басқа сөздермен тіркесу мүмкіндігін көрсетеді. Ал оныншысы – бір сөз арқылы берілетін мағынаға қарсы екінші бір сөздің мағынасының барлығын көрсетеді. Комиссаров көрсеткен осы мағыналардың үшіншісі біздің зерттеуіміздің қарастыратын басты мәселелерінің қатарына жатады.
1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Т.Жанұзақов. Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968б.
2. Қалиев Б. Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздерi. – Алматы, 2002. – 110 б.
3. Стернин И.А. Лексическая значение слова в речи. – Воронеж, 1985. С44.
4. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы.-Алматы, 1991.-216б.
5. Әлімбек Г. Сөз мағынасы және ақпарат. Оқу құралы. –Алматы: «Атлас баспасы-2001», 2006.-168бет
6. Асқар Ләйлә Оразақынқызы. Қазақ тіліндегі тәулік кезеңдері атаулары. Филол.ғыл.канд. дис. Алматы 2005
7. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1987- 322б.
8. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. –Алматы: Мектеп, 1988. – 147б
9. Томанов М. Мезгілдік қатынастағы етістікті сөз тіркестері // Қазақ ССР ғылым академиясының хабарлары. Филология және искусство зерттеу сериясы. Известия АН КазССР. Серия филологии и искусства. – 1959. – Вып.№ 1(11)
10. Сайрамбаев Т., Рысбай Б. Қазақ тіліндегі шектеулі тіркестердің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақ Университеті, 2001. – 141б.
11. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ Университеті, 2002.-152б.
12. Смат С.К. Представленность понятия «время» в лексико-семантических группах русского иказахского языков: Автореф. Дис... кан.филол.наук. – Алматы, 2002-26с.
13. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқарған Ысқақов А.Ы. – Алматы: Ғылым, 1986. – 10т. – 512б.
14. Яковлева Е.С. Языковое отражение циклической модели времени // Вопросы языкознания. – 1992. - №4. – C. 73-83с.
15. Қара өлең. –Алматы, 1989. – 211б.
16. Абай Құнанбаев. Өлеңдер // Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, 1989. – 1т.-104б.
17. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау: Оқу құралы. – Алматы, 1997,-464б.
18. Қара өлең. Толықтырылып екінші рет басылуы.-Алматы: Жазушы, 1997.-351б.
19. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жазушы, 1990. –Бірінші кітап. – 608б.
20. Әуезов М. Әңгімелер – Алматы: Жалын, 1987. – 176б.
21. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жазушы, 1990. –Екінші кітап. – 608б.
22. Батырлар жыры. Алматы: Қаз.мем.көркем әдеб. Баспасы, 1963. – 710б.
23. Мұсылман күнтізбесі: 2005-2006жылдар. Алматы, 2004. – 368б.
24. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің сөздігі. – Алматы: «СөздікСловарь» баспасы, 2001. – 192б.
25. Тасымбеков А. Жан даусы: деректі-публицистикалық повесть. – Алматы: Жалын, 1994. – 176б.
26. Шүкірұлы С. Балама сөз байлығы// Қазақ әдебиеті. – 1978. – 24февраль.
27. Бес ғасыр жырлайды: XVғ-дан ХХ ғ-ң бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жазушыларының шығармалары: Үш томдық.- Алматы: Жазушы, 1984.- 201б.
28. Қазақ тілінің мақал-мәтелдері. – Алматы, 1985.-315б.
2. Қалиев Б. Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздерi. – Алматы, 2002. – 110 б.
3. Стернин И.А. Лексическая значение слова в речи. – Воронеж, 1985. С44.
4. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы.-Алматы, 1991.-216б.
5. Әлімбек Г. Сөз мағынасы және ақпарат. Оқу құралы. –Алматы: «Атлас баспасы-2001», 2006.-168бет
6. Асқар Ләйлә Оразақынқызы. Қазақ тіліндегі тәулік кезеңдері атаулары. Филол.ғыл.канд. дис. Алматы 2005
7. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1987- 322б.
8. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. –Алматы: Мектеп, 1988. – 147б
9. Томанов М. Мезгілдік қатынастағы етістікті сөз тіркестері // Қазақ ССР ғылым академиясының хабарлары. Филология және искусство зерттеу сериясы. Известия АН КазССР. Серия филологии и искусства. – 1959. – Вып.№ 1(11)
10. Сайрамбаев Т., Рысбай Б. Қазақ тіліндегі шектеулі тіркестердің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақ Университеті, 2001. – 141б.
11. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ Университеті, 2002.-152б.
12. Смат С.К. Представленность понятия «время» в лексико-семантических группах русского иказахского языков: Автореф. Дис... кан.филол.наук. – Алматы, 2002-26с.
13. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы ред. басқарған Ысқақов А.Ы. – Алматы: Ғылым, 1986. – 10т. – 512б.
14. Яковлева Е.С. Языковое отражение циклической модели времени // Вопросы языкознания. – 1992. - №4. – C. 73-83с.
15. Қара өлең. –Алматы, 1989. – 211б.
16. Абай Құнанбаев. Өлеңдер // Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, 1989. – 1т.-104б.
17. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау: Оқу құралы. – Алматы, 1997,-464б.
18. Қара өлең. Толықтырылып екінші рет басылуы.-Алматы: Жазушы, 1997.-351б.
19. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жазушы, 1990. –Бірінші кітап. – 608б.
20. Әуезов М. Әңгімелер – Алматы: Жалын, 1987. – 176б.
21. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жазушы, 1990. –Екінші кітап. – 608б.
22. Батырлар жыры. Алматы: Қаз.мем.көркем әдеб. Баспасы, 1963. – 710б.
23. Мұсылман күнтізбесі: 2005-2006жылдар. Алматы, 2004. – 368б.
24. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің сөздігі. – Алматы: «СөздікСловарь» баспасы, 2001. – 192б.
25. Тасымбеков А. Жан даусы: деректі-публицистикалық повесть. – Алматы: Жалын, 1994. – 176б.
26. Шүкірұлы С. Балама сөз байлығы// Қазақ әдебиеті. – 1978. – 24февраль.
27. Бес ғасыр жырлайды: XVғ-дан ХХ ғ-ң бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жазушыларының шығармалары: Үш томдық.- Алматы: Жазушы, 1984.- 201б.
28. Қазақ тілінің мақал-мәтелдері. – Алматы, 1985.-315б.
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Уақытқа қатысты сөз тіркестерінің семантикалық ерекшеліктері
Орындаған:
4 курс студенті Ж. Агенова
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.д.,
Л.О. Асқар
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент Ә. Әмір
Қорғауға жіберілді:
_________ 2010 ж
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор Б. Шалабай
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. УАҚЫТҚА ҚАТЫСТЫ СЕМАЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Уақытқа қатысты тіркестер жайлы ғалымдардың
көзқарастары ... ... ... ... 6
1.2 Уақыттың циклдік қасиеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
1
1.3 Уақыттың өріс түрінде ұйымдасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. УАҚЫТҚА ҚАТЫСТЫ СӨЗДЕРДІҢ КОНЦЕПТІЛЕРІ
2.1 Ұғым мен концептінің айырмашылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Таң, Түс концептілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 23
2.3 Кеш, Түн концептілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Реферат
Диплом жұмысының тақырыбы: Уақытқа қатысты сөз тіркестерінің
семантикалық ерекшеліктері
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде мағынаның
құрылымдық бөліктері семантикалық белгі, семантикалық компонент(сыңар),
сема, ұғым белгілері, мағына элементі, мағына бөлшегі сияқты көптеген
атаулармен аталып жүр. Сөз мағынасының ең кіші мағыналық бөлшегі болып
табылатын осы семантикалық белгілердің әрқайсысы таңбаланушының түрлі
қасиеттері туралы мәлімет береді. Егер сөздің мағыналық құрылымына талдау
жасай бастасақ, онда әр семаның сөз арқылы ұғым жөнінде беретін жалпы
ақпаратының жеке-жеке бөліктерін құрайтынына көз жеткізе бастаймыз.
Диплом жұмысының нысаны. Бұл жұмыста уақытқа қатысты сөз тіркестерінің
айырушы, жалпылауыш және тағы да басқа семаларын айқындап, жеке-жеке
тоқталып, тарамдап жазып шықтық. Еңбекті жазу барысында Н.Уәлиевтің,
І.Кеңесбаевтың, Ә.Болғанбаевтың, Ә.Қайдар, М.Томанов, Ж.Ахмедова, Р.Сыздық,
Р.Жайсақова, Г.Смағұлова, Т.Сайрамбаев, А. Салқынбай, т.б. ғалымдардың
мақалалары мен зерттеу еңбектері пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Осымен байланысты белгілі
бір аймаққа тән жергілікті тіл ерекшеліктеріндегі этнолингвистикалық
сипаттарға талдау жасау қазақ тіл білімінде әлі де болса өз деңгейінде
зерттелмей келеді. Негізінен осы уақытқа дейін жергілікті
сөзқолданыстардың лексикалық, грамматикалық, фонетикалық ерекшеліктері
қарастырылып, ондағы талдаулар көбінесе құрылымдық грамматика мәселелері
тұрғысынан сөз болып келді. Ал соңғы жылдары антропоцентристік бағыттағы
зерттеулердің жалпы тіл білімінде қарқынды қолға алуына байланысты
жергілікті сөзқолданыстарды да әлемнің тілдік бейнесін адам факторы
мәселелерімен тығыз байланыста қарастырудың қажеттігі анықталып отыр.
Әр семантикалық белгі сөз мағынасы арқылы берілетін тұтас ақпараттың
бір-бір бөлігі болып табылады. Сөз мағынасында өзгерістердің болуын,
мағынаның кеңеюінің немесе тарылуының негізінен екі түрлі себебі бар.
Біріншісі – мағынасының дамуы тілді тұтынушылардың саналы әркетінің
негізінде мақсатты түрде жүзеге асуы да, ал екіншісі – олардың еркінен тыс
түрлі экстралингвистикалық себептермен байланысты болуы. Соңғысы, яғни
тілден тыс факторлар қоғам өміріндегі елеулі өзгерістер, ұғымға деген
көзқарастың өзгеруі немесе ғылымның өркендеуі негізінде ұғымның жаңа
белгілерінің айқындалуы және тағы басқа да болуы мүмкін. Біз осы дипломдық
жұмыста уақытқа қатысты сөз тіркестерінің мағыналық, яғни семантикалық
ерекшеліктерін қарастырамыз. Уақытқа байланысты тіркестерді мүмкіндігінше
толық қарастырып, олардың ерекшеліктері мен айырмашылықтарын тілдік
тұрғыдан айқындаймыз.
Диплом жұмысының әдістері. Тақырыпты зерттеу барысында баяндау,
жүйелеу сипаттама әдістері, тілдік факторларды салыстыра отырып зерттеу
әдісі. Құрылымдық, прагматикалық, лексика-семантикалық әдіс, сонымен бірге
жалпы танымдық және компоненттік талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
бірнеше тараушалардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
ГЛОССАРИЙ
Сөз – затқа (құбылысқа) тән басты белгілердің жалпыланған жиынтық
бейнесі, образы.
Сөз - дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығынан тұратын тілдік бірлік.
Сема - (грек тілінен аударғанда –белгі деген мағынада) мағынаның ең
кіші бірлігі.
Семантика – (гр. Semantikos –белгілеуші)
Сема дегеніміз – бұл микрокомпонент, құбылысты таңбалай отырып, сөздің
нақты белгілерін бейнелейтін бөлшек.
Тіл - әртектес және біртектес бөлшектерден тұратын иерархиялық
қатынасқа негізделген құбылыс.
Валенттілік (лат. Valentia –күш) – сөздің басқа сөздермен синтаксистік
байланыс жасау қабілеті.
Валенттілік – семантикалық синтаксис саласында қолданылатын құбылыс.
Тіркесімділік – сөздердің бір-бірімен грамматикалық үйлесімділікте
тұру қабілеті
Ядро – лексеманың сөздіктегі мағынасы.
Периферия – лексеманың прагматикалық құрамы, коннотациялары,
ассоциациялары және жекелеген тәжірибелер.
Уақыт – мезгіл, мерзім.
Цикл дегеніміз - мөлшерлі уақыт ішінде толық бір айналыс жасайтын
белгілі бір құбылыстар жүйесіндегі процестер жиынтығы.
Семантикалық өріс – болмыстың белгілі бір бөлігіне сәйкес келетін,
лексикалық мағынасында ортақ белгісі бар түрлі сөз таптарына қатысты
сөздерді біріктіретін ең ірі лексика-семантикалық парадигма.
Сөйлем – тиянақты ойды білдіріп, бір нәрсені хабарлайтын тіл бірлігі.
Жүйе дегеніміз - өзара байланысты бір тектес элементтердің бірлігі.
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы: Уақытқа қатысты сөз тіркестерінің
семантикалық ерекшеліктері
Диплом жұмысының өзектілігі. Сөз мағынасы тіл білімінде ғасырлар бойы
сан түрлі елдердің тілші ғалымдары тарапынан зерттеу нысаны болып келе
жатқандығына қарамастан, күрделілігіне байланысты оның тілдік табиғаты
толық ашылған, түпкілікті зерттеліп болған тілдік бірлік деп кесіп айту
қиын. Сөз мағынасының әлі де жан-жақты қарастырылып, тереңірек зерттеуді
қажет ететін қырлары жоқ емес. Соның бірі біз сөз еткелі отырған сөз
мағынасының уақытпен байланысты қыры. Адамзат баласы аяқ басып отырған осы
ХХI ғасырда уақыттың маңызы өте үлкен. Сол өмір сүріп отырған ғасырымыздың
негізіне айналып, маңыздылығы кең қанат жайып отырған қазіргі кезеңде осы
уақыттың тілдік бірліктердің ішіндегі ең бастысы, негізгісі болып
саналытындығын, сөз арқылы қалай берілетіндігін, қалай сақталатындығын
зерттеудің маңызы зор.
Диплом жұмысының нысаны. Өзге тілдің жеке тілші ғалымдарының
еңбектерінде сөз болғаны болмаса, бұл мәселе тіл білімінде өте аз
зерттелген. Ал қазақ тіл білімінде сөз арасында айтылған жеке ой-пікірлер
болмаса, арнайы зерттеу нысаны ретінде әлі қарастырыла қоймаған.
В.Н.Комиссаров өз еңбегінде мазмұн, мағына терминдерін бірдей мағынада
қолданылатындығын айта отырып, сөздердің білдіретін он түрлі мағынасы бар
деп көрсетеді. Бірінші мағына – деноттаты теңестіруші мағына. (Мұны
М.Оразов заттық мағынаны білдіру деп түсіндіреді). Мұндай мағына денотаттың
атын атай отырып, оның бар екендігін, оны алуан түрлі қоршаған ортадан
айрықшалап көрсетеді. Екінші мағына – денотаттың жеке белгісін көрсетеді.
Үшінші мағына – денотаттың қандай да бір категорияға жататынын көрсетеді.
Ол категориялар үшеу: лексика-семантикалық, лексика-грамматикалық және
грамматикалық. Осылайша жалғаса отырып, тоғызыншы мағына- сөйлесу барысында
белгілі бір сөздің басқа сөздермен тіркесу мүмкіндігін көрсетеді. Ал
оныншысы – бір сөз арқылы берілетін мағынаға қарсы екінші бір сөздің
мағынасының барлығын көрсетеді. Комиссаров көрсеткен осы мағыналардың
үшіншісі біздің зерттеуіміздің қарастыратын басты мәселелерінің қатарына
жатады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Сөз мағынасы жалпы тілдік
жүйенің құрамдас бөлігі, элементі бола тұра, өзіндік дербестігімен
ерекшелентін тілдік бірлік. Оның өзіне ғана тән семантикалық қасиеттері
бар. Сөз - дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығынан тұратын тілдік бірлік.
Мағына мен дыбыстар тіркесімінің бірлігінен тұратын сөз заттар мен
құбылыстардың адам санасындағы бейнесі. Сөз дегеніміз – затқа (құбылысқа)
тән басты белгілердің жалпыланған жиынтық бейнесі, образы [2, 12-б.]- деп
атап көрсетеді сөз мағынасын оқытуға арналған оқу құралдарын жазған
ғалымдар. Сөздің мағыналық құрылымы түрлі семантикалық компоненттерден,
ірілі-уақты мағыналық бөліктерден тұратыны белгілі. Қазіргі тіл білімінде
мағынаның құрылымдық бөліктері семантикалық белгі, семантикалық
компонент(сыңар), сема, ұғым белгілері, мағына элементі, мағына бөлшегі
сияқты көптеген атаулармен аталып жүр. Сөз мағынасының ең кіші мағыналық
бөлшегі болып табылатын осы семантикалық белгілердің әрқайсысы
таңбаланушының түрлі қасиеттері туралы мәлімет береді. Егер сөздің
мағыналық құрылымына талдау жасай бастасақ, онда әр семаның сөз арқылы ұғым
жөнінде беретін жалпы ақпаратының жеке-жеке бөліктерін құрайтынына көз
жеткізе бастаймыз.
Сема - (грек тілінен аударғанда –белгі деген мағынада) мағынаның ең
кіші бірлігі. Ал семантика – (гр. Semantikos –белгілеуші)
1) тіл немесе оның бірлігі (сөз, сөздің грамматикалық тұлғасы, сөз тіркесі,
сөйлем) арқылы берілетін мағына, хабар;
2) осы мағынаны, хабарды зерттейтін тіл білімінің саласы;
3) семиотиканың негізгі тарауларының бірі. Бірінші мағынада семантика –
мағыналы сөз (мысалыға, зат есім, сын есім, сан есім, үстеу, т.б.), ол
семантикалық үшбұрышты құрайды.
Сема дегеніміз – бұл микрокомпонент, құбылысты таңбалай отырып,
сөздің нақты белгілерін бейнелейтін бөлшек - дейді сөз мағынасының
құрылымын арнайы зерттеген ғалымдардың бірі И.А.Стернин [3, 44-б.] Ал осы
сөздің нақты белгілерін белгілейтін микрокомпоненттердің ақпаратпен
байланысты екендігін атап көрсеткен тілші ғалымдар да бар. Мысалы,
М.Оразов былай деп жазады: семалар обьективті дүниелерден түйсік арқылы
қабылдаған информациялармен байланысты болса, семема сол информацияларды
қабылдап, адам ойындағы жалпылау, дерексіздену қасиетімен байланысты
болады[4, 178б.]. Ғалымның тұжырымы көрсетіп отырғандай, сөз мағынасын
құрайтын осы микрокомпоненттер арқылы біз сол сөз белгіленген зат, құбылыс
немесе әрекет жөнінде ақпараттар аламыз. Әр семантикалық белгі сөз мағынасы
арқылы берілетін тұтас ақпараттың бір-бір бөлігі болып табылады. Сөз
мағынасында өзгерістердің болуын, мағынаның кеңеюінің немесе тарылуының
негізінен екі түрлі себебі бар. Біріншісі – мағынасының дамуы тілді
тұтынушылардың саналы әркетінің негізінде мақсатты түрде жүзеге асуы да, ал
екіншісі – олардың еркінен тыс түрлі экстралингвистикалық себептермен
байланысты болуы. Соңғысы, яғни тілден тыс факторлар қоғам өміріндегі
елеулі өзгерістер, ұғымға деген көзқарастың өзгеруі немесе ғылымның
өркендеуі негізінде ұғымның жаңа белгілерінің айқындалуы және тағы басқа да
болуы мүмкін. Біз осы дипломдық жұмыста уақытқа қатысты сөз тіркестерінің
мағыналық, яғни семантикалық ерекшеліктерін қарастырамыз. Уақытқа
байланысты тіркестерді мүмкіндігінше толық қарастырып, олардың
ерекшеліктері мен айырмашылықтарын тілдік тұрғыдан айқындаймыз.
Диплом жұмысының әдістері. Тақырыпты зерттеу барысында баяндау,
жүйелеу сипаттама әдістері, тілдік факторларды салыстыра отырып зерттеу
әдісі. Құрылымдық, прагматикалық, лексика-семантикалық әдіс, сонымен бірге
жалпы танымдық және компоненттік талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
бірнеше тараушалардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. Уақытқа қатысты сөздер мен сөз тіркестерінің зерттелуі
1. Уақытқа қатысты тіркестер жайлы ғалымдардың көзқарастары
Қазақ тіліндегі уақытты білдіретін атаулар, сөз тіркестері толық түрде
жеке зерттеу тақырыбы болған емес. Аталған лексемалар тілші ғалымдардың
еңбектерінде жалпы немесе мысал түрінде көрініс табады. Уақытқа қатысты сөз
тіркестері терең, толық зерттелген мәселе емес. Уақыттың ішіндегі тәулік
кезеңдері біршама зерттелген. Бұл тақырыпқа Н.Уәлиев 2 мақала арнаған.
Тәулік кезеңдері атауларын әр түрлі ретпен тізіп жинақтаған Ә.Болғанбаев,
М.Томанов, Н.Уәлиев, Г.Смағұлова, Қ.Аронов, сөздіктерде түсініктеме берген
І.Кеңесбаев, Ә.Қайдаров, Т.Сайрамбаев, Б.Рысбай, уәжділікке қатысты мысал
келтірген Н.Сауранбаев (күн-түн), жекелеген сөздер мен сөз тіркестерінің
төркіндеріне талдау жасаған Ә.Қайдар (құлқын сәріде, шаңқай түс, жеті
қараңғы түн), Е.Жанпейісов (екінді, бесін), Р.Сыздық (кеш, күн, күн батты),
Ә.Құрыщжанов (сәрі, таң сәрі), Л.Рүстемов (бесін), Ә.Нұрмағамбетов (таң сыз
беру), А.Салқынбай (тал түс, күн), өзге уақыт өлшемдерімен аралас берген
Е.Жанпейісов, Ж.Ахмедова, Р.Авакова, С.Смат, лингвомәдениеттану және
аударматану тұрғысынан қарастырған А.Алдашева (түн), синоним ретінде
қарастырған І.Кеңесбаев (таң), Ә.Болғанбаев, М.Серғалиев, Г.Смағұлова
(таңға, кешке қатысты мағыналас фразеологизмдер), антоним ретінде
қарастырған Б.Сағындықұлы (күн-түн), А.Жұмабекованың (он антонимдік қатар)
зерттеу еңбектері бар.
Ғалымдар М. Серғалиев, А. Айғабылов, О. Күлкеновалар жатыс
септігіндегі жанама толықтауыштар қимылдың, сапаның басқа затқа тәндік,
қатыстық, орындық, объектілерін білдіреді десе, кімде? неде? деген
сұрақтарға жауап беріп, ал объектілік қатынастан сөз тіркестерінің
мағыналары қимыл процесінің қандай заттың үстінде не қандай затпен
байланыста болатынын, заттың кімде екенін білдіреді, - дейді М. Балақаев
пен Т. Қордабаев. Ал ғалым Р. Әміров жатыс жалғау формасындағы жанама
толықтауыштар іс-әрекетке, сапаға тұрақ ретіндегі объектілерді білдіреді
деп көрсетеді.
Объектілік қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің бағыныңқы
сыңарларында зат есімдер мен есімдіктер қолданылады. Мұндай қатынаста
қолданылатын сөз тіркестерінің мағыналық тұрғыдан әр түрлі болып келуі
біріншіден, көмектес септікті сөздердің нені білдіретіндігімен байланысты
болса, екіншіден, ондай сөздерді талап ететін етістіктердің мағыналық
жағынан әр тарапты болуымен тікелей байланысты. Осының негізінде мұндай
типті тіркестер әр түрлі мағыналарда қолданылады.
І.Кеңесбаев фразеологизмдер туралы көлемді еңбегінде олардың
ерекшеліктерін айқындау мақсатымен бірқатар жерде уақытқа қатысті тәулік
кезеңдері атауларын мысалға келтіреді. Замена одного фразеологического
оборота другим могла происходить не в результате приблизительного
семантического схождения оборотов внутри определенного ряда. Синонимный ряд
таких фразеологических оборотов, как, например, таң атқанда- таң алагеуімде
– таң себелеп атқанда – таң сыз бергенде – таң сібірлей – таң қылаңдағанда
– таң құлан иектегенде когда занимается заря, безусловно, образовался на
почве семантического сближения, а не обсолютного совпадения [7.167б.].
І.Кеңесбаев фразеологизмдердің кейде қос сөзге, кейде біріккен сөзге
айналып кету мүмкіндігін айта келе, оған деген себептердің бірі толық
компоненттердің десемантизацияға ұшырауы деп есептейді.
Тіл - әртектес және біртектес бөлшектерден тұратын иерархиялық
қатынасқа негізделген құбылыс. Ол өзінің даму сатысында жүйелі қатынастың
екі түрін басынан кешіреді.
Қандай да бір тілдің лексика-семантикалық жүйесіндегі негізгі
парадигмалық байланыстың бір түрі деп тек-түр қатынасында болатын гипер-
гипонимиялық байланыс көрсетіледі. Тіл білімінде бұл терминнің орнына кейде
таксономиялық байланыс термині қолданылады.
Тек- түр қатынасының күрделі құрылымында сөйлеуші ұжым мүшелерінің
ойлау мен таным жүйесіндегі жалпылық, бүтіндік, бөлшектік, даралық,
жекелік, сияқты философиялық категорияның сипаты бейнеленеді. Өйткені
қоршаған дүниедегі кез келген зат немесе құбылыс басқа бір құбылыспен,
заттармен қандай да бір байланыста сол затқа атау болып таңбаланған сөздер
де бір-бірімен логикалық, себеп-салдарлық, синонимиялық, антонимиялық
бүтіннің бөлшегі, бөлшектің бүтіні сиқты сан түрлі қатынаста тұрады.
Тәулік кезеңдері атауларын фразеологизмдер қатарына жатқызатын
Ә.Болғанбаевтың пікіріне назар аударайық. Ол фразеологизмдердің шығу
арналарын төрт бөлікке бөліп, соның ішінде өлшемдік ұғымдардың негізінде
пайда болған фразеологизмдерге мысал келтіреді. Ғалым осы мысалдардың өзін
үш топқа жіктейді: уақыт-мерзім өлшемдері, көлем өлшемдері және ұзындық,
қалыңдық, тереңдік өлшемдері. Уақытқа қатысты атаулар төмендегі ретпен
Уақыт- мерзім өлшемдері тобында алғашқы болып тұр: күн шыға, сәске түсте,
тападай тал түсте, шаңқай түсте, тұс ауа, күн бата, күн ұясына кіргенде, ел
орынға отыра, көз байлана, қас қарая, ымырт жабыла, қызыл іңірде, іңір
қараңғысында, ел жата, түн ортасында, таңға жақын, жылқы жусар кезде, тауық
шақырғанда, таң ата, құлқын сәріде, таң аппақ атқанда [8. 119б]. Автор
лексикалық варианттардың фразеологизмдердің арасынан өте жиі ұшырасатынын
айта келе, соған дәлел ретінде көптеген мысалдардың қатарына ала кеуім –
ала көлеңке тіркестерін қосады. Ә.Болғанбаев синонимдердің шығу жолдарын
талдай отырып, олардың эвфемизмдердің есесінен молайғандығына, басқа
мысалдармен қоса, күн байыды –күн батты, кешкірді синонимдерін келтіреді.
Жалпы, тәулік кезеңдері атауларының синонимдік қатар құру қабілетін
сөз ететін болсақ та Ә.Болғанбаевтың синонимдер сөздігіне алдымен көңіл
бөлеміз. Сөздікте тәулік мезгілдері атауларының 13 атауы бар. Оларды ғалым
4 синонимдік қатарға орналастырған:
1. Ымырт, іңір.
(ымырт түсіп ... ., іңір қараңғысы)
2. Алагөбеде, алагеуімде, таң сәріде, құлқын сәріде, елең-алаңда, ала
кһлеңкеде, сәріден.
3. Арай, шапақ
(таңның арайы, қызыл арай)
4. Ертемен, ертеңгісін
(ертемен тұрып ... ... , ертеңгісін оянып)
А.Т.Қайдаров, Р.Жайсақованың фразеологизмдерді классифифкациялаған
мақаласында жеті түн, тапа тал түсте, күн найза бойы көтеріле бергенде, таң
құлан иектегенде тіркестері мысал түрінде берілген.
Академик Ә.Қайдардың Бір мың әсерлі де, бейнелі оралым атты
этнолингвистикалық түсініктемесі берілген қазақша-орысша фразеологиялық
сөздігінде құлқын сәріде, шаңқай түс, жеті қараңғы түн тұрақты
тіркестеріне орыс тіліндегі аудармасы және түсініктемесі берілген:
Құлқын сәріде – раннее утро, чуть свет
Шаңқай түс – ровно в полдень, когда солнце в зените
Жеті қараңғы түн – глубокая ночь, поздняя ночь.
Сондай-ақ Ә.Қайдар Қоңыр күз фразеологизміне түсініктеме бере келе,
мысалдар қатарында уақытқа қатысты қоңыр кеш тіркесін атайды.
М.Томанов тәулік кезеңіне қатысты фразеологизм сөзін қолданбайды, сөз
тіркестері деп көрсетеді. Өзінің Мезгілдік қатынастағы сөз тіркестері
атты мақаласында сондай тіркестерді төрт топқа жіктейді. Төртінші топ жайлы
былай деп жазады:
Сонымен бірге тұрақты тіркестердің бір тобы мезгілді кез, уақытқа тән
айырым белгі, қасиет, сын сипат арқылы айқындайды. Таң қараңғысында, іңір
қараңғысында, таң ата, күн шыға, жеті қараңғыда, көз байланбаған кезде, таң
сәріде, таң сібірлеп атып келе жатқанда, таң аппақ атқанша, күн тұсау бойы
көтерілгенде, шаңқай түсте, ала көлеңкеде, алакеуімде, апақ-сапақта, жан
тәсілімде, т.б.[ 9. 62б.] М.Томановтың тізіміне 15 тіркес енген. Өзге
зерттеушілердің тізімдерінде кездеспеген жан тәсілімде тіркесі берілген.
Бұл күн батар кезде болуы керек.
1975 жылы қорғалған Ж.Ахмедованың Казахские народные наименования
понятий об измерениях атты кандидаттық дисертациясының лексико-
семантический ряд способов определения времени в казахском языке деген 2-
тарауында уақыт өлшемдеріне қатысты тіркестерді береді. Өзге авторлар
көрсетпеген бие байлар кез, бие ағытар мезгіл тіркестері сөздікке
тіркелген. Ж.Ахмедова тәулікке қатысты сөздердің уақыт жағынан шектеулі
екендігін қысқаша ескертпе ретінде атап өтеді. Осы автор мысалға алған
сөздер мен сөз тіркестері мыналар: азанда, Шолпан туғанда, елең-алаңда,
тауық шақырғанда, сақарда, құлан иектегенде, сәске, кіші сәске, таң сәрі,
таң сібірлей, таң сыз бере, түс, тал түс, шаңқай түс, зауал, зауал ауа,
бесін, ұлы бесін, кіші бесін, екінді, екінді мен ақшам арасы, намаздыгер,
іңір, қызыл іңір, іңір қараңғысы, ымырт, күн батқанша, көз байлана, қас
қарая, ел тегіс орынға жата, ел жата.
Академик Р.Сыздық мынадай пікір білдіреді: Жалпы тілдік норма
тұрғысынан алғанда, сөздің лексикалық мағынасы деген болады, ол – сөз
білдіретін негізгі мағына, номинативтік мағына. Мысалы, күн деген сөздің
негізгі лексикалық мағынасы (ғылымда мұны денотатив мағына деп атайды)
Әлемге жарық, қызу беретін планета. Бұл сөздің Күн планетасына қатысты
туған таңның атуы мен күннің батуы аралығындағы уақыт, күндіз және
24сағатқа тең уақыт, күндіз және 24сағатқа тең уақыт, тәулік деген 2-3
мағыналарын да лексикалық мағына деуге болар, әлде оны лексикалық
мағынадан өрбіген қосалқы лексикалық мағына дейміз бе, қысқасы ең түпкі
мағынадан туындағандар. Айталық, күн сөзін уақыт, мезгіл, дәуір, кез
мәнінде (бұл күнге аман жеттім дегендегі сияқты) немесе өмір тіршілік
(бұрынғы күнім бе еді? дегендей) , ауа райы, табиғат құбылысы (бүгін күн
ыстық дегенде) сияқты мағыналарда қолданғанда, күн деген сөздің ауыспалы
мағыналарын пайдаланамыз. Ал күн батты деген тіркесте күн сөзі планета
деген мағынасында қолданылып тұрған сияқты болғанымен, бұл тіркесте ол
мағына мүлде жоқ, алдымен күн планетасы күнді айналғанда, күн көрінбейтін
кез туады, екіншіден, әңгіме бұл жерде тіпті күн планетасы туралы емес,
қараңғы шақтың түсе бастаған, тәуліктің бір кезеңінен екінші кезеңіне
көшкені туралы, демек, осы тіркесте күн сөзінің мағынасы тек бір-біріне
қосақталған түрінде басқа бір мағына беріп тұр.
Тәулік кезеңдері атауларын толығырақ қарастырған ғалым Н.Уалиев. Ол
өзінің 1984 жылғы мақаласында осы атаулардың кейбіреулеріне жеке тоқталған.
Олар таң, сахар, сәске, түс әлеті, талма түс, түс қынды, бесін сөздерінің
айналасына топтастырылған бірнеше атаулар.
Н.Уәлиев атаулардың шығу төркініне, ауыз әдебиетіндегі қолданылу
ерекшеліктеріне көбірек көңіл бөледі. 2004жылы осы автордың жоғарыда
аталған тіркестерді негізге ала отырып кеңейтілген мақаласы шықты. Бұл
мақаласында Н.Уәлиев тәулік кезеңдерін концептімен байланыстырып, мынадай
пікір білдіреді: Ақикат өмірдегі күн, түн, таң, кеш, түс т.б. тәрізді
құбылыстар, түптеп келгенде, концептілер түрінде жүйеленген адамзаттық
білім. Ал осы концептілер жеке сөздер, фразеологизмдер, тұрақты теңеулер
мен образдар, мақал-мәтелдер тәрізді күрделі тілдік таңбалар арқылы
объективтенгенде, олардың құрылымында ұлттық нышаны бар компоненттер айқын
байқалады. Н.Уәлиев талдаған тәулік кезеңдері атаулары: таң, таң атқанда,
таң құлан иектегенде, таң бозарып атқанда, таң сімірі, ереуіл таң, көгалаң
таң, рауан таң, сабах, сахар, құлқын сәрі, памдат уақытында, сәскемәл,
сәске, ерте сәске, ұлы сәске, қан сәске, сиыр түс, қозы түс, түс әлеті,
түсімәлі, талма түс, талмау түс, анық түс, таңдай тал түс, шалқар түс,
талықсыған тал түс, түс қия, бесін, айна бесін, қожа бесін, екінді,
намаздыгер, іңір, іңір қараңғысы, шамазшам, ақ сам батпай, құптан мезгіл,
марқа туған, түннің бір ұйқысында, түн жарымда, түн ортасы ауған кез, жеті
түнде, таңға бір ұйқы қалғанда, таң қараңғысы.
Ғалым Т.А. Пантелеева тіл біліміндегі объект ұғымы - сөйлемнің
семантикалық құрылым компоненті, жалпы қалай болғанда да, субъектінің
әсерімен немесе субъектінің әсерінсіз іс-әрекет бағытталған зат ретінде
қарастырылады деп жазса, орыс тіліндегі объектілік қатынастар мен олардың
берілу жолдарына арналған кандидаттық диссертациясында зерттеуші
М.П. Алиева: Объект термині тіл білімінде субъект терминінің
корреляты ретінде қолданылады. Алайда, белгілі ойдың негізгі компонентіне
қарама-қайшы, объект ұғымы зерттеушілер арасында әлі күнге дейін
бірауызды анықтамаға ие бола алған жоқ - дейді [12, 9б.].
Автор осы жоғарыдағы атауларды Фразеология және тілдік норма
еңбегінде Тұрақты сөз орамдарының мазмұны тарауында да берген. Сонымен,
тіл біліміндегі объект ұғымы – сөйлем құрылымындағы семантикалық
компоненттер, зат атауы туралы жалпы түсінігінің іс-қимылы бағытталған,
сондай-ақ субъектіден шыққан немесе субъектілік емес іс-қимылдар болып
табылады. Е.Жанпейісов қазақ халқының этномәдени лексикасына арналған
еңбегінде М.Әуезов шығармаларындағы тәулікке қатысты атауларды тізімге
қосқан. Олардың ішінде бесін, екінді атауларына жеке тоқталған. Бесін кезін
түстен кейінгі сағат екі шамасы деп есептейді. Бесіннен оның түрлері кіші
бесін, ұлы бесін, құлама бесін, қожа бесін тарағандығын айтады. Бесін
тұстен кейінгі уақыттың бірінші жартысын қамтиды. Ғалымның талдауына сәйкес
екінді құлама бесін және ұлы бесіннен кейін орналасады және түстен кейінгі
сағат төрт шамасын білдіреді. Екінді түстен кейінгі уақыттан бастап күн
батқанға дейінгі аралықты екіге бөлетін сағат деп түсіндіріледі. Автор
екіндіні түстен кейінгі уақыттың екінші бөлігі екендігін дәлелдейді.
Е.Жанпейісов Термины народной метрологии деген қосымшасында тәулік
мезгілдерін білдіретін төмендегідей тіркестерді жинақтаған: бесін, кіші
бесін, құлама бесін, бие байлар кез, бозторғай шырылдайтын кез( бозторғай
шырылдамастан бұрын), екінді, екінді мен ақшам арасы, екінті, екінті мен
ақшам арасы, жеңіл бір ұйқының шамасы (таңға жеңіл бір ұйқының шамасындай
қалғанда), кешкі жылқы суға келетін кез, күйін түс ауа (күйін түс ауа
қымызға қанып), қас қараюға айналған уақыт, қозы жамырап жатқан кез, қой
қоралағн мезгіл, құланиек ( құланиекте ішіп шыққан шайдан соң), құлқын сәрі
(құлқын сәріден бері), найза бойы (күн найза бойы көтеріле), намаздыгер шақ
(намаздыгер шағында), намазшам, (намазшамға дейін), сәске, сәскелік
(сәскелік ас), тайдай тал түс, талма-талтүс (талма-талтүс шағында), тал түс
(тал түсте), тапа-талтүс, түс қия берген кез, түстік мезгіл, ұлы сәске,
шаңқай түс, ымырт жабылған кез.
М.С.Серғалиев Синтаксистік синонимдер еңбегінде кейбір тәулік
кезеңдері жайлы төмендегідей пікір білдіреді:
Осылайша қабыса байланысқан сөз тіркестерінің екінші бір ыңғайда
матасу арқылы жасалғанын кездестіреміз. Таң салқынымен қозғалып, күн қыза
Қызылжар мен Омбы арасындағы Горькая линияға іліккен (С.Жүнісов, Ақан
сері, ІІ).
Ана тілімізде сөйлеушілердің кеш салқынымен, күн батысымен, күн
шығысымен, қар ерісімен, кұз түсісімен т.с.с. жұмсайтыны белгілі. Ал мұндай
конструкциялар алдыңғы айтылған конструкциялармен синонимдік қатынасқа
түседі. (таң салқынымен –таңғы салқынмен –таңда болатын салқынмен, күн
шығысымен – күн шыққан соң т.с.с.).
Т.Сайрамбаев, Б.Рысбай Қазақ тіліндегі шектеулі тіркестердің
түсіндірме сөздігінде құлқын (құзғын) сәрі, таң сәрі, сиыр сәске, ұлы
сәске, сәске түс, тапа-тал (тал, талма) түс, ұлы түс, шаңқай түс, кіші
бесін, құлама бесін, ұлы бесін атауларының шектеулі тіркес екендігін
дәлелдейді. [10. 80-81б]
Р.Авакова метеорологиялық фраземалардың құрамында уақыт мерзім
өлшемдері ретінде таң құлан иектегенде, күн шыға, сәске түсе, ымырт жабыла,
жеті түн, жеті қараңғы түн тіркестерін береді. [11. 55б.]
Сөзжасамның лингвогенездік табиғатын зерттеген А.Салқынбай жаңа
ұғымдар туғызуға себеп болған космологиялық объектілердің негізгісін – күн
деп бастайды да, танымдағы Күн ұғымының сөздіктегі сипатын талдайды.
Біздің зерттеуімізге қатысты мағыналар: күн қозғалысының .немі болуы,
күннің жарықпен, қараңғылықпен байланысы. А.Салқынбай таң атты тіркесіндегі
ат сөзі арқылы шығу семасы сақталғандығын баса айтады. Осы автор таң сөзіне
қатысты төмендегідей пікір білдіреді: Таң лексемасынан туындайтын туынды
сөздер: таң азаннан, таң сәрі, таң қылаң берді, таң саз берді, таң бозарып
атты т.б. Ассоциация заңдылығы арқылы жасалған екіншілік туынды мағына –
таңғы, таңғажайып, аң-таң болу, таңдану, таңдама, таңданарлық, т.б..
Қазақ тіліндегі халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты
диссертациясында Қ.Аронов 21 тәулік атауын береді. Олардың ішінде көзге
түсетіні шабдар сәске атау. Күннің қозғалысын бақылай отырып, халқымыз таң
арайланды, таң құланиектенді, күн найза бойы көтерілді, күн арқан бойы
көтерілді, кіші сәске, сиыр сәске, шабдар сәске, сәске, қан сәске, ұлы
сәске, шаңқай түс, тал түс, түс ауды, күн төбеден аудығ күн еңкейді, күн
ұясына қонды, күн қызарды, күн батты деген сөз, сөз тіркестері бір
тәуліктің күндізгі мерзіміндегі тікелей күннің аспандағы қозғалысымен
байланысты шыққан халқымыздың өзіндік уақыт өлшемдерімен байланысты
атаулары. Жалпы қазақ тіліндегі көптеген күнтізбе атауларын күннің
қозғалысымен байланысты шыққан деп айтуымызға болады.
Қазақ және орыс тілдеріндегі ерекшеліктерді салыстыра зерттеген
С.Қ.Смат уақыт өрісін Уақыт және адам, Уақыт және үй жануарлары, Уақыт
және аспан денелері, Уақыт және этнографиялық әдет-ғұрыптар мен салт
дәстүрлер, уақыт және өсімдіктер атты лексика-семантикалық топтарға
бөліп қарастырады. [12. 20б]. Аспан денелеріне қатысты топ құрамында сәрі,
арай, таңертеңгілік, кеуім, күн, түс, сәскелік, бесін т.б. сөздерге, сөз
тіркестеріне тоқталған.
1.2Уақыттың циклдік қасиеті
Соңғы кездегі әр саладағы зерттеулер циклдің табиғатта және қоғамда
үлкен роль атқаратынын, оның шешуші мәнін дәлелдеп отыр. Ғылымға циклтану
деген де термин енгізілген.
Цикл құбылысы философия, социология ғылымдарында ғана емес, химияда,
биологияда, математикада, медицинада да зерттеу көзіне айналған.
Жаратылыстану ғылымдарында қан айналымы, оттегі циклі, қышқылдану циклі,
термодинамикалық цикл, т.б. цикл түрлері белгілі. Ғалымдар тіпті циклді
методологияның жаңа бір аспектісі ретінде қарастыра бастады.
Тілімізде тарихи цикл, өндірістік цикл, жердің айналу циклі секілді
көптеген түсініктер бар. Жердің айналу циклінен келіп шығатын тіршіліктегі
белгілі бір құбылыстардың айналыс жасауы біздің еркімізден тыс объективті
шындық. Қайталануы үздіксіз болатын бұл құбылыстар тілде көрініс табатыны
белгілі. Өйткені адам баласы таңның атуын, күннің батуын күнделікті
басынан кешіріп отырады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек, цикл дегеніміз мөлшерлі
уақыт ішінде толық бір айналыс жасайтын белгілі бір құбылыстар жүйесіндегі
процестер жиынтығы [13. 69б ].
Зерттеу тақырыбымызға сәйкес циклдегі уақыттың алатын орны қандай
деген заңды сұрақ туындайды. Ю.Н.Соколов время в цикле замкнуто деген
шешімге келеді. Демек, циклдік уақыт тұйықталғандығымен ерекшеленеді. Бұл
кеңістік пен уақыт категорияларындағы циклдің басты қасиеттерінің бірі
деген ой айтылады. Б.Н.Пойнзер циклдік қасиетке ие уақыт категориясының
тілде көрініс табуының ерекшеліктерін айқындай түседі. Уақыт категориясының
кей тұстарының бұлдыр болуы, реалды уақытқа байлана қоймайтындығы осыған
дәлел.
Болмыстағы, табиғаттағы цикл адам санасында көрініс табады. Сол арқылы
тілде тұрақтайтыны белгілі. Орыс тіліндегі уақыттың циклдік моделін
зерттеген Е.С.Яковлева Б.А.Успенскийдің зерттеуіндегі мына бір ойға көңіл
бөледі. Успенский циклдік уақыт космологиялық санаға сәйкес деген пікір
айтады: Космологические сознание предпологеат, что в процессе времени
повторяется один и тот же онтологически заданный текст... между тем,
историческое сознание, в принципе, предпологает линейное и необратимое ...
время. [14. 73б].
Н.Д.Арутюнова абстрактылы үлгідегі уақыт әлем мен адамнан сырт
жатқанын мойындайды; тура уақыт тек нүктелердің бірізділігін ғана береді,
бірақ бұл себеп-салдарлы байланысқан оқиғалардың бірізділігі емес. Адамның
өмірге қатысуы ғана уақытты оқиғаларға толтырады: уақыттың үлгісіне ене
отырып адам оған нүкте мен қозғалысты, ал солармен бірге қозғалыстың
бағытын да ендірді. Тілге қатысты уақыттың үлгісінде сыртқымен қатар тілдің
өзіне қатысты үлгі де болады. Нүктеден уақыттың оңға – болашаққа қарай –
және солға – өткенге қарай санаудың есебі басталады. Мұндай үлгіні тілдік
емес сөздік деп атаған дұрысырақ болар еді, онда сөйлеп түрған сәттегі
субъект уақытты санаудың есебі ретінде беріледі.
Сонымен екі үлгі – бұл өмірді қабылдаудың екі түрі, оның екі бейнесі,
екі белгісі: цикл және сызық; уақытты қабылдаудың екі түрі: ғарыштық және
тарихи.
Ал циклдік уақытқа қалай анықтама берер едік? В.В.Морковкин жасаған
жалпы мағынасы уақытты білдіретін лексико-семантикалық кластың
классификациясында циклдік уақытқа төмендегідей сипаттама береді:
1. циклдік уақытты білдіретін лексемалар уақытты тікелей көрсетеді;
2. циклдік уақыттың белгілі бір ұзақтығы бар;
3. циклдік уақыттың ұзақтығы шектеулі;
4. циклдік уақыт белгілі бір уақыттың бөлігі;
5. циклдік уақыт уақытты есептеу бірлігі қызметін атқармайды, яғни
есептеу бірлігі емес.
Классификация схемасын таратып жазсақ , осындай сипаттамаға ие
боламыз. Уақыттың циклдік моделін зерттеген Е.С.Яковлева циклділіктің басты
қасиетін сөз еткенде И.М.Прившиннің пікірін келтіреді: Цикличность может
задаваться таинственным кругом природы: каждый вступает в таинственный
круг и приходит то, что миллионы прошли. Уақыттың циклдік моделін құрайтын
түрлі уақыт көрсеткіштері шеңбердің, анықтап айтсақ тұйықталған шеңбердің
бөліктері болып табылады.
Сонымен, циклдік уақыт моделі, шиыршық уақыт моделі және сызықтық
уақыт модельдерін бөліп алып қарастыруға болатындығын анықтадық. Бір-
бірінен өрбіген бұл модельдердің ішінде шиыршық және циклдік модельдер
өзара өте жақын деуге болады. Ендігіде сөз болатыны – циклдік уақыт моделі.
Көшпелі елдердің таным-түсінігінде циклдік уақыт үлкен роль атқарады.
Идея круговращения времени, основанная на восприятии природных и
космических циклов является центральной в тюркской культуре времени.
Көкжиектің батыс жағы өлу, өмірден кету мотивімен байланыстырылады. Ал
шығыс жақтан пайда болып келе жатқан күн қараңғылықты жеңіп, жаңа өмірдің
жаршысына айналады. Таң атты және күн батты лексемаларының астарында
осындай түсініктер жатқандығы белгілі. Уақыттың циклділігі адам өмірімен
байланыстырылады. Осы модельде имплицитті түрде өмір мен өлімнің, жақсылық
пен жамандықтың, жастық пен кәріліктің күресі жатыр. Уақыттың әр түрлі
үзіктері көшпелілер үшін әр түрлі мағынаға ие.
Біз уақыт туралы ғылыми ұғыммен қатар адамның субъективті қабылдауымен
байланысқан күнделікті ұғымның қалыптасқанын да білеміз. Оның да өзінің
даму тарихы бар. Бұндай ұғымды С.Лихачев субъективті құбылыс деп атаған.
Онда уақыт бірде баяу ағатын, бірде қалыпты толқынмен жүзетін, бірде
секірмелі, үзік-үзік түрде қозғалыста болатын тәрізді болып көрінеді.
А.Я.Гурьевич уақытқы қатысты әр түрлі көзқарастарға байланысты орта
ғасыр адамында әртүрлі үлгілер қалыптасады дейді: табиғи (аграрлық) немесе
айналымдық уақыт; әулеттік ( немесе генеологиялық, династиялық); діни
немесе мифологиялық; циклдік-тарихи. Басқаша айтқанда, бір дәуір мен
мәдениетке тиесілі адамның өзінде де уақыт туралы біршама әр түрлі ұғымдар
қалыптасуы мүмкін. Олар бір-бірлеріне бөгет жасамайды, өзара әрекетке
түседі.
Бүгінде түрлі мәдениеттердегі, тарихи-қауымдық құбылыстардағы уақытты
қабылдаудың, түсіндірудің тарихи түрлерін анықтауға арналған бай
материалдар бар, оларды лингвистика, тіл мен өнердің тарихы, антропология,
психология және басқа да гуманитарлық пәндер зерттейді. Осыған байланысты
ұзақтығының, ырғақтығының, дискреттігінің, үздіксіздігінің сәттерінде
айналатын қоғамдық-тарихи құбылыстығ ерекше формасы ретінде қарастырылады.
Ғалымдар уақыттың түрлі үлгілерін ұсынған: уақыт қозғалысының
шеңберлік үлгісі туралы (аспан денелерінің көрінетін қозғалысы бойынша)
туралы Г.Гачев жазды. Г.Вригт уақыт туралы өзгермелі және таралатын ағым
ретінде ой айтты (өзгермейтін әлемде уақыт қолдануға жарамас еді);
В.И.Постовалова ең көне ауытқымалы үлгіні уақыттың бірінші үлгісі ретінде
атайды, ол белгілі бір тұйық шеңбер бойынша қозғалатын циклдік үлгімен
алмасты; циклдік үлгі циклдердің арасында өзара әсерлесудің пайда болуына
қарай біртіндеп спиральді уақыт үлгісіне айналды; қоғамдық сананың
біршама кейінгі түрлерінде спиральды уақыттың сызықтық құрылымға айналды,
содан барып тарих идеясы пада бола алды деп есептейді.
Тікелей тілге қатысты уақытқа келетін болсақ, онда бұл жерде де түрлі
үлгілер сипатталады. Кейбір ғалымдар лингвистикалық уақыттың физико-
математикалық үлгісін ұсынады, Ю.Н.Караулов тарихи (диахронды, тілдік) және
өзекті (синтагматикалық, сөйлеу тіліне қатысты) уақыт туралы жазады.
С.И.Никитина ауыз әдебиеті әлемінің лингвистикалық жеке үлгісін – халықтыө
поэзия тілінің тезаурустік сипатының үлгісін қатарға қояды, оған уақыт та
енеді. Тілді логикалық талдау. Тіл және уақыт кітабында уақыттың әртүрлі
үлгілеріне арнайы тарау арналған. Адамның санасындағы бейнеленген әлемнің
бейнесі құбылмалы, өзгермелі, тұрақсыз. Бірақ тілдік уақытты зерттеген
кезде зерттеушілер негізінен алғаш рет М.Гюйо сипаттаған циклдік және
сызықтық уақыттың дәстүрлі, базистік үлгілеріне сүйенеді. Көптеген
зерттеушілер, олардың қатарында Б.А.Успенский, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова
және басқалары бар, адамзат қоғамының тарихи дамуының барысында қалыптасқан
циклдік және сызықтық уақыттың басты екі үлгісі бар деген пікірге келеді.
Олар тілде қолданылатын уақыттың екі түрін анықтап берген. Мысалы,
мифологиялық әлемді қабылдауға жалпы алғанда уақыттың циклдік құрылысы тән;
бүгінгі сәт және болашақ- бұл мифтік өткеннің түрлі уақыттық межелері.
Уақыт категориясы таза абстракция, сондықтан уақыттың барлық модустары
-өткені, қазіргісі, болашақтағысы – бейне бір жазықтықта орналасқан тәрізді
өмірді мифологиялық қабылдау адамды табиғаттан алыстатып әкетпейді. Бұл
циклділікке және мәңгілік оралу ұғымына келіп саяды. Мифологиялық санадағы
уақыт бағытты көрсетпейді: ол не қозғалмайды, не шеңбер бойынша айналады,
әрекеттің мақсаты заттардың табиғатына байланысты және әрекет бастапқы
әрекетті қайталайды.
Енді сол дүниенің құрамдас бөлігі уақыттың адам санасында тіл арқылы,
нақтырақ айтсақ, қазақ тілі арқылы көрініс табуын сөз етеміз.
Қазақ халқы үшін уақытты циклдік, айналып келетін, қайталанатын түрде
белгілеу тән екендігін қысқаша түсіндіріп кетуге болады.
Қазақтың қара өлеңінде мынадай жолдар бар:
Дүние өте шығар шыр айналып,
Өтерін дүниенің жүр ойланып,
Барында оралыңның ойна да, күл,
Келгенше кім бар, кім жоқ жыл айналып. [15. 175б].
Осындағы айналу етістігі циклділікті көрсетіп тұр. Қазақ халқының
дүниетанымын білдіретін қара өлеіге көз жүгіртсек, дүние айналып қана
қоймайды, ондағы құбылыстар кезек-кезек, бірін-бірі алмастырып отырады
екен: Білгенге бұл дүние кезек екен [15.167б].
Абай да адамның өмір жолы қайталауларға толы екенін дәлелдейді:
Өмір жолы- тар соқпақ, бір иген жақ,
Иілтіп екі басын ұстаған хақ,
Имек жолда тиянақ, тегістік жоқ,
Құлап кетпе, тура шық, көзіңе бақ. [16. 224б ].
Табиғаттағы барлық құбылыстар қайталанып, айналып келіп отырады. Түн
таңға, таң түске, түс кешке, кеш түнге айналады.
Көшпелі қазақтың уақыт пен кеңістік туралы таным-түсінігі, кең
мағынасында екі түрлі межелік категориямен парықталады. Оның біріншісі –
мифтік уақыт пен кеңістік, екіншісі – нақтылы уақыт пен кеңістік- деп
жазады А.Сейдімбек [17. 196б]. Осы автор нақтылы уақытты да жіктеп
қарастырады: ...қазақтың нақтылы уақыт туралы дәстүрлі таным-түсінігін
төрт түрлі межеге бөліп қарастыруға болады: бірінші – экологиялық уақыт,
екінші – генеологиялық уақыт, үшінші – ситуациялық уақыт, төртінші тарихи
уақыт [17. 199б].
Сонымен, қазақ халқының дүниетанымы, уақыт жайлы түсінігі сөз
қолданысқа тікелей әсер еткенін байқау қиын емес. Қазақ тілінде уақыт
кезеңдерін, тіпті сәттерін білдіретін лексемалар айналып келетін,
қайталанатын, циклдік қасиетке ие.
Белгілі бір тілдегі әрбір сөздің мағынасы сол тілдің семантикалық
бүтін жүйесінің бөлшегі болып саналады. Сөз мағыналары тілдің лексика-
семантикалық ерекшелігімен айқындалады. Бұл талдау кезінде ылғи ескеріп
отыратын жағдай болып есептеледі.
3. Уақыттың өріс түрінде ұйымдасуы
Лексиканың жүйелілігі сөздерді топтастырудың түрлі типтерінде көрініс
табады:
1) семантикалық өріс
2) лексика-семантикалық топ
3) тақырыптық топ
4) синонимдік қатар
5) антонимдік жұп
6) ситуациялық топ
7) коммуникативтік топ
8) сөзжасамдық ұя
Семантикалық өріс жайлы пікір айтқанда кейбір зерттеушілер тілдік
материалға сүйенсе, өзгелері ұғымды, түсінікті негізге алады. Өріс
шеңберіне кіретін топтар: тақырыптық-ситуациялық топ (оның мүшелері бір-
бірімен экстралингвистикалық байланыста болады), парадигмалық өріс (лексика-
семантикалық топ), синонимдік қатарлар, гипонимикалық парадигма,
синтагматикалық өріс. Өріске көптеген ғалымдар анықтама берген. Солардың
бірі И.Трирдің берген анықтамасы: Сөз өрісі деп, мазмұндық жағынан бір-
бірімен тығыз байланысқан және өзара тәуелді бола отырып, бір-бірінің
мағыналарын анықтайтын сөздер тобын айтамыз.
Өрістің негізгі қасиеттері төмендегідей:
1) өрістің ішкі құрылымы ретті және элементтерінің байланысы жүйелі.
2) өріс элементтерінің байланысын ғалымдар түрліше түсінеді:
синонимдік, антонимдік т.б. байланыстар немесе жалпы белгінің бар
болуы.
3) өрістің бүтіндігі. Ю.Караулов дүниенің бір бүтіндікке ие екендігін
айтады.
4) өрістің жаңа элементтерді өзіне тартуы.
5) өріс аяқталмағандығымен ерекшеленеді. А.Иоллес өрісті үнемі кеңейіп
отырады десе, И.Трир өріс шектеулі деген пікір білдіреді.
6) Өріс элементтері бір-бірін анықтап тұрады.
Өрістің түрлері концептуальды және тілдік болып екі үлкен топқа
бөлінеді. Тілдік өріс функционалды және семантикалық болып жіктеледі.
Тілдік өрісті кейбір ғалымдар (Ф.П.Филин, С.Д. Кацнельсон) лексика-
семантикалық топ түрінде түсіндіреді. Ал П.Денисов семантикалық топ
арасындағы байланысты түрдің текке қатысы ретінде қарастырды.
Валенттілік (лат. Valentia –күш) – сөздің басқа сөздермен синтаксистік
байланыс жасау қабілеті.
Валенттілік – семантикалық синтаксис саласында қолданылатын құбылыс.
Тіркесімділік – сөздердің бір-бірімен грамматикалық үйлесімділікте тұру
қабілеті болса, валенттілік ден сөздің өз маңына көп сөздерді жинап алу
қасиеті болып табылады. Сөздердің сөйлем құрамында келіп, басқа сөздермен
байланысу мүмкіндігін сөздердің валенттілік қаситеі белгілейді. Сондықтан
да сөз тіркесі мен сөйлем болудың амалы олардың валенттілік қабілеттеріне
қатысты болып келеді.
Компоненттік талдау әдісі
Айыру күшіне байланысты семалар интегралды немесе архисема және
дифференциалды немесе айырушы семаларға бөлінеді. Архисеманы тіл білімінде
жалпылаушы сема деп те атайды. Архисема семема құрылымында екі
ерекшелігімен көрінеді:
1) архисема мағынаның тірегі
2) архисема жалпы сипатқа ие және мағыналары да жалғыз болмайды.
Архисемада айырушы мағыналар мағынада қатар өмір сүреді. Сөздің
лексикалық құрылымын зерттеу, оның компоненттерін анықтау тіл білімінде жан-
жақты зерттелген. Тілдің семантикалық аспектісінде әр түрлі әдістер
қолданылады. Мысалыға: контекстуалдық талдау, дистрибутивтік талдау,
психолингвистикалық талдау және компоненттік талдау әдісі. Компоненттік
талдау әдісі ХХ ғасырдың 50 жылдарында В.Гуденов және Ф.Лаунсберидің
еңбегінде жеке бір әдіс ретінде қалыптасты. А.М.Кузнецов компоненттік
талдау әдісінің қалыптасуына екі нәрсе негіз болды дейді:
1) белгілі тілдік құрылымның әрбір бірлігінің мағынасы бірнеше
семантикалық бірліктерден тұратындығы.
2) Бүкіл сөздік құрамды осы бірліктердің шектеулі құрамының көмегімен
сипаттай алатындығы.
Яғни компоненттік талдау әдісінің негізі сөз мағынасын кіші
бірліктерге бөлу. Бұл мағыналық бірліктер әр еңбектерде әрқалай айтылады:
сема, семема, айырушы белгілер, т.б. Компоненттік талдау әдісінің
З.Д.Попова мен И.А.Стерниннің еңбектерінде көрсетілген классификациясының
екі түріне тоқталуға болады. Олар – кіші және толық компоненттік талдау
әдісі.
Кіші компоненттік талдау семантикасы жағынан жақын сөздердің азғана
тобын анықтауға құрылған. Талдауға ір сөз өзінің қайталанбас семалары
анықталғанға дейін жүргізіледі.
Толық компоненттік талдаудың мақсаты сөздің семалық құрылымын толық
анықтау болып табылады. Үлгісі төмендегідей:
1) синонимдер және түсіндірме сөздіктер арқылы талдауға түсетін бірліктің
лексика-семантикалық тобын анықтау.
2) Түсіндірме сөздіктен әр сөздің дифференциясын тауып, жеке семаларға
бөлу, бірнеше сөздік қолдану.
3) Берілген лексика-семантикалық топтың сөздерінің дифференциясында
кездескен семалардың ортақ тізімін жасау.
4) Сөздердің семалық құрамының таблицасын жасау.
5) Әрбір семаға мағыналардың сәйкес келуін + таңбасымен көрсетеміз.
6) Анықталған семаларға антоним мәндес семаны анықтап, оны да барлық
сөздердің мағыналарыман салыстырамыз.
Уақыт лексика-семантикалық өрісі тіл білімінде бірқатар еңбектерде
көрініс табады. В.В.Морковиннің зерттеуінде уақыт өрісінің құрылымы
қатысты уақыт және қатыссыз уақыт болып екі үлкен салаға бөлінеді. Оның
зерттеу еңбегінде уақытқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерінің көптеген
тізімі келтіріледі. Сонымен өріс жайлы зерттеулердегі өрістің лексикалық
парадигма екендігін дәлелдейтін пікірлерге қосыламыз. Семантикалық өріс –
болмыстың белгілі бір бөлігіне сәйкес келетін, лексикалық мағынасында ортақ
белгісі бар түрлі сөз таптарына қатысты сөздерді біріктіретін ең ірі
лексика-семантикалық парадигма.
Сағат пайда болғанға дейін қазақ халқы уақыттың қай мезгіл болғандығын
киіз үйдің ішіндегі күн сәулесіне қарап білгендігін еске сала кетейік. Бұл
дәстүр тәулік атауларының семантикасында із қалдырды. А.Машанов дәстүрлі
уақыт өлшемдері жайлы былай деп жазады: Мысалы, киіз үйдің ішіне шаңырақ
күлдіреуішінің тар көзінен түскен күн сәулесін байқасақ. Сол сәуленің
жүрісі бойынша күннің жүрісін түсінуге болар еді. Күн шығып көтеріле
бастаған кезде шаңырақтан түскен сәуле керегенің жоғарғы басында болар еді.
күн көтерілген сайын айтылған сәуле төмендей келіп, күн тал түсте тас
төбеге келіп, сәулесі оттың орнына түсер еді. кешкірген сайын әлгі сәуле
көтеріле берер еді де, үйдің қарсы жақ керегесін өрлеп барып, шаңырақтан
шығып кетер еді.
Бір сөздік өрістің жоғары деңгейдегі басқа өріске ене алатындығын
ерекше атап өтуге болады.
Фразео-семантикалық өріс лексика-семантикалық өріспен тығыз
байланысты. Екеуі де бір ұғымды білдіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Уақытқа қатысты сөз тіркестерінің семантикалық ерекшеліктері
Орындаған:
4 курс студенті Ж. Агенова
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.д.,
Л.О. Асқар
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент Ә. Әмір
Қорғауға жіберілді:
_________ 2010 ж
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор Б. Шалабай
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. УАҚЫТҚА ҚАТЫСТЫ СЕМАЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Уақытқа қатысты тіркестер жайлы ғалымдардың
көзқарастары ... ... ... ... 6
1.2 Уақыттың циклдік қасиеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
1
1.3 Уақыттың өріс түрінде ұйымдасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. УАҚЫТҚА ҚАТЫСТЫ СӨЗДЕРДІҢ КОНЦЕПТІЛЕРІ
2.1 Ұғым мен концептінің айырмашылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Таң, Түс концептілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 23
2.3 Кеш, Түн концептілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Реферат
Диплом жұмысының тақырыбы: Уақытқа қатысты сөз тіркестерінің
семантикалық ерекшеліктері
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде мағынаның
құрылымдық бөліктері семантикалық белгі, семантикалық компонент(сыңар),
сема, ұғым белгілері, мағына элементі, мағына бөлшегі сияқты көптеген
атаулармен аталып жүр. Сөз мағынасының ең кіші мағыналық бөлшегі болып
табылатын осы семантикалық белгілердің әрқайсысы таңбаланушының түрлі
қасиеттері туралы мәлімет береді. Егер сөздің мағыналық құрылымына талдау
жасай бастасақ, онда әр семаның сөз арқылы ұғым жөнінде беретін жалпы
ақпаратының жеке-жеке бөліктерін құрайтынына көз жеткізе бастаймыз.
Диплом жұмысының нысаны. Бұл жұмыста уақытқа қатысты сөз тіркестерінің
айырушы, жалпылауыш және тағы да басқа семаларын айқындап, жеке-жеке
тоқталып, тарамдап жазып шықтық. Еңбекті жазу барысында Н.Уәлиевтің,
І.Кеңесбаевтың, Ә.Болғанбаевтың, Ә.Қайдар, М.Томанов, Ж.Ахмедова, Р.Сыздық,
Р.Жайсақова, Г.Смағұлова, Т.Сайрамбаев, А. Салқынбай, т.б. ғалымдардың
мақалалары мен зерттеу еңбектері пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Осымен байланысты белгілі
бір аймаққа тән жергілікті тіл ерекшеліктеріндегі этнолингвистикалық
сипаттарға талдау жасау қазақ тіл білімінде әлі де болса өз деңгейінде
зерттелмей келеді. Негізінен осы уақытқа дейін жергілікті
сөзқолданыстардың лексикалық, грамматикалық, фонетикалық ерекшеліктері
қарастырылып, ондағы талдаулар көбінесе құрылымдық грамматика мәселелері
тұрғысынан сөз болып келді. Ал соңғы жылдары антропоцентристік бағыттағы
зерттеулердің жалпы тіл білімінде қарқынды қолға алуына байланысты
жергілікті сөзқолданыстарды да әлемнің тілдік бейнесін адам факторы
мәселелерімен тығыз байланыста қарастырудың қажеттігі анықталып отыр.
Әр семантикалық белгі сөз мағынасы арқылы берілетін тұтас ақпараттың
бір-бір бөлігі болып табылады. Сөз мағынасында өзгерістердің болуын,
мағынаның кеңеюінің немесе тарылуының негізінен екі түрлі себебі бар.
Біріншісі – мағынасының дамуы тілді тұтынушылардың саналы әркетінің
негізінде мақсатты түрде жүзеге асуы да, ал екіншісі – олардың еркінен тыс
түрлі экстралингвистикалық себептермен байланысты болуы. Соңғысы, яғни
тілден тыс факторлар қоғам өміріндегі елеулі өзгерістер, ұғымға деген
көзқарастың өзгеруі немесе ғылымның өркендеуі негізінде ұғымның жаңа
белгілерінің айқындалуы және тағы басқа да болуы мүмкін. Біз осы дипломдық
жұмыста уақытқа қатысты сөз тіркестерінің мағыналық, яғни семантикалық
ерекшеліктерін қарастырамыз. Уақытқа байланысты тіркестерді мүмкіндігінше
толық қарастырып, олардың ерекшеліктері мен айырмашылықтарын тілдік
тұрғыдан айқындаймыз.
Диплом жұмысының әдістері. Тақырыпты зерттеу барысында баяндау,
жүйелеу сипаттама әдістері, тілдік факторларды салыстыра отырып зерттеу
әдісі. Құрылымдық, прагматикалық, лексика-семантикалық әдіс, сонымен бірге
жалпы танымдық және компоненттік талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
бірнеше тараушалардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
ГЛОССАРИЙ
Сөз – затқа (құбылысқа) тән басты белгілердің жалпыланған жиынтық
бейнесі, образы.
Сөз - дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығынан тұратын тілдік бірлік.
Сема - (грек тілінен аударғанда –белгі деген мағынада) мағынаның ең
кіші бірлігі.
Семантика – (гр. Semantikos –белгілеуші)
Сема дегеніміз – бұл микрокомпонент, құбылысты таңбалай отырып, сөздің
нақты белгілерін бейнелейтін бөлшек.
Тіл - әртектес және біртектес бөлшектерден тұратын иерархиялық
қатынасқа негізделген құбылыс.
Валенттілік (лат. Valentia –күш) – сөздің басқа сөздермен синтаксистік
байланыс жасау қабілеті.
Валенттілік – семантикалық синтаксис саласында қолданылатын құбылыс.
Тіркесімділік – сөздердің бір-бірімен грамматикалық үйлесімділікте
тұру қабілеті
Ядро – лексеманың сөздіктегі мағынасы.
Периферия – лексеманың прагматикалық құрамы, коннотациялары,
ассоциациялары және жекелеген тәжірибелер.
Уақыт – мезгіл, мерзім.
Цикл дегеніміз - мөлшерлі уақыт ішінде толық бір айналыс жасайтын
белгілі бір құбылыстар жүйесіндегі процестер жиынтығы.
Семантикалық өріс – болмыстың белгілі бір бөлігіне сәйкес келетін,
лексикалық мағынасында ортақ белгісі бар түрлі сөз таптарына қатысты
сөздерді біріктіретін ең ірі лексика-семантикалық парадигма.
Сөйлем – тиянақты ойды білдіріп, бір нәрсені хабарлайтын тіл бірлігі.
Жүйе дегеніміз - өзара байланысты бір тектес элементтердің бірлігі.
Кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы: Уақытқа қатысты сөз тіркестерінің
семантикалық ерекшеліктері
Диплом жұмысының өзектілігі. Сөз мағынасы тіл білімінде ғасырлар бойы
сан түрлі елдердің тілші ғалымдары тарапынан зерттеу нысаны болып келе
жатқандығына қарамастан, күрделілігіне байланысты оның тілдік табиғаты
толық ашылған, түпкілікті зерттеліп болған тілдік бірлік деп кесіп айту
қиын. Сөз мағынасының әлі де жан-жақты қарастырылып, тереңірек зерттеуді
қажет ететін қырлары жоқ емес. Соның бірі біз сөз еткелі отырған сөз
мағынасының уақытпен байланысты қыры. Адамзат баласы аяқ басып отырған осы
ХХI ғасырда уақыттың маңызы өте үлкен. Сол өмір сүріп отырған ғасырымыздың
негізіне айналып, маңыздылығы кең қанат жайып отырған қазіргі кезеңде осы
уақыттың тілдік бірліктердің ішіндегі ең бастысы, негізгісі болып
саналытындығын, сөз арқылы қалай берілетіндігін, қалай сақталатындығын
зерттеудің маңызы зор.
Диплом жұмысының нысаны. Өзге тілдің жеке тілші ғалымдарының
еңбектерінде сөз болғаны болмаса, бұл мәселе тіл білімінде өте аз
зерттелген. Ал қазақ тіл білімінде сөз арасында айтылған жеке ой-пікірлер
болмаса, арнайы зерттеу нысаны ретінде әлі қарастырыла қоймаған.
В.Н.Комиссаров өз еңбегінде мазмұн, мағына терминдерін бірдей мағынада
қолданылатындығын айта отырып, сөздердің білдіретін он түрлі мағынасы бар
деп көрсетеді. Бірінші мағына – деноттаты теңестіруші мағына. (Мұны
М.Оразов заттық мағынаны білдіру деп түсіндіреді). Мұндай мағына денотаттың
атын атай отырып, оның бар екендігін, оны алуан түрлі қоршаған ортадан
айрықшалап көрсетеді. Екінші мағына – денотаттың жеке белгісін көрсетеді.
Үшінші мағына – денотаттың қандай да бір категорияға жататынын көрсетеді.
Ол категориялар үшеу: лексика-семантикалық, лексика-грамматикалық және
грамматикалық. Осылайша жалғаса отырып, тоғызыншы мағына- сөйлесу барысында
белгілі бір сөздің басқа сөздермен тіркесу мүмкіндігін көрсетеді. Ал
оныншысы – бір сөз арқылы берілетін мағынаға қарсы екінші бір сөздің
мағынасының барлығын көрсетеді. Комиссаров көрсеткен осы мағыналардың
үшіншісі біздің зерттеуіміздің қарастыратын басты мәселелерінің қатарына
жатады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Сөз мағынасы жалпы тілдік
жүйенің құрамдас бөлігі, элементі бола тұра, өзіндік дербестігімен
ерекшелентін тілдік бірлік. Оның өзіне ғана тән семантикалық қасиеттері
бар. Сөз - дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығынан тұратын тілдік бірлік.
Мағына мен дыбыстар тіркесімінің бірлігінен тұратын сөз заттар мен
құбылыстардың адам санасындағы бейнесі. Сөз дегеніміз – затқа (құбылысқа)
тән басты белгілердің жалпыланған жиынтық бейнесі, образы [2, 12-б.]- деп
атап көрсетеді сөз мағынасын оқытуға арналған оқу құралдарын жазған
ғалымдар. Сөздің мағыналық құрылымы түрлі семантикалық компоненттерден,
ірілі-уақты мағыналық бөліктерден тұратыны белгілі. Қазіргі тіл білімінде
мағынаның құрылымдық бөліктері семантикалық белгі, семантикалық
компонент(сыңар), сема, ұғым белгілері, мағына элементі, мағына бөлшегі
сияқты көптеген атаулармен аталып жүр. Сөз мағынасының ең кіші мағыналық
бөлшегі болып табылатын осы семантикалық белгілердің әрқайсысы
таңбаланушының түрлі қасиеттері туралы мәлімет береді. Егер сөздің
мағыналық құрылымына талдау жасай бастасақ, онда әр семаның сөз арқылы ұғым
жөнінде беретін жалпы ақпаратының жеке-жеке бөліктерін құрайтынына көз
жеткізе бастаймыз.
Сема - (грек тілінен аударғанда –белгі деген мағынада) мағынаның ең
кіші бірлігі. Ал семантика – (гр. Semantikos –белгілеуші)
1) тіл немесе оның бірлігі (сөз, сөздің грамматикалық тұлғасы, сөз тіркесі,
сөйлем) арқылы берілетін мағына, хабар;
2) осы мағынаны, хабарды зерттейтін тіл білімінің саласы;
3) семиотиканың негізгі тарауларының бірі. Бірінші мағынада семантика –
мағыналы сөз (мысалыға, зат есім, сын есім, сан есім, үстеу, т.б.), ол
семантикалық үшбұрышты құрайды.
Сема дегеніміз – бұл микрокомпонент, құбылысты таңбалай отырып,
сөздің нақты белгілерін бейнелейтін бөлшек - дейді сөз мағынасының
құрылымын арнайы зерттеген ғалымдардың бірі И.А.Стернин [3, 44-б.] Ал осы
сөздің нақты белгілерін белгілейтін микрокомпоненттердің ақпаратпен
байланысты екендігін атап көрсеткен тілші ғалымдар да бар. Мысалы,
М.Оразов былай деп жазады: семалар обьективті дүниелерден түйсік арқылы
қабылдаған информациялармен байланысты болса, семема сол информацияларды
қабылдап, адам ойындағы жалпылау, дерексіздену қасиетімен байланысты
болады[4, 178б.]. Ғалымның тұжырымы көрсетіп отырғандай, сөз мағынасын
құрайтын осы микрокомпоненттер арқылы біз сол сөз белгіленген зат, құбылыс
немесе әрекет жөнінде ақпараттар аламыз. Әр семантикалық белгі сөз мағынасы
арқылы берілетін тұтас ақпараттың бір-бір бөлігі болып табылады. Сөз
мағынасында өзгерістердің болуын, мағынаның кеңеюінің немесе тарылуының
негізінен екі түрлі себебі бар. Біріншісі – мағынасының дамуы тілді
тұтынушылардың саналы әркетінің негізінде мақсатты түрде жүзеге асуы да, ал
екіншісі – олардың еркінен тыс түрлі экстралингвистикалық себептермен
байланысты болуы. Соңғысы, яғни тілден тыс факторлар қоғам өміріндегі
елеулі өзгерістер, ұғымға деген көзқарастың өзгеруі немесе ғылымның
өркендеуі негізінде ұғымның жаңа белгілерінің айқындалуы және тағы басқа да
болуы мүмкін. Біз осы дипломдық жұмыста уақытқа қатысты сөз тіркестерінің
мағыналық, яғни семантикалық ерекшеліктерін қарастырамыз. Уақытқа
байланысты тіркестерді мүмкіндігінше толық қарастырып, олардың
ерекшеліктері мен айырмашылықтарын тілдік тұрғыдан айқындаймыз.
Диплом жұмысының әдістері. Тақырыпты зерттеу барысында баяндау,
жүйелеу сипаттама әдістері, тілдік факторларды салыстыра отырып зерттеу
әдісі. Құрылымдық, прагматикалық, лексика-семантикалық әдіс, сонымен бірге
жалпы танымдық және компоненттік талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
бірнеше тараушалардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. Уақытқа қатысты сөздер мен сөз тіркестерінің зерттелуі
1. Уақытқа қатысты тіркестер жайлы ғалымдардың көзқарастары
Қазақ тіліндегі уақытты білдіретін атаулар, сөз тіркестері толық түрде
жеке зерттеу тақырыбы болған емес. Аталған лексемалар тілші ғалымдардың
еңбектерінде жалпы немесе мысал түрінде көрініс табады. Уақытқа қатысты сөз
тіркестері терең, толық зерттелген мәселе емес. Уақыттың ішіндегі тәулік
кезеңдері біршама зерттелген. Бұл тақырыпқа Н.Уәлиев 2 мақала арнаған.
Тәулік кезеңдері атауларын әр түрлі ретпен тізіп жинақтаған Ә.Болғанбаев,
М.Томанов, Н.Уәлиев, Г.Смағұлова, Қ.Аронов, сөздіктерде түсініктеме берген
І.Кеңесбаев, Ә.Қайдаров, Т.Сайрамбаев, Б.Рысбай, уәжділікке қатысты мысал
келтірген Н.Сауранбаев (күн-түн), жекелеген сөздер мен сөз тіркестерінің
төркіндеріне талдау жасаған Ә.Қайдар (құлқын сәріде, шаңқай түс, жеті
қараңғы түн), Е.Жанпейісов (екінді, бесін), Р.Сыздық (кеш, күн, күн батты),
Ә.Құрыщжанов (сәрі, таң сәрі), Л.Рүстемов (бесін), Ә.Нұрмағамбетов (таң сыз
беру), А.Салқынбай (тал түс, күн), өзге уақыт өлшемдерімен аралас берген
Е.Жанпейісов, Ж.Ахмедова, Р.Авакова, С.Смат, лингвомәдениеттану және
аударматану тұрғысынан қарастырған А.Алдашева (түн), синоним ретінде
қарастырған І.Кеңесбаев (таң), Ә.Болғанбаев, М.Серғалиев, Г.Смағұлова
(таңға, кешке қатысты мағыналас фразеологизмдер), антоним ретінде
қарастырған Б.Сағындықұлы (күн-түн), А.Жұмабекованың (он антонимдік қатар)
зерттеу еңбектері бар.
Ғалымдар М. Серғалиев, А. Айғабылов, О. Күлкеновалар жатыс
септігіндегі жанама толықтауыштар қимылдың, сапаның басқа затқа тәндік,
қатыстық, орындық, объектілерін білдіреді десе, кімде? неде? деген
сұрақтарға жауап беріп, ал объектілік қатынастан сөз тіркестерінің
мағыналары қимыл процесінің қандай заттың үстінде не қандай затпен
байланыста болатынын, заттың кімде екенін білдіреді, - дейді М. Балақаев
пен Т. Қордабаев. Ал ғалым Р. Әміров жатыс жалғау формасындағы жанама
толықтауыштар іс-әрекетке, сапаға тұрақ ретіндегі объектілерді білдіреді
деп көрсетеді.
Объектілік қатынаста жұмсалатын сөз тіркестерінің бағыныңқы
сыңарларында зат есімдер мен есімдіктер қолданылады. Мұндай қатынаста
қолданылатын сөз тіркестерінің мағыналық тұрғыдан әр түрлі болып келуі
біріншіден, көмектес септікті сөздердің нені білдіретіндігімен байланысты
болса, екіншіден, ондай сөздерді талап ететін етістіктердің мағыналық
жағынан әр тарапты болуымен тікелей байланысты. Осының негізінде мұндай
типті тіркестер әр түрлі мағыналарда қолданылады.
І.Кеңесбаев фразеологизмдер туралы көлемді еңбегінде олардың
ерекшеліктерін айқындау мақсатымен бірқатар жерде уақытқа қатысті тәулік
кезеңдері атауларын мысалға келтіреді. Замена одного фразеологического
оборота другим могла происходить не в результате приблизительного
семантического схождения оборотов внутри определенного ряда. Синонимный ряд
таких фразеологических оборотов, как, например, таң атқанда- таң алагеуімде
– таң себелеп атқанда – таң сыз бергенде – таң сібірлей – таң қылаңдағанда
– таң құлан иектегенде когда занимается заря, безусловно, образовался на
почве семантического сближения, а не обсолютного совпадения [7.167б.].
І.Кеңесбаев фразеологизмдердің кейде қос сөзге, кейде біріккен сөзге
айналып кету мүмкіндігін айта келе, оған деген себептердің бірі толық
компоненттердің десемантизацияға ұшырауы деп есептейді.
Тіл - әртектес және біртектес бөлшектерден тұратын иерархиялық
қатынасқа негізделген құбылыс. Ол өзінің даму сатысында жүйелі қатынастың
екі түрін басынан кешіреді.
Қандай да бір тілдің лексика-семантикалық жүйесіндегі негізгі
парадигмалық байланыстың бір түрі деп тек-түр қатынасында болатын гипер-
гипонимиялық байланыс көрсетіледі. Тіл білімінде бұл терминнің орнына кейде
таксономиялық байланыс термині қолданылады.
Тек- түр қатынасының күрделі құрылымында сөйлеуші ұжым мүшелерінің
ойлау мен таным жүйесіндегі жалпылық, бүтіндік, бөлшектік, даралық,
жекелік, сияқты философиялық категорияның сипаты бейнеленеді. Өйткені
қоршаған дүниедегі кез келген зат немесе құбылыс басқа бір құбылыспен,
заттармен қандай да бір байланыста сол затқа атау болып таңбаланған сөздер
де бір-бірімен логикалық, себеп-салдарлық, синонимиялық, антонимиялық
бүтіннің бөлшегі, бөлшектің бүтіні сиқты сан түрлі қатынаста тұрады.
Тәулік кезеңдері атауларын фразеологизмдер қатарына жатқызатын
Ә.Болғанбаевтың пікіріне назар аударайық. Ол фразеологизмдердің шығу
арналарын төрт бөлікке бөліп, соның ішінде өлшемдік ұғымдардың негізінде
пайда болған фразеологизмдерге мысал келтіреді. Ғалым осы мысалдардың өзін
үш топқа жіктейді: уақыт-мерзім өлшемдері, көлем өлшемдері және ұзындық,
қалыңдық, тереңдік өлшемдері. Уақытқа қатысты атаулар төмендегі ретпен
Уақыт- мерзім өлшемдері тобында алғашқы болып тұр: күн шыға, сәске түсте,
тападай тал түсте, шаңқай түсте, тұс ауа, күн бата, күн ұясына кіргенде, ел
орынға отыра, көз байлана, қас қарая, ымырт жабыла, қызыл іңірде, іңір
қараңғысында, ел жата, түн ортасында, таңға жақын, жылқы жусар кезде, тауық
шақырғанда, таң ата, құлқын сәріде, таң аппақ атқанда [8. 119б]. Автор
лексикалық варианттардың фразеологизмдердің арасынан өте жиі ұшырасатынын
айта келе, соған дәлел ретінде көптеген мысалдардың қатарына ала кеуім –
ала көлеңке тіркестерін қосады. Ә.Болғанбаев синонимдердің шығу жолдарын
талдай отырып, олардың эвфемизмдердің есесінен молайғандығына, басқа
мысалдармен қоса, күн байыды –күн батты, кешкірді синонимдерін келтіреді.
Жалпы, тәулік кезеңдері атауларының синонимдік қатар құру қабілетін
сөз ететін болсақ та Ә.Болғанбаевтың синонимдер сөздігіне алдымен көңіл
бөлеміз. Сөздікте тәулік мезгілдері атауларының 13 атауы бар. Оларды ғалым
4 синонимдік қатарға орналастырған:
1. Ымырт, іңір.
(ымырт түсіп ... ., іңір қараңғысы)
2. Алагөбеде, алагеуімде, таң сәріде, құлқын сәріде, елең-алаңда, ала
кһлеңкеде, сәріден.
3. Арай, шапақ
(таңның арайы, қызыл арай)
4. Ертемен, ертеңгісін
(ертемен тұрып ... ... , ертеңгісін оянып)
А.Т.Қайдаров, Р.Жайсақованың фразеологизмдерді классифифкациялаған
мақаласында жеті түн, тапа тал түсте, күн найза бойы көтеріле бергенде, таң
құлан иектегенде тіркестері мысал түрінде берілген.
Академик Ә.Қайдардың Бір мың әсерлі де, бейнелі оралым атты
этнолингвистикалық түсініктемесі берілген қазақша-орысша фразеологиялық
сөздігінде құлқын сәріде, шаңқай түс, жеті қараңғы түн тұрақты
тіркестеріне орыс тіліндегі аудармасы және түсініктемесі берілген:
Құлқын сәріде – раннее утро, чуть свет
Шаңқай түс – ровно в полдень, когда солнце в зените
Жеті қараңғы түн – глубокая ночь, поздняя ночь.
Сондай-ақ Ә.Қайдар Қоңыр күз фразеологизміне түсініктеме бере келе,
мысалдар қатарында уақытқа қатысты қоңыр кеш тіркесін атайды.
М.Томанов тәулік кезеңіне қатысты фразеологизм сөзін қолданбайды, сөз
тіркестері деп көрсетеді. Өзінің Мезгілдік қатынастағы сөз тіркестері
атты мақаласында сондай тіркестерді төрт топқа жіктейді. Төртінші топ жайлы
былай деп жазады:
Сонымен бірге тұрақты тіркестердің бір тобы мезгілді кез, уақытқа тән
айырым белгі, қасиет, сын сипат арқылы айқындайды. Таң қараңғысында, іңір
қараңғысында, таң ата, күн шыға, жеті қараңғыда, көз байланбаған кезде, таң
сәріде, таң сібірлеп атып келе жатқанда, таң аппақ атқанша, күн тұсау бойы
көтерілгенде, шаңқай түсте, ала көлеңкеде, алакеуімде, апақ-сапақта, жан
тәсілімде, т.б.[ 9. 62б.] М.Томановтың тізіміне 15 тіркес енген. Өзге
зерттеушілердің тізімдерінде кездеспеген жан тәсілімде тіркесі берілген.
Бұл күн батар кезде болуы керек.
1975 жылы қорғалған Ж.Ахмедованың Казахские народные наименования
понятий об измерениях атты кандидаттық дисертациясының лексико-
семантический ряд способов определения времени в казахском языке деген 2-
тарауында уақыт өлшемдеріне қатысты тіркестерді береді. Өзге авторлар
көрсетпеген бие байлар кез, бие ағытар мезгіл тіркестері сөздікке
тіркелген. Ж.Ахмедова тәулікке қатысты сөздердің уақыт жағынан шектеулі
екендігін қысқаша ескертпе ретінде атап өтеді. Осы автор мысалға алған
сөздер мен сөз тіркестері мыналар: азанда, Шолпан туғанда, елең-алаңда,
тауық шақырғанда, сақарда, құлан иектегенде, сәске, кіші сәске, таң сәрі,
таң сібірлей, таң сыз бере, түс, тал түс, шаңқай түс, зауал, зауал ауа,
бесін, ұлы бесін, кіші бесін, екінді, екінді мен ақшам арасы, намаздыгер,
іңір, қызыл іңір, іңір қараңғысы, ымырт, күн батқанша, көз байлана, қас
қарая, ел тегіс орынға жата, ел жата.
Академик Р.Сыздық мынадай пікір білдіреді: Жалпы тілдік норма
тұрғысынан алғанда, сөздің лексикалық мағынасы деген болады, ол – сөз
білдіретін негізгі мағына, номинативтік мағына. Мысалы, күн деген сөздің
негізгі лексикалық мағынасы (ғылымда мұны денотатив мағына деп атайды)
Әлемге жарық, қызу беретін планета. Бұл сөздің Күн планетасына қатысты
туған таңның атуы мен күннің батуы аралығындағы уақыт, күндіз және
24сағатқа тең уақыт, күндіз және 24сағатқа тең уақыт, тәулік деген 2-3
мағыналарын да лексикалық мағына деуге болар, әлде оны лексикалық
мағынадан өрбіген қосалқы лексикалық мағына дейміз бе, қысқасы ең түпкі
мағынадан туындағандар. Айталық, күн сөзін уақыт, мезгіл, дәуір, кез
мәнінде (бұл күнге аман жеттім дегендегі сияқты) немесе өмір тіршілік
(бұрынғы күнім бе еді? дегендей) , ауа райы, табиғат құбылысы (бүгін күн
ыстық дегенде) сияқты мағыналарда қолданғанда, күн деген сөздің ауыспалы
мағыналарын пайдаланамыз. Ал күн батты деген тіркесте күн сөзі планета
деген мағынасында қолданылып тұрған сияқты болғанымен, бұл тіркесте ол
мағына мүлде жоқ, алдымен күн планетасы күнді айналғанда, күн көрінбейтін
кез туады, екіншіден, әңгіме бұл жерде тіпті күн планетасы туралы емес,
қараңғы шақтың түсе бастаған, тәуліктің бір кезеңінен екінші кезеңіне
көшкені туралы, демек, осы тіркесте күн сөзінің мағынасы тек бір-біріне
қосақталған түрінде басқа бір мағына беріп тұр.
Тәулік кезеңдері атауларын толығырақ қарастырған ғалым Н.Уалиев. Ол
өзінің 1984 жылғы мақаласында осы атаулардың кейбіреулеріне жеке тоқталған.
Олар таң, сахар, сәске, түс әлеті, талма түс, түс қынды, бесін сөздерінің
айналасына топтастырылған бірнеше атаулар.
Н.Уәлиев атаулардың шығу төркініне, ауыз әдебиетіндегі қолданылу
ерекшеліктеріне көбірек көңіл бөледі. 2004жылы осы автордың жоғарыда
аталған тіркестерді негізге ала отырып кеңейтілген мақаласы шықты. Бұл
мақаласында Н.Уәлиев тәулік кезеңдерін концептімен байланыстырып, мынадай
пікір білдіреді: Ақикат өмірдегі күн, түн, таң, кеш, түс т.б. тәрізді
құбылыстар, түптеп келгенде, концептілер түрінде жүйеленген адамзаттық
білім. Ал осы концептілер жеке сөздер, фразеологизмдер, тұрақты теңеулер
мен образдар, мақал-мәтелдер тәрізді күрделі тілдік таңбалар арқылы
объективтенгенде, олардың құрылымында ұлттық нышаны бар компоненттер айқын
байқалады. Н.Уәлиев талдаған тәулік кезеңдері атаулары: таң, таң атқанда,
таң құлан иектегенде, таң бозарып атқанда, таң сімірі, ереуіл таң, көгалаң
таң, рауан таң, сабах, сахар, құлқын сәрі, памдат уақытында, сәскемәл,
сәске, ерте сәске, ұлы сәске, қан сәске, сиыр түс, қозы түс, түс әлеті,
түсімәлі, талма түс, талмау түс, анық түс, таңдай тал түс, шалқар түс,
талықсыған тал түс, түс қия, бесін, айна бесін, қожа бесін, екінді,
намаздыгер, іңір, іңір қараңғысы, шамазшам, ақ сам батпай, құптан мезгіл,
марқа туған, түннің бір ұйқысында, түн жарымда, түн ортасы ауған кез, жеті
түнде, таңға бір ұйқы қалғанда, таң қараңғысы.
Ғалым Т.А. Пантелеева тіл біліміндегі объект ұғымы - сөйлемнің
семантикалық құрылым компоненті, жалпы қалай болғанда да, субъектінің
әсерімен немесе субъектінің әсерінсіз іс-әрекет бағытталған зат ретінде
қарастырылады деп жазса, орыс тіліндегі объектілік қатынастар мен олардың
берілу жолдарына арналған кандидаттық диссертациясында зерттеуші
М.П. Алиева: Объект термині тіл білімінде субъект терминінің
корреляты ретінде қолданылады. Алайда, белгілі ойдың негізгі компонентіне
қарама-қайшы, объект ұғымы зерттеушілер арасында әлі күнге дейін
бірауызды анықтамаға ие бола алған жоқ - дейді [12, 9б.].
Автор осы жоғарыдағы атауларды Фразеология және тілдік норма
еңбегінде Тұрақты сөз орамдарының мазмұны тарауында да берген. Сонымен,
тіл біліміндегі объект ұғымы – сөйлем құрылымындағы семантикалық
компоненттер, зат атауы туралы жалпы түсінігінің іс-қимылы бағытталған,
сондай-ақ субъектіден шыққан немесе субъектілік емес іс-қимылдар болып
табылады. Е.Жанпейісов қазақ халқының этномәдени лексикасына арналған
еңбегінде М.Әуезов шығармаларындағы тәулікке қатысты атауларды тізімге
қосқан. Олардың ішінде бесін, екінді атауларына жеке тоқталған. Бесін кезін
түстен кейінгі сағат екі шамасы деп есептейді. Бесіннен оның түрлері кіші
бесін, ұлы бесін, құлама бесін, қожа бесін тарағандығын айтады. Бесін
тұстен кейінгі уақыттың бірінші жартысын қамтиды. Ғалымның талдауына сәйкес
екінді құлама бесін және ұлы бесіннен кейін орналасады және түстен кейінгі
сағат төрт шамасын білдіреді. Екінді түстен кейінгі уақыттан бастап күн
батқанға дейінгі аралықты екіге бөлетін сағат деп түсіндіріледі. Автор
екіндіні түстен кейінгі уақыттың екінші бөлігі екендігін дәлелдейді.
Е.Жанпейісов Термины народной метрологии деген қосымшасында тәулік
мезгілдерін білдіретін төмендегідей тіркестерді жинақтаған: бесін, кіші
бесін, құлама бесін, бие байлар кез, бозторғай шырылдайтын кез( бозторғай
шырылдамастан бұрын), екінді, екінді мен ақшам арасы, екінті, екінті мен
ақшам арасы, жеңіл бір ұйқының шамасы (таңға жеңіл бір ұйқының шамасындай
қалғанда), кешкі жылқы суға келетін кез, күйін түс ауа (күйін түс ауа
қымызға қанып), қас қараюға айналған уақыт, қозы жамырап жатқан кез, қой
қоралағн мезгіл, құланиек ( құланиекте ішіп шыққан шайдан соң), құлқын сәрі
(құлқын сәріден бері), найза бойы (күн найза бойы көтеріле), намаздыгер шақ
(намаздыгер шағында), намазшам, (намазшамға дейін), сәске, сәскелік
(сәскелік ас), тайдай тал түс, талма-талтүс (талма-талтүс шағында), тал түс
(тал түсте), тапа-талтүс, түс қия берген кез, түстік мезгіл, ұлы сәске,
шаңқай түс, ымырт жабылған кез.
М.С.Серғалиев Синтаксистік синонимдер еңбегінде кейбір тәулік
кезеңдері жайлы төмендегідей пікір білдіреді:
Осылайша қабыса байланысқан сөз тіркестерінің екінші бір ыңғайда
матасу арқылы жасалғанын кездестіреміз. Таң салқынымен қозғалып, күн қыза
Қызылжар мен Омбы арасындағы Горькая линияға іліккен (С.Жүнісов, Ақан
сері, ІІ).
Ана тілімізде сөйлеушілердің кеш салқынымен, күн батысымен, күн
шығысымен, қар ерісімен, кұз түсісімен т.с.с. жұмсайтыны белгілі. Ал мұндай
конструкциялар алдыңғы айтылған конструкциялармен синонимдік қатынасқа
түседі. (таң салқынымен –таңғы салқынмен –таңда болатын салқынмен, күн
шығысымен – күн шыққан соң т.с.с.).
Т.Сайрамбаев, Б.Рысбай Қазақ тіліндегі шектеулі тіркестердің
түсіндірме сөздігінде құлқын (құзғын) сәрі, таң сәрі, сиыр сәске, ұлы
сәске, сәске түс, тапа-тал (тал, талма) түс, ұлы түс, шаңқай түс, кіші
бесін, құлама бесін, ұлы бесін атауларының шектеулі тіркес екендігін
дәлелдейді. [10. 80-81б]
Р.Авакова метеорологиялық фраземалардың құрамында уақыт мерзім
өлшемдері ретінде таң құлан иектегенде, күн шыға, сәске түсе, ымырт жабыла,
жеті түн, жеті қараңғы түн тіркестерін береді. [11. 55б.]
Сөзжасамның лингвогенездік табиғатын зерттеген А.Салқынбай жаңа
ұғымдар туғызуға себеп болған космологиялық объектілердің негізгісін – күн
деп бастайды да, танымдағы Күн ұғымының сөздіктегі сипатын талдайды.
Біздің зерттеуімізге қатысты мағыналар: күн қозғалысының .немі болуы,
күннің жарықпен, қараңғылықпен байланысы. А.Салқынбай таң атты тіркесіндегі
ат сөзі арқылы шығу семасы сақталғандығын баса айтады. Осы автор таң сөзіне
қатысты төмендегідей пікір білдіреді: Таң лексемасынан туындайтын туынды
сөздер: таң азаннан, таң сәрі, таң қылаң берді, таң саз берді, таң бозарып
атты т.б. Ассоциация заңдылығы арқылы жасалған екіншілік туынды мағына –
таңғы, таңғажайып, аң-таң болу, таңдану, таңдама, таңданарлық, т.б..
Қазақ тіліндегі халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты
диссертациясында Қ.Аронов 21 тәулік атауын береді. Олардың ішінде көзге
түсетіні шабдар сәске атау. Күннің қозғалысын бақылай отырып, халқымыз таң
арайланды, таң құланиектенді, күн найза бойы көтерілді, күн арқан бойы
көтерілді, кіші сәске, сиыр сәске, шабдар сәске, сәске, қан сәске, ұлы
сәске, шаңқай түс, тал түс, түс ауды, күн төбеден аудығ күн еңкейді, күн
ұясына қонды, күн қызарды, күн батты деген сөз, сөз тіркестері бір
тәуліктің күндізгі мерзіміндегі тікелей күннің аспандағы қозғалысымен
байланысты шыққан халқымыздың өзіндік уақыт өлшемдерімен байланысты
атаулары. Жалпы қазақ тіліндегі көптеген күнтізбе атауларын күннің
қозғалысымен байланысты шыққан деп айтуымызға болады.
Қазақ және орыс тілдеріндегі ерекшеліктерді салыстыра зерттеген
С.Қ.Смат уақыт өрісін Уақыт және адам, Уақыт және үй жануарлары, Уақыт
және аспан денелері, Уақыт және этнографиялық әдет-ғұрыптар мен салт
дәстүрлер, уақыт және өсімдіктер атты лексика-семантикалық топтарға
бөліп қарастырады. [12. 20б]. Аспан денелеріне қатысты топ құрамында сәрі,
арай, таңертеңгілік, кеуім, күн, түс, сәскелік, бесін т.б. сөздерге, сөз
тіркестеріне тоқталған.
1.2Уақыттың циклдік қасиеті
Соңғы кездегі әр саладағы зерттеулер циклдің табиғатта және қоғамда
үлкен роль атқаратынын, оның шешуші мәнін дәлелдеп отыр. Ғылымға циклтану
деген де термин енгізілген.
Цикл құбылысы философия, социология ғылымдарында ғана емес, химияда,
биологияда, математикада, медицинада да зерттеу көзіне айналған.
Жаратылыстану ғылымдарында қан айналымы, оттегі циклі, қышқылдану циклі,
термодинамикалық цикл, т.б. цикл түрлері белгілі. Ғалымдар тіпті циклді
методологияның жаңа бір аспектісі ретінде қарастыра бастады.
Тілімізде тарихи цикл, өндірістік цикл, жердің айналу циклі секілді
көптеген түсініктер бар. Жердің айналу циклінен келіп шығатын тіршіліктегі
белгілі бір құбылыстардың айналыс жасауы біздің еркімізден тыс объективті
шындық. Қайталануы үздіксіз болатын бұл құбылыстар тілде көрініс табатыны
белгілі. Өйткені адам баласы таңның атуын, күннің батуын күнделікті
басынан кешіріп отырады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек, цикл дегеніміз мөлшерлі
уақыт ішінде толық бір айналыс жасайтын белгілі бір құбылыстар жүйесіндегі
процестер жиынтығы [13. 69б ].
Зерттеу тақырыбымызға сәйкес циклдегі уақыттың алатын орны қандай
деген заңды сұрақ туындайды. Ю.Н.Соколов время в цикле замкнуто деген
шешімге келеді. Демек, циклдік уақыт тұйықталғандығымен ерекшеленеді. Бұл
кеңістік пен уақыт категорияларындағы циклдің басты қасиеттерінің бірі
деген ой айтылады. Б.Н.Пойнзер циклдік қасиетке ие уақыт категориясының
тілде көрініс табуының ерекшеліктерін айқындай түседі. Уақыт категориясының
кей тұстарының бұлдыр болуы, реалды уақытқа байлана қоймайтындығы осыған
дәлел.
Болмыстағы, табиғаттағы цикл адам санасында көрініс табады. Сол арқылы
тілде тұрақтайтыны белгілі. Орыс тіліндегі уақыттың циклдік моделін
зерттеген Е.С.Яковлева Б.А.Успенскийдің зерттеуіндегі мына бір ойға көңіл
бөледі. Успенский циклдік уақыт космологиялық санаға сәйкес деген пікір
айтады: Космологические сознание предпологеат, что в процессе времени
повторяется один и тот же онтологически заданный текст... между тем,
историческое сознание, в принципе, предпологает линейное и необратимое ...
время. [14. 73б].
Н.Д.Арутюнова абстрактылы үлгідегі уақыт әлем мен адамнан сырт
жатқанын мойындайды; тура уақыт тек нүктелердің бірізділігін ғана береді,
бірақ бұл себеп-салдарлы байланысқан оқиғалардың бірізділігі емес. Адамның
өмірге қатысуы ғана уақытты оқиғаларға толтырады: уақыттың үлгісіне ене
отырып адам оған нүкте мен қозғалысты, ал солармен бірге қозғалыстың
бағытын да ендірді. Тілге қатысты уақыттың үлгісінде сыртқымен қатар тілдің
өзіне қатысты үлгі де болады. Нүктеден уақыттың оңға – болашаққа қарай –
және солға – өткенге қарай санаудың есебі басталады. Мұндай үлгіні тілдік
емес сөздік деп атаған дұрысырақ болар еді, онда сөйлеп түрған сәттегі
субъект уақытты санаудың есебі ретінде беріледі.
Сонымен екі үлгі – бұл өмірді қабылдаудың екі түрі, оның екі бейнесі,
екі белгісі: цикл және сызық; уақытты қабылдаудың екі түрі: ғарыштық және
тарихи.
Ал циклдік уақытқа қалай анықтама берер едік? В.В.Морковкин жасаған
жалпы мағынасы уақытты білдіретін лексико-семантикалық кластың
классификациясында циклдік уақытқа төмендегідей сипаттама береді:
1. циклдік уақытты білдіретін лексемалар уақытты тікелей көрсетеді;
2. циклдік уақыттың белгілі бір ұзақтығы бар;
3. циклдік уақыттың ұзақтығы шектеулі;
4. циклдік уақыт белгілі бір уақыттың бөлігі;
5. циклдік уақыт уақытты есептеу бірлігі қызметін атқармайды, яғни
есептеу бірлігі емес.
Классификация схемасын таратып жазсақ , осындай сипаттамаға ие
боламыз. Уақыттың циклдік моделін зерттеген Е.С.Яковлева циклділіктің басты
қасиетін сөз еткенде И.М.Прившиннің пікірін келтіреді: Цикличность может
задаваться таинственным кругом природы: каждый вступает в таинственный
круг и приходит то, что миллионы прошли. Уақыттың циклдік моделін құрайтын
түрлі уақыт көрсеткіштері шеңбердің, анықтап айтсақ тұйықталған шеңбердің
бөліктері болып табылады.
Сонымен, циклдік уақыт моделі, шиыршық уақыт моделі және сызықтық
уақыт модельдерін бөліп алып қарастыруға болатындығын анықтадық. Бір-
бірінен өрбіген бұл модельдердің ішінде шиыршық және циклдік модельдер
өзара өте жақын деуге болады. Ендігіде сөз болатыны – циклдік уақыт моделі.
Көшпелі елдердің таным-түсінігінде циклдік уақыт үлкен роль атқарады.
Идея круговращения времени, основанная на восприятии природных и
космических циклов является центральной в тюркской культуре времени.
Көкжиектің батыс жағы өлу, өмірден кету мотивімен байланыстырылады. Ал
шығыс жақтан пайда болып келе жатқан күн қараңғылықты жеңіп, жаңа өмірдің
жаршысына айналады. Таң атты және күн батты лексемаларының астарында
осындай түсініктер жатқандығы белгілі. Уақыттың циклділігі адам өмірімен
байланыстырылады. Осы модельде имплицитті түрде өмір мен өлімнің, жақсылық
пен жамандықтың, жастық пен кәріліктің күресі жатыр. Уақыттың әр түрлі
үзіктері көшпелілер үшін әр түрлі мағынаға ие.
Біз уақыт туралы ғылыми ұғыммен қатар адамның субъективті қабылдауымен
байланысқан күнделікті ұғымның қалыптасқанын да білеміз. Оның да өзінің
даму тарихы бар. Бұндай ұғымды С.Лихачев субъективті құбылыс деп атаған.
Онда уақыт бірде баяу ағатын, бірде қалыпты толқынмен жүзетін, бірде
секірмелі, үзік-үзік түрде қозғалыста болатын тәрізді болып көрінеді.
А.Я.Гурьевич уақытқы қатысты әр түрлі көзқарастарға байланысты орта
ғасыр адамында әртүрлі үлгілер қалыптасады дейді: табиғи (аграрлық) немесе
айналымдық уақыт; әулеттік ( немесе генеологиялық, династиялық); діни
немесе мифологиялық; циклдік-тарихи. Басқаша айтқанда, бір дәуір мен
мәдениетке тиесілі адамның өзінде де уақыт туралы біршама әр түрлі ұғымдар
қалыптасуы мүмкін. Олар бір-бірлеріне бөгет жасамайды, өзара әрекетке
түседі.
Бүгінде түрлі мәдениеттердегі, тарихи-қауымдық құбылыстардағы уақытты
қабылдаудың, түсіндірудің тарихи түрлерін анықтауға арналған бай
материалдар бар, оларды лингвистика, тіл мен өнердің тарихы, антропология,
психология және басқа да гуманитарлық пәндер зерттейді. Осыған байланысты
ұзақтығының, ырғақтығының, дискреттігінің, үздіксіздігінің сәттерінде
айналатын қоғамдық-тарихи құбылыстығ ерекше формасы ретінде қарастырылады.
Ғалымдар уақыттың түрлі үлгілерін ұсынған: уақыт қозғалысының
шеңберлік үлгісі туралы (аспан денелерінің көрінетін қозғалысы бойынша)
туралы Г.Гачев жазды. Г.Вригт уақыт туралы өзгермелі және таралатын ағым
ретінде ой айтты (өзгермейтін әлемде уақыт қолдануға жарамас еді);
В.И.Постовалова ең көне ауытқымалы үлгіні уақыттың бірінші үлгісі ретінде
атайды, ол белгілі бір тұйық шеңбер бойынша қозғалатын циклдік үлгімен
алмасты; циклдік үлгі циклдердің арасында өзара әсерлесудің пайда болуына
қарай біртіндеп спиральді уақыт үлгісіне айналды; қоғамдық сананың
біршама кейінгі түрлерінде спиральды уақыттың сызықтық құрылымға айналды,
содан барып тарих идеясы пада бола алды деп есептейді.
Тікелей тілге қатысты уақытқа келетін болсақ, онда бұл жерде де түрлі
үлгілер сипатталады. Кейбір ғалымдар лингвистикалық уақыттың физико-
математикалық үлгісін ұсынады, Ю.Н.Караулов тарихи (диахронды, тілдік) және
өзекті (синтагматикалық, сөйлеу тіліне қатысты) уақыт туралы жазады.
С.И.Никитина ауыз әдебиеті әлемінің лингвистикалық жеке үлгісін – халықтыө
поэзия тілінің тезаурустік сипатының үлгісін қатарға қояды, оған уақыт та
енеді. Тілді логикалық талдау. Тіл және уақыт кітабында уақыттың әртүрлі
үлгілеріне арнайы тарау арналған. Адамның санасындағы бейнеленген әлемнің
бейнесі құбылмалы, өзгермелі, тұрақсыз. Бірақ тілдік уақытты зерттеген
кезде зерттеушілер негізінен алғаш рет М.Гюйо сипаттаған циклдік және
сызықтық уақыттың дәстүрлі, базистік үлгілеріне сүйенеді. Көптеген
зерттеушілер, олардың қатарында Б.А.Успенский, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова
және басқалары бар, адамзат қоғамының тарихи дамуының барысында қалыптасқан
циклдік және сызықтық уақыттың басты екі үлгісі бар деген пікірге келеді.
Олар тілде қолданылатын уақыттың екі түрін анықтап берген. Мысалы,
мифологиялық әлемді қабылдауға жалпы алғанда уақыттың циклдік құрылысы тән;
бүгінгі сәт және болашақ- бұл мифтік өткеннің түрлі уақыттық межелері.
Уақыт категориясы таза абстракция, сондықтан уақыттың барлық модустары
-өткені, қазіргісі, болашақтағысы – бейне бір жазықтықта орналасқан тәрізді
өмірді мифологиялық қабылдау адамды табиғаттан алыстатып әкетпейді. Бұл
циклділікке және мәңгілік оралу ұғымына келіп саяды. Мифологиялық санадағы
уақыт бағытты көрсетпейді: ол не қозғалмайды, не шеңбер бойынша айналады,
әрекеттің мақсаты заттардың табиғатына байланысты және әрекет бастапқы
әрекетті қайталайды.
Енді сол дүниенің құрамдас бөлігі уақыттың адам санасында тіл арқылы,
нақтырақ айтсақ, қазақ тілі арқылы көрініс табуын сөз етеміз.
Қазақ халқы үшін уақытты циклдік, айналып келетін, қайталанатын түрде
белгілеу тән екендігін қысқаша түсіндіріп кетуге болады.
Қазақтың қара өлеңінде мынадай жолдар бар:
Дүние өте шығар шыр айналып,
Өтерін дүниенің жүр ойланып,
Барында оралыңның ойна да, күл,
Келгенше кім бар, кім жоқ жыл айналып. [15. 175б].
Осындағы айналу етістігі циклділікті көрсетіп тұр. Қазақ халқының
дүниетанымын білдіретін қара өлеіге көз жүгіртсек, дүние айналып қана
қоймайды, ондағы құбылыстар кезек-кезек, бірін-бірі алмастырып отырады
екен: Білгенге бұл дүние кезек екен [15.167б].
Абай да адамның өмір жолы қайталауларға толы екенін дәлелдейді:
Өмір жолы- тар соқпақ, бір иген жақ,
Иілтіп екі басын ұстаған хақ,
Имек жолда тиянақ, тегістік жоқ,
Құлап кетпе, тура шық, көзіңе бақ. [16. 224б ].
Табиғаттағы барлық құбылыстар қайталанып, айналып келіп отырады. Түн
таңға, таң түске, түс кешке, кеш түнге айналады.
Көшпелі қазақтың уақыт пен кеңістік туралы таным-түсінігі, кең
мағынасында екі түрлі межелік категориямен парықталады. Оның біріншісі –
мифтік уақыт пен кеңістік, екіншісі – нақтылы уақыт пен кеңістік- деп
жазады А.Сейдімбек [17. 196б]. Осы автор нақтылы уақытты да жіктеп
қарастырады: ...қазақтың нақтылы уақыт туралы дәстүрлі таным-түсінігін
төрт түрлі межеге бөліп қарастыруға болады: бірінші – экологиялық уақыт,
екінші – генеологиялық уақыт, үшінші – ситуациялық уақыт, төртінші тарихи
уақыт [17. 199б].
Сонымен, қазақ халқының дүниетанымы, уақыт жайлы түсінігі сөз
қолданысқа тікелей әсер еткенін байқау қиын емес. Қазақ тілінде уақыт
кезеңдерін, тіпті сәттерін білдіретін лексемалар айналып келетін,
қайталанатын, циклдік қасиетке ие.
Белгілі бір тілдегі әрбір сөздің мағынасы сол тілдің семантикалық
бүтін жүйесінің бөлшегі болып саналады. Сөз мағыналары тілдің лексика-
семантикалық ерекшелігімен айқындалады. Бұл талдау кезінде ылғи ескеріп
отыратын жағдай болып есептеледі.
3. Уақыттың өріс түрінде ұйымдасуы
Лексиканың жүйелілігі сөздерді топтастырудың түрлі типтерінде көрініс
табады:
1) семантикалық өріс
2) лексика-семантикалық топ
3) тақырыптық топ
4) синонимдік қатар
5) антонимдік жұп
6) ситуациялық топ
7) коммуникативтік топ
8) сөзжасамдық ұя
Семантикалық өріс жайлы пікір айтқанда кейбір зерттеушілер тілдік
материалға сүйенсе, өзгелері ұғымды, түсінікті негізге алады. Өріс
шеңберіне кіретін топтар: тақырыптық-ситуациялық топ (оның мүшелері бір-
бірімен экстралингвистикалық байланыста болады), парадигмалық өріс (лексика-
семантикалық топ), синонимдік қатарлар, гипонимикалық парадигма,
синтагматикалық өріс. Өріске көптеген ғалымдар анықтама берген. Солардың
бірі И.Трирдің берген анықтамасы: Сөз өрісі деп, мазмұндық жағынан бір-
бірімен тығыз байланысқан және өзара тәуелді бола отырып, бір-бірінің
мағыналарын анықтайтын сөздер тобын айтамыз.
Өрістің негізгі қасиеттері төмендегідей:
1) өрістің ішкі құрылымы ретті және элементтерінің байланысы жүйелі.
2) өріс элементтерінің байланысын ғалымдар түрліше түсінеді:
синонимдік, антонимдік т.б. байланыстар немесе жалпы белгінің бар
болуы.
3) өрістің бүтіндігі. Ю.Караулов дүниенің бір бүтіндікке ие екендігін
айтады.
4) өрістің жаңа элементтерді өзіне тартуы.
5) өріс аяқталмағандығымен ерекшеленеді. А.Иоллес өрісті үнемі кеңейіп
отырады десе, И.Трир өріс шектеулі деген пікір білдіреді.
6) Өріс элементтері бір-бірін анықтап тұрады.
Өрістің түрлері концептуальды және тілдік болып екі үлкен топқа
бөлінеді. Тілдік өріс функционалды және семантикалық болып жіктеледі.
Тілдік өрісті кейбір ғалымдар (Ф.П.Филин, С.Д. Кацнельсон) лексика-
семантикалық топ түрінде түсіндіреді. Ал П.Денисов семантикалық топ
арасындағы байланысты түрдің текке қатысы ретінде қарастырды.
Валенттілік (лат. Valentia –күш) – сөздің басқа сөздермен синтаксистік
байланыс жасау қабілеті.
Валенттілік – семантикалық синтаксис саласында қолданылатын құбылыс.
Тіркесімділік – сөздердің бір-бірімен грамматикалық үйлесімділікте тұру
қабілеті болса, валенттілік ден сөздің өз маңына көп сөздерді жинап алу
қасиеті болып табылады. Сөздердің сөйлем құрамында келіп, басқа сөздермен
байланысу мүмкіндігін сөздердің валенттілік қаситеі белгілейді. Сондықтан
да сөз тіркесі мен сөйлем болудың амалы олардың валенттілік қабілеттеріне
қатысты болып келеді.
Компоненттік талдау әдісі
Айыру күшіне байланысты семалар интегралды немесе архисема және
дифференциалды немесе айырушы семаларға бөлінеді. Архисеманы тіл білімінде
жалпылаушы сема деп те атайды. Архисема семема құрылымында екі
ерекшелігімен көрінеді:
1) архисема мағынаның тірегі
2) архисема жалпы сипатқа ие және мағыналары да жалғыз болмайды.
Архисемада айырушы мағыналар мағынада қатар өмір сүреді. Сөздің
лексикалық құрылымын зерттеу, оның компоненттерін анықтау тіл білімінде жан-
жақты зерттелген. Тілдің семантикалық аспектісінде әр түрлі әдістер
қолданылады. Мысалыға: контекстуалдық талдау, дистрибутивтік талдау,
психолингвистикалық талдау және компоненттік талдау әдісі. Компоненттік
талдау әдісі ХХ ғасырдың 50 жылдарында В.Гуденов және Ф.Лаунсберидің
еңбегінде жеке бір әдіс ретінде қалыптасты. А.М.Кузнецов компоненттік
талдау әдісінің қалыптасуына екі нәрсе негіз болды дейді:
1) белгілі тілдік құрылымның әрбір бірлігінің мағынасы бірнеше
семантикалық бірліктерден тұратындығы.
2) Бүкіл сөздік құрамды осы бірліктердің шектеулі құрамының көмегімен
сипаттай алатындығы.
Яғни компоненттік талдау әдісінің негізі сөз мағынасын кіші
бірліктерге бөлу. Бұл мағыналық бірліктер әр еңбектерде әрқалай айтылады:
сема, семема, айырушы белгілер, т.б. Компоненттік талдау әдісінің
З.Д.Попова мен И.А.Стерниннің еңбектерінде көрсетілген классификациясының
екі түріне тоқталуға болады. Олар – кіші және толық компоненттік талдау
әдісі.
Кіші компоненттік талдау семантикасы жағынан жақын сөздердің азғана
тобын анықтауға құрылған. Талдауға ір сөз өзінің қайталанбас семалары
анықталғанға дейін жүргізіледі.
Толық компоненттік талдаудың мақсаты сөздің семалық құрылымын толық
анықтау болып табылады. Үлгісі төмендегідей:
1) синонимдер және түсіндірме сөздіктер арқылы талдауға түсетін бірліктің
лексика-семантикалық тобын анықтау.
2) Түсіндірме сөздіктен әр сөздің дифференциясын тауып, жеке семаларға
бөлу, бірнеше сөздік қолдану.
3) Берілген лексика-семантикалық топтың сөздерінің дифференциясында
кездескен семалардың ортақ тізімін жасау.
4) Сөздердің семалық құрамының таблицасын жасау.
5) Әрбір семаға мағыналардың сәйкес келуін + таңбасымен көрсетеміз.
6) Анықталған семаларға антоним мәндес семаны анықтап, оны да барлық
сөздердің мағыналарыман салыстырамыз.
Уақыт лексика-семантикалық өрісі тіл білімінде бірқатар еңбектерде
көрініс табады. В.В.Морковиннің зерттеуінде уақыт өрісінің құрылымы
қатысты уақыт және қатыссыз уақыт болып екі үлкен салаға бөлінеді. Оның
зерттеу еңбегінде уақытқа байланысты сөздер мен сөз тіркестерінің көптеген
тізімі келтіріледі. Сонымен өріс жайлы зерттеулердегі өрістің лексикалық
парадигма екендігін дәлелдейтін пікірлерге қосыламыз. Семантикалық өріс –
болмыстың белгілі бір бөлігіне сәйкес келетін, лексикалық мағынасында ортақ
белгісі бар түрлі сөз таптарына қатысты сөздерді біріктіретін ең ірі
лексика-семантикалық парадигма.
Сағат пайда болғанға дейін қазақ халқы уақыттың қай мезгіл болғандығын
киіз үйдің ішіндегі күн сәулесіне қарап білгендігін еске сала кетейік. Бұл
дәстүр тәулік атауларының семантикасында із қалдырды. А.Машанов дәстүрлі
уақыт өлшемдері жайлы былай деп жазады: Мысалы, киіз үйдің ішіне шаңырақ
күлдіреуішінің тар көзінен түскен күн сәулесін байқасақ. Сол сәуленің
жүрісі бойынша күннің жүрісін түсінуге болар еді. Күн шығып көтеріле
бастаған кезде шаңырақтан түскен сәуле керегенің жоғарғы басында болар еді.
күн көтерілген сайын айтылған сәуле төмендей келіп, күн тал түсте тас
төбеге келіп, сәулесі оттың орнына түсер еді. кешкірген сайын әлгі сәуле
көтеріле берер еді де, үйдің қарсы жақ керегесін өрлеп барып, шаңырақтан
шығып кетер еді.
Бір сөздік өрістің жоғары деңгейдегі басқа өріске ене алатындығын
ерекше атап өтуге болады.
Фразео-семантикалық өріс лексика-семантикалық өріспен тығыз
байланысты. Екеуі де бір ұғымды білдіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz