Қазақстан қорықтары - еліміздің ұлттық мұрасы

Жоспар
Кіріспе

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1.1 Қазақстан қорықтары . еліміздің ұлттық мұрасы
1.2 Барсакелмас қорығы
а) Тарихи деректер
б) Қазіргі таңдағы Барсакелмес
в)Ұйымдастырылып жатқан шаралар
III. Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Қорықты жерлерді арнайы ұйымдастыру- адамның өте ерте кезден басталған игілікті іс-әрекеттерінің бірі. Әрбір қоғамның өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес қорық ұйымдастырудың міндеттері мен ондағы істелінетін жұмыс шаралары да үнемі өзгеріп отырған. «Қорық» деген сөздің түбірі «қор», «қорғау» деген сөздерден алынып, белгілі бір өңірдегі табиғаттың адам өмірі үшін айырықша маңызы бар алқабын қорғау және сақтап қалу деген ұғымды білдіреді.
«Қорық» сөзіне алғаш анықтама берген деректерді біз орта азиялық ғұлама ғалым Махмуд Қашқаридің (1029-1039) XI ғасырда жазылған «Диуани луғат-ат-түрік» («Түрік сөздігі») атты энциклопедиялық еңбегінен көреміз. Онда «дәулетті адамдардың иелігіндегі ерекше қорғалатын жайылымдық жерлер және арнайы қорғауға алынып қоршауға алынып қорғалатын аумақтар» деп түсініктеме берілген.
Тарихи дәуірлерде Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы қорықты жерлер негізінен аң-құс аулауға немесе шүйгінді жайылымдар мал жаюға арналған, жеке дәулетті адамдардың (көбіне хандардың) қарамағында болып, қатаң тәртіпте қорғалатын болған. Мұндай қорықты аумақтар көбіне орманды қойнауларда, кейбір өзені мен бұлақтары көп шырайлы өңірлерде немесе аң-құсы мол алқаптарда ұйымдастырылған. Мұндай қорықты аумақтар арнайы қатаң қорғалып, кез келген адамның аң аулауына рұқсат етілмеген. Тіпті мұндай қорық деп белгіленген алқаптарда руқсатсыз аң аулағандарды өлім жзасына дейін жазалау ережесі бекірілген. (Бартольд В.В.1996).
Қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашлығының түрлі саласында табиғат байлықтарын әсіресе мал жайылымдарының жыл маусымдарына байланысты дұрыс әрі тиімді пайдаланған. Сондықтан да жазда жайлауға, қыста қыстауға, көктемде көктеуге, күзде күзеуге қарай қоныс аударып, бір алқаптың немесе аумақтың табиғатын тоздырмай дұрыс пайдалану қажеттігі қатаң ескерілмеген. Ақын Абайдың да «ерте барсам жерімді жеп қоямын деп, ықтырмамен күзеуде отырар бай» деген жыр жолдары да халқымыздың табиғат үйлесіміндегін бұзбай пайдалана білгендеріне нақты мысал бола алады.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Қазақстан қорықтары - еліміздің ұлттық мұрасы
2. Барсакелмас қорығы
а) Тарихи деректер
б) Қазіргі таңдағы Барсакелмес
в)Ұйымдастырылып жатқан шаралар
III. Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

1.1. Қазақстан қорықтары - еліміздің ұлттық мұрасы

Қорықты жерлерді арнайы ұйымдастыру- адамның өте ерте кезден басталған
игілікті іс-әрекеттерінің бірі. Әрбір қоғамның өзіне тән ерекшеліктеріне
сәйкес қорық ұйымдастырудың міндеттері мен ондағы істелінетін жұмыс
шаралары да үнемі өзгеріп отырған. Қорық деген сөздің түбірі қор,
қорғау деген сөздерден алынып, белгілі бір өңірдегі табиғаттың адам
өмірі үшін айырықша маңызы бар алқабын қорғау және сақтап қалу деген
ұғымды білдіреді.
Қорық сөзіне алғаш анықтама берген деректерді біз орта азиялық
ғұлама ғалым Махмуд Қашқаридің (1029-1039) XI ғасырда жазылған Диуани
луғат-ат-түрік (Түрік сөздігі) атты энциклопедиялық еңбегінен көреміз.
Онда дәулетті адамдардың иелігіндегі ерекше қорғалатын жайылымдық
жерлер және арнайы қорғауға алынып қоршауға алынып қорғалатын аумақтар
деп түсініктеме берілген.
Тарихи дәуірлерде Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы қорықты
жерлер негізінен аң-құс аулауға немесе шүйгінді жайылымдар мал жаюға
арналған, жеке дәулетті адамдардың (көбіне хандардың) қарамағында болып,
қатаң тәртіпте қорғалатын болған. Мұндай қорықты аумақтар көбіне орманды
қойнауларда, кейбір өзені мен бұлақтары көп шырайлы өңірлерде немесе аң-
құсы мол алқаптарда ұйымдастырылған. Мұндай қорықты аумақтар арнайы
қатаң қорғалып, кез келген адамның аң аулауына рұқсат етілмеген. Тіпті
мұндай қорық деп белгіленген алқаптарда руқсатсыз аң аулағандарды өлім
жзасына дейін жазалау ережесі бекірілген. (Бартольд В.В.1996).
Қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашлығының түрлі саласында табиғат
байлықтарын әсіресе мал жайылымдарының жыл маусымдарына байланысты дұрыс
әрі тиімді пайдаланған. Сондықтан да жазда жайлауға, қыста қыстауға,
көктемде көктеуге, күзде күзеуге қарай қоныс аударып, бір алқаптың немесе
аумақтың табиғатын тоздырмай дұрыс пайдалану қажеттігі қатаң ескерілмеген.
Ақын Абайдың да ерте барсам жерімді жеп қоямын деп, ықтырмамен күзеуде
отырар бай деген жыр жолдары да халқымыздың табиғат үйлесіміндегін бұзбай
пайдалана білгендеріне нақты мысал бола алады. Халқымыздың көрнекті
этногроф, археолог ғалымығалымы Халел Арғынбаев Қазақтың мал шаруашлығы
жайында этнографиялық очерк(1969) деген еңбегінде мал шаруашлығын табиғат
жағдайларымен үйлестіре жүгізудің табиғат қорғау саласындағы құнды
жақтарын атап көрсеткен. Ғалым бұл еңбегінде барлық қазақ руларының
өздеріне тән жылдың әр мезгілдерінде қоныстанатын белгілі жайылымдары
болғандығы жайлы жазады. Ру ішіндегі ірі байлар мен ықпалды билер
жайылымдардың көбін меншіктеген. Әсіресе қар түспейтін қыстың күні қара
бауыр болып жататын шөпті күнгейлерге олар бейсуат малдың аяғын
бастырмаған. Олар қорыған қара бауыр бұйраттардың не жоталардың жазық
бауырында қалың бидайық, көкорай шалғын мол шығатын кең алқаптар
болған. Мұндай жерлерді қорық деп атаған.
Қазақстан аумағында тікелей ҚОРЫҚ сөзімен тіркесіп айтылатын
бұрыннан сақталып қалған жер-су атаулары көптеп кездеседі. Осыған
байланысты белгілі шығыстанушы ғалым А.Н. Бернштам(1910-1959) Қазақстан
мен Орта Азия халықтарының көне тарихына қатысты әрі маңызды, әрі құнды
көп мәліметтер жинады. Осындай зерттеулердің нәтижесінде Тянь-Шань
аумақтарында көне дәуірлерде (қола дәуірінде яғни б.з.б.2 ғ-дан бастап),
ХҮ ғ.дейінгі аралықта мекендеген тайпалардың арнайы қорықты жерлері
туралы қызықты деректер келтірген (А.Н.Бернштам. Историческая географияч
Тяны-Шаня Памиро-Алая-Изв,ВГО,1955т.87вып. 1с.42-43).Осы тарихшы ғалымның
келтірген ғылым деректері бойынша Орта Азия мен Қазақстан аумағында
қоныстанған көшпенді андронов тайпаларының кейбір шаруашлық маңызы бар
аймақтарында арнайы тыйым салынған қорықты жерлері болғаны және ондай
алқаптар жылдың белгілі бір мерзімдерінде ғана пайдаланатыны жөнінде
деректер келтірілген. Осындай қорық деп белгіленген табиғат
байлықтарын ондағы тайпалардың барлық мүшелерінің пайдалануға құқылы
екендігі де атап көрсетілген. А.Н. Бернштам Оңт.Қазақстан мен
Солт.Қырғызстанды мекендеген тайпалардың қоныстануға таңдап алынған
халықтар көбіне Қаратаудың солтүстік беткейлерінде (оңт.беткейіне
қарағанда) жиі қоныстанғаны байқалатынын жазады. Ал осы өлкелердің кей
аумақтары арнайы қорықты жерлер деп бос қалдырылған. Мұнда арнайы
қорықты жерлер сол дәуірлерде ғалымның пікірінше Шу және Іле өзендерінің
аңғарларында да болғандығын арнайы атап көрсетілген.
Қазақстанда қола дәуірінде арнайы қорықты жерлер негізінен аң
аулау үшін және мал жайылымдары үшін бөлінгендігі тарихи деректерден
белгілі. Бұл дәуірде мал шаруашлығы дамығанымен әлі де болса көшпелі
тайпалар үшін аңшылықпен айналысудың да маңызды орын алғандығын
аңғартады. Көрнекті шығыстанушы Н.Я.Бичурин-Иакинф өз еңбектеріне б.з.б.
3-2 ғасырларда Жетісу өңірінде мал шаруашлығымен шұғылданатын көшпелі
үйсін тайпаларының мекен еткендігін және олардың арасындағы дәулетті
адамдардың табиғаты бай, әрі көрікті жерлерді қорық деп белгілеп ,
ондай жерлерге рұқсатсыз мал жаюға және аң аулауға болмайтыны, яғни
жылдың белгілі бір мезгілдерінде ондай іс әрекеттерге мүлде тыйым
салынатыны туралы деректерді келтірген (Бичурин-Иакинф Н.Я Собрание
сведеней Азии в древние времена М-Л 1953).
Қазақстанның Оңтүстік Шығысы мен Оңтустік Өңіріне саяхат жасап , бұл
аймақтарды мекендеген тайпалардың өмір тіршілігі және шаруашлығы туралы
ҮІІ ғ.еңбек жазған Қытай жиһанкезі Сюань Цзянь Жетісу алқабы туралы қол
жазбаларда қазіргі Тараз өзенінің таулы аңғарындағы Мыңбұлақ Қойнауында
орналасқан Қорықты жер туралы қызықты деректер жазып қалдырған. Оның
мәліметтері бойынша бұл қорықты алқапта мойнына қоңырау тағылған жабайы
бұзаулардың көп болғаны және оларды ешкімнің атуына руқсат етілмегені
тұралы деректер келтірілген.
Мұнда арнайы қорықты жердехандардың табиғат аясына шығып, емін еркін
серуендеп, көркі көз тартатын бұғыларды көріп тамашалағаны айтылады.
Сондай-ақ Талас алқабында ерте кездерде жабайы жылқының бір түрі
құландардың көптеп кездесетіні туралы және олардың қорық ұйымдастырып
қорғалғандығы жөнінде де қызықты деректер бар. Бұл өңірде Құланқорық деп
аталатын жер атауының болуы да бұл мәліметтерді нақтылай түседі. Сонымен
бірге тарихшы ғалым М.Е.Массонның еңбектерінде де талас өзенінің
жоғарғы ағысының аңғарында ҮІІ-ІХ ғ-да арнайы аң аулауға арналған
қорықты алқаптың болғандығы тұралы деректер келтірілген.
(Умурзаков с. Очери по истории геогрофических открытии исследований
Киргизии Фрунзе,1959).
Орта Азия мен Қазақстанда құланның көптеп таралғандығы және олардың
арнайы қорықты жерлерде еркін жүріп тіршілік еткендігі туралы деректер
ертегі Огузнаме эпосында да кездеседі. (Шербак А.М. Огузнаме. Мұхаббат-
неме. 1959).
ҮІІІ ғ-дың бас кезінде Талас өзенінің аңғарында түркі ханы Абу-
Мухазимнің қарамағына қарайтын ауқымды жерді алып жатқан таулы алқап пен
шабындық жер Қорық деп белгіленгені және ол жерде ешкім де аң ауламайтыны
туралы деректер сақталған. Мұндай қорықты жердің шұрайлы шалғындары мен
шөбі шүйгін жайылымдары және ондағы қаптап жүрген аң-құстар соғыс бола
қалған қиын кездерде ғана пайдалануға рұқсат етілетін болған.
Орталық Азия мен Қазақстанда арнайы бағалы аң-құстардың таралған
жерлерін Қорықты жер деп белгілегендігі тұралы да тарихи деректер көптеп
сақталған. Мысалы,ХҮ ғасырда Самарканд қаласының маңында ауқымды далалы
жер бөдене құсын қорғауға алынып Бөденеқорық деп атап кеткен. Өйткені
өзбек халқының бөдене құсын шоқыстырып, жарыс ұйымдастыруға ерекше
қызығушылық танытатыны белгілі. Сондықтан да бөдене құсы кездесетін
жерлер қатаң қорғалатын болған.
Қазақстан жеріндегі ертедегі қорықтар негізінен суы мол, шөбі
шүйгін, Аң-құсы қой талаған Сырдария, Шу, Талас, Іле, Аягөз,Ертіс ертіс
өзендерінің бойында, Сары--арқа өңірі мен Жайық алқабында болған.
Мысалы,Сыр бойындағы әйгілі Кенқорық , Сарыарқадағы
Басқорық,Ерейментау, Ханқорық, Кйікті қорық, Алтынқорық,
Шыңғыстаудағы Жидебай қорығы, Зайсан өңіріндегі Сарышоқы қорығы деген
жер атаулары сол алқаптар ертеде қорықты жерлер болғандығынан хабар
береді.(ІҮ-ХҮІ в.в О долине реки Талас и смеженых районах. Тр.ин-та кет.
Археол. и этнограф. Қаз.ССР,1960т-8,стр72-92)
Уақыт өте келе Қазақстанда табиғи қорықтар ұйымдастырыла бастаған.
Мысалы, Қазақстан аумағындағы ғылыми негізде
ұйымдастырған.Ал,1935ж10ақпанда Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен
РСФСР Халық Комисарлар Кеңесінің №744\8 Жалпы мемлекеттік маңызы бар
толық қорықтар жүйесін бекіту туралы қаулысы қабылданды.

А) Тарихи деректер
Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы Арал теңізінің ортасындағы осы
аттас жерде алғаш 1929 жылы қорғалым ретінде пайда болса, 1939 жылдың 10
желтоқсанынан бері өзіне лайық статусқа ие. Сол уақытта Қаз ССР Халық
Комисарлары кеңесінің №973 қаулысы негізінде қаз тұрған бұл құрылымның
тұрақ тепкен жері өте қолайлы мекен болатын. Оның ең биік бөлігі теңіз
деңгейінен 100 метрге дейін барады.
Өткен ғасырдың 60 жылдарының басынан Сырдария және Әмудария ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.