Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері жөнінде
Кіріспе 6
І Салық жүйесін басқарудың теориялық негіздері 8
1.1. Салық жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұны 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқарудың даму кезеңдері 18
ІІ Қазақстан Республикасының салықтардың есептелу және төлеу механизімін талдау және бюджет табыстарын толтырудағы салықтардың орнын қарастыру 32
2.1 ҚР салық жүйесіндегі салықтардың есептелу және төлеу механизмін талдау 32
2.2 ҚР және Медеу ауданының бюджетін толтырудағы салықтардың орны 46
ІІІ Қазақстан республикасындағы салық жүйесінің қызмет ету мәселелері
55
3.1 Шетел мемлекеттерінде салық жүйесін басқару ерекшеліктері 55
3.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жетілдіру жолдары 60
Қорытынды
67
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
І Салық жүйесін басқарудың теориялық негіздері 8
1.1. Салық жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұны 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқарудың даму кезеңдері 18
ІІ Қазақстан Республикасының салықтардың есептелу және төлеу механизімін талдау және бюджет табыстарын толтырудағы салықтардың орнын қарастыру 32
2.1 ҚР салық жүйесіндегі салықтардың есептелу және төлеу механизмін талдау 32
2.2 ҚР және Медеу ауданының бюджетін толтырудағы салықтардың орны 46
ІІІ Қазақстан республикасындағы салық жүйесінің қызмет ету мәселелері
55
3.1 Шетел мемлекеттерінде салық жүйесін басқару ерекшеліктері 55
3.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жетілдіру жолдары 60
Қорытынды
67
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің жарқын экономиканы реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процесcтерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік – экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы – салық жүйесі.
Салық жүйесі бұл мемлекеттің өмір сүруінің және нарықтық экономиканың реттелуінің бірден-бір кепілі болып табылады. Ал салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі.
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ал нарықтық экономика мен кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты- бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекет өмірінде басты мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады. Тәуелсіздік алғалы бергі он жеті жыл ішінде республика салық жүйесі дербес қызмет етіп келеді. Мемлекет өмірінде өзекті мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады. Тәуелсіздік алғалы бергі он жеті жыл ішінде республика салық жүйесі дербес қызмет етіп келеді. Салық жүйесі мемлекетке елдің экономикалық және әлеуметтік дамуындағы басты мәселелерді жүзеге асыру үшін, сондай-ақ өндірістің үйлесімді дамуын және қарқынын реттеуге бақылау жүргізу үшін қажет.
Экономикалық ғылымда салықтардың экономикалық мәні туралы білімдердің маңызды көлемі, берілген қызметті пайдалану бойынша маңызды тәжірибе бар. Дегенмен, салықтардың фискалдық қызметін зерттеу классикалық экономикалық ғылым деңгейінде болуда, ал салықтарды алу механизмі, өзінің негізгі бөлігінде, аса маңызды өзгерістерге ұшырамады. Дамыған нарықтық экономикасымен дамыған елдерде салық жүйелері ақырындап, мемлекеттің саяси және әлеуметтік шарттарына сәйкес эволюциялық түрде өзгере отырып, қалыптасты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР-дағы салық жүйесінің қазіргі кездегі жағдайын және оның даму перспективаларын талдау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері келесілер болып табылады:
- Салықтың экономикалық мәні мен маңызын қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму кезеңдері;
- Дамыған шетел мемлекеттерінде салық жүйесін құру;
- ҚР-ның қазіргі кездегі салық жүйесін талдау және Бостандық ауданы бойынша салық комитетінің бюджетті толтырудағы орнын талдау;
- ҚР-ғы салықтардың қызмет ету мәселелері мен оларды жетілдіру әлеуеттері;
- Оңтайлы салық базасын үлгілеу мен қос қабат салық салу мәселесін шешу.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процесcтерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік – экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы – салық жүйесі.
Салық жүйесі бұл мемлекеттің өмір сүруінің және нарықтық экономиканың реттелуінің бірден-бір кепілі болып табылады. Ал салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі.
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ал нарықтық экономика мен кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты- бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекет өмірінде басты мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады. Тәуелсіздік алғалы бергі он жеті жыл ішінде республика салық жүйесі дербес қызмет етіп келеді. Мемлекет өмірінде өзекті мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады. Тәуелсіздік алғалы бергі он жеті жыл ішінде республика салық жүйесі дербес қызмет етіп келеді. Салық жүйесі мемлекетке елдің экономикалық және әлеуметтік дамуындағы басты мәселелерді жүзеге асыру үшін, сондай-ақ өндірістің үйлесімді дамуын және қарқынын реттеуге бақылау жүргізу үшін қажет.
Экономикалық ғылымда салықтардың экономикалық мәні туралы білімдердің маңызды көлемі, берілген қызметті пайдалану бойынша маңызды тәжірибе бар. Дегенмен, салықтардың фискалдық қызметін зерттеу классикалық экономикалық ғылым деңгейінде болуда, ал салықтарды алу механизмі, өзінің негізгі бөлігінде, аса маңызды өзгерістерге ұшырамады. Дамыған нарықтық экономикасымен дамыған елдерде салық жүйелері ақырындап, мемлекеттің саяси және әлеуметтік шарттарына сәйкес эволюциялық түрде өзгере отырып, қалыптасты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР-дағы салық жүйесінің қазіргі кездегі жағдайын және оның даму перспективаларын талдау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері келесілер болып табылады:
- Салықтың экономикалық мәні мен маңызын қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму кезеңдері;
- Дамыған шетел мемлекеттерінде салық жүйесін құру;
- ҚР-ның қазіргі кездегі салық жүйесін талдау және Бостандық ауданы бойынша салық комитетінің бюджетті толтырудағы орнын талдау;
- ҚР-ғы салықтардың қызмет ету мәселелері мен оларды жетілдіру әлеуеттері;
- Оңтайлы салық базасын үлгілеу мен қос қабат салық салу мәселесін шешу.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2009.
2. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы ҚР-ң Салық Кодексі, - Алматы: 2010.
3. ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясың 01.03.2006ж.
4. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы “Дағдарыстан жаңару мен дамуға”, Астана, 6 наурыз 2009 ж.
5. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы “Жаңа онжылдық; Жаңа экономикалық өрлеу; Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері”, Астана, 30 қаңтар 2010 ж.
6. Ермекбаева Б.Ж., “Салықтар және салық салу”: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ Университеті, 2003.
7. Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә. “Макроэкономика”: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2003.
8. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. “Шет мемлекеттердің салықтары”: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ Университеті, 2004.
9. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”: Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005.
10. Өтебаев Б.С. “Мемлекеттік бюджет”: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
11. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. “Салық және салық салу”: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
12. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. “Салықтық жоспарлау және бақылау”: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009.
13. Құлпыбаев С., Мельников В.Д. “Қаржы негіздері”: Оқулық. – Алматы: LEM, 2009.
14. Қаржы-экономикалық сөздік /Жалпы ғыл. Ред. Басқ. э.ғ.д., профессор Ә.Ә.Әбішев – Алматы: Экономика, 2007.
15. Байдүйсенов А. “Қазақстанның салық жүйесіндегі кейбір мәселелері”// Финансы Казахстана. –№4, 2001.
16. Мухтарова К.С. “Қазақстан Республикасы салық жүйесін дамыту” Статья в сб. МНПК "Актуальные проблемы обеспечения конкурентоспособности Казахстана на мировом рынке". – Алматы: Қазақ университеті, 2006.
17. Дуламбаева Р.Т. “Қазақстан Республикасының бюджет қазынасын толтырудағы салық жүйесі мен салық салудың алатын орны”, Материалы І Международного Конгресса молодых ученых и студентов «Мир наукиң, Алматы, КазНУ им. аль-Фараби, 25-27 апреля 2007.
18. Жағыппарұлы Ж. “САЛЫҚ КОДЕКСІ – Әлеуметтік Әділеттілік айнасы”, Егемен Қазақстан газеті, 22.02.2008.
19. Нурымов А.А. ҚР салық жүйесін жетілдірудің негізгі сұрақтары // Қаржы менеджменті – Финансовый менеджмент №2, 2008.
20. Садыханова Д.А.“Қазастан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы” Материалы международного конгресса молодых ученых и студентов «Мир наукиң, Алматы, 2009, апрель.(в соавт.)
21. Худяков А.И., Бродский Г.М. “Теория налогообложения” – Алматы: Норма – К, 2002.
22. Худяков А.И. “Налоговое право Республики Казахстан”. Общая часть: Учебник. – Алматы: «Норма-Кң- 2003.
23. Нурумов А.А. “Налоги РК и развитых стран”: Уч. пособие. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2005.
24. Ермекбаева Б.Ж. “Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики”, Монография «Қазақ Университетің Алматы, 2007.
25. Сердюков А.Э. “Налоги и налогообложение”: Учебник для вузов. 2-е изд. – СПб.: Питер, 2008.
26. “Налоги и налогообложение”. Учебник для вузов. 6-е изд., доп./Под ред. М.Романовского, О.Врублевской. – СПб.: Питер,2009.
27. Налоговая система Республики Казахстан и ее принципы. // Материалы международной конференции «Национальные экономические системы в Центрально-Азиатском Союзе: возможности и перспективы интеграцииң. – Туркестан, 2005. – часть 2.
28. Налоговая система: ее плюсы и минусы в условиях рынка. // Вестник МКТУ им. Х.А.Ясави. – ноябрь-декабрь 2005.
29. Ермекбаева Б.Ж. “Налоговая система РК в условиях национальной интеграции” ІІ Туркестанский интеграционный форум стран Центральной Азии на тему: «Модернизация межгосударственных интеграционных связей Центральноазиатских странң Туркестан, 2006.
30. Ермекбаева Б.Ж. “Проблемы реформирования налоговой системы в условиях реализации стратегии экономического роста” // Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 10-летию столицы, Астана: «Триумф Казахстана и его лидераң, 2008.
2. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы ҚР-ң Салық Кодексі, - Алматы: 2010.
3. ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясың 01.03.2006ж.
4. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы “Дағдарыстан жаңару мен дамуға”, Астана, 6 наурыз 2009 ж.
5. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы “Жаңа онжылдық; Жаңа экономикалық өрлеу; Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері”, Астана, 30 қаңтар 2010 ж.
6. Ермекбаева Б.Ж., “Салықтар және салық салу”: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ Университеті, 2003.
7. Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә. “Макроэкономика”: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2003.
8. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. “Шет мемлекеттердің салықтары”: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ Университеті, 2004.
9. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”: Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005.
10. Өтебаев Б.С. “Мемлекеттік бюджет”: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
11. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. “Салық және салық салу”: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
12. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. “Салықтық жоспарлау және бақылау”: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009.
13. Құлпыбаев С., Мельников В.Д. “Қаржы негіздері”: Оқулық. – Алматы: LEM, 2009.
14. Қаржы-экономикалық сөздік /Жалпы ғыл. Ред. Басқ. э.ғ.д., профессор Ә.Ә.Әбішев – Алматы: Экономика, 2007.
15. Байдүйсенов А. “Қазақстанның салық жүйесіндегі кейбір мәселелері”// Финансы Казахстана. –№4, 2001.
16. Мухтарова К.С. “Қазақстан Республикасы салық жүйесін дамыту” Статья в сб. МНПК "Актуальные проблемы обеспечения конкурентоспособности Казахстана на мировом рынке". – Алматы: Қазақ университеті, 2006.
17. Дуламбаева Р.Т. “Қазақстан Республикасының бюджет қазынасын толтырудағы салық жүйесі мен салық салудың алатын орны”, Материалы І Международного Конгресса молодых ученых и студентов «Мир наукиң, Алматы, КазНУ им. аль-Фараби, 25-27 апреля 2007.
18. Жағыппарұлы Ж. “САЛЫҚ КОДЕКСІ – Әлеуметтік Әділеттілік айнасы”, Егемен Қазақстан газеті, 22.02.2008.
19. Нурымов А.А. ҚР салық жүйесін жетілдірудің негізгі сұрақтары // Қаржы менеджменті – Финансовый менеджмент №2, 2008.
20. Садыханова Д.А.“Қазастан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы” Материалы международного конгресса молодых ученых и студентов «Мир наукиң, Алматы, 2009, апрель.(в соавт.)
21. Худяков А.И., Бродский Г.М. “Теория налогообложения” – Алматы: Норма – К, 2002.
22. Худяков А.И. “Налоговое право Республики Казахстан”. Общая часть: Учебник. – Алматы: «Норма-Кң- 2003.
23. Нурумов А.А. “Налоги РК и развитых стран”: Уч. пособие. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2005.
24. Ермекбаева Б.Ж. “Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики”, Монография «Қазақ Университетің Алматы, 2007.
25. Сердюков А.Э. “Налоги и налогообложение”: Учебник для вузов. 2-е изд. – СПб.: Питер, 2008.
26. “Налоги и налогообложение”. Учебник для вузов. 6-е изд., доп./Под ред. М.Романовского, О.Врублевской. – СПб.: Питер,2009.
27. Налоговая система Республики Казахстан и ее принципы. // Материалы международной конференции «Национальные экономические системы в Центрально-Азиатском Союзе: возможности и перспективы интеграцииң. – Туркестан, 2005. – часть 2.
28. Налоговая система: ее плюсы и минусы в условиях рынка. // Вестник МКТУ им. Х.А.Ясави. – ноябрь-декабрь 2005.
29. Ермекбаева Б.Ж. “Налоговая система РК в условиях национальной интеграции” ІІ Туркестанский интеграционный форум стран Центральной Азии на тему: «Модернизация межгосударственных интеграционных связей Центральноазиатских странң Туркестан, 2006.
30. Ермекбаева Б.Ж. “Проблемы реформирования налоговой системы в условиях реализации стратегии экономического роста” // Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 10-летию столицы, Астана: «Триумф Казахстана и его лидераң, 2008.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнесң факультеті
Қаржың кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Корпоративтік табыс салығы: Алыну механизмі және жетілдіру мәселелері
Орындаған: ___________________ Мүбараков Б.Ғ.
Ғылыми жетекшісі :
аға оқытушы __________________ Досжан Р.Д.
Норма бақылаушы : _________________ Садыханова Д.А.
Қорғауға жіберілді:
Қаржы кафедрасы
меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ____________________ Арзаева М.Ж.
Алматы 2010
Реферат
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық
аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық құбылыс ретінде жарқын
көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің жарқын экономиканы
реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесcтерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік –
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы – салық жүйесі.
Салық жүйесі бұл мемлекеттің өмір сүруінің және нарықтық экономиканың
реттелуінің бірден-бір кепілі болып табылады. Ал салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі.
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекет өмірінде өзекті мәселелердің бірі
болып әлі күнге дейін мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде
мәселе табылады. Тәуелсіздік алғалы бергі он жеті жыл ішінде республика
салық жүйесі дербес қызмет етіп келеді. Салық жүйесі мемлекетке елдің
экономикалық және әлеуметтік дамуындағы басты мәселелерді жүзеге асыру
үшін, сондай-ақ өндірістің үйлесімді дамуын және қарқынын реттеуге бақылау
жүргізу үшін қажет.
Экономикалық ғылымда салықтардың экономикалық мәні туралы білімдердің
маңызды көлемі, берілген қызметті пайдалану бойынша маңызды тәжірибе бар.
Дегенмен, салықтардың фискалдық қызметін зерттеу классикалық экономикалық
ғылым деңгейінде болуда, ал салықтарды алу механизмі, өзінің негізгі
бөлігінде, аса маңызды өзгерістерге ұшырамады. Дамыған нарықтық
экономикасымен дамыған елдерде салық жүйелері ақырындап, мемлекеттің саяси
және әлеуметтік шарттарына сәйкес эволюциялық түрде өзгере отырып,
қалыптасты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР-дағы салық жүйесінің қазіргі кездегі
жағдайын және оның даму перспективаларын талдау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері келесілер болып табылады:
- Салықтың экономикалық мәні мен маңызын қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму кезеңдері;
- Дамыған шетел мемлекеттерінде салық жүйесін құру;
- ҚР-ның қазіргі кездегі салық жүйесін талдау және Бостандық ауданы бойынша
салық комитетінің бюджетті толтырудағы орнын талдау;
- ҚР-ғы салықтардың қызмет ету мәселелері мен оларды жетілдіру
әлеуеттері;
- Оңтайлы салық базасын үлгілеу мен қос қабат салық салу мәселесін шешу.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Сыдыков А. студентіне
Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару жұмыс тақырыбы
23ң 12. 2009 ж. № 4-2841 бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 30ң наурыз 2010 ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері шетелдік және отандық ғалымдарының оқулықтары
және оқу құралдары, ҚР Салық Кодексі
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) салық жуйесін басқарудың теориялық негіздері
б) Қазақстан Республикамының салық жуйесінің қызмет етуін талдау.
в)_Қазақстан реуспубликасының салық жуйесінің даму перспективалары
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатынҒылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 27.01.2010
зерттеу мен өңдеу. Негізгі
көздер бойынша библиография
жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын 01.02.2010 Eкінші тарау
жасау және оны жетекшімен бойынша маңызды
қарастыру мәселелерді
белгілеу
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 15.02.2010 Графиктері мен
тексеруге ұсыну сызбалары
қосымшаға
кірістіру.
4. Практикалық материалдарды және20.02.2010 статистикалық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтеріне
талдау. талдау жасау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды 05.03.2010 Графиктері
ғылыми жетекшімен келісу. талдаулармен
толықтыру
6. Ескертуге сәйкес диплом 25.03.2010 Методикалық
жұмысын қайта өңдеу нұсқауларға сай
(толықтыру). Аяқталған жұмысты жұмысты өңдеу
кафедраға ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен 29.03.2010 Рецензенттің
танысу сын пікірімен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере30.03.2010 Презентацияны
отырып,қорғауға дайындықты даярлау
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні ___________________________________ ______
Кафедра меңгерушісі ____________________________ Арзаева М.Ж.
э.ғ.к., доцент
Жұмыс жетекшісі ________________________________ Мустафина А.К.
аға оқытушы
Тапсырманы орындауға алған студент _______________ Сыдыков А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
І Салық жүйесін басқарудың теориялық негіздері 8
1.1. Салық жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұны 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқарудың даму 18
кезеңдері
32
ІІ Қазақстан Республикасының салықтардың есептелу және төлеу
механизімін талдау және бюджет табыстарын толтырудағы салықтардың
орнын қарастыру
2.1 ҚР салық жүйесіндегі салықтардың есептелу және төлеу 32
механизмін талдау
2.2 ҚР және Медеу ауданының бюджетін толтырудағы салықтардың орны 46
ІІІ Қазақстан республикасындағы салық жүйесінің қызмет ету мәселелері55
3.1 Шетел мемлекеттерінде салық жүйесін басқару ерекшеліктері 55
3.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жетілдіру жолдары 60
Қорытынды 67
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
Кіріспе
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық
аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық құбылыс ретінде жарқын
көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің жарқын экономиканы
реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесcтерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік –
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы – салық жүйесі.
Салық жүйесі бұл мемлекеттің өмір сүруінің және нарықтық экономиканың
реттелуінің бірден-бір кепілі болып табылады. Ал салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі.
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту
елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ал нарықтық
экономика мен кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты-
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекет өмірінде басты мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін мемлекеттің
кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады. Тәуелсіздік алғалы
бергі он жеті жыл ішінде республика салық жүйесі дербес қызмет етіп келеді.
Мемлекет өмірінде өзекті мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін
мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады.
Тәуелсіздік алғалы бергі он жеті жыл ішінде республика салық жүйесі дербес
қызмет етіп келеді. Салық жүйесі мемлекетке елдің экономикалық және
әлеуметтік дамуындағы басты мәселелерді жүзеге асыру үшін, сондай-ақ
өндірістің үйлесімді дамуын және қарқынын реттеуге бақылау жүргізу үшін
қажет.
Экономикалық ғылымда салықтардың экономикалық мәні туралы білімдердің
маңызды көлемі, берілген қызметті пайдалану бойынша маңызды тәжірибе бар.
Дегенмен, салықтардың фискалдық қызметін зерттеу классикалық экономикалық
ғылым деңгейінде болуда, ал салықтарды алу механизмі, өзінің негізгі
бөлігінде, аса маңызды өзгерістерге ұшырамады. Дамыған нарықтық
экономикасымен дамыған елдерде салық жүйелері ақырындап, мемлекеттің саяси
және әлеуметтік шарттарына сәйкес эволюциялық түрде өзгере отырып,
қалыптасты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР-дағы салық жүйесінің қазіргі кездегі
жағдайын және оның даму перспективаларын талдау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері келесілер болып табылады:
- Салықтың экономикалық мәні мен маңызын қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму кезеңдері;
- Дамыған шетел мемлекеттерінде салық жүйесін құру;
- ҚР-ның қазіргі кездегі салық жүйесін талдау және Бостандық ауданы бойынша
салық комитетінің бюджетті толтырудағы орнын талдау;
- ҚР-ғы салықтардың қызмет ету мәселелері мен оларды жетілдіру
әлеуеттері;
- Оңтайлы салық базасын үлгілеу мен қос қабат салық салу мәселесін шешу.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
1. Салық ЖҮЙЕСІН басқарудың ТЕОРИЯЛЫҚ негіздері
1.1. Салық жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұны
Салықтар дегеніміз Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке
төленетін басқада міндетті төлемдер туралың Заңының 1-бабына сәйкес, заңды
және жеке тұлғалардан заңға сәйкес белгілі бір мөлшерде, белгілі бір
мерзімде мемлекеттік бюджетке төленетін міндетті төлемдер[1].
Салық салудың объективті қажеттігі бұл мемлекеттік бюджетті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етудің қайнар көзі болуымен сипатталады. Салықтар
арқылы мемлекеттік бюджетті қалыптастыру барысында шағын және орта бизнес
субъектілерінің алатын орны ерекше. Себебі шағын және орта бизнес
субъектілері нарықтық экономикаға бейім келеді.
Салықтар экономикалық категория ретінде жеке тұлғалар мен мемлекет
арасындағы заңды тұлғалар мен мемлекет арасындағы мемлекеттің
орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық
қатынастардың жиынтығын білдіреді.
Салықтар мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болды және
мемлекеттің өмір сүруінің негізгі шарты болып келеді. Салықтар мемлекет
бюджетінің кірісін құрастыратын негізгі құрал ретінде мемлекеттің алға
қарай қарыштап дамуында жетекші рольдердің бірін атқарады.
Сонымен бірге салық салудың объективтік қажеттілігі бұл мемлекеттің
ішкі және сыртқы қауіпіздігін қамтамасыз ете отырып ұлттық байланысты қайта
бөле отырып халықтың әлеуметтік әл-ауқатын көтеруге мемлекет тарапынан
бөлініп отырады.
Салықтардың экономикалық мәні мынадай:
-Біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілерінің халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
-Екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілермен халық табысының белгілі бір
мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын
көрсетеді.
Сонымен қатар мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру,
барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтың экономикалық мазмұны олардың негізгі функцияларымен
сипатталады.
Салықтың ең негізгі функциясы болып - фискалдық саналады. Бұл функция
салықтардың табиғатымен бірге пайда болған, яғни мемлекеттің қалтасын
(бюджетті) толтыру үшін, кәсіпорындар мен азаматтардың ақшалай табысының
бір бөлігін эквивалентсіз, мәжбүрлеп алу негізінде толтыру. Салықтың осы
функциясының арқасында мемлекеттің ақшалай қоры пайда болады және мемлекет
өмір сүруі мен ары қарай қызметін атқаруы үшін материалдық жағдайлар
жасайды. Фискалдық функция мемлекеттің экономиканы реттеудегі рөлін
арттырудың объективті алғышарттарын құрастырады. Ал бұл өз кезегінде,
салықтың экономикалық функциясына сәйкестендіріледі.
Сызба 1 Салықтардың функциялары*
* Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. “Салық және салық салу”: Оқулық. - Алматы:
Экономика, 2006
XX ғасырдың бірінші жартысында дүниежүзілік қаржы ғылымында
экономикалық саясаттың ең қуатты құралы ретінде, салық салудың реттеу
функциясын пайдалану қажеттілігі пайда болды. Бұл көз-қарастар
А.И.Буковецк, П.П.Гензел, И.М.Кулишер, В.Н.Твердохлебов-тың шетел
мемлекеттерінің салығың (1926) атты монографиясында, П.В.Микеладзенің
Шетел мемлекеттеріндегі салық салу жүктемесің (1928) атты кітабында,
К.Ф.Шмелевтың Салық салудың жүктемелік мәселелерің (1928), А.А.Тривустың
Салық - экономикалық саясаттың құралы ретіндең (1925), В.В.Дитманның
Салықты аударуң (1930) атты еңбектерінде толық сипатталған.
Салық функциясы - бұл оның касиеттерін көрсететін тәсілі, яғни осы
экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай жүзеге асыратынын
бейнелейтін, салық мәнінің көрінісі. Барлық салық функцияларының мақсаты
бір - ол, мемлекеттің салық жүйесінің және олардың бюджет саясатының
тиімділігін анықтауы.
Салықтың реттеуші функциясы, олардың ұдайы өндіріс процесінің
серпініне және көлеміне ықпал етуімен ерекшелінеді. Салықтың өзгеруі тауар
(жұмыс, қызмет) ұсынысы мен сұранысының, сондай-ақ инвестиция мен жинақты
арттыруына немесе қысқартуына әкеліп соғады. Сонымен қатар салықтың еңбек
белсенділігін, ресурстар жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны қорғау үшін
экономикалық жағдайлар туғызады немесе керісінше жояды. Сондықтан да салық
салу - мемлекеттің нарықтық шаруашылыққа араласуының анағұрлым белсенді
кұралы. Ол экономикалық өсуді, әлеуметтік құрылымдарды жылдамдатуға немесе
баяулатуға қабілетті.
Салықтың ынталандырушы функциясы, экономиканың жеке субъектілеріне
салық салудың ерекше тәртібін (жеңілдетілген және қарапайымдатылған)
қолдануымен байланысты. Жалпыға бірдей қойылған салық ставкасын төмендету,
салық салынатын базаны ығыстыруды, салық төлемдерінің мерзімін ұзартуды
(қысқартуды) енгізуді, бюджетті-салықтық несиені ұсынуды, салықтың бірнеше
түрін бірыңғай міндетті жарнаға шоғырландыруды және басқа да ұқсас
шараларды пайдалану арқылы, мемлекеттің салық салуды басқару органдарының,
нақты кәсіпорындар мен азаматтардың иелігіне қосымша ақшалай қорын ұсынады.
Бұл ресурстар, шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалардың өндірісті
ұйымдастырудағы қаржы мүмкіншілігін және игіліктерді тұтынуын арттырады.
Салық салудың жеңілдіктері мен қарапайымдылығы, мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік артықшылықтарды қолдау әдісі болып табылады.
Осыдан жүздеген жылдан астам бұрынғы ғалым - экономистердің айтуы
бойынша, мемлекеттің салық саясатының фискалдық, реттеуші, ынталандырушы
функцияларымен қатар, тұрақтандырғыш функциясы да қолданыла бастады, яғни
салық ұлттық рыноктың тұрақты қызмет етуінің материалдық негізі және әрекет
етуші қоғамдық-саяси құрылымның қолдаушысы ретінде қарастырылды. Мәселен,
АҚШ-та соғыстан кейінгі жылдары, салықтарға, экономикалық циклді
тұрақтандырғыш рөлі ұсынылды. Елдің экономикалық жағдайына байланысты,
басқару құрылымдары, салықты төмендете отырып, мемлекет сұранысын
ынталандыруға, экономикалық өсу қарқынын арттыруға, кәсіпкерлерді
инвестицияға қарай итермелеуге, ал салықты арттыра отырып инфляцияны
әлсіретуге, экономикалық циклді тұрақ-тандыруға тырысты. Мұның бәрі
кәсіпкерлерді, өндірістің анағұрлым жетілдірілген түріне қарай немесе
шаруашылық ұйымдарын өндіргіш формаларына қарай бағыттауы үшін, қаржы
ғылымдары, мемлекеттен, белгілі облыстардағы нақты жетістіктерге қол
жеткізген тұлғалар мен фирмалар үшін салық жеңілдіктерін беруін өтінуді
іске асырды.
Осылайша, арада біраз уақыт өткеннен соң, салық салудың тұрақтандырғыш
функциясы, салық жүйесінің халықтың әл-ауқаты нашар дамыған топтары үшін,
оларды әлеуметтік қорғайтын кепілдік рөлін, яғни қоғамның әлеуметтік
тұрақтылығын қамтамасыз ететін жаңа қызмет атқара бастады.
Қоғамның әлеуметтік жағдайы төмен топтары үшін жеңілдік жиынтығын
ұсынумен қатар, әлеуметтік қорғау функциясын және азаматтардың табысына
салық салудың үдемелі әдісін пайдалануға байланысты салықтың әлеуметтік
теңестіру функциясының қызмет етуі қажет.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау дегеніміз - қоғамның табысы аз мүшелеріне, қаржылай көмек
ретінде көрсетілетін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық бойынша жәрдем
ақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар
отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен әлеуметтік сақтандырудың
басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін
медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз
отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік
қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен іске асады.
Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне
жәрдем ақы ретінде беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын
қамтамасыз ететін салық құралдарының негізгісі болып: жұмысты ұсынушылар
мен жалданып жұмыс істеушілердің әлеуметтік салығы және жеке тұлғалардың
табыс салығы бойынша салық жеңілдігінің жүйесі жатады.
Салықты қайта бөлу функциясының мәні, шаруашылықтың әртүрлі
субъектілерінің табыс бөлігін, мемлекет пайдасына қайта бөлуінде. Бұл
функцияның әрекет ету көлемі ЖІӨ-дегі салықтардың көлемімен анықталады.
XX ғасырдың аяғында мемлекеттің нарықтық экономиканы реттеу механизмі,
салықтардың теориялық зерттеулерде бұрын соңды болмаған сапалық жаңа
функциясын тапты. Салық салудың реттеуші функциясының бір бағытының
көрінісі, дәлірек айтқанда сыртқы сауданы және сыртқы экономикалық
қатынастарды реттеуі салық салудың жаңа, интеграциялық функциясына
түрленді. Оның пайда болуы дүние жүзілік шаруашылықты дамытудың, яғни
ұлттық экономика мен шаруашылық өмірді жан-жақты интернациона-лизациялау
арасындағы өзара байланысты нығайту процесінің ерекшелігімен сипатталды.
Салық мемлекет үшін өңірлік, шаруа-шылық және саяси көзқарастармен
байланысқан, біртұтас экономика-лық кеңістікті қалыптастыру кұралдарының
бірі болып қалды.
Мемлекеттің шаруашылық өмірінің өзара байланысының өсуі мен
интернационализациялау процесінің ең жарқын көрінісі болып ЕО ішіндегі
экономикалық интеграция, яғни экономика мен саясаттың еуропалық өңірлер
үшін де, жалпы дүние жүзі үшін де маңызды факторы болып саналды. ЕО-тың
мүшелес елдерінің ұлттық салық жүйелерін сәйкестендіру мен үйлестіру
саясаты, ЕО-тың ішкі интеграциялық процесін қамтамасыз етудің ең қуатты
кұралы болды.
Салық салудың интеграциялық функциясы ұлттық салық саясатын өңдеу
кезінде басқа елдердің салық климатының жағдайын, көршілес мемлекеттермен
қолданылатын салық ставкалары, шет мемлекеттерде салық реформаларын
жүргізудің болашақтағы бағыты мен тәжірибесі сияқты факторларды ескеруді
қажет етеді.
Салық, сондай-ақ экономиканың жағдайын тексеретін бақылау функциясын
да атқарады. Бюджетке салықтардың түспеуі (уақытында келіп түспеген ақшалай
төлемдер мен олардың жиналмаған сомасының есеп айырысу көлеміне қарсылығы)
өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға, тауар айналымының қалыптасуына, ақша-
несие жүйесіне, әсіресе әлеуметтік саясатты жүргізуіге күрделі кедергісін
тигізеді. Өндірістің шағын көлемі мен рентабелсіздігі, өніммен жабдықтау
қиыншылығы, кәсіпорындар арасында ақшалай есеп айырысудың бұзылуы, жұмыспен
қамту мен инвестицияның құлдырауы, төмен дәрежелі жалақы мен әлеуметтік
жәрдемақылар - міне осындай экономикалық факторлар, бюджетке келіп түсетін
салық көлемін төмендетеді. Мұның нәтижесі белгілі - мемлекеттің салықты
жинауының тұрақтылығы мен артуы, ең алдымен іскерлік белсенділікті
дамытумен, өндіріс тиімділігін арттыруымен және халықтың әл-ауқатын
көтерумен тікелей байланысты. Қазынаның салықтық көздерін, салық
төлеушілердің мүлкіне, табысына (пайдасына), шаруашылық айналымына салық
талаптарын қатаңдату жолы арқылы емес, керісінше, бұларды дамыту үшін
жағдайлар туғызу негізінде нығайтуы қажет.
Салық салудың бақылау функциясының арқасында салық механизмінің
тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қозғалысын бақылау қамтамасыз
етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік саясатқа өзгерістер енгізу қажеттілігі
анықталады. Бюджетті-салықтық, яғни фискалдық қатынастардың бақылау
функциясы тек бөлу функциясының әрекет ету жағдайында ғана көрінеді.
Осылайша, бұл екі функция шектелген бірлікте фискалдық қатынастар мен
бюджеттік саясаттың тиімділігін анықтайды.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшкеннен кейін көптеген
қиыншылықтарға тап болды. Оның бірі салық салу саясатының болмауы салық
жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
және қатынасты анықтайтын салықтар. Салық механизімі яғни салық салу
әдістерімен тәсілдерін қолдану және дұрыс ұйымдастыру міндеті тұрды.
Қолданылуына қарай салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң жалпы мақсаттарға жұмсалады, ал арнайы
салықтар алдын-ала белгіленген нақты шараларға жұмсалады
Салық салу органына байланысты салықтар жалпымемлекеттік және
жергілікті болып бөлінеді. Республикалық бюджетке түсетін салықтар
жалпымемлекеттік болып табылса, жергілікті бюджетке түсетін салықтар
жергілікті салықтарға жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты салықтар
нақтылы және дербес болып бөлінеді. Нақтылы салықтар салық салынатын
объектінің сыртқы белгісіне қарай салынады, мысалы, жер салығы. Дербес
салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын табыс
мөлшеріне қарай салынады, оған корпоративтік табыс салығы, жеке табыс
салығы жатады.
Объектінің экономикалық ерекшелігіне байланысты салықтар
табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді.
Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден
алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Қазақстан Республикасының жалпы салық жүйесі тікелей және жанама
салықтардың қосындысынан тұрады.
Тікелей салықтар салық төлеушілердің табысына немесе меншігіне
тікелей қойылады. Біздің елімізде оларға: жер салығы, мүлік салығы, табыс
салығы және т.б. жатады.
Ал жанама салықтар -тауар бағасына немесе көрсетілетін қызметтер
тарифіне үстеме ретінде қойылып, тұтынушылармен төленеді.
Тікелей салық салу кезінде ақшалай қатынастар мемлекет пен салықты
төлеушілер арасында пайда болса, ал жанама салықтарда - салық субъектісі
болып мемлекет пен төлеуші (тауарды немесе қызметтерді тұтынушы) арасында
делдалдық қызмет атқаратын тауарды (қызметті) сатушылар саналады.
Тікелей салықтар сондай-ақ нақты және өзіндік болып жіктеледі.
Нақты салықтар мүліктің жеке түрінен төленсе, ал өзіндік салықтар
заңды немесе жеке тұлғалардың табыс көзінен немесе декларация бойынша
өндіріліп алынады. Мұнымен қатар, тікелей салықтардың бір түрі тек заңды
түлғалармен төленсе, екіншілері - тек жеке түлғалармен, ал үшіншісі - әрі
заңды, әрі жеке түлғалармен төленеді.
Жанама салықтар да сипаты жағынан сан қырлы. Олардың құрамына жеке
(тауардың ерекше түрлері мен топтары бойынша) және әмбебапты акциздер
кіреді.
Салықтың алғашқы жіктелуі XVІІ ғасырдың бастапқы кезінде салықтарды
жер иелерінің табысына (жер салығы - тікелей салық, басқалары - жанама)
салу негізінде құрылды. Бере келе А.Смит өндіріс факторларына (жер, еңбек,
капитал) сүйене отырып, жер иелерінің табысын капиталдан және енбектен
түсетін табыстар деп толықтырып, сәйкесінше тікелей салықтар қатарына да
екі - капитал иесінің кәсіпкерлік пайдасына және жалдамалы жұмысшының
жалақысына салынатын салықтарды енгізді. Жанама салықтар жайлы А.Смит былай
деп айтып кеткен: "бұл шығынмен байланысты салықтар болғандықтан,
осылайынша тұтынушыларға беріледі"
Барлық салықтар ҚР-ның салық заңдылығы мен Конститутциясының
талаптарына сәйкес Парламентпен және кейбір жағдайларда елбасымен
белгіленеді.
А.И. Худяков пен Г.М. Бродскийдің Салық салу теориясың атты
еңбегінде, салықтарды пайдалану сипатына байланысты жалпы және арнайы
(мақсатты) салықтар деп жіктейді. Салық салу жүйесінде кейбір салықтар
бюджетке келіп түскен соң, бюджеттің басқа да кірістерімен араласып, жалпы
кажеттіліктерге жұмсалады, яғни бұл - жалпы бағыттағы (абстракциялы)
салықтар. Ал енді кейбір салықтар нақты бір шараларды қаржыландыру үшін
қолданады, яғни бұл арнайы салықтар. Мәселен бұған әлеуметтік салықтарды
жатқызуға болады. Қазіргі кезде арнайы салықтар (бұрын бюджеттен тыс
қорларға аударылатын) бюджетте ерекшеленіп көрсетіледі. Айта кету керек,
көп жағдайларда арнайы салықтар бюджеттен тыс арнайы қорлардың табыс көзі
ретінде бекітіледі.
Экономикалық әдебиеттерде арнайы салықтар туралы әртүрлі пікірлер
қарастырылған. Мәселен С.Г.Пепеляев өзінің еңбектерінде осы арнайы
салықтардың жақсы жақтарына былай сипаттама береді: біріншіден,
психологиялық көзқарас бойынша салық төлеушілер мұндай салықты бар
ынталарымен төлер еді; екіншіден, салықтардың мақсатты сипаттамасы белгілі-
бір (мақсатты) шығындарды жүзеге асыру қажеттілігімен айқындалады.
Барлық салықтардың бюджетке өз жолдамалары бар, яғни оларды дұрыс
есептеу, төлем мерзімі және т.б., сондай-ақ бересіні (мезгілінде төленбеген
салық) өндіріп алу да мемлекеттің ортақ кызметімен қамтамасыз етіледі.
Салықты жіктеудің және бір белгісі болып, олардың экономикаға тікелей
немесе жанама әсер етуі саналады. Осы белгілері бойынша салық төлемдерінің
жалпы жиынтығынан мынадай: баға кұрылымын, өндіріс шығынын, инвестицияны
және жұмыспен қамтуды реттейтін салықтар ерекшеленеді. Салықтардың
экономикалық жіктелуінің осы түрі, әрбір салықтың шаруашылық қызметтеріне
жан-жақты әсер ететіндіктен, шартты сипаттамада болады және экономикалық
қатынастардың барлық салаларына жалпы әсерін тигізеді. Қандай да бір салық
түрінің, экономикалық құбылыстың нақты бір түріне жатқызуы кезінде, оның
үстемдік әсері ескеріледі.
Кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты –
тиімді салық жүйесін құру және оның қызмет етуіне мүмкіншілік жасайтын
салық механизмін іске асыру болып табылады.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизіміне жатады.
Кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты –
тиімді салық жүйесін құру және оның қызмет етуіне мүмкіншілік жасайтын
салық механизмін іске асыру болып табылады.
Салық механизміне салық салу қағидалары, салық элементтері,
салық салудың әдістері мен жолдары, салық салуды ұйымдастыру жатады.
Салық салудың классикалық қағидаларын А.Смит ұсынған . Олар:
1) әділеттілік қағидасы, яғни салық салық төлеушінің табысына
сәйкес алынуы тиіс;
2) анықтылық қағидасы, яғни салықтың мөлшері, оны төлеу мерзімі
алдын-ала және дәл анықталуы тиіс;
3) қолайлылық қағидасы, яғни әрбір салық салық төлеуші үшін
неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс;
4) үнемділік қағидасы, яғни салықты алудың шығындары неғұрлым аз
болуы тиіс.
Бұл қағидаларды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылыққа жол
берілмейді , бұл салық салу процесін реттейді және А.Смитке “салықтар – оны
төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны” деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді6.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық салудың келесідей
қағидалары белгіленген:
- салық төлеудің міндеттілігі, яғни салық төлеуші салықтық міндетін
толық және белгіленген мерзімде төлеуі тиіс;
- салық салудың нақтылығы, бұл қағида бойынша Қазақстан
Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы
тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға
рұқсат етілмейді;
- біртұтастылық қағидасына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады:
- жариялылық қағидасы, яғни салықты реттеуші нормативтік-құқықтық
актілер, заңдар ресми басылымдарда жарық көруі тиіс.
Салық салуда мынадай төрт тәсіл қолданылады: кадастрлық, декларация
бойынша, төлем көзінен ұстап қалу, патент негізінде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу және оны алу, салық салу
объектілерінің табыстылық нормасын көрсете отырып, олардың тізімі негізінде
жүзеге асады.
Декларациялық тәсіл бойынша салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті
жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және төленуге тиіс салық сомасын
есептейді.
Төлем көзінен салықты төлеу барысында салық төлеуші жұмыс істейтін
ұйымның бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстап,
бюджетке аударады.
Кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлерін жүзеге асыратын жеке
кәсіпкерлер Салық Кодексіне сәйкес қойылған талаптарға сай болған жағдайда,
бюджет алдындағы салық міндеттемесін патент негізінде өтейді.
Салықты есептеу барысында кассалық және есептік әдістер қолданылады.
Кассалық әдіс бойынша табыстар ретінде берілген уақыт аралығында
алынған нақты табыстар , ал шығындар ретінде нақты төленген сомалар
қаралады.
Ал есептік әдісте табыс деп берілген салық кезеңінде меншік құқығы
пайда болған , олардың нақты алынуына байланыссыз, барлық сомалар
саналады. Ал шығындар ретінде берілген салық кезеңінде пайда болған
міндеттемелер қарастырылады.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады. [4]
Салық салу элементтері мыналар:
-субъект;
-объект;
-салық көзі;
-салық ставкасы;
-салық өлшем бірлігі;
-салық оклады;
-салық жеңілдіктері;
-салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
-салық төлеушінің және салық салық қызметі органдарының
құқықтары мен міндеттері;
-салық төлеуін бақылау;
-салықтық жазалау шаралары;
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) салықты және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар қоғам.
Қазақстанда салық төлеушілер:
-Резидент және резидент емес заңды тұлғалар.
-Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі заң жүзінде негізделген салық салуға негіз
болатын табыс, мүлік, қызмет көрсеті, ақшалай операциялар және тағы да
басқалар көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Жылдық жиынтық табыспен
шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық көзі – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салудың табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыс
мөлшеріне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің
өсуіне қарай салық ставкасының төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тйуелсіз
бірыңғай сома түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі - есептеу үшін берілген салық объектісінің
өлшем бірлігі.
Салық оклады - салық төлеушінің белгілі бір объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктерінен салықтан толық
босатылатын салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, тағы басқалар жатады.
Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен
байланысты шығыстарды растайтын құжаттар болған кезде жүргізіледі.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белігілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушінің келесідей құқықтары бар:
- қолданыста жүрген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңнамасындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу,
- салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық
қызметкерлерінің әрекетіне немесе әрекетсіздігіне шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салықтық бақылау нәтижелері бойынша салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызмет
органдарынан түсіндірме талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің құқықтарымен қатар белгілі міндеттері бар:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындау,
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарын
жою туралы заңды талаптарын орындау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдарының салық салу объектісі және
салық салуға қатысы бар объектілерді тексеруіне жол беру,
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- салық операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен есеп айырысуды фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарын міндетті түрде пайдалану және тұтынушыға бақылау чегін
беру.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңнамаларының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру болып табылады. Оны салық қызметі органдары жүзеге асырады.
“Салық” ұғымымен “салық жүйесі” ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оларды төлеу кезінде мемлекет пен жеке және
заңды тұлғалардың арасында пайда болатын қаржылық қатынастардың. оны құру
мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
1.2. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқарудың даму
кезеңдері
Қазақстан салық жүйесінің дамуына келетін болсақ, бұл процесс КСРО
тарағаннан кейін басталды. Қазақстанның салық жүйесі терең өзгерістерден
өтті. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөлуге
болады.
1 – кезең 1992-1995 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең жаңа салық
жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуымен сипатталады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасының Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың бастамасы болған. Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан
Республикасында 43 салық түрі қызмет етті, олар үш топқа бөлінді:
- 16 жалпымемлекеттік салық;
- 10 міндетті түрде төленетін жергілікті салық;
- 17 жергілікті салықтар мен алымдар.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, жер
салығы, қосылған құн салығы, акциздер және тағы басқа салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері болды. Атап айтқанда,
жинақталған ғылыми және тәжірибелік негіздерінің жеткіліксіздігі, салық
түрлерінің көптілігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс
қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің
көптігі және тағы басқа. Осы себептерге байланысты еліміздің салық жүйесін
қайтадан реформалауға қажеттілік туындады. Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың
басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады.
Бұл тұжырымдаманы іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан
Республикасы Президентінің 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған Салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың Заң күші бар
Жарлығы табылады. Бұл өз кезегінде салық жүйесін реформалаудың екінші
кезеңінің негізін қалады.
2-кезең 1996-1998 жылдарды қамтиды және нарықтық экономикаға сай
келетін салық жүйесін құрумен сипатталады. 1995 жылдың 24 сәуірінде шыққан
Қазақстан Республикасы Президентінің “Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы 1995 жылы 1 шілдеде
іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 43 салықтың орнына 11 салық
пен алым қызмет ететін болды. Бұл салық заңдылығы бойынша еліміздің салық
жұйесі нарықтық қатынастар талабына біршама жақындатылды.
3-кезең 1998-2000 жылдар аралығын қамтиды, бұл кезеңде барлық
қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне күрделі өзгерістер енгізіліп,
салық жүйесі одан әрі жетілдірілді. 2000 жылы 1қаңтардан бастап 17 түрлі
салық пен алым іске қосылды.
2001-2009 жылдар аралығын қамтыған 4-кезеңді халықаралық салық салу
жүйесіне біршама бейімделген салық жүйесінің қалыптасуына заңнамалық негіз
қалаған кезең болды деп айтуға болады.
5-кезең (2009ж бастап - қазіргі кезге дейін) 2008 жылы 10 желтоқсанда
қабылданған Салық Кодексі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды.
Қазіргі таңда еліміздің Салық Кодексінде мынадай салықтар қолданыста:
- корпоративтік табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- экспортқа рента салығы;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
- әлеуметтік салық;
- көлік құралы салығы;
- жер салығы;
- мүлік салығы;
- ойын бизнесі салығы;
- тіркелген салық;
- арнайы салық режимі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша Президентке, Үкіметке, Қаржы және
бюджетті жоспарлау Министрлігіне жүктеледі.
Салық қызметі органдары Қазақстан Республикасы Қаржы және бюджетті
жоспарлау Министрлігінің құрамындағы Салық комитетінен және облыс, Астана,
Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Салық қызметі органдарына салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің бюджетке толық көлемде түсуін, міндетті зейнетақы төлемдерінің
толық және уақытылы аударылуын қамтамасыз ету, сонымен қатар салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындауына бақылау жасау міндеті
жүктелген.
Салық қызметі органдарының құқықтары келесідей:
- Салық Кодексіне сәйкес нормативтік-құқықтық актілерді жасау және
бекіту;
- өз өкілеттігі ауқымында салық міндеттемелерінің туындауы, атқарылуы
және тоқтатылуына байланысты түсініктеме беру;
- салықтық бақылауды жүргізу,
- салық төлеушінің салық міндеттемесімен байланысты ақша қаражаттарының
құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарды , есептерді, сметаларды, бағалы
қағаздарды, декларацияларды және тағы басқа құжаттарды тексеру;
- салықтық тексеру барысында салық заңдылықтарын растайтын құжаттарды
тәркілеу;
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен тізім бойынша салық
төлеушіден электрондық құжаттарды алу;
банктерден және банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан салық
төлеушінің банк шоттарының нөмірін, ондағы ақша қозғалысы мен қалдық туралы
мәліметтер алу және тағы басқа.
Сызба 2. Қазақстан Республикасы Салық комитетінің ұйымдық құрылымы*
* Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. “Салық және салық салу”: Оқулық. - Алматы:
Экономика, 2006.
Салық қызметі органдарының мынадай міндеттері бар:
- салық төлеушінің құқықтарын сақтау;
- мемлекет мүддесін қорғау;
- салық төлеушілердің салық міндеттемелерін дұрыс орындауын және
міндетті жинақтаушы зейнетақы қорына жарналардың толық әрі уақытылы
аударуын бақылау;
- салық төлеушілердің, салық салу объектілерінің және төленетін басқа да
міндетті төлемдердің есебін жүргізу;
- салық тексерулерін нұсқама негізінде жүргізу;
- салық құпиясын сақтау;
- салық заңнамасын бұзған кезде салық төлеушіге жазалау шараларын
қолдану;
- мемлекет меншігіне айналған мүліктерді есепке алу; сақтау; бағалау;
сату және оны сатудан түскен түсімнің бюджетке толық әрі уақытылы
түсуін бақылау және тағы басқа.
2008 жылдан бастап мемлекет бюджеті 3 жылға бекіту мәселесі
үкіметте талқыланып жатыр. Осыған байланысты Салық Кодексін өзгерістермен
толықтырулар енгізу мәселесі туындайды. Қандай бөлімдерге өзгерістер енгізу
немесе түбегейлі өзгертулер енгізу. Осыған байланысты қазіргі таңда орта
және шағын бизнес субъектілерін мемлекет тарапынан қолдау заң бойынша
жеңілдіктер қарастыру мәселесі көтеріліп отыр.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндетті
төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші
құқықтық нормалар ҚР-ның Салық кодексінде сараланған және тиісті
нұсақаулықтарда келтірілген. Салық қызметі органдары уәкілетті мемлекеттік
орган мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына облыстар, Астана
және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитеттері, ауданаралық
салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша
салық комитеттері, сонымен бірге қаржы полициясының бөлімшелері жатады.
Салық қызметі органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер
кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің
салықтық міндеттемелерін орындалуына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін кіріктіретін салық механизмін құруға
және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизмінде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады. [8]
ҚР қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы әдістерін
анықтайды, салықтың тиісті элементері арқылы салық салудың тәртібін
белгілейді.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері –
билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және ауқытылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарды жүзеге асырылады:
Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
Салық салу объектілері мен салық салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
Бюжетке түсетін түсімдерді есепке алу;
Қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
Салық тексерістері;
Коммерциялық бақылау;
Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
Фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
Уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегінде ҚР-ның кеден шекарасы арқылы
тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс салықтарды және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық
бақылауды салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашылық қызметі туралы
салық қызметі органдары алған кез келген мәліметтер құрайды. Салық
заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен
табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе
еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп
алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Жанама салықтар – жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушілердің табыстарына
немесе, мүлкіне байланысты емес. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу
процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.
Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуі
жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын
акциздерді, сатудан алынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан
алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек
артықшылығы болады, өйткені, олардан жалтарыну қиынырақ; олармен
экономикалық бұзушылық аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды
аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да
тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады;
салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ, бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұлсалықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесіне ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұраушылықта - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға аыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Салық салудың қазіргі заманғы тұжырымдамасы Салықтар және бюджетке
төленетін өзге де міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)ң Заңын 2001 ж.
қабылдаумен бірге салынған болатын. Жаңа заң салықтардың санын,
қойылымдардың көлемі мен жеңілдіктер мен преференциялардың санын маңызды
дәрежеде қысқартты. Аталған Заңмен жылдық жиынтық табыс (ЖЖТ) түзетулерінің
маңызды түзетулері жасалынды, ол Қазақстанның салық жүйесінің
конструкциясын әлемдегі дамыған елдердің көрсеткіштеріне жақындастырды. [9]
Қазақстан Республикасының салық заңнамасының эволюциясын сараптау,
заңнамадағы өзгерістердің үш ірі қадамдардан өткенін көрсетті. Бірінші
қадам тәуелсіз мемлекеттің құрылуымен, қаржы институттары мен жаңа
заңнаманың қалыптасуымен байланысты болды. Бірінші қадамда салық заңнамасы
өте шатасқан және көптеген заң берушілік актілері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнесң факультеті
Қаржың кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Корпоративтік табыс салығы: Алыну механизмі және жетілдіру мәселелері
Орындаған: ___________________ Мүбараков Б.Ғ.
Ғылыми жетекшісі :
аға оқытушы __________________ Досжан Р.Д.
Норма бақылаушы : _________________ Садыханова Д.А.
Қорғауға жіберілді:
Қаржы кафедрасы
меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ____________________ Арзаева М.Ж.
Алматы 2010
Реферат
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық
аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық құбылыс ретінде жарқын
көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің жарқын экономиканы
реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесcтерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік –
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы – салық жүйесі.
Салық жүйесі бұл мемлекеттің өмір сүруінің және нарықтық экономиканың
реттелуінің бірден-бір кепілі болып табылады. Ал салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі.
Тақырыптың өзектілігі. Мемлекет өмірінде өзекті мәселелердің бірі
болып әлі күнге дейін мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде
мәселе табылады. Тәуелсіздік алғалы бергі он жеті жыл ішінде республика
салық жүйесі дербес қызмет етіп келеді. Салық жүйесі мемлекетке елдің
экономикалық және әлеуметтік дамуындағы басты мәселелерді жүзеге асыру
үшін, сондай-ақ өндірістің үйлесімді дамуын және қарқынын реттеуге бақылау
жүргізу үшін қажет.
Экономикалық ғылымда салықтардың экономикалық мәні туралы білімдердің
маңызды көлемі, берілген қызметті пайдалану бойынша маңызды тәжірибе бар.
Дегенмен, салықтардың фискалдық қызметін зерттеу классикалық экономикалық
ғылым деңгейінде болуда, ал салықтарды алу механизмі, өзінің негізгі
бөлігінде, аса маңызды өзгерістерге ұшырамады. Дамыған нарықтық
экономикасымен дамыған елдерде салық жүйелері ақырындап, мемлекеттің саяси
және әлеуметтік шарттарына сәйкес эволюциялық түрде өзгере отырып,
қалыптасты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР-дағы салық жүйесінің қазіргі кездегі
жағдайын және оның даму перспективаларын талдау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері келесілер болып табылады:
- Салықтың экономикалық мәні мен маңызын қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму кезеңдері;
- Дамыған шетел мемлекеттерінде салық жүйесін құру;
- ҚР-ның қазіргі кездегі салық жүйесін талдау және Бостандық ауданы бойынша
салық комитетінің бюджетті толтырудағы орнын талдау;
- ҚР-ғы салықтардың қызмет ету мәселелері мен оларды жетілдіру
әлеуеттері;
- Оңтайлы салық базасын үлгілеу мен қос қабат салық салу мәселесін шешу.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Сыдыков А. студентіне
Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару жұмыс тақырыбы
23ң 12. 2009 ж. № 4-2841 бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 30ң наурыз 2010 ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері шетелдік және отандық ғалымдарының оқулықтары
және оқу құралдары, ҚР Салық Кодексі
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) салық жуйесін басқарудың теориялық негіздері
б) Қазақстан Республикамының салық жуйесінің қызмет етуін талдау.
в)_Қазақстан реуспубликасының салық жуйесінің даму перспективалары
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатынҒылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 27.01.2010
зерттеу мен өңдеу. Негізгі
көздер бойынша библиография
жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын 01.02.2010 Eкінші тарау
жасау және оны жетекшімен бойынша маңызды
қарастыру мәселелерді
белгілеу
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 15.02.2010 Графиктері мен
тексеруге ұсыну сызбалары
қосымшаға
кірістіру.
4. Практикалық материалдарды және20.02.2010 статистикалық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтеріне
талдау. талдау жасау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды 05.03.2010 Графиктері
ғылыми жетекшімен келісу. талдаулармен
толықтыру
6. Ескертуге сәйкес диплом 25.03.2010 Методикалық
жұмысын қайта өңдеу нұсқауларға сай
(толықтыру). Аяқталған жұмысты жұмысты өңдеу
кафедраға ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен 29.03.2010 Рецензенттің
танысу сын пікірімен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере30.03.2010 Презентацияны
отырып,қорғауға дайындықты даярлау
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні ___________________________________ ______
Кафедра меңгерушісі ____________________________ Арзаева М.Ж.
э.ғ.к., доцент
Жұмыс жетекшісі ________________________________ Мустафина А.К.
аға оқытушы
Тапсырманы орындауға алған студент _______________ Сыдыков А.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
І Салық жүйесін басқарудың теориялық негіздері 8
1.1. Салық жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұны 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқарудың даму 18
кезеңдері
32
ІІ Қазақстан Республикасының салықтардың есептелу және төлеу
механизімін талдау және бюджет табыстарын толтырудағы салықтардың
орнын қарастыру
2.1 ҚР салық жүйесіндегі салықтардың есептелу және төлеу 32
механизмін талдау
2.2 ҚР және Медеу ауданының бюджетін толтырудағы салықтардың орны 46
ІІІ Қазақстан республикасындағы салық жүйесінің қызмет ету мәселелері55
3.1 Шетел мемлекеттерінде салық жүйесін басқару ерекшеліктері 55
3.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жетілдіру жолдары 60
Қорытынды 67
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
Кіріспе
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық
аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық құбылыс ретінде жарқын
көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің жарқын экономиканы
реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесcтерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік –
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы – салық жүйесі.
Салық жүйесі бұл мемлекеттің өмір сүруінің және нарықтық экономиканың
реттелуінің бірден-бір кепілі болып табылады. Ал салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі.
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту
елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ал нарықтық
экономика мен кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты-
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекет өмірінде басты мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін мемлекеттің
кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады. Тәуелсіздік алғалы
бергі он жеті жыл ішінде республика салық жүйесі дербес қызмет етіп келеді.
Мемлекет өмірінде өзекті мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін
мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады.
Тәуелсіздік алғалы бергі он жеті жыл ішінде республика салық жүйесі дербес
қызмет етіп келеді. Салық жүйесі мемлекетке елдің экономикалық және
әлеуметтік дамуындағы басты мәселелерді жүзеге асыру үшін, сондай-ақ
өндірістің үйлесімді дамуын және қарқынын реттеуге бақылау жүргізу үшін
қажет.
Экономикалық ғылымда салықтардың экономикалық мәні туралы білімдердің
маңызды көлемі, берілген қызметті пайдалану бойынша маңызды тәжірибе бар.
Дегенмен, салықтардың фискалдық қызметін зерттеу классикалық экономикалық
ғылым деңгейінде болуда, ал салықтарды алу механизмі, өзінің негізгі
бөлігінде, аса маңызды өзгерістерге ұшырамады. Дамыған нарықтық
экономикасымен дамыған елдерде салық жүйелері ақырындап, мемлекеттің саяси
және әлеуметтік шарттарына сәйкес эволюциялық түрде өзгере отырып,
қалыптасты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР-дағы салық жүйесінің қазіргі кездегі
жағдайын және оның даму перспективаларын талдау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері келесілер болып табылады:
- Салықтың экономикалық мәні мен маңызын қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің даму кезеңдері;
- Дамыған шетел мемлекеттерінде салық жүйесін құру;
- ҚР-ның қазіргі кездегі салық жүйесін талдау және Бостандық ауданы бойынша
салық комитетінің бюджетті толтырудағы орнын талдау;
- ҚР-ғы салықтардың қызмет ету мәселелері мен оларды жетілдіру
әлеуеттері;
- Оңтайлы салық базасын үлгілеу мен қос қабат салық салу мәселесін шешу.
Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
1. Салық ЖҮЙЕСІН басқарудың ТЕОРИЯЛЫҚ негіздері
1.1. Салық жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұны
Салықтар дегеніміз Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке
төленетін басқада міндетті төлемдер туралың Заңының 1-бабына сәйкес, заңды
және жеке тұлғалардан заңға сәйкес белгілі бір мөлшерде, белгілі бір
мерзімде мемлекеттік бюджетке төленетін міндетті төлемдер[1].
Салық салудың объективті қажеттігі бұл мемлекеттік бюджетті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етудің қайнар көзі болуымен сипатталады. Салықтар
арқылы мемлекеттік бюджетті қалыптастыру барысында шағын және орта бизнес
субъектілерінің алатын орны ерекше. Себебі шағын және орта бизнес
субъектілері нарықтық экономикаға бейім келеді.
Салықтар экономикалық категория ретінде жеке тұлғалар мен мемлекет
арасындағы заңды тұлғалар мен мемлекет арасындағы мемлекеттің
орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық
қатынастардың жиынтығын білдіреді.
Салықтар мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болды және
мемлекеттің өмір сүруінің негізгі шарты болып келеді. Салықтар мемлекет
бюджетінің кірісін құрастыратын негізгі құрал ретінде мемлекеттің алға
қарай қарыштап дамуында жетекші рольдердің бірін атқарады.
Сонымен бірге салық салудың объективтік қажеттілігі бұл мемлекеттің
ішкі және сыртқы қауіпіздігін қамтамасыз ете отырып ұлттық байланысты қайта
бөле отырып халықтың әлеуметтік әл-ауқатын көтеруге мемлекет тарапынан
бөлініп отырады.
Салықтардың экономикалық мәні мынадай:
-Біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілерінің халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
-Екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілермен халық табысының белгілі бір
мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын
көрсетеді.
Сонымен қатар мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру,
барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтың экономикалық мазмұны олардың негізгі функцияларымен
сипатталады.
Салықтың ең негізгі функциясы болып - фискалдық саналады. Бұл функция
салықтардың табиғатымен бірге пайда болған, яғни мемлекеттің қалтасын
(бюджетті) толтыру үшін, кәсіпорындар мен азаматтардың ақшалай табысының
бір бөлігін эквивалентсіз, мәжбүрлеп алу негізінде толтыру. Салықтың осы
функциясының арқасында мемлекеттің ақшалай қоры пайда болады және мемлекет
өмір сүруі мен ары қарай қызметін атқаруы үшін материалдық жағдайлар
жасайды. Фискалдық функция мемлекеттің экономиканы реттеудегі рөлін
арттырудың объективті алғышарттарын құрастырады. Ал бұл өз кезегінде,
салықтың экономикалық функциясына сәйкестендіріледі.
Сызба 1 Салықтардың функциялары*
* Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. “Салық және салық салу”: Оқулық. - Алматы:
Экономика, 2006
XX ғасырдың бірінші жартысында дүниежүзілік қаржы ғылымында
экономикалық саясаттың ең қуатты құралы ретінде, салық салудың реттеу
функциясын пайдалану қажеттілігі пайда болды. Бұл көз-қарастар
А.И.Буковецк, П.П.Гензел, И.М.Кулишер, В.Н.Твердохлебов-тың шетел
мемлекеттерінің салығың (1926) атты монографиясында, П.В.Микеладзенің
Шетел мемлекеттеріндегі салық салу жүктемесің (1928) атты кітабында,
К.Ф.Шмелевтың Салық салудың жүктемелік мәселелерің (1928), А.А.Тривустың
Салық - экономикалық саясаттың құралы ретіндең (1925), В.В.Дитманның
Салықты аударуң (1930) атты еңбектерінде толық сипатталған.
Салық функциясы - бұл оның касиеттерін көрсететін тәсілі, яғни осы
экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай жүзеге асыратынын
бейнелейтін, салық мәнінің көрінісі. Барлық салық функцияларының мақсаты
бір - ол, мемлекеттің салық жүйесінің және олардың бюджет саясатының
тиімділігін анықтауы.
Салықтың реттеуші функциясы, олардың ұдайы өндіріс процесінің
серпініне және көлеміне ықпал етуімен ерекшелінеді. Салықтың өзгеруі тауар
(жұмыс, қызмет) ұсынысы мен сұранысының, сондай-ақ инвестиция мен жинақты
арттыруына немесе қысқартуына әкеліп соғады. Сонымен қатар салықтың еңбек
белсенділігін, ресурстар жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны қорғау үшін
экономикалық жағдайлар туғызады немесе керісінше жояды. Сондықтан да салық
салу - мемлекеттің нарықтық шаруашылыққа араласуының анағұрлым белсенді
кұралы. Ол экономикалық өсуді, әлеуметтік құрылымдарды жылдамдатуға немесе
баяулатуға қабілетті.
Салықтың ынталандырушы функциясы, экономиканың жеке субъектілеріне
салық салудың ерекше тәртібін (жеңілдетілген және қарапайымдатылған)
қолдануымен байланысты. Жалпыға бірдей қойылған салық ставкасын төмендету,
салық салынатын базаны ығыстыруды, салық төлемдерінің мерзімін ұзартуды
(қысқартуды) енгізуді, бюджетті-салықтық несиені ұсынуды, салықтың бірнеше
түрін бірыңғай міндетті жарнаға шоғырландыруды және басқа да ұқсас
шараларды пайдалану арқылы, мемлекеттің салық салуды басқару органдарының,
нақты кәсіпорындар мен азаматтардың иелігіне қосымша ақшалай қорын ұсынады.
Бұл ресурстар, шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалардың өндірісті
ұйымдастырудағы қаржы мүмкіншілігін және игіліктерді тұтынуын арттырады.
Салық салудың жеңілдіктері мен қарапайымдылығы, мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік артықшылықтарды қолдау әдісі болып табылады.
Осыдан жүздеген жылдан астам бұрынғы ғалым - экономистердің айтуы
бойынша, мемлекеттің салық саясатының фискалдық, реттеуші, ынталандырушы
функцияларымен қатар, тұрақтандырғыш функциясы да қолданыла бастады, яғни
салық ұлттық рыноктың тұрақты қызмет етуінің материалдық негізі және әрекет
етуші қоғамдық-саяси құрылымның қолдаушысы ретінде қарастырылды. Мәселен,
АҚШ-та соғыстан кейінгі жылдары, салықтарға, экономикалық циклді
тұрақтандырғыш рөлі ұсынылды. Елдің экономикалық жағдайына байланысты,
басқару құрылымдары, салықты төмендете отырып, мемлекет сұранысын
ынталандыруға, экономикалық өсу қарқынын арттыруға, кәсіпкерлерді
инвестицияға қарай итермелеуге, ал салықты арттыра отырып инфляцияны
әлсіретуге, экономикалық циклді тұрақ-тандыруға тырысты. Мұның бәрі
кәсіпкерлерді, өндірістің анағұрлым жетілдірілген түріне қарай немесе
шаруашылық ұйымдарын өндіргіш формаларына қарай бағыттауы үшін, қаржы
ғылымдары, мемлекеттен, белгілі облыстардағы нақты жетістіктерге қол
жеткізген тұлғалар мен фирмалар үшін салық жеңілдіктерін беруін өтінуді
іске асырды.
Осылайша, арада біраз уақыт өткеннен соң, салық салудың тұрақтандырғыш
функциясы, салық жүйесінің халықтың әл-ауқаты нашар дамыған топтары үшін,
оларды әлеуметтік қорғайтын кепілдік рөлін, яғни қоғамның әлеуметтік
тұрақтылығын қамтамасыз ететін жаңа қызмет атқара бастады.
Қоғамның әлеуметтік жағдайы төмен топтары үшін жеңілдік жиынтығын
ұсынумен қатар, әлеуметтік қорғау функциясын және азаматтардың табысына
салық салудың үдемелі әдісін пайдалануға байланысты салықтың әлеуметтік
теңестіру функциясының қызмет етуі қажет.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау дегеніміз - қоғамның табысы аз мүшелеріне, қаржылай көмек
ретінде көрсетілетін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық бойынша жәрдем
ақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар
отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен әлеуметтік сақтандырудың
басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін
медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз
отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік
қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен іске асады.
Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне
жәрдем ақы ретінде беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын
қамтамасыз ететін салық құралдарының негізгісі болып: жұмысты ұсынушылар
мен жалданып жұмыс істеушілердің әлеуметтік салығы және жеке тұлғалардың
табыс салығы бойынша салық жеңілдігінің жүйесі жатады.
Салықты қайта бөлу функциясының мәні, шаруашылықтың әртүрлі
субъектілерінің табыс бөлігін, мемлекет пайдасына қайта бөлуінде. Бұл
функцияның әрекет ету көлемі ЖІӨ-дегі салықтардың көлемімен анықталады.
XX ғасырдың аяғында мемлекеттің нарықтық экономиканы реттеу механизмі,
салықтардың теориялық зерттеулерде бұрын соңды болмаған сапалық жаңа
функциясын тапты. Салық салудың реттеуші функциясының бір бағытының
көрінісі, дәлірек айтқанда сыртқы сауданы және сыртқы экономикалық
қатынастарды реттеуі салық салудың жаңа, интеграциялық функциясына
түрленді. Оның пайда болуы дүние жүзілік шаруашылықты дамытудың, яғни
ұлттық экономика мен шаруашылық өмірді жан-жақты интернациона-лизациялау
арасындағы өзара байланысты нығайту процесінің ерекшелігімен сипатталды.
Салық мемлекет үшін өңірлік, шаруа-шылық және саяси көзқарастармен
байланысқан, біртұтас экономика-лық кеңістікті қалыптастыру кұралдарының
бірі болып қалды.
Мемлекеттің шаруашылық өмірінің өзара байланысының өсуі мен
интернационализациялау процесінің ең жарқын көрінісі болып ЕО ішіндегі
экономикалық интеграция, яғни экономика мен саясаттың еуропалық өңірлер
үшін де, жалпы дүние жүзі үшін де маңызды факторы болып саналды. ЕО-тың
мүшелес елдерінің ұлттық салық жүйелерін сәйкестендіру мен үйлестіру
саясаты, ЕО-тың ішкі интеграциялық процесін қамтамасыз етудің ең қуатты
кұралы болды.
Салық салудың интеграциялық функциясы ұлттық салық саясатын өңдеу
кезінде басқа елдердің салық климатының жағдайын, көршілес мемлекеттермен
қолданылатын салық ставкалары, шет мемлекеттерде салық реформаларын
жүргізудің болашақтағы бағыты мен тәжірибесі сияқты факторларды ескеруді
қажет етеді.
Салық, сондай-ақ экономиканың жағдайын тексеретін бақылау функциясын
да атқарады. Бюджетке салықтардың түспеуі (уақытында келіп түспеген ақшалай
төлемдер мен олардың жиналмаған сомасының есеп айырысу көлеміне қарсылығы)
өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға, тауар айналымының қалыптасуына, ақша-
несие жүйесіне, әсіресе әлеуметтік саясатты жүргізуіге күрделі кедергісін
тигізеді. Өндірістің шағын көлемі мен рентабелсіздігі, өніммен жабдықтау
қиыншылығы, кәсіпорындар арасында ақшалай есеп айырысудың бұзылуы, жұмыспен
қамту мен инвестицияның құлдырауы, төмен дәрежелі жалақы мен әлеуметтік
жәрдемақылар - міне осындай экономикалық факторлар, бюджетке келіп түсетін
салық көлемін төмендетеді. Мұның нәтижесі белгілі - мемлекеттің салықты
жинауының тұрақтылығы мен артуы, ең алдымен іскерлік белсенділікті
дамытумен, өндіріс тиімділігін арттыруымен және халықтың әл-ауқатын
көтерумен тікелей байланысты. Қазынаның салықтық көздерін, салық
төлеушілердің мүлкіне, табысына (пайдасына), шаруашылық айналымына салық
талаптарын қатаңдату жолы арқылы емес, керісінше, бұларды дамыту үшін
жағдайлар туғызу негізінде нығайтуы қажет.
Салық салудың бақылау функциясының арқасында салық механизмінің
тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қозғалысын бақылау қамтамасыз
етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік саясатқа өзгерістер енгізу қажеттілігі
анықталады. Бюджетті-салықтық, яғни фискалдық қатынастардың бақылау
функциясы тек бөлу функциясының әрекет ету жағдайында ғана көрінеді.
Осылайша, бұл екі функция шектелген бірлікте фискалдық қатынастар мен
бюджеттік саясаттың тиімділігін анықтайды.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшкеннен кейін көптеген
қиыншылықтарға тап болды. Оның бірі салық салу саясатының болмауы салық
жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
және қатынасты анықтайтын салықтар. Салық механизімі яғни салық салу
әдістерімен тәсілдерін қолдану және дұрыс ұйымдастыру міндеті тұрды.
Қолданылуына қарай салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң жалпы мақсаттарға жұмсалады, ал арнайы
салықтар алдын-ала белгіленген нақты шараларға жұмсалады
Салық салу органына байланысты салықтар жалпымемлекеттік және
жергілікті болып бөлінеді. Республикалық бюджетке түсетін салықтар
жалпымемлекеттік болып табылса, жергілікті бюджетке түсетін салықтар
жергілікті салықтарға жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты салықтар
нақтылы және дербес болып бөлінеді. Нақтылы салықтар салық салынатын
объектінің сыртқы белгісіне қарай салынады, мысалы, жер салығы. Дербес
салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын табыс
мөлшеріне қарай салынады, оған корпоративтік табыс салығы, жеке табыс
салығы жатады.
Объектінің экономикалық ерекшелігіне байланысты салықтар
табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді.
Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден
алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Қазақстан Республикасының жалпы салық жүйесі тікелей және жанама
салықтардың қосындысынан тұрады.
Тікелей салықтар салық төлеушілердің табысына немесе меншігіне
тікелей қойылады. Біздің елімізде оларға: жер салығы, мүлік салығы, табыс
салығы және т.б. жатады.
Ал жанама салықтар -тауар бағасына немесе көрсетілетін қызметтер
тарифіне үстеме ретінде қойылып, тұтынушылармен төленеді.
Тікелей салық салу кезінде ақшалай қатынастар мемлекет пен салықты
төлеушілер арасында пайда болса, ал жанама салықтарда - салық субъектісі
болып мемлекет пен төлеуші (тауарды немесе қызметтерді тұтынушы) арасында
делдалдық қызмет атқаратын тауарды (қызметті) сатушылар саналады.
Тікелей салықтар сондай-ақ нақты және өзіндік болып жіктеледі.
Нақты салықтар мүліктің жеке түрінен төленсе, ал өзіндік салықтар
заңды немесе жеке тұлғалардың табыс көзінен немесе декларация бойынша
өндіріліп алынады. Мұнымен қатар, тікелей салықтардың бір түрі тек заңды
түлғалармен төленсе, екіншілері - тек жеке түлғалармен, ал үшіншісі - әрі
заңды, әрі жеке түлғалармен төленеді.
Жанама салықтар да сипаты жағынан сан қырлы. Олардың құрамына жеке
(тауардың ерекше түрлері мен топтары бойынша) және әмбебапты акциздер
кіреді.
Салықтың алғашқы жіктелуі XVІІ ғасырдың бастапқы кезінде салықтарды
жер иелерінің табысына (жер салығы - тікелей салық, басқалары - жанама)
салу негізінде құрылды. Бере келе А.Смит өндіріс факторларына (жер, еңбек,
капитал) сүйене отырып, жер иелерінің табысын капиталдан және енбектен
түсетін табыстар деп толықтырып, сәйкесінше тікелей салықтар қатарына да
екі - капитал иесінің кәсіпкерлік пайдасына және жалдамалы жұмысшының
жалақысына салынатын салықтарды енгізді. Жанама салықтар жайлы А.Смит былай
деп айтып кеткен: "бұл шығынмен байланысты салықтар болғандықтан,
осылайынша тұтынушыларға беріледі"
Барлық салықтар ҚР-ның салық заңдылығы мен Конститутциясының
талаптарына сәйкес Парламентпен және кейбір жағдайларда елбасымен
белгіленеді.
А.И. Худяков пен Г.М. Бродскийдің Салық салу теориясың атты
еңбегінде, салықтарды пайдалану сипатына байланысты жалпы және арнайы
(мақсатты) салықтар деп жіктейді. Салық салу жүйесінде кейбір салықтар
бюджетке келіп түскен соң, бюджеттің басқа да кірістерімен араласып, жалпы
кажеттіліктерге жұмсалады, яғни бұл - жалпы бағыттағы (абстракциялы)
салықтар. Ал енді кейбір салықтар нақты бір шараларды қаржыландыру үшін
қолданады, яғни бұл арнайы салықтар. Мәселен бұған әлеуметтік салықтарды
жатқызуға болады. Қазіргі кезде арнайы салықтар (бұрын бюджеттен тыс
қорларға аударылатын) бюджетте ерекшеленіп көрсетіледі. Айта кету керек,
көп жағдайларда арнайы салықтар бюджеттен тыс арнайы қорлардың табыс көзі
ретінде бекітіледі.
Экономикалық әдебиеттерде арнайы салықтар туралы әртүрлі пікірлер
қарастырылған. Мәселен С.Г.Пепеляев өзінің еңбектерінде осы арнайы
салықтардың жақсы жақтарына былай сипаттама береді: біріншіден,
психологиялық көзқарас бойынша салық төлеушілер мұндай салықты бар
ынталарымен төлер еді; екіншіден, салықтардың мақсатты сипаттамасы белгілі-
бір (мақсатты) шығындарды жүзеге асыру қажеттілігімен айқындалады.
Барлық салықтардың бюджетке өз жолдамалары бар, яғни оларды дұрыс
есептеу, төлем мерзімі және т.б., сондай-ақ бересіні (мезгілінде төленбеген
салық) өндіріп алу да мемлекеттің ортақ кызметімен қамтамасыз етіледі.
Салықты жіктеудің және бір белгісі болып, олардың экономикаға тікелей
немесе жанама әсер етуі саналады. Осы белгілері бойынша салық төлемдерінің
жалпы жиынтығынан мынадай: баға кұрылымын, өндіріс шығынын, инвестицияны
және жұмыспен қамтуды реттейтін салықтар ерекшеленеді. Салықтардың
экономикалық жіктелуінің осы түрі, әрбір салықтың шаруашылық қызметтеріне
жан-жақты әсер ететіндіктен, шартты сипаттамада болады және экономикалық
қатынастардың барлық салаларына жалпы әсерін тигізеді. Қандай да бір салық
түрінің, экономикалық құбылыстың нақты бір түріне жатқызуы кезінде, оның
үстемдік әсері ескеріледі.
Кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты –
тиімді салық жүйесін құру және оның қызмет етуіне мүмкіншілік жасайтын
салық механизмін іске асыру болып табылады.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизіміне жатады.
Кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты –
тиімді салық жүйесін құру және оның қызмет етуіне мүмкіншілік жасайтын
салық механизмін іске асыру болып табылады.
Салық механизміне салық салу қағидалары, салық элементтері,
салық салудың әдістері мен жолдары, салық салуды ұйымдастыру жатады.
Салық салудың классикалық қағидаларын А.Смит ұсынған . Олар:
1) әділеттілік қағидасы, яғни салық салық төлеушінің табысына
сәйкес алынуы тиіс;
2) анықтылық қағидасы, яғни салықтың мөлшері, оны төлеу мерзімі
алдын-ала және дәл анықталуы тиіс;
3) қолайлылық қағидасы, яғни әрбір салық салық төлеуші үшін
неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс;
4) үнемділік қағидасы, яғни салықты алудың шығындары неғұрлым аз
болуы тиіс.
Бұл қағидаларды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылыққа жол
берілмейді , бұл салық салу процесін реттейді және А.Смитке “салықтар – оны
төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны” деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді6.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық салудың келесідей
қағидалары белгіленген:
- салық төлеудің міндеттілігі, яғни салық төлеуші салықтық міндетін
толық және белгіленген мерзімде төлеуі тиіс;
- салық салудың нақтылығы, бұл қағида бойынша Қазақстан
Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы
тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға
рұқсат етілмейді;
- біртұтастылық қағидасына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады:
- жариялылық қағидасы, яғни салықты реттеуші нормативтік-құқықтық
актілер, заңдар ресми басылымдарда жарық көруі тиіс.
Салық салуда мынадай төрт тәсіл қолданылады: кадастрлық, декларация
бойынша, төлем көзінен ұстап қалу, патент негізінде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу және оны алу, салық салу
объектілерінің табыстылық нормасын көрсете отырып, олардың тізімі негізінде
жүзеге асады.
Декларациялық тәсіл бойынша салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті
жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және төленуге тиіс салық сомасын
есептейді.
Төлем көзінен салықты төлеу барысында салық төлеуші жұмыс істейтін
ұйымның бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстап,
бюджетке аударады.
Кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлерін жүзеге асыратын жеке
кәсіпкерлер Салық Кодексіне сәйкес қойылған талаптарға сай болған жағдайда,
бюджет алдындағы салық міндеттемесін патент негізінде өтейді.
Салықты есептеу барысында кассалық және есептік әдістер қолданылады.
Кассалық әдіс бойынша табыстар ретінде берілген уақыт аралығында
алынған нақты табыстар , ал шығындар ретінде нақты төленген сомалар
қаралады.
Ал есептік әдісте табыс деп берілген салық кезеңінде меншік құқығы
пайда болған , олардың нақты алынуына байланыссыз, барлық сомалар
саналады. Ал шығындар ретінде берілген салық кезеңінде пайда болған
міндеттемелер қарастырылады.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады. [4]
Салық салу элементтері мыналар:
-субъект;
-объект;
-салық көзі;
-салық ставкасы;
-салық өлшем бірлігі;
-салық оклады;
-салық жеңілдіктері;
-салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
-салық төлеушінің және салық салық қызметі органдарының
құқықтары мен міндеттері;
-салық төлеуін бақылау;
-салықтық жазалау шаралары;
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) салықты және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар қоғам.
Қазақстанда салық төлеушілер:
-Резидент және резидент емес заңды тұлғалар.
-Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі заң жүзінде негізделген салық салуға негіз
болатын табыс, мүлік, қызмет көрсеті, ақшалай операциялар және тағы да
басқалар көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Жылдық жиынтық табыспен
шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық көзі – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салудың табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыс
мөлшеріне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің
өсуіне қарай салық ставкасының төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тйуелсіз
бірыңғай сома түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі - есептеу үшін берілген салық объектісінің
өлшем бірлігі.
Салық оклады - салық төлеушінің белгілі бір объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктерінен салықтан толық
босатылатын салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, тағы басқалар жатады.
Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен
байланысты шығыстарды растайтын құжаттар болған кезде жүргізіледі.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белігілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушінің келесідей құқықтары бар:
- қолданыста жүрген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңнамасындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу,
- салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық
қызметкерлерінің әрекетіне немесе әрекетсіздігіне шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салықтық бақылау нәтижелері бойынша салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызмет
органдарынан түсіндірме талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің құқықтарымен қатар белгілі міндеттері бар:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындау,
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарын
жою туралы заңды талаптарын орындау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдарының салық салу объектісі және
салық салуға қатысы бар объектілерді тексеруіне жол беру,
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- салық операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен есеп айырысуды фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарын міндетті түрде пайдалану және тұтынушыға бақылау чегін
беру.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңнамаларының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру болып табылады. Оны салық қызметі органдары жүзеге асырады.
“Салық” ұғымымен “салық жүйесі” ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оларды төлеу кезінде мемлекет пен жеке және
заңды тұлғалардың арасында пайда болатын қаржылық қатынастардың. оны құру
мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы
салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
1.2. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқарудың даму
кезеңдері
Қазақстан салық жүйесінің дамуына келетін болсақ, бұл процесс КСРО
тарағаннан кейін басталды. Қазақстанның салық жүйесі терең өзгерістерден
өтті. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөлуге
болады.
1 – кезең 1992-1995 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең жаңа салық
жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуымен сипатталады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасының Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың бастамасы болған. Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан
Республикасында 43 салық түрі қызмет етті, олар үш топқа бөлінді:
- 16 жалпымемлекеттік салық;
- 10 міндетті түрде төленетін жергілікті салық;
- 17 жергілікті салықтар мен алымдар.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, жер
салығы, қосылған құн салығы, акциздер және тағы басқа салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері болды. Атап айтқанда,
жинақталған ғылыми және тәжірибелік негіздерінің жеткіліксіздігі, салық
түрлерінің көптілігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс
қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің
көптігі және тағы басқа. Осы себептерге байланысты еліміздің салық жүйесін
қайтадан реформалауға қажеттілік туындады. Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың
басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады.
Бұл тұжырымдаманы іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан
Республикасы Президентінің 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған Салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың Заң күші бар
Жарлығы табылады. Бұл өз кезегінде салық жүйесін реформалаудың екінші
кезеңінің негізін қалады.
2-кезең 1996-1998 жылдарды қамтиды және нарықтық экономикаға сай
келетін салық жүйесін құрумен сипатталады. 1995 жылдың 24 сәуірінде шыққан
Қазақстан Республикасы Президентінің “Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы 1995 жылы 1 шілдеде
іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 43 салықтың орнына 11 салық
пен алым қызмет ететін болды. Бұл салық заңдылығы бойынша еліміздің салық
жұйесі нарықтық қатынастар талабына біршама жақындатылды.
3-кезең 1998-2000 жылдар аралығын қамтиды, бұл кезеңде барлық
қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне күрделі өзгерістер енгізіліп,
салық жүйесі одан әрі жетілдірілді. 2000 жылы 1қаңтардан бастап 17 түрлі
салық пен алым іске қосылды.
2001-2009 жылдар аралығын қамтыған 4-кезеңді халықаралық салық салу
жүйесіне біршама бейімделген салық жүйесінің қалыптасуына заңнамалық негіз
қалаған кезең болды деп айтуға болады.
5-кезең (2009ж бастап - қазіргі кезге дейін) 2008 жылы 10 желтоқсанда
қабылданған Салық Кодексі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды.
Қазіргі таңда еліміздің Салық Кодексінде мынадай салықтар қолданыста:
- корпоративтік табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- экспортқа рента салығы;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
- әлеуметтік салық;
- көлік құралы салығы;
- жер салығы;
- мүлік салығы;
- ойын бизнесі салығы;
- тіркелген салық;
- арнайы салық режимі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша Президентке, Үкіметке, Қаржы және
бюджетті жоспарлау Министрлігіне жүктеледі.
Салық қызметі органдары Қазақстан Республикасы Қаржы және бюджетті
жоспарлау Министрлігінің құрамындағы Салық комитетінен және облыс, Астана,
Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Салық қызметі органдарына салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің бюджетке толық көлемде түсуін, міндетті зейнетақы төлемдерінің
толық және уақытылы аударылуын қамтамасыз ету, сонымен қатар салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындауына бақылау жасау міндеті
жүктелген.
Салық қызметі органдарының құқықтары келесідей:
- Салық Кодексіне сәйкес нормативтік-құқықтық актілерді жасау және
бекіту;
- өз өкілеттігі ауқымында салық міндеттемелерінің туындауы, атқарылуы
және тоқтатылуына байланысты түсініктеме беру;
- салықтық бақылауды жүргізу,
- салық төлеушінің салық міндеттемесімен байланысты ақша қаражаттарының
құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарды , есептерді, сметаларды, бағалы
қағаздарды, декларацияларды және тағы басқа құжаттарды тексеру;
- салықтық тексеру барысында салық заңдылықтарын растайтын құжаттарды
тәркілеу;
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен тізім бойынша салық
төлеушіден электрондық құжаттарды алу;
банктерден және банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан салық
төлеушінің банк шоттарының нөмірін, ондағы ақша қозғалысы мен қалдық туралы
мәліметтер алу және тағы басқа.
Сызба 2. Қазақстан Республикасы Салық комитетінің ұйымдық құрылымы*
* Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Д. “Салық және салық салу”: Оқулық. - Алматы:
Экономика, 2006.
Салық қызметі органдарының мынадай міндеттері бар:
- салық төлеушінің құқықтарын сақтау;
- мемлекет мүддесін қорғау;
- салық төлеушілердің салық міндеттемелерін дұрыс орындауын және
міндетті жинақтаушы зейнетақы қорына жарналардың толық әрі уақытылы
аударуын бақылау;
- салық төлеушілердің, салық салу объектілерінің және төленетін басқа да
міндетті төлемдердің есебін жүргізу;
- салық тексерулерін нұсқама негізінде жүргізу;
- салық құпиясын сақтау;
- салық заңнамасын бұзған кезде салық төлеушіге жазалау шараларын
қолдану;
- мемлекет меншігіне айналған мүліктерді есепке алу; сақтау; бағалау;
сату және оны сатудан түскен түсімнің бюджетке толық әрі уақытылы
түсуін бақылау және тағы басқа.
2008 жылдан бастап мемлекет бюджеті 3 жылға бекіту мәселесі
үкіметте талқыланып жатыр. Осыған байланысты Салық Кодексін өзгерістермен
толықтырулар енгізу мәселесі туындайды. Қандай бөлімдерге өзгерістер енгізу
немесе түбегейлі өзгертулер енгізу. Осыған байланысты қазіргі таңда орта
және шағын бизнес субъектілерін мемлекет тарапынан қолдау заң бойынша
жеңілдіктер қарастыру мәселесі көтеріліп отыр.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндетті
төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші
құқықтық нормалар ҚР-ның Салық кодексінде сараланған және тиісті
нұсақаулықтарда келтірілген. Салық қызметі органдары уәкілетті мемлекеттік
орган мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына облыстар, Астана
және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитеттері, ауданаралық
салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша
салық комитеттері, сонымен бірге қаржы полициясының бөлімшелері жатады.
Салық қызметі органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер
кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің
салықтық міндеттемелерін орындалуына салықтық бақылауды жүзеге асырады.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін кіріктіретін салық механизмін құруға
және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизмінде өзара байланысты
элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады. [8]
ҚР қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы әдістерін
анықтайды, салықтың тиісті элементері арқылы салық салудың тәртібін
белгілейді.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері –
билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және ауқытылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарды жүзеге асырылады:
Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
Салық салу объектілері мен салық салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
Бюжетке түсетін түсімдерді есепке алу;
Қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
Салық тексерістері;
Коммерциялық бақылау;
Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
Фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
Уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегінде ҚР-ның кеден шекарасы арқылы
тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс салықтарды және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық
бақылауды салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашылық қызметі туралы
салық қызметі органдары алған кез келген мәліметтер құрайды. Салық
заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен
табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе
еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп
алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Жанама салықтар – жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушілердің табыстарына
немесе, мүлкіне байланысты емес. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу
процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.
Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуі
жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын
акциздерді, сатудан алынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан
алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек
артықшылығы болады, өйткені, олардан жалтарыну қиынырақ; олармен
экономикалық бұзушылық аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды
аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да
тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады;
салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ, бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұлсалықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесіне ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұраушылықта - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға аыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Салық салудың қазіргі заманғы тұжырымдамасы Салықтар және бюджетке
төленетін өзге де міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)ң Заңын 2001 ж.
қабылдаумен бірге салынған болатын. Жаңа заң салықтардың санын,
қойылымдардың көлемі мен жеңілдіктер мен преференциялардың санын маңызды
дәрежеде қысқартты. Аталған Заңмен жылдық жиынтық табыс (ЖЖТ) түзетулерінің
маңызды түзетулері жасалынды, ол Қазақстанның салық жүйесінің
конструкциясын әлемдегі дамыған елдердің көрсеткіштеріне жақындастырды. [9]
Қазақстан Республикасының салық заңнамасының эволюциясын сараптау,
заңнамадағы өзгерістердің үш ірі қадамдардан өткенін көрсетті. Бірінші
қадам тәуелсіз мемлекеттің құрылуымен, қаржы институттары мен жаңа
заңнаманың қалыптасуымен байланысты болды. Бірінші қадамда салық заңнамасы
өте шатасқан және көптеген заң берушілік актілері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz