Отбасы психологиясы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.7
І Отбасы психологиясының теориялық мәселелері
2.1 Отбасы және отбасы қызметінің негізі түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.17
2.2 Неке . ерлі.зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін белгілейтін
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.23
2.3 Ерлі . зайыптылар қатынасының психологиялық сипаты ... ... ... ... ... ..24.48
ІІ Үйлесімді отбасын қалыптастыруда ерлі.зайыптылардың
психологиялық даярлығын зерттеу жолдары
2.1 Ерлі.зайыптылардың отбасы өміріне психологиялық даярлығын
диагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 49.51
2.2 Ерлі . зайыптылардың үйлесімді отбасын қалыптастыруына бағытталған жетілдіру жолдары ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52.59
2.3 Зерттеу нәтижелерін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62.63
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.66
І Отбасы психологиясының теориялық мәселелері
2.1 Отбасы және отбасы қызметінің негізі түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.17
2.2 Неке . ерлі.зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін белгілейтін
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.23
2.3 Ерлі . зайыптылар қатынасының психологиялық сипаты ... ... ... ... ... ..24.48
ІІ Үйлесімді отбасын қалыптастыруда ерлі.зайыптылардың
психологиялық даярлығын зерттеу жолдары
2.1 Ерлі.зайыптылардың отбасы өміріне психологиялық даярлығын
диагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 49.51
2.2 Ерлі . зайыптылардың үйлесімді отбасын қалыптастыруына бағытталған жетілдіру жолдары ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52.59
2.3 Зерттеу нәтижелерін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62.63
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.66
Отбасы - әлеуметтік институттардың белгілерін бойына сіңірген әлеуметтік жүйенің маңызды саласы. Отбасы – қоғамдық құрылымның шағын, ерекше үлгісі, сонымен қатар адамдардың өзара қары-қатынаста болатын тұрақты тобы, қоғамның алғашқы ұясы.
Қазірігі таңда қоғамда отбасы психологиясы өзекті мәселелердің бірі. Оның дәлелі Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында ата-ана, бала, қарттар мәселесіне ерекше мән беріп тоқталған [43]. Отбасы әлемі әр алуан. Ол ата-аналарға адам өмірінің кереметін сезінуге, оны түсінуге, өз бар болмысын балалар үшін ұзартуға мүмкіндік береді. Бірақ отбасы өмірі - көңіл көтеретін серуен емес, қиындықсыз, мәселесіз болмайды. Отбасы тәрбиелеу көзі. Отбасы мәселелері - бүкіл қоғам мәселелері. Дәстүрлі отбасының дағдарыстық жағдайы кең құбылыс. Ерлі-зайыптылардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас тарихы отбасы тарихымен тығыз байланысты.
Отбасы туралы В.Сатир барлық әлемнің микрокосмосы, яғни әлемді түсіну үшін отбасы қатынасын, ерлі – зайыптылардың психологиялық сәйкестігін толық тану қажеттігін тұжырымдаған. Ал Л.Ковар болса, отбасы қатынасының жалпы үлгісін қалай бағалайды және оларға қатынас жасау арқылы бағаланады деп көрсетеді.
Бүгінгі жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлауын, іскерлігін арттыру қоғамның міндеті. Отбасын құруда болашақ ерлі – зайыптылардың бір – бірін толық танып, бір – бірімен жақсы түсіністік қарым – қатынаста болу өте маңызды. Отбасының берік болуына - болашақ ерлі – зайыптылардың отбасында болатын қиыншылықтарды алдын – ала біліп, саналы түрде сол қадамды нық басып, отбасының жақсы және берік болуына үлесін қосуға бел буу қажет. Кез – келген отбасында, ерлі – зайыптылар арасында түрлі экономикалық, әлеуметтік және жеке тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты түрлі мәселелер болады. Сол мәселе салдарынан отбасында ұрыс – керіс, қақтығыс, дау – жанжал болып, оның аяғы отбасының ыдырауына әкеп соғады [6].
Қазірігі таңда қоғамда отбасы психологиясы өзекті мәселелердің бірі. Оның дәлелі Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында ата-ана, бала, қарттар мәселесіне ерекше мән беріп тоқталған [43]. Отбасы әлемі әр алуан. Ол ата-аналарға адам өмірінің кереметін сезінуге, оны түсінуге, өз бар болмысын балалар үшін ұзартуға мүмкіндік береді. Бірақ отбасы өмірі - көңіл көтеретін серуен емес, қиындықсыз, мәселесіз болмайды. Отбасы тәрбиелеу көзі. Отбасы мәселелері - бүкіл қоғам мәселелері. Дәстүрлі отбасының дағдарыстық жағдайы кең құбылыс. Ерлі-зайыптылардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас тарихы отбасы тарихымен тығыз байланысты.
Отбасы туралы В.Сатир барлық әлемнің микрокосмосы, яғни әлемді түсіну үшін отбасы қатынасын, ерлі – зайыптылардың психологиялық сәйкестігін толық тану қажеттігін тұжырымдаған. Ал Л.Ковар болса, отбасы қатынасының жалпы үлгісін қалай бағалайды және оларға қатынас жасау арқылы бағаланады деп көрсетеді.
Бүгінгі жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлауын, іскерлігін арттыру қоғамның міндеті. Отбасын құруда болашақ ерлі – зайыптылардың бір – бірін толық танып, бір – бірімен жақсы түсіністік қарым – қатынаста болу өте маңызды. Отбасының берік болуына - болашақ ерлі – зайыптылардың отбасында болатын қиыншылықтарды алдын – ала біліп, саналы түрде сол қадамды нық басып, отбасының жақсы және берік болуына үлесін қосуға бел буу қажет. Кез – келген отбасында, ерлі – зайыптылар арасында түрлі экономикалық, әлеуметтік және жеке тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты түрлі мәселелер болады. Сол мәселе салдарынан отбасында ұрыс – керіс, қақтығыс, дау – жанжал болып, оның аяғы отбасының ыдырауына әкеп соғады [6].
1. Алдамұратов Ә. Ж. Жалпы психология. - Алматы.: Білім, 1996.
2. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы, 1996
3. Андреева Т.В. Семейная психология. – СПб, 2004
4. Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семйное консультирование. – Москва, 2000
5. Аккерман Н. Роль семьи в появлении расстроиств у детей. – СПб, 2000
6. Ахтаева Н.С., Әбдіғаппарова А.І. Әлеуметтік психология. - Алматы.: Қазақ университеті, 2007
7. Әбеуова И.Ә. Әлеметтік психология. – Алматы, 2001.
8. Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- Питер, 2002
9. Бодалев А.А. Личность и общение. – Москва, 1983
10. Боданов Ж. Отбасы – тәрбие өзегі. – Жамбыл, 1994
11. Бөлеев Қ.Б. Мұғалім және ұлттық тәрбие. – Алматы, 2000
12. Гамезо М.В. Возрастная психология: личность от молодости до старости – Москва, 2001.
13. Гребенников И.В Семья өміріндегі әдеп және психология.- Алматы, 1986.
14. Гарбузов В.И. Воспитание ребенка. – Москва, 2002.
15. Головин С.Ю. Словарь психолога-практика - Москва , 2001
16. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – Алматы, 1966.
17. Жақыпов С.М., Бизақова Ф.Ә. Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиагностикалық тесттер. – Тараз.: Сенім., 2006
18. Жақыпов С.М., Бизақова Ф.Ә. Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар. – Тараз.: Қорғау Тараз., 2006
19. Елеусізова С.А. Қарым-қатынас психологиясы – Алматы, 1985.
20. Жарықбаев Қ.Б. Әдеп және жантану.- Алматы, 1997.
21. Зверева О.Л. Семейная педагогика и домашнее воспитание – Москва,
1999.
22. Торн К., Макей Д. Тренинг. Настольная книга тренера.- Питер, 2001.
23. Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения.
- СПб, 2000 .
24. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық
қызметті ұйымдастыру. – Алматы, 2002
25. Кушембаев Р.К. Психология успеха - Алматы, 1999.
26. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание –
Москва,1999
27. Ковалев С.В. Психология современной семьи – Москва, 1988
28. Немов Р.С. Психология. - Москва, 1998
29. Парыгина Б.Д. Практикум по социально-психологическому тренингу. -
СПб, 2000 .
30. Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе.-
Москва, 2001
31. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы-
Алматы, 1987.
32. Рогов Е.И. Настолная книга практического психолога.- Москва, 2003
33. Сидоренко Е.В. Мотивационный тренинг – Ростов-на-Дону, 2000
34. Сысенко В.Л. Устоичивость брака, проблемы, факторы, условия.-Москва.:
Финансы и статистика. 1981
35. Сысенко В.Л. Психодиагностика супружеских взаимоотношении. –
Москва.:НИИ семьи, 1998
36. Сатир В. Вы и ваша семья. – Москва.: Апрель-Пресс, 2000.
37. Смирнова Е.Е. Психология общения – СПб, 2005
38. Спиваковсая А. Психотерапия: игра, детство, семья. – Москва, 1999
39. Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – Алматы, 1986
40. Мұқанов М . Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1981.
41. Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. – Москва, 2005.
42. Мудрик А.В. Время поисков и решений или старшеклассникам о них
самих. – Москва, 1990
43. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан» Астана, 2007 жыл 28 ақпан.
44. Лисина М.И. Общение со взрослыми и психологическая подготовка
детей к школе – Киев, 1987
45. Широкова Г.А. Практикум для детского психолога-Ростов-на-Дону, 2004.
46. Шнейдер Л.Б. Психология семейных отношений – Москва, 2000
47. Шерман Р., Фредман Н. Структуриванные техники семейной и супружеской
терапии. Руководство .Москва.: Класс,1997ж
48. Эйдемиллер Э.Г. Что такое семейная психотерапия и кто такие семейные
семейные психотерапевты?. - СПб.: Питер. 2002ж.
49. Филякова Л.Ф. Современная молодая семья – Москва, 1986
50. Фримен Д. Техники семейной психотерапии. – СПб, 2001
51. Харли У. Законы семейной жизни. – Москва, 1992.
52. Холодная М.А. Психология интеллекта. – СПб.: Питер, 2002
2. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы, 1996
3. Андреева Т.В. Семейная психология. – СПб, 2004
4. Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семйное консультирование. – Москва, 2000
5. Аккерман Н. Роль семьи в появлении расстроиств у детей. – СПб, 2000
6. Ахтаева Н.С., Әбдіғаппарова А.І. Әлеуметтік психология. - Алматы.: Қазақ университеті, 2007
7. Әбеуова И.Ә. Әлеметтік психология. – Алматы, 2001.
8. Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- Питер, 2002
9. Бодалев А.А. Личность и общение. – Москва, 1983
10. Боданов Ж. Отбасы – тәрбие өзегі. – Жамбыл, 1994
11. Бөлеев Қ.Б. Мұғалім және ұлттық тәрбие. – Алматы, 2000
12. Гамезо М.В. Возрастная психология: личность от молодости до старости – Москва, 2001.
13. Гребенников И.В Семья өміріндегі әдеп және психология.- Алматы, 1986.
14. Гарбузов В.И. Воспитание ребенка. – Москва, 2002.
15. Головин С.Ю. Словарь психолога-практика - Москва , 2001
16. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – Алматы, 1966.
17. Жақыпов С.М., Бизақова Ф.Ә. Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиагностикалық тесттер. – Тараз.: Сенім., 2006
18. Жақыпов С.М., Бизақова Ф.Ә. Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар. – Тараз.: Қорғау Тараз., 2006
19. Елеусізова С.А. Қарым-қатынас психологиясы – Алматы, 1985.
20. Жарықбаев Қ.Б. Әдеп және жантану.- Алматы, 1997.
21. Зверева О.Л. Семейная педагогика и домашнее воспитание – Москва,
1999.
22. Торн К., Макей Д. Тренинг. Настольная книга тренера.- Питер, 2001.
23. Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения.
- СПб, 2000 .
24. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық
қызметті ұйымдастыру. – Алматы, 2002
25. Кушембаев Р.К. Психология успеха - Алматы, 1999.
26. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание –
Москва,1999
27. Ковалев С.В. Психология современной семьи – Москва, 1988
28. Немов Р.С. Психология. - Москва, 1998
29. Парыгина Б.Д. Практикум по социально-психологическому тренингу. -
СПб, 2000 .
30. Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе.-
Москва, 2001
31. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы-
Алматы, 1987.
32. Рогов Е.И. Настолная книга практического психолога.- Москва, 2003
33. Сидоренко Е.В. Мотивационный тренинг – Ростов-на-Дону, 2000
34. Сысенко В.Л. Устоичивость брака, проблемы, факторы, условия.-Москва.:
Финансы и статистика. 1981
35. Сысенко В.Л. Психодиагностика супружеских взаимоотношении. –
Москва.:НИИ семьи, 1998
36. Сатир В. Вы и ваша семья. – Москва.: Апрель-Пресс, 2000.
37. Смирнова Е.Е. Психология общения – СПб, 2005
38. Спиваковсая А. Психотерапия: игра, детство, семья. – Москва, 1999
39. Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – Алматы, 1986
40. Мұқанов М . Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1981.
41. Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. – Москва, 2005.
42. Мудрик А.В. Время поисков и решений или старшеклассникам о них
самих. – Москва, 1990
43. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан» Астана, 2007 жыл 28 ақпан.
44. Лисина М.И. Общение со взрослыми и психологическая подготовка
детей к школе – Киев, 1987
45. Широкова Г.А. Практикум для детского психолога-Ростов-на-Дону, 2004.
46. Шнейдер Л.Б. Психология семейных отношений – Москва, 2000
47. Шерман Р., Фредман Н. Структуриванные техники семейной и супружеской
терапии. Руководство .Москва.: Класс,1997ж
48. Эйдемиллер Э.Г. Что такое семейная психотерапия и кто такие семейные
семейные психотерапевты?. - СПб.: Питер. 2002ж.
49. Филякова Л.Ф. Современная молодая семья – Москва, 1986
50. Фримен Д. Техники семейной психотерапии. – СПб, 2001
51. Харли У. Законы семейной жизни. – Москва, 1992.
52. Холодная М.А. Психология интеллекта. – СПб.: Питер, 2002
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-7
І Отбасы психологиясының теориялық мәселелері
2.1 Отбасы және отбасы қызметінің негізі түсініктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-17
2.2 Неке – ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін белгілейтін
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-23
2.3 Ерлі – зайыптылар қатынасының психологиялық
сипаты ... ... ... ... ... ..24-48
ІІ Үйлесімді отбасын қалыптастыруда ерлі-зайыптылардың
психологиялық даярлығын зерттеу жолдары
1. Ерлі-зайыптылардың отбасы өміріне психологиялық даярлығын
диагностикалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . ... ... 49-51
2. Ерлі – зайыптылардың үйлесімді отбасын қалыптастыруына бағытталған
жетілдіру жолдары ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..52-59
3. Зерттеу нәтижелерін
жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
-61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .62-63
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...64-66
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі.
Отбасы - әлеуметтік институттардың белгілерін бойына сіңірген
әлеуметтік жүйенің маңызды саласы. Отбасы – қоғамдық құрылымның шағын,
ерекше үлгісі, сонымен қатар адамдардың өзара қары-қатынаста болатын
тұрақты тобы, қоғамның алғашқы ұясы.
Қазірігі таңда қоғамда отбасы психологиясы өзекті мәселелердің бірі.
Оның дәлелі Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
жолдауында ата-ана, бала, қарттар мәселесіне ерекше мән беріп тоқталған
[43]. Отбасы әлемі әр алуан. Ол ата-аналарға адам өмірінің кереметін
сезінуге, оны түсінуге, өз бар болмысын балалар үшін ұзартуға мүмкіндік
береді. Бірақ отбасы өмірі - көңіл көтеретін серуен емес, қиындықсыз,
мәселесіз болмайды. Отбасы тәрбиелеу көзі. Отбасы мәселелері - бүкіл қоғам
мәселелері. Дәстүрлі отбасының дағдарыстық жағдайы кең құбылыс. Ерлі-
зайыптылардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас тарихы отбасы тарихымен
тығыз байланысты.
Отбасы туралы В.Сатир барлық әлемнің микрокосмосы, яғни әлемді түсіну
үшін отбасы қатынасын, ерлі – зайыптылардың психологиялық сәйкестігін толық
тану қажеттігін тұжырымдаған. Ал Л.Ковар болса, отбасы қатынасының жалпы
үлгісін қалай бағалайды және оларға қатынас жасау арқылы бағаланады деп
көрсетеді.
Бүгінгі жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру,
оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлауын, іскерлігін арттыру
қоғамның міндеті. Отбасын құруда болашақ ерлі – зайыптылардың бір –
бірін толық танып, бір – бірімен жақсы түсіністік қарым – қатынаста
болу өте маңызды. Отбасының берік болуына - болашақ ерлі –
зайыптылардың отбасында болатын қиыншылықтарды алдын – ала біліп,
саналы түрде сол қадамды нық басып, отбасының жақсы және берік
болуына үлесін қосуға бел буу қажет. Кез – келген отбасында, ерлі –
зайыптылар арасында түрлі экономикалық, әлеуметтік және жеке
тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты түрлі мәселелер болады. Сол
мәселе салдарынан отбасында ұрыс – керіс, қақтығыс, дау – жанжал
болып, оның аяғы отбасының ыдырауына әкеп соғады [6].
Қоғамда жастарды тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін анықтауда,
некелік отбасылық қатынаста тұлғаның қалыптасуын және дамуын талап етеді.
Оның ішінде негізгілері: бүгінгі ғана бағдар емес, сонымен қатар оның
дамуының ертеңгі күнгі болашағын, үйренуші іс-әрекетінің әртүрлілігіне
тірек болатын (оқу, оқудан тыс, ойын, еңбек, отбасылық-тұрмыстық, қоғамдық-
саясаттық, көркем өнер, спорт), тұлғаралық қатынастың ерекшеліктері,
қоғамның Отбасыға деген талады; оны тудыру процесінің күрделілігі
Отбасыдағы шаруашылық-экономикалық қатынастың күрделенуі; отбасында
тәрбиелеу потенциялы негізге алынады. Сондықтан, түрлі отбасылық
қақтығыстарды шешу жолы, ерлі – зайыптылар арасындағы жағымды қарым –
қатынас құруы және жалпы отбасылық қарым – қатынастың психологиялық
ерекшеліктерін қарастыру біздің ғылыми жұмысымыздың негізгі мақсаты.
Жастар отбасын құрғанда, әрине материалды және тұрғын үй мәселелерін
қарастырады. Бірақ көптеген зерттеулер бойынша, материалды ауқаттылық және
тұрғын үймен қамтамасыз болу факторлары отбасы тұрақтылығына елеулі әсерін
тигізбейді. Отбасы өміріне мотивациялық дайындық махаббат сезімін отбасы
құрудағы негізгі түрткі ретінде санайды. Бұл сезім дербестікке дайындық,
құрылатын отбасына жауапкершілік сезімі, нәрестелі болуға және баланы
тәрбиелеуге дайындық. Отбасындағы қиындықтар, жағымсыз жағдайлар мен
дағдарыстар бүгінгі психология саласында көкейтесті мәселелер. Өмірлік
циклда кездесетін дағдарыс түрлеріне психологиялық білім мен мәдениеттің
төмендігінен көптеген отбасы бөгеттерден шыға алмай, кері кетіп отбасы
ажырауына немесе отбасындағы жағдайға күш-жігер салуға жауапкершілік алмау
кеңінен етек жайып барады. Қазіргі таңда отбасын құруға ұлттық немесе
қандай да бір басқа, мысалға әлеуметтік тосқауыл жоқ. Жастар жолдас
таңдағанда, оның бойында өзіне ұнайтын мінез қырларын табуға тырысады.
Отбасын құрудың маңызды факторларының бірі - жастардың өнегелі санасының
деңгейі. Дамыған өнегелі сана, жастардың отбасының әлеуметтік маңыздылығын
түсінуде, некеге байсалды қарауында, жолдасты ойланып таңдағанында
құрылатын Отбасыға сабырлықпен қарағанында, Отбасының барлық мүшелерін және
олармен қатынасты құрметтегенінде білінеді.
Жастарды отбасы өміріне психологиялық тұрғыда даярлау, олардың жаңа
өмірдегі қуаныштарымен қиындықтарына бірге төзе білуге, ерлі-зайыптылық
қызметтерін орындауына, ұрпақ тәрбиелеуге және тб. жағдайларға бейімділігі.
Сондықтан диплом жұмысымыздың тақырыбын Үйлесімді отбасын қалыптастыруда
ерлі-зайыптылардың психологиялық даярлығын диагностикалау деп алдық.
Зерттеу мақсаты – отбасы және неке мәселесі туралы әдебиеттерге
талдау жасап, ерлі - зайыптылардың үйлесімді отбасын қалыптасыруына
психологиялық даярлығын анықтау.
Зерттеу нысаны - ерлі-зайыптылар қарым-қатынасы.
Зерттеу пәні - үйлесімді отбасын қалыптастыру ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының болжамы - отбасын құру алдын-ала ерлі –
зайыптылардың әрқайсысымен жеке психологиялық дайындау жұмысы
жүргізілсе, яғни түрлі психологиялық кеңес беру, психотерапия
жүргізу түзету-дамыту жұмыстары қолданылса, онда болашақ отбасының
берік және үйлесімді қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Отбасы қатынасы және ерлі-зйыптылар психологиясы туралы әдебиеттерге
теориялық талдау жасау
1. Отбасы және ерлі – зайыптылар қатынасының маңыздылығын анықтап,
үйлесімді психологиялық ықпал ету арқылы зерттеу.
2. Отбасының жағымды дамуына қоршаған орта - қатынасының
маңызды жүйелілігін қарастыру.
4. Зерттеу жұмысының нәтижелерін сараптау.
Зеттеу әдістері - ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау , эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - Зерттеу жұмысының теориялық -
әдіснамалық негізіне отбасы мәселесі туралы А.С.Макаренко,
В.Сатир, Л,Ковар, Т.М.Афанасьева, С.И.Голод, В.А.Сысенко зерттеулеріндегі
теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік еңбектері.
Зерттеудің теориялық мәнділігі – зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді, ұсыныстар енгізілді.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі – үйлесімді отбасын қалыптастыруда
ерлі-зайыптылардың психологиялық даярлығына мақсатталған мәселені
терең ұғынып, соның негізінде тәжірибе арқылы дамытуға мүмкіндік туғызады.
Зерттеу базасы - Тараз қаласы . АХАЖ бөлімі
Диплом жұмысының құрылымы - кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің ғылыми-ізденістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бөлімдері
анықталынды. Пайдаланылатын әдебиеттер жинақталынып, талданды.
Зерттеудің екінші кезеңінде ерлі – зайыптыларға арналған
диагностикалық жұмыстары ұйымдастырылды.
Психокоррекциялық жаттығулар ұсынылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
І Отбасы психологиясының теориялық мәселелері
2.1 Отбасы және отбасы қызметінің негізі түсініктері
Отбасының психологиялық сәттілігі мен тұрақтылығына негізделе
отырып, болашақ ұрпақтың тәрбиесі, мәдени және рухани мұраларын қалдыру,
олардың қылмысқа бармауымен күреседі. Отбасы қоғам жүйесінің бөлігі
ретінда айырықша психологиялық жүйе ретінде қалыптасады, қоғамның
әлеуметтік және экономикалық дамуының қайнар көзі болған және болып қала
береді. Отбасын жүйелік ықпал көзқарастарында қарастыра отырып, ол
жерде өтіп жатқандарды бір мезетте оның ерекшелігі, шағын топ және
әлеуметтік институт ретінде талдауға мүмкіншілік береді. Дәл осы жерде
отбасы сияқты құбылысты талдауға тура келеді. Отбасы қатынастары
саласындағы әлеуметтік қозғалыстар отбасылық өмірлік іс-әрекетінің барлық
сферасына әсерін тигізеді. Отбасы қалыптасу үшін некенің қалыптасуы қажет.
Олай болса, неке және отбасы дегеніміз не?
Отбасы психологиясы мен тұлға аралық әрекеттестік саласындағы
психологтар көптеген тенденциялармен, тұлға аралық қатынастардың
модельдерін тудыратын көптеген теориялық талдауларды Отбасы қатынастарының
психологиясын ұғыну өзекті мәселе екенін дәлелдейді. Отбасы қатынастарының
психологиялық мәселесі адамның өмірлік және тұлғалық идеологиясының жүзеге
асырылу, Отбасы құрылымының пайда болу және отбасы өмірінің маңызы мен
мақсатын жүзеге асыру тұрғысында пайда болды. Отбасы өмірі адамнан алуан
түрлі білім мен икемділікті талап етеді.
Отбасы – адамның өте маңызды, аса жауапты ісі. Отбасы адамға бақыт,
толық мәнді тыныс –тіршілік әкеледі және әр Отбасы мемлекеттік мәні бар,
зор іс болып табылатындығын А.С.Макаренко отбасы туралы өз анықтамасын
берген.
Отбасы ортақ тұрмыспен өзара моральды жауапкершілікпен және өзара
көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып табылады. Көптеген әлеуметтік
функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік құрылымның қажетті құраушысы
ретінде отбасы қоғамдық дамуда маңызды орын алуда. Отбасы арқылы ұрпақтар
ауысып, адам тегінің жалғауы жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және
баланы тәрбиелеп өсіру жүзеге асады. Отбасы негізін қоғаммен қабылданған
әйел мен ер адам арасындағы некелік одақ құрайды. Отбасын құру екі ғашықтың
арасындағы махаббат сезімінен басталады. Махаббат - екінші адамға
бағытталған сезімдер мен әрекеттердің қоспасы. Махаббат сөзін адамдар әр
түрлі түсінеді. Махаббат ең негізгі, маңызды процесс, жағдай. Адам бір
жағынан махаббатқа тартылады, екінші жағынан одан қашады. Отбасы беріктігі
махаббат сезіміне, қызығушылықтардың ортақтығына, көмекке келуге
қабілеттікке, бір-біріне құрметпен және қамқорлықпен қарауға негізделеді.
Қазіргі таңда отбасын құруға ұлттық немесе қандай да бір басқа, мысалға
әлеуметтік тосқауыл жоқ. Сондықтан жастар жолдас таңдағанда, оның бойында
өзіне ұнайтын мінез қырларын табуға тырысады.
Отбасын құрудың маңызды факторларының бір - жастардың өнегелі
санасының деңгейі. Дамыған өнегелі сана, жастардың отбасының әлеуметтік
маңыздылығын түсінуде, некеге байсалды қарауында, жолдасты ойланып
таңдағанында құрылатын Отбасыға сабырлықпен қарағанында, Отбасының барлық
мүшелерін және олармен қатынасты құрметтегенінде білінеді [21].
С.И.Голод зерттеулерінде, қазіргі кездегі жастар, махаббат сезімін
жоғары бағаласада, көп жағдайда жақсы көретін адамдардан болашақ жұбайы
ретінде көрмейді. Отбасы құруда денсаулық жағдайы соңғы орын алмайды.
Денсаулық сақтау адамның рухани мәдениетін дамытуда, Отбасы ішілік
қатынастарды күшейтуде, айналадағы адамдармен достық және жоғары өнегелі
қарым-қатынасты қолдауды және отбасылық өмірді кездесетін психоэмоционалды
қиындықтарды жеңуді үлкен үлес қосады.
Жастар отбасын құрғанда, әрине материалды және тұрғын үй мәселелерін
қарастырады. Бірақ көптеген зерттеулер бойынша, материалды ауқаттылық және
тұрғын үймен қамтамасыз болу факторлары отбасы тұрақтылығына елеулі әсерін
тигызбейді. Отбасылық өмірге мотивациялық дайындық махаббат сезімін отбасы
құрудағы негізгі түрткі ретінде санайды. Бұл сезім дербестікке дайындық,
құрылатын отбасыға жауапкершілік сезімі, баалларды туу мен тәрбиелеуге
дайындықты көрсетеді.
Болашық ерлі-зайыптылар өскен отбасылардың атмосферасы, құрылудағы
отбасының дамуына елеулі әсерін тигіеді, ол не сәтті не көптеген
қйыншылықтармен кездесіп мүлде күзеліске ұшырауы мүмкін. Отбасын құруға
психологиялық дайындық бұл – жеке адамның басқа адамдармен қарым-қатынасты
тез орната білу, отбасылық өмірге және қоршаған ортаға бірдей немесе ұқсас
көзқарас, отбасыда сау рухани – психологиялық ахуалды орната білу қабілеті,
мінез-құлықтың және сезімдердің тұрақтылығы, дамыған ерік қасиеттері.
Отбасы ортақ тұрмыспен өзара моральды жауапкершіліпен және өзара
көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып табылады. Көптеген әлеуметтік
функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік құрылымның қажетті құраушысы
ретінде отбасы қоғамдық дамуда маңызды орын алуда. Отбасы арқылы ұрпақтар
ауысып, адам тегінің жалғауы жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және
баланы тәрбиелеп өсіру жүзеге асады. Отбасының негізін қоғаммен қабылданған
әйел мен ер адам арасындағы некелік одақ құрайды.
Т. М. Афанасьеваның пікірінше және әлеуметтік зерттеулер бойынша,
қазіргі кездегі жарлар, болашық жолдастарының бойында ең біріншіден
интеллигенттікті таңдайды, ал бұл өте жоғары адамгершілік қасиеттерінің
кешені, бұған ақылдылық, сезімталдылық, такт, сыртқы және ішкі мәдениет
кіреді. Екіншіден әйеліне дос ретінде қарау, отбасы мен балаларына
қамқорлықпен қарау. Үшіншіден, ерік-жігер, еңбекқорлық, әзіл-сықақ сезімі,
жан-жақты жетілуге тырысу, физикалық әдемілік. Ал егер адамдар өз
жарларында мейірімділікті, жұмсақтықты, қайсарлықты, нәзіктікті таңдайды,
бірақ, ақылдылық және іскерлік қасиеттер де ескеріледі.
Отбасы әлеуметтік институт ретінде қоғамның қалыптасуымен бірге
пайда болды. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар
қоғаммен, оның дамуымен тікелеі байланысты. Отбасы – шағын әлеуметтік топ.
Оның мүшелері некемен, бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара
адамгершілік, жауаупкершілік байланыспен өмір сүреді.
Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы. Ол - әлеуметтік, қоғамдық дамуда
маңызды рөл атқаратын құрылымының негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы
қарым-қатынастар ерекше тиісті міндеттерге негізделеді. Бұларды тәртіп
бойынша орындағандар – қоғамның жалғасуына, гығаюына қызмет еткендер, ал
орындамағандар болса, олар – қоғамның тәртібін бұзған, әлеуметтік тәрбиеден
үлгі ала алмаған бақытсыз жандар.
Адам баласы қасиетті борыштарын, үлкендерге құрмет, кішілерге
мейірімділік, сондай-ақ адамгершілік және отансүйгіштік сезімдерін
отбасында үйренеді. Отбасы сүйіспеншіліктің, инабаттылықтың бастауы болды.
Еркек пен әйел – отбасының екі іргетасы. Адам баласы мұқтаж болған
рахатты, шын сүйіспеншілікті, мейірбандық смезімдерін ананың құшағында,
әкенің қара шаңырағында табады. Олай болса отбасының мәні зор. Оның екі
іргетасы болған ерлі-зайыптылар құқықтары мен міндеттерін түсіне біліп,
дұрыс әрекет етсе, отбасында шаттық пен бақыт орнайды. Отбасы – тұрмыстық
қатынасты қалыптастырудың алғашқы ұясы. Ол – тарихи өзгеріп отыратын
құбылыс. Некелік қатынастардың алғашқы формасы – полигамия, ал өндіріс
құралдарына жеке меншіктің орнығуына байланысты моногамиялық – бір некелік
отбасы пайда болды. Отбасы – некеге қарағанда күрделі жүйе, себебі ол
жұбайларды ғана емес, олардың балаларын, басқа туыстарын жақындатып,
біріктіреді.
Отбасы – тұрақты жүйе, оның тұрақтылығы мен беріктігі әр кезде өзгеріп
отырады. Оған әсер ететін – құқық, дін,қоғамдық пікір, психологиялық
факторлар, экономикалық ынта. Отбасының негізін қалайтын неке ерікті, тең
құқықты болып, күштеп қосудан, материалдық ынтадан тыс қалыптасуы қажет.
Сонымен қатар ол ерлі-зайыптылардың құқығы мен адамгершілігіне, екеуіне де
тең кәсіби және рухани даму процестеріне негізделеді. Еркектер мен әйелдер
арасындағы жұбайлық қатынас – олардың жыныстық сүйіспеншілікпен қанағат
алуы материалдық есерке емес, табиғи шынайы, таза эстетикалық қатынасқа
негізделуі керек. Отбасының қоғамдық құндылығы меншікке, мұрагерлікке
байланысты емес, жеке адамдардың қалыптасуына, дамуына байланысты.
Сондықтан да қоғам некелік-отбасылық қатынастың нығаюына тікелей ынталы,
оған қамқорлық жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата-ананың жуаупкершілігінің
нәтижесінде дамып, нығая түсуі тиіс [6].
Қазіргі таңда отбасы мәселесімен айналысаты бірнеше
мектептер бар. ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап, психиатрлар мен
клиникалық психологтар, әлеуметтік психологтар және социологтар отбасына
үздіксіз зерттеулер жүргізуде, ол тек бала тәрбиесіне ғана емес , отбасы
құрылымына, отбасы тұлғааралық қатынасына, бір мүшесінің көшбасшылық
жасауына, ата-ана арасындағы қарым-қатынасқа қақтығыстың көріну, оны шешу
жолдарын қарастыруы, отбасы коммуникациясы қоршаған ортамен, мәдениет және
рухани құндылықпен, материалды беделмен қарастырылуы.
Жұбайлардың өзара билік бөлінісіне сәйкес отбасының екі түрі болады:
1. демократиялық;
2. дәстүрлі немесе авторитарлы.
Баланың санына байланысты төрт түрлі отбасы болады:
1. көп балалы (3 баладан жоғары);
2. орташа (2 баладан жоғары);
3. бір баласы бар;
4. баласы жоқтар.
Отбасы әрқилы жағдайға байланысты топқа, түрге бөлінеді. Олардың өзіндік
сипаты бар. Мысалы, баланы тәрбиелеу жағдайына қарай жайлы және жайсыз
отбасылар бар. Материалдық жағдайына, табысына сәйкес, жоғары ауқатты,
орташа тұрмысты және тұрмысы төмен отбасылар болып бөлінеді [48].
Өмір сүру салтына қарай жас отбасының үш түрі болады. Дәстүрлі
отбасындағы жағдай ерлі-зайыптылардың, жалпы отбасының құндылықтарына
байланысты. Мұнда бүкіл отбасы мүшелері бос уақытын бірігіп өткізеді,
теледидарды бірге отырып қарайды, отбасы басшысы – формалды болса да, ер
адам, әйел үй жұмысын істейді, бала тәрбиелейді. Ер мен әйелдіңқатынасы
кәсіби жетістікке, жеке бастарының дамуына бағытталады. Бұларда негізінен,
бір бала болады, үй жұмысын бірге атқарады, мүмкіндігінше бір бірінің
көмегін пайдаланады. Театрға, концертке, киноға, спорт үйірмелеріне бірге
барады. Басшылық, демократиялық сипатта болады. Жас отбасы бос уақытты
бірге де, бөлекте өткізеді, мақсаты екі бала өсіру. Шаруашылық, тұрмыстық
қажеттіліктер екеуіне бірге іске асырады.
Отбасылық мәселелер көбіне қақтығыстық жағдайда болады.
Оның себептері өте көп. Өмірге деген түрлі көзқарас, ақталмаған
үміт, сыйластығы жоқ қарым – қатынас, некелік адалдылықтың болмауы,
қаржылық қиындықтар және тағы басқа.
В. А. Сысенко (1881ж) отбасылық қақтығыс себептерінің үш
негізгі категориясын көрсетті:
1. Әділетсіз бөлу (түрлі түсініктер, құқықтар мен міндеттерді
сәйкес келмеуі);
2. Қанағаттандырылмаған қажеттілік себебінен туындаған қақтығыс;
3. Тәрбиедегі жетіспеушіліктің салдарынан болатын ұрыс;
В. А. Сысенко тұрмыс – жағдайы төмен отбасылардың келесі
үш типін анықтады: қақтығыстық, дағдарыстық және мәселелік [35].
Отбасылық қосылудың қақтығыстық типіне мынадай жағдай
жатады: Ерлі – зайыптылардың қызығушылығы, қажеттіліктері, бағыттылығы
үнемі қарама – қарсы болып, күшті және ұзақ жағымсыз эмоцияларды
тудырады. Кризитікке мынадай отбасы жағдайы жатады. Ерлі –
зайыптылардың қызығушылығы мен қажеттіліктері өте жиі кездесетін
сипатта болады. Отбасылық қосылудың мәселелік жағдайындағы
жұптар өмірлік қиын жағдайларға душар болған болады. (Мысалы:
түрмеде отырған).
Ерлі – зайыптылардың қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауы салдарынан
болатын қақтығыс классификациясы :
• Өзінің қажеттілігінің өтелмеуі салдарынан және өзіндік
менін
жоғары бағалауына болатын қақтығыстар, ажырасулар;
• Ерлі – зайыптылардың жыныстық қажетттілігінің қанағаттанбауы
салдарынан болатын қақтығыстар мен ажырасулар;
• Психикалық қысым, депрессия, қақтығыс, бір – біріне деген
жылулықтың болмауы, түсінбеушілік, әзіл, және сыйлықтардың
болмауы;
• Ерлі – зайыптылардың біреуінің ішімдікке, құмар ойындарға
және
басқа да гиппертрофикалық қажеттіліктерге құмарлығымен
байланысты
ұрыстар;
• Қаржылықтың сай келмеуі,отбасы бюджетін бөлудегі қақтығыстар;
• Киінуде, тамақтанудағы қажеттіліктердің өтелмеуі салдарынан
болатын ұрыс;
• Бір – бірін түсінушілік, қолдаушылық, саласындағы
қажеттіліктердің
өтелмеуімен байланысты қақтығыстар;
• Бір – бірінің қызығушылықтарна қарама – қарсы келу салдарынан
болатын жанжал.
Отбасының өмір сүріп, дамуының ерекше жағдайлары да бар. Олар:
әлеуметтік, таптық, ұлттық сипаттар, өмір сүру ортасы, материалдық жағдайы,
отбасы мүшелерінің білімі мен мәдени нәтижесі, ұстанатын әдет-ғұрыптары,
экономикалық негігі. Бұлар отбасы мүшелерінің қабілетіне, адамгершілігіне,
жауапкершілікті сезіне білуіне байланысты.
Отбасының құрамы мен оның мүшелерінің жиынтығына, туыстық қатынастан
басқа рухани, азаматтық билік, беделдік қатынастар жатады. Отбасының
туыстық құрылымы, біріншіден, балалар мен жұбайлардан, екіншіден балалы
жұбайлардан және әйелдің немесе күйеудің бірге тұратын туыстарынан, балалы
болған балалардан құралады. Отбасының өмір стилі отбасының мүшесінің
тұлғалық қалыптасуына үлкен із қалдырады. Психологтар мен педагогтар бір
ауыздан отбасының өмір атмосферасы ұғымына отбасы мүшелерінің қарым-
қатынасы, ақпарат алмастыру, қабылдау мен меңгеру, ерлі-зайыптылардың
біріккен еңбек және эстетикалық іс-әрекетінің әртүрлі формалары сияқты
факторларды енгізді. Отбасы қарым-қатынасы сөзінің де терең мәні бар.
Олардан тұлғаның қалыптасуы туралы жылылық пен мейірімділік, рухани
жақындық, ақкөңілділік пен қарапайымдылықты көруге болады. Дұрыс қарым-
қатынас жасау жақсы көңіл күйжің, психологиялық саулық, шығармашылық іс-
әрекеттің негізі болып табылады. Сонымен қатар отбасында қақтығысты
жағдайлардың да жиі кездеседі.
Американ психологы М. Дойч келесі қақтығыс типтерін
қарастырған:
1. Шынайы қақтығыс
2. Кездейсоқ немесе шартты
3. Аралас
4. Дұрыс емес құрылған
5. Латентті (тұйық)
6. Алдамшы
Қақтығыстың болуына байланысты келесі төрт негізгі деңгейі бар:
(Витек, 1988, Новайтис 1995)
- Обьективті қақтығысты жағдайдың туындауы
- Оьбективті қақтығыстық жағдайжың игерілуі
- Қақтығыстық мінез – құлыққа ауысу
- Қақтығысты шешу.
Қақтығыстық жағдайдың дамуына қаншалықты үлес қосатынына
байланысты келесі мінез – құлықтық типтер бар: (Кан – Калик, 1995ж)
1. Өзіндік сенімге ұмтылу. Мысалы: басшы рөліне ұмтылу. Мұндай
жағдайда адм жағдайды дұрыс бағалай алмайды.
2. Өз ісіне тоқтам жасау. Мұнда бұрынғы өмірлік әдеттерінен,
достарынан, үйреніп қалған істерінен арылғысы келмейді.
3. Дидактикалық модель. Мұнда ерлі – зайыптылардың біреуі
екіншісін ылғи оқытып немесе үйретіп жүреді: өзін - өзі
қалай ұстау керек, қалай өмір сүру керек.
4. Шайқасқа дайындалу. Мұндай ерлі – зайыптылар ылғи қысымда
болып, кез – келген уақытта шайқасқа дайын болады: ұрысуға,
жеңуге.
5. Әкесінің қызы және шешесінің баласы. Мұндай отбасында
барлық жағдай, мәселелер тек ата - ананың қатысуымен
шешіледі.
6. Құмаршылық. Мұндай отбасыларында үнемі құмарту сезімі аса
рөл алып отырады. Бұл әрине жағымды жағдайдың туындауына
кері әсерін тигізеді.
Ерлі – зайыптылар арасында жиі болатын қақтығыстардың тікелей
себебін табу қиын. Жас отбасына жағымсыз әсер ететін себептер де жиі
кездеседі. Олардың келісімге келу аймақтары да мол.
Жас отбасы өміріне жағымсыз әсер Келісімге келуге қажетті аймақтар
ететін себептер
Ата-ана қамқорлығынан шығуға ұмтылу қарама-қарсы тәсілдері ата-аналық
өз дербестігін айқындауға ұмтылу отбасы, құрбы-құрдастары
өзін-өзі табу, бекіту тілегі отбасы ішілік иерархияны анықтауөмір
өзіндік бағалау деңгейін көтеруге сүретін жерді кім таңдайды, кімнің
ұмтылу карьерасы маңыздырақ, материалдық
ерлі-зайыптының бірінің немесе мәселені кім шешіп ,бақылау жасайды
екеуініңде ата-аналық отбасына даулы жағдайды жайластыру тәсілдерін
эмоционалдық тәуелділігі анықтау.
ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасы
туралы ойдың сай келмеуі
Баланың өмірге келуі және қалыптасуы отбасында елеулі өзгерістерге
әкеледі. Отбасы мүшелерінің рөлдері өзгереді.. Ерлі-зайыптылар арасындағы
дисфункционалды қарым-қатынастың болуы ол баланың дүниеге келуімен ескі
шешілмеген отбасы мәселелері күрделенеді немесе жаңалары пайда болады.
Көптеген жұптар өздерін алданып қалғандай сезінеді. Өйткені олар баланың
туылуынан кейін қарым-қатынас оп-оңай түзеле салмайтынын түйсінеді. Ал,
басқаларда қарым-қатынастың күрделенуі некенің әлсіз принциптерде
құрылғанын түсінуге әкеледі. Бала өткен мәселелердің және жаңаларының пайда
болуы себебі болып, өзінің туылуымен ерлі-зайыптылардың екеуі арасындағы
жақындық атты ескі ойындарын бұзып, үшбұрыш құрайды. Бұл ұзақ уақыт, кейде
баланың жасөспірімдік жағына дейін осылай болуы мүмкін. Баланың туылуы ерлі-
зайыптылардың ата-аналарымен біріге отырып шешетін міндеттер жүктейді:
-Келіп-кету жағдайларын қайта қарау.
- Отбасы барлығына ұнайтын баланың болашақ атын таңдау
-Бала тәрбиесіне жауапты адам таңдау
-Тәрбие процесіне кім, қалай көмектесетінін анықтау.
Баланың отбасынан ұшып шығып, өмірден өз орнын тауып кеткеннен соң,
көптеген ерлі-зайыптылар бір-біріне айтатын еш нәрсенің жоқтығын , өмір
бойы оларды балалар байланыстырып келгенін байқайды. Бірге қалған ата-
аналар тағы да екеуі-ақ, өзқдерінің шешілмеген мәселесімен бірге қалады.
Неке тағы да қауіпке бас ұрады, бұл жолы күйреуі де мүмкін. Оның өмір
сүруін немеренің пайда болуы сақтап қалуы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың біреуінің зейнетке шығуы, олардың қарым-
қатынасына үйлесімділік беруі мүмкін, өйткені босаңсыған жақ жұмыс
істеушіге көп уақыт бөліп, қамқор бола алады.Бұл жағдай ерлі-зайыптының
екеуі де зейнетке шығып, бір-бірімен 24 сағат бірге өткізетін кезде
күрделене , ушыға түседі. Бұл кезеңде отбасы басты міндеті : ортақ нәрселер
тауып, балаларының отбасы мен туған-туыстарымен араласу болып табылады.
Балаларының құрған жас отбасы кең түрдегі міндетке кездеседі, ол кәрілерге
қамқорлық көрсету.
Отбасы қарым-қатынас даму сатысын білгеннен кейін , маман дау-жанжал
ошағын анықтай алады, бұл психологиялық диагнозбен психокоррекциялық іс-
әрекеті жоспарлауға жағдай жасайды. Отбасы коррекциялық жұмыстары мынадай
жағдайларда ұсынылады :
- Отбасы мүшелерінің бірінде жүйелілік –психикалық бұзылыстардың болуы
невроз,маскүнемдік, психопаталогиялық даму, суицид,жыныстық қызметтің
бұзылуы .
- Өте күшті отбасылық жанжалдың болуы.
- Отбасы ішілік мүшелерінің соматикалық ауруларының өзара байланысы
отбасы мүшелерінің бірі жазылса , екіншісі ауыратын жағдай
2. Неке – ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін
белгілейтін формасы.
Неке - әйел мен еркек арасындағы табиғи қажеттілік, олардың табиғи
шарты, өзара құқықтары мен міндеттерін белгілейтін формасы. Неке отбасының
заң жүзіндегі негізі – еркек пен әйелдің өзара түсінісуінің, еріктілігінің
негізінде құрылатын одақ. Адамның әлеуметтік, табиғи, сонымен қатар
материалдық және рухани өмірінің қажеттілігі. Себебі, жыныстық қатынас –
биологиялық, сүйіспенішілік қатынас қана емес, сонымен қатар адамгершілік,
эстетикалық қатынас. Сондықтан некенің мазмұны мен ерекшелігі жыныстық
қатынаспен ғана шектелмейді.
Некенің негізі – сүйіспеншілік. Неке әйел мен еркектің тарихи өзгеріп
отыратын қатынастарының әлеуметтік формасы. Қоғам олардың жыныстық өмірін
тәртіпке келтіріп отырады, ата-аналық құқық пен міндетті орнатады.
Неке махаббаттың іс жүзіне асуы. Некеге дейінгі қатынас жастардың
бірін-бірі сүюіне, махаббатына байланысты. Сүю – сүйген адамның өмірімен
өмір сүру, басқаның бақытынан өзіңнің жеке басыңның бақытын табу, берік шын
махаббатың негізі. Неке - әйел мен еркек арасындағы табиғи қажеттілік,
олардың табиғи шарты, өзара құқықтары мен міндеттерін белгілейтін формасы.
Неке отбасының заң жүзіндегі негізгі – еркек пен әйелдің өзара
түсінісуінің, еріктілігінің негізінде құрылатын одақ, адамның әлеуметтік,
табиғи, сонымен қатар материалдық және рухани өмірінің қажеттілігі. Себебі,
жыныстық қатынас – биологиялық, сүйіспеншілік қатынас ғана емес, сонымен
қатар адамгершілік, эстетикалық қатынас. Сондықтан некенің мазмұны мен
ерекшелігі жыныстық қатынаспен ғана шектелмейді.
Некелік құқықты енгізу, жұбайлар арасындағы бұл қатынастардың пайда
болуы табиғи заңдылық қана емес, ол-прогрессивті жағдай, адамгершілік,
эстетикалық құндылықтарды байтыатын тарихи құбылысы.
Неке біздің елімізде тіркеуден өтеді (АХАЖ - ЗАГС). Ертеректе неке
суын ішу мешіт арқылы іске асырылады, қәзір әлемнің көптеген елдерінде
шіркеуде тіркеледі. Бұл біздің өмірімізге АХАЖ арқылы некеге тұру қазіргі
азаматтық заңдардан туындаған, себебі ажырасқан жағдайда ол негізгі құжат
болып саналады. Балаға материалдық кепілдеме алу, дүние мүлкін бөлісу,
соның негізінде, сол арқылы шешіледі. Қалай болғанда да, некенің заң
жүзінде немесе дін орындары арқылы тіркелуі жұбайлардың отбасындағы белгілі
міндеттерін қалыптастырады, жауапкершілігін арттырады [6].
Зерттеу бойынша, әрбір адам өзінің серігінің ашық, интеллектісі
жоғары, сенімді, ақкөңіл, адал, ақылды, білімді болғанын қалайды.
Еркектерге иқарағанда әйелдердің талғамдары түсінікті болып келеді. Серік
таңдау кезінде әйелдер еркектердің интеллктісінің және динамизм деңгейінің
жоғары болуын қалайды. Ал күйеуге шыққаннан кейін адал, ақниетті , ашық
эмоциясы тұрақты сияқты тұлғалық факиторлардың жоғары деңгейде болуына
жоғары талаптар қояды. Барлық респонденттердің некеге қанағаттаанушылығы
ашық болуына байланысты деген. Серік таңдауға қатысты әр түрлі сегіз
қаладан алынған әйеледерді зерттеген. Бұл қалалар Москумид (Токио),
Феиминизм (Бангког, Сеул) деп екіге бөледі. Феминді мәдениетке сай әйелдер
күйеулерінде Бойфжидтің барлық қасиеттері болғанын қалайды. Ал
Москуминдік мәдениетке жататын әйелдер өз серігінің қалжыңды түсіну сезімі,
ақылға махаббын көрсете алуы, жақсы денсаулығы, материалдық жетістігі,
әйелігінің түсіну қабілетінің болғанын қалайды.
Некеге қанағаттанарлық келісушіліктер коммуникациясының нақты
стильдерімен қақтығыстың шешілуімен эмоцияны басқара алуымен байланысты.
Некенің бұзылуы зерттеу бойынша еркектің тұлғалық сипаттарына қарағанда
әйелдің тұлғалық сипаттамалары серіктің біреуінің гетеросексуалды болуынан.
Тұлғалық сипаттар негізінде айырылсқан адамдар мен некеде тұратын адамдар
арасында айырмашылық бар ма? Магдональдтың өз әріптестерімен зерттеу
барысында байқағаны; неке деңгейі жыныстық рөл сипатымен байланысты. Бұл
зерртеу бойынша әйелі мен кү.йеуі бір біріне дәстүрлі гендерлік рөлді
қабылдау жолымен үйреніседі. Мұнда еркектер инструменталды сапалар қажеттік
рөлдерді алса, ал әәйелдер экспрессивті сапалар (дәстүрлі феминдік) қажетті
рөлдерді алады.
Неке құруда ерлі-зайыптылардың мінез-құлықтарының арасында жыныстық
қатынас маңызды орын алады. Айзенк енгізген үш тұлғалық өлшем (Э. Н мен П)
және сексуалды мінез-құлық арасындағы байланысты сипаттау туралы бірнеше
арнайы болжамды қалыптастырды:
1. Интровертпен салыстырғанда экстроверттер жас шағында алғаш сексуалдық
тәжірибе жинайды;
2. Интровертке қарағанда экстроверттерде жыныс актілерін жыиылығы жоғары;
3. Интроверттерге қарағанда экстроверттерде жыныс актілері әртүрлі
позицияларды болады;
4. Интроверттерге қарағанда экстроверттерде жыныстық серіктер көп болады.
5. Интроверттердің мінез-құлқымен салыстырғанда экстроверттердің жыныс
актісімен байланыссыз сексуалдық мінез-құлқы әр түрлі болып келеді.
6. Интроверттерге қарағанда экстроверттерде жыныс актілері махаббат
ойындары ұзағырақ болады.
Бұл ойлар Айзенктің қозу теориясы еңбегінің негізінен жасалады.
Сексуалдық мінез-құлық инструменталдылыық және экспрессивтілік сияқты жыныс
аралық ориентацияға қатысты. Индививдуалды айырмашылықтардың басқа да
факторларымен байланысты.
Некеге қауіптілік деңгейі бойынша қақтығыстардың келесі типтері
бар:
Қауіпті емес - мұнда қақтығыс шаршаудан қиындықтардан жүйке
жүйелік бұзылудан болады және қақтығыс қалай тез басталса, солай
тез аяқталады. Қақтығыстың осындай типі жайында көбіне былай
делінеді: Азанға дейін барлығы шешіледі
Қауіпті - мұнда ерлі – зайыптының біреуі екіншісінің мінез – құлқын
өзгертуге тырысады. Мысалы: оның туысқандарға деген қатынасын,
кейбір әдеттерінен арылуға, өмірлік көзқарастарын өзгертуге,
тәрбиесін өзгертуге тағы басқа шаралар қолданады.
Ерекше қауіпті - мұндай қақтығыстың аяғы ажырысуға әкеп соғады.
Отбасында мінез-құлықты реттеумен қазіріг таңда психолог-сексопатолог
терапевтер айналысуда. Отбасылық терапияның мақсаты: эмоционалды және
мінез-құлықтық реттелуге әкеле отырып, шынайы өмірде бүтін сау тұлға
ретінде өзара қатынасқа түсе білуге әкелу. Фрейдің концепциясында
психологиялық жағымды қатынас : а)инстинкті қанағаттандыру б) шынайы
қызығушылықты бақылау в) тәуелсіз психикалық құрылымдар арасындағы
байланыс. Осы обьектілі қатынас теориясына сәйкес, психологиялық келісім
кілті, жағымды қатынас арқылы психологиялық бүтіндікке жету.
Лири мен Снелл еркек пен әйел арасындағы сексуалдық мінез-құлықты келесі
айырмашылықтар арқылы бөледі:
- ереже бойынша еркектердің сексуалдық белсенділіктері жақтық шағында
байқалады. Және әйелдерге қарағанда сексуалдық тәжірибелері бай
болады. Бұл авторлардың ойынша айырмаышылықтар мәдени факторлармен
және әлеуметтенудің ерекшеліктерімен негізделеді. Еркектер қатынаста
доминаттылық пен инструменталдылық танытса, ал әйелдер қамқор және
экспрессивті болады. Сексуалдық мінез-құлық эротофобия, эротофиллия
деген индивидуалды айырмашалақ факторымен байланысты. Бұл құрылымды
бағалау үшін үш өлшемді қамтитын жыныстық қатынасқа деген сауалнамасы
қолданылады:
- сексуалды ашық материалдар (маған порнографияны көру өте қызық);
- сексуалды әртүрлілік (маструбация және толғандыратьын сезімдердің
бастауы болуы мүмкін);
- гомоэротизм (мен гомосексуалыдықтың бар екеніні сезінсем еш мазаланбас
едім).
Американ психологы Дж.Боулби ерлі-зайыптылар мінез құлқының өзіндік
патогендік ерекшеліктерін анықтап берді. Оның ойынша, ерлі-зайыптылар үшін
ең ауыр жағдайлар төмендегілер:
- ерлі - зайыптылар бірін-бірі қажетті махаббат сезімімен
қанағаттандырмайды және оны түгелімен шеттеткенде;
- отбасында ерлі зайыптылар арасындағы қақтығысты жағдайлардың жиі
болуында;
- ерлі-зайыптылар бірін-бірі сүюден бас тарту немесе отбасынан кету
үшін себепші санағанда;
- ерлі-зайыптылар бірін-бірі ашық түрде олардың барлық қателерінің
себепшісі деп кінәлағанда;
- ерлі-зайыпты өзінің айналасында оның уайымын түсінетін жақын адамның
жоқытығында;
А.С.Спиваковская өзінің зерттеулерінде баланың дамуы мен тәрбиесіне
керісінше әсер ететін сәтсіз Отбасыларды жіктеп берді [38]:
Отбасы - санаторий. Қатаң қадағалау, болар болмас қауіптен шеттен
тыс сақтау. Нәтижесінде осындай қысымнан баланың жүйке жүйесі қатты
зорығады. Бұдан, тітіркеншек, стресс, шаршау, агрессивті және қарсы тұру,
ерегісу күшейеді.
Отбасы - қамал. Ата-аналарда принциптілік ұстанымы өте жоғары,
барлық жағдайды дұрыс жасауға тырысады. Осыдан балада өзіне деген
сенімсіздік өте төмен. Үнемі іштей уайымда болады, құрдастарымен қарым-
қатынас жасауда қиналады. Балада үнемі ішкі тұлғалық қақтығыс басымдығынан
жүйке ауруына көп шалдығады.
Отбасы – үшінші артық. Мұндай Отбасыда ата-аналар қарым-қатынасы
эмоционалды маңызды орында. Балалары ата-аннасына тәуелділіктен тағы да
олар өздерін сенімсіздікте ұстайды, ата-аналарымен айрылысуды қиын
қабылдайды және айналасындағылармен қатынасқа қиын түседі.
В.В. Юстицкий және Э.Г.Эидемиллер Отбасыға қажетті үш түрлі сапаларды
анықтады. Бірінші, бұл қажеттілік, адамның Отбасыда өміру сүруге
қызығушылығының болуы, онда кездесетін қиыншылыққтарға дайындығы мен шеше
алатындығы. Оларға: ана мен әке болу қажеттілігі, ерлі-зайыптылардың
қатынасын қанағаттандыру (махаббат, сексуалды-эротикалы қажеттілік,
тұрмыстық-шаруашылық және т.б.). Екіншіден, ерлі-зайыптылар қатынасын
сақтау мен бала тәрбиесінде қабілет, дағды және шеберліктің біртұтастығы
(өзгені түсіну қабілеті). Үшіншіден, өзінің эмоциональды жағдайын реттеуге
қажетті сапалары және өзінің қажетін бағыдыра алуы. Осы жоғарыда
көрсетілген ерлі зайыптылар сапаларының біртұтастығы баланың Отбасы
өмірінде кездесетін мәселелерді шешуге көмектеседі.
Отбасы мәселесін зерттеуде психология ғылымында бірнеше мектептер мен
бағыттар орын алуда. Отбасы бірлестігінен барып туындайтын тұлға жеке
өзіндік жетілуге әкеледі ,-деген пікірде К.Витакер болса, ал В.Сатир
отбасындағы қалыпты қарым-қатынас арқылы алға даму мен жетілуге әкеледі
деп осы тұста ойлары байланысты. Жүйелі отбасы терапиясы бағытында отбасы
бүтін бірлік - биологиялық және психологиялық ағза ретінде. Қосарлы
байланыс - коммуникацияның бұрмаланған түрі, адам екі түрлі жолдау
алғанда оның арасындағы қарама-қарсы ойды түсіне алмауы.
Қоғамда жастарды тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін анықтауда,
некелік отбасылық қатынаста тұлғаның қалыптасуын және дамуын талап етеді.
Оның ішінде негізгілері: бүгінгі ғана бағдар емес, сонымен қатар оның
дамуының ертеңгі күнгі болашағын, үйренуші іс-әрекетінің әртүрлілігіне
тірек болатын (оқу, оқудан тыс, ойын, еңбек, отбасылық-тұрмыстық, қоғамдық-
саясаттық, көркем өнер, спорт), тұлғаралық қатынастың ерекшеліктері,
қоғамның отбасыға деген талады; оны тудыру процесінің күрделілігі
отбасыдағы шаруашылық-экономикалық қатынастың күрделенуі; Отбасыны
тәрбиелеу потенциялы негізге алынады. Отбасылық қарым-қатынастың үйлесімді
дәрежеде дамуы жастарды отбасылық өмірге дайындалуының психологиялық
ерекшеліктеріне төмендегідей тұжырым жасауға болады:
- Өсіп келе жатқан ұрпақты отбасылық өмірге дайындау-адамның жас ерекшелік
дамуының әр кезеңінде жүру қажет және тәрбиелеудің жалпы мәселесінен
бөлінбеуі керек.
- Жастарды отбасылық өмірге психологиялық дайындау мәселесінің қалыптасуы
бірнеше аспектілерден, яғни қазіргі қоғамда некеде және Отбасыда жастардың
ролін дұрыс түсінуде, оларда неке қиюға бейімділік және нұсқаулардың
қалыптасуының ерекшеліктерімен байланысты.
- Қоғамда жастарды тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін анықтауда, некелік-
отбасылық қатынаста тұлғаның қалыптасуын және дамуын талап етеді.
Ерлі-зайыптылардың өзара махаббаты, ата-аналарының балаларына
сүйіспеншілігі, бір-бірімен сыйласуы, бір-біріне өзара сын көзімен,
жауапкершілікпен қарау, бала мен қоғам алдындағы борышын сезіну, бірін-бірі
интеллектуалдық және адамгершілік жағынан байыта түсу, ұжым, балалардың ата-
аналарға және үлкендерге деген сүйіспеншілігі- ең алдымен осы айтылған
негіздер Отбасыны адам бақытының сарқылмас көзі етеді. Әйелдердің
еркектерге экономикалық жағынан тәуелсіздігінің арта түсуі, олардың білім
дәрежесінің ерлерден кем түспеуі, қоғам өміріне белсене қатысуы Отбасының
ішкі өміріне түбегейлі өзгерістер енгізді.
3. Ерлі – зайыптылар қатынасының психологиялық сипаты.
Ерлі – зайыптылар психотерапиясы (кеңес беру) - отбасылық
қақтығыстың шешімін табу, тапшылық жағдайдан шығу, өзара қарым –
қатынасты жақсарту және қажеттіліктерін қанағаттандыру және тағы
басқа психотерапияның ерекше формасы болып табылады.
Ерлі – зайыптылар психотерапиясы - отбасылық психотерапияның жеке
жағдайы. Бұл ерлі – зайыптылар мәселесінің ерекшеліктеріне
бағытталған отбасылық терапия фазасы. Отбасы тарихы заңды некеге
тұрудан басталса, олардың өзара әрекеттестіктерінің құлдырауы
отбасылық динамика және отбасылық дамудың қайталану жағдайы болып
саналады.
Ерлі – зайыптылар мәселелерінің жабық классификациясы бар.
Олардың бірнешеуін атап көрсетейік.
С. Кратохвиль бойынша мәселенің негізгі типтері :
1. Ерлі – зайыптылардың жеке - өзіндік қасиеттері:
а) қалыпты (темперамент)
б) патологиялық (психопатия)
2. Ерлі – зайыптылар мәселелері:
а) үміттің ақталмауы
б) ата – аналық отбасыдан алынған неке модельдері
в) сәйкес емес типтер (мысалы: екеуі де ата – аналық
тип)
г) уақыт өткен сайын ерлі – зайыптылар қатынасының
өзгеруі
3. Ерлі – зайыптылардың ішкі мәселелері:
а) үй шаруашылығы
б) бос уақыт
в) бала тәрбиесі
г) жыныстық қатынас
4. Сыртқы факторлар әсері:
а) ата – аналар және жақын туыстар әсері
б) достарының, таныстарының және көршілерінің әсері
в) некесіз қатынастар және байланыстар
г) басқа да сыртқы факторлар (жұмыс, оқу және т.с.с.)
Е. Ю. Алешина кеңес алуға итермелейтін жиі кездесетін
мәселелер тізімін көрсетті:
1. Бір – біріне көңіл толмау, Отбасыда басшылықты, отбасылық
міндеттерді бөлудегі қақтығыс;
2. Қақтығыстар, яғни түрлі мәселелер: көңіл толмаушылық, отбаслық
өмірге деген көзқарастар және өзара қарым – қатынас;
3. Жыныстық мәселелер. Осы жағдайда ерлі – зайыптылардың біреуінің
қанағаттанбауы, жыныстық қатынасты жақсарта алмаулары,
4. Ерлі – зайыптылардың біреуінің немесе екеуінің де ата –
аналарымен қарым – қөатынаста қиындықтардың туындауы және
қақтығыстардың пайда болуы;
5. Ауру немесе ауытқу (психикалық және физикалық) ерлі –
зайыптылардың біреуінің ауруы қиындық және мәселенің бастауы болып
саналады. Аурудың өз - өзіне және қоршаған ортаға немесе өз
отбасы мүшелеріне жағымсыз қатынас;
6. Басқару мәселесі және Ерлі – зайыптылардың өзара қарым –
қатынасындағы бір – біріне әсері;
7. Ерлі – зайыптылар қарым – қатынасында жылулықтың болмауы,
жақындық пен сенімділіктің жетіспеушілігі, қарым – қатынас мәселелері
Ерлі – зайыптылардың ажырасу себептері: 1) Кенеттен және алдын – ала
жоспарланбаған неке, мысалы: жүктілік; 2)Тез аяталған немесе уақытша
неке тек жыныстық қатынас үшін – ұзаққа созылмайтын некелер; 3)Ата –
ана мен бала арасындағы туындайтын қақтығыстардан қашқақтау яғни
неке құру барысында немесе алдында махаббаттан көңіл қалу; 4)
Қауіпсіздікке қол жеткізу үшін пайда көру немесе екі отбасын құру.
Қазіргі кезде некелік-отбасылық қатынастар ерлі-зайыптылардың
адамгершілік-этикалық, психологиялық-педагогикалық дайындықтарының, тұрмыс
мәдениетінің жоғары деңгейде болуын талап етеді. Адамның қалыптасуы оның
бала күнінен басталады. Сондықтан жас буынның жеке бас қасиеттерінің
ойдағыдай дамуы үшін олардың өз қасиеттерін және басқалардың қасиеттерін
түсіне білуіне көмектесіп, жол-жоба көрсету өте маңызды. Бұл оңай міндет
емес. Жастардың отбасылық өмірге дайындау төмендегі мәселелерді қамтиды:
1. Жалпы әлеуметтік тұрғыда – неке-отбасы қатынастары және
демография саласындағы саясат, жұбайлар мен ата-аналардың
әлеуметтік рольдері.
2. Әдеп – адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу, басқа жыныстың өкіліне
тең құқықтылық, ата мен ананы, үлкен мен кішіні сыйлау, ұрпақ
жалғастыруды қажетсіну, бала тәрбиелеу.
3. Құқықтық тұрғыда – неке туралы заңдардың негіздерімен, ерлі-
зайыптылардың бір-біріне, балаларына, қоғамға қатысты
міндетерімен таныстыру.
4. Психологиялық тұрғыда – жеке бастың даму деңгейі ретінде
жеткіншектердің өзара қарым-қатынастарының психологиялық
ерекшеліктері, неке және отбасы өмірінің психологиялық негіздері,
басқа адамдардың психологиясын түсіне білу дағдысы, ерлі-
зайыптылар мен Отбасы өміріне қажетті сезімдерді дамыту, өзара
қарым-қатынас жасау дағдылары, психотерапиялық қасиет және
басқалар жөнінідегі түсініктер.
5. Физиологиялық-гигиеналық тұрғыда - ерекек пен әйел организмінің
физиологиялық өзгешеліктерін, жеке бас гигенасын білу мәселелері
және т.б.
6. Педагогикалық тұрғыда – Отбасының бала тәрбиелеудегі ролі туралы
түсінікті қалыптастыру, ата-ананың тәрбие берудегі міндеттері,
олардың педагогикалық мәдениеттерін арттыру, сондай-ақ жас
жеткіншектерді тәрбиелеу мен олардың өздерін-өздері тәрбиелеуге
байланысты білім, икем, машықтармен қаруландыру.
7. Эстетикалық мәселе эстетикалық дербес құндылық ретіндегі
Отбасылық өмір – қарым - қатынастарын қалыптастыруды қамтиды.
8. Экономикалық-шаруашылық тұрғысынан Отбасы бюджеті мен шаруашылығы
жөніндегі түсініктерді қалыптастыру және тұрмыс мәдениеті туралы
білімді меңгеру.
Жас буынды неке құруға дайындау тәрбиенің жалпы мәселелерінен
оқшауланбай, оның барлық даму кезеңдерінде іске асырылып отыруы тиіс.
В.А.Сухомлинский Ертеңгі әкелер мен аналарға махаббат туралы айтқанда мен
олардың жүрегіне өзін-өзі сыйлау мен ар-намыс сезімін еккім келеді -
деген.
Ерлі – зайыптылардың өзара қарым – қатынас мәселелерінің тағы бір
классификациясы :
• Отбасы жауапкершілігін кім, қалай және қандай деңгейде өзіне
алуға
дайын.
• Отбасы үшін мәселе қаншалықты өзекті және ол қалай шешіледі.
• Ерлі – зайыптылардың бағалау жүйелері қандай немесе бағалау бар ма
болмаса, біз екі жалғыз бастылардың қақтығыстық қарым –
қатынасымен жұмыс жасаймыз.
• Ерлі – зайыптылардың мінез – құлықтарының ерекшеліктері қандай және
ол ерекшеліктер қаншалықты ақпарат алмасуға кедергі жасайды,
құрылымдық өзара әрекеттестігі, бір – бірін адекватты қабылдау,
отбасында жағымды эмоционалды климат орнату.
• Отбасылық міндеттер қалай бөлінеді.
• Отбасы жағдайында сәйкес көзқарастарға байланысты сұрақтар қалай
шешіледі.
• Отбасы - өз отбасы мүшесінің қандай да бір қиындықтарында оған
қаншалықты көмектеседі және оны қалай жүзеге асырады.
Сонымен, жастардың бірігіп отбасылық өмірге белгілі бір дайындықтың
арқасында ғана, тұрақты әрі сәтті Отбасының болуы мүмкін. Қазіргі кезде
қақтығыссыз Отбасылар жоқ, бұ әсіресе жас Отбасыларға қатысты. Адам әрдайым
өзімен-өзі де шиеленісте болады. Әртүрлі Отбасыларды қақтығыстар әртүрлі
болады. Олар түрімен, жиілігімен, ең маңыздысы ерлі-зайптылардың сол
қақтығыстарды шешумен және қақтығысты жағдайдағы мінез-құлық мәдениеті
арқылы ажыратылады. И.Н.Крамской: Адамның бүкіл тіршілігі оның жеке
басының бақытымен ғана толықпайды, немесе, дұрысырақ айтсақ, адамның жеке
басының бақыты оны ортақ мүдделер күштірек және терңірек тартып және ол осы
қажеттіліктеріне деген қарсылықты өзінің жақын адамынан өте аз
кездестірген жағдайда жоғарырақ әрі тәуір болады, - деп әділ атап өтті.
Жүйелі көзқарастан қарайтын болсақ, отбасылық ажырасудың
себептері келесідей болады:
1. Жетілмеген немесе қорғанушы, яғни ерлі – зайыптылардың
біреуінің бала тәрбиесіндегі қиындықтарды атқара алмауы;
2. Бәсекелестік неке, бәсекелестің қызғануына, көреалмаушылығына
және таң қалуына негізделген;
3. Невротикалық жүйедегі неке, онда бір мүшенің невротикалық
қажеттіліктері екіншісіне сәйкес келіп, олардың арасындағы
қақтығыстар мен дау – жанжалдарының себебі болуы. (мұнда күшті
ерлі – зайыптының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-7
І Отбасы психологиясының теориялық мәселелері
2.1 Отбасы және отбасы қызметінің негізі түсініктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-17
2.2 Неке – ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін белгілейтін
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-23
2.3 Ерлі – зайыптылар қатынасының психологиялық
сипаты ... ... ... ... ... ..24-48
ІІ Үйлесімді отбасын қалыптастыруда ерлі-зайыптылардың
психологиялық даярлығын зерттеу жолдары
1. Ерлі-зайыптылардың отбасы өміріне психологиялық даярлығын
диагностикалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . ... ... 49-51
2. Ерлі – зайыптылардың үйлесімді отбасын қалыптастыруына бағытталған
жетілдіру жолдары ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..52-59
3. Зерттеу нәтижелерін
жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
-61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .62-63
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...64-66
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі.
Отбасы - әлеуметтік институттардың белгілерін бойына сіңірген
әлеуметтік жүйенің маңызды саласы. Отбасы – қоғамдық құрылымның шағын,
ерекше үлгісі, сонымен қатар адамдардың өзара қары-қатынаста болатын
тұрақты тобы, қоғамның алғашқы ұясы.
Қазірігі таңда қоғамда отбасы психологиясы өзекті мәселелердің бірі.
Оның дәлелі Қазақстан республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
жолдауында ата-ана, бала, қарттар мәселесіне ерекше мән беріп тоқталған
[43]. Отбасы әлемі әр алуан. Ол ата-аналарға адам өмірінің кереметін
сезінуге, оны түсінуге, өз бар болмысын балалар үшін ұзартуға мүмкіндік
береді. Бірақ отбасы өмірі - көңіл көтеретін серуен емес, қиындықсыз,
мәселесіз болмайды. Отбасы тәрбиелеу көзі. Отбасы мәселелері - бүкіл қоғам
мәселелері. Дәстүрлі отбасының дағдарыстық жағдайы кең құбылыс. Ерлі-
зайыптылардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас тарихы отбасы тарихымен
тығыз байланысты.
Отбасы туралы В.Сатир барлық әлемнің микрокосмосы, яғни әлемді түсіну
үшін отбасы қатынасын, ерлі – зайыптылардың психологиялық сәйкестігін толық
тану қажеттігін тұжырымдаған. Ал Л.Ковар болса, отбасы қатынасының жалпы
үлгісін қалай бағалайды және оларға қатынас жасау арқылы бағаланады деп
көрсетеді.
Бүгінгі жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру,
оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлауын, іскерлігін арттыру
қоғамның міндеті. Отбасын құруда болашақ ерлі – зайыптылардың бір –
бірін толық танып, бір – бірімен жақсы түсіністік қарым – қатынаста
болу өте маңызды. Отбасының берік болуына - болашақ ерлі –
зайыптылардың отбасында болатын қиыншылықтарды алдын – ала біліп,
саналы түрде сол қадамды нық басып, отбасының жақсы және берік
болуына үлесін қосуға бел буу қажет. Кез – келген отбасында, ерлі –
зайыптылар арасында түрлі экономикалық, әлеуметтік және жеке
тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты түрлі мәселелер болады. Сол
мәселе салдарынан отбасында ұрыс – керіс, қақтығыс, дау – жанжал
болып, оның аяғы отбасының ыдырауына әкеп соғады [6].
Қоғамда жастарды тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін анықтауда,
некелік отбасылық қатынаста тұлғаның қалыптасуын және дамуын талап етеді.
Оның ішінде негізгілері: бүгінгі ғана бағдар емес, сонымен қатар оның
дамуының ертеңгі күнгі болашағын, үйренуші іс-әрекетінің әртүрлілігіне
тірек болатын (оқу, оқудан тыс, ойын, еңбек, отбасылық-тұрмыстық, қоғамдық-
саясаттық, көркем өнер, спорт), тұлғаралық қатынастың ерекшеліктері,
қоғамның Отбасыға деген талады; оны тудыру процесінің күрделілігі
Отбасыдағы шаруашылық-экономикалық қатынастың күрделенуі; отбасында
тәрбиелеу потенциялы негізге алынады. Сондықтан, түрлі отбасылық
қақтығыстарды шешу жолы, ерлі – зайыптылар арасындағы жағымды қарым –
қатынас құруы және жалпы отбасылық қарым – қатынастың психологиялық
ерекшеліктерін қарастыру біздің ғылыми жұмысымыздың негізгі мақсаты.
Жастар отбасын құрғанда, әрине материалды және тұрғын үй мәселелерін
қарастырады. Бірақ көптеген зерттеулер бойынша, материалды ауқаттылық және
тұрғын үймен қамтамасыз болу факторлары отбасы тұрақтылығына елеулі әсерін
тигізбейді. Отбасы өміріне мотивациялық дайындық махаббат сезімін отбасы
құрудағы негізгі түрткі ретінде санайды. Бұл сезім дербестікке дайындық,
құрылатын отбасына жауапкершілік сезімі, нәрестелі болуға және баланы
тәрбиелеуге дайындық. Отбасындағы қиындықтар, жағымсыз жағдайлар мен
дағдарыстар бүгінгі психология саласында көкейтесті мәселелер. Өмірлік
циклда кездесетін дағдарыс түрлеріне психологиялық білім мен мәдениеттің
төмендігінен көптеген отбасы бөгеттерден шыға алмай, кері кетіп отбасы
ажырауына немесе отбасындағы жағдайға күш-жігер салуға жауапкершілік алмау
кеңінен етек жайып барады. Қазіргі таңда отбасын құруға ұлттық немесе
қандай да бір басқа, мысалға әлеуметтік тосқауыл жоқ. Жастар жолдас
таңдағанда, оның бойында өзіне ұнайтын мінез қырларын табуға тырысады.
Отбасын құрудың маңызды факторларының бірі - жастардың өнегелі санасының
деңгейі. Дамыған өнегелі сана, жастардың отбасының әлеуметтік маңыздылығын
түсінуде, некеге байсалды қарауында, жолдасты ойланып таңдағанында
құрылатын Отбасыға сабырлықпен қарағанында, Отбасының барлық мүшелерін және
олармен қатынасты құрметтегенінде білінеді.
Жастарды отбасы өміріне психологиялық тұрғыда даярлау, олардың жаңа
өмірдегі қуаныштарымен қиындықтарына бірге төзе білуге, ерлі-зайыптылық
қызметтерін орындауына, ұрпақ тәрбиелеуге және тб. жағдайларға бейімділігі.
Сондықтан диплом жұмысымыздың тақырыбын Үйлесімді отбасын қалыптастыруда
ерлі-зайыптылардың психологиялық даярлығын диагностикалау деп алдық.
Зерттеу мақсаты – отбасы және неке мәселесі туралы әдебиеттерге
талдау жасап, ерлі - зайыптылардың үйлесімді отбасын қалыптасыруына
психологиялық даярлығын анықтау.
Зерттеу нысаны - ерлі-зайыптылар қарым-қатынасы.
Зерттеу пәні - үйлесімді отбасын қалыптастыру ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының болжамы - отбасын құру алдын-ала ерлі –
зайыптылардың әрқайсысымен жеке психологиялық дайындау жұмысы
жүргізілсе, яғни түрлі психологиялық кеңес беру, психотерапия
жүргізу түзету-дамыту жұмыстары қолданылса, онда болашақ отбасының
берік және үйлесімді қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Отбасы қатынасы және ерлі-зйыптылар психологиясы туралы әдебиеттерге
теориялық талдау жасау
1. Отбасы және ерлі – зайыптылар қатынасының маңыздылығын анықтап,
үйлесімді психологиялық ықпал ету арқылы зерттеу.
2. Отбасының жағымды дамуына қоршаған орта - қатынасының
маңызды жүйелілігін қарастыру.
4. Зерттеу жұмысының нәтижелерін сараптау.
Зеттеу әдістері - ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасау әдісі,
психодиагностикалық әдістемелер, бақылау , эксперимент, зерттеу нәтижелерін
өңдеу және талдау әдісі.
Зерттеудің әдіснамалық негізі - Зерттеу жұмысының теориялық -
әдіснамалық негізіне отбасы мәселесі туралы А.С.Макаренко,
В.Сатир, Л,Ковар, Т.М.Афанасьева, С.И.Голод, В.А.Сысенко зерттеулеріндегі
теориялық тұжырымдамалары мен тәжірибелік еңбектері.
Зерттеудің теориялық мәнділігі – зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді, ұсыныстар енгізілді.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі – үйлесімді отбасын қалыптастыруда
ерлі-зайыптылардың психологиялық даярлығына мақсатталған мәселені
терең ұғынып, соның негізінде тәжірибе арқылы дамытуға мүмкіндік туғызады.
Зерттеу базасы - Тараз қаласы . АХАЖ бөлімі
Диплом жұмысының құрылымы - кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің ғылыми-ізденістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бөлімдері
анықталынды. Пайдаланылатын әдебиеттер жинақталынып, талданды.
Зерттеудің екінші кезеңінде ерлі – зайыптыларға арналған
диагностикалық жұмыстары ұйымдастырылды.
Психокоррекциялық жаттығулар ұсынылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
І Отбасы психологиясының теориялық мәселелері
2.1 Отбасы және отбасы қызметінің негізі түсініктері
Отбасының психологиялық сәттілігі мен тұрақтылығына негізделе
отырып, болашақ ұрпақтың тәрбиесі, мәдени және рухани мұраларын қалдыру,
олардың қылмысқа бармауымен күреседі. Отбасы қоғам жүйесінің бөлігі
ретінда айырықша психологиялық жүйе ретінде қалыптасады, қоғамның
әлеуметтік және экономикалық дамуының қайнар көзі болған және болып қала
береді. Отбасын жүйелік ықпал көзқарастарында қарастыра отырып, ол
жерде өтіп жатқандарды бір мезетте оның ерекшелігі, шағын топ және
әлеуметтік институт ретінде талдауға мүмкіншілік береді. Дәл осы жерде
отбасы сияқты құбылысты талдауға тура келеді. Отбасы қатынастары
саласындағы әлеуметтік қозғалыстар отбасылық өмірлік іс-әрекетінің барлық
сферасына әсерін тигізеді. Отбасы қалыптасу үшін некенің қалыптасуы қажет.
Олай болса, неке және отбасы дегеніміз не?
Отбасы психологиясы мен тұлға аралық әрекеттестік саласындағы
психологтар көптеген тенденциялармен, тұлға аралық қатынастардың
модельдерін тудыратын көптеген теориялық талдауларды Отбасы қатынастарының
психологиясын ұғыну өзекті мәселе екенін дәлелдейді. Отбасы қатынастарының
психологиялық мәселесі адамның өмірлік және тұлғалық идеологиясының жүзеге
асырылу, Отбасы құрылымының пайда болу және отбасы өмірінің маңызы мен
мақсатын жүзеге асыру тұрғысында пайда болды. Отбасы өмірі адамнан алуан
түрлі білім мен икемділікті талап етеді.
Отбасы – адамның өте маңызды, аса жауапты ісі. Отбасы адамға бақыт,
толық мәнді тыныс –тіршілік әкеледі және әр Отбасы мемлекеттік мәні бар,
зор іс болып табылатындығын А.С.Макаренко отбасы туралы өз анықтамасын
берген.
Отбасы ортақ тұрмыспен өзара моральды жауапкершілікпен және өзара
көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып табылады. Көптеген әлеуметтік
функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік құрылымның қажетті құраушысы
ретінде отбасы қоғамдық дамуда маңызды орын алуда. Отбасы арқылы ұрпақтар
ауысып, адам тегінің жалғауы жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және
баланы тәрбиелеп өсіру жүзеге асады. Отбасы негізін қоғаммен қабылданған
әйел мен ер адам арасындағы некелік одақ құрайды. Отбасын құру екі ғашықтың
арасындағы махаббат сезімінен басталады. Махаббат - екінші адамға
бағытталған сезімдер мен әрекеттердің қоспасы. Махаббат сөзін адамдар әр
түрлі түсінеді. Махаббат ең негізгі, маңызды процесс, жағдай. Адам бір
жағынан махаббатқа тартылады, екінші жағынан одан қашады. Отбасы беріктігі
махаббат сезіміне, қызығушылықтардың ортақтығына, көмекке келуге
қабілеттікке, бір-біріне құрметпен және қамқорлықпен қарауға негізделеді.
Қазіргі таңда отбасын құруға ұлттық немесе қандай да бір басқа, мысалға
әлеуметтік тосқауыл жоқ. Сондықтан жастар жолдас таңдағанда, оның бойында
өзіне ұнайтын мінез қырларын табуға тырысады.
Отбасын құрудың маңызды факторларының бір - жастардың өнегелі
санасының деңгейі. Дамыған өнегелі сана, жастардың отбасының әлеуметтік
маңыздылығын түсінуде, некеге байсалды қарауында, жолдасты ойланып
таңдағанында құрылатын Отбасыға сабырлықпен қарағанында, Отбасының барлық
мүшелерін және олармен қатынасты құрметтегенінде білінеді [21].
С.И.Голод зерттеулерінде, қазіргі кездегі жастар, махаббат сезімін
жоғары бағаласада, көп жағдайда жақсы көретін адамдардан болашақ жұбайы
ретінде көрмейді. Отбасы құруда денсаулық жағдайы соңғы орын алмайды.
Денсаулық сақтау адамның рухани мәдениетін дамытуда, Отбасы ішілік
қатынастарды күшейтуде, айналадағы адамдармен достық және жоғары өнегелі
қарым-қатынасты қолдауды және отбасылық өмірді кездесетін психоэмоционалды
қиындықтарды жеңуді үлкен үлес қосады.
Жастар отбасын құрғанда, әрине материалды және тұрғын үй мәселелерін
қарастырады. Бірақ көптеген зерттеулер бойынша, материалды ауқаттылық және
тұрғын үймен қамтамасыз болу факторлары отбасы тұрақтылығына елеулі әсерін
тигызбейді. Отбасылық өмірге мотивациялық дайындық махаббат сезімін отбасы
құрудағы негізгі түрткі ретінде санайды. Бұл сезім дербестікке дайындық,
құрылатын отбасыға жауапкершілік сезімі, баалларды туу мен тәрбиелеуге
дайындықты көрсетеді.
Болашық ерлі-зайыптылар өскен отбасылардың атмосферасы, құрылудағы
отбасының дамуына елеулі әсерін тигіеді, ол не сәтті не көптеген
қйыншылықтармен кездесіп мүлде күзеліске ұшырауы мүмкін. Отбасын құруға
психологиялық дайындық бұл – жеке адамның басқа адамдармен қарым-қатынасты
тез орната білу, отбасылық өмірге және қоршаған ортаға бірдей немесе ұқсас
көзқарас, отбасыда сау рухани – психологиялық ахуалды орната білу қабілеті,
мінез-құлықтың және сезімдердің тұрақтылығы, дамыған ерік қасиеттері.
Отбасы ортақ тұрмыспен өзара моральды жауапкершіліпен және өзара
көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып табылады. Көптеген әлеуметтік
функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік құрылымның қажетті құраушысы
ретінде отбасы қоғамдық дамуда маңызды орын алуда. Отбасы арқылы ұрпақтар
ауысып, адам тегінің жалғауы жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және
баланы тәрбиелеп өсіру жүзеге асады. Отбасының негізін қоғаммен қабылданған
әйел мен ер адам арасындағы некелік одақ құрайды.
Т. М. Афанасьеваның пікірінше және әлеуметтік зерттеулер бойынша,
қазіргі кездегі жарлар, болашық жолдастарының бойында ең біріншіден
интеллигенттікті таңдайды, ал бұл өте жоғары адамгершілік қасиеттерінің
кешені, бұған ақылдылық, сезімталдылық, такт, сыртқы және ішкі мәдениет
кіреді. Екіншіден әйеліне дос ретінде қарау, отбасы мен балаларына
қамқорлықпен қарау. Үшіншіден, ерік-жігер, еңбекқорлық, әзіл-сықақ сезімі,
жан-жақты жетілуге тырысу, физикалық әдемілік. Ал егер адамдар өз
жарларында мейірімділікті, жұмсақтықты, қайсарлықты, нәзіктікті таңдайды,
бірақ, ақылдылық және іскерлік қасиеттер де ескеріледі.
Отбасы әлеуметтік институт ретінде қоғамның қалыптасуымен бірге
пайда болды. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар
қоғаммен, оның дамуымен тікелеі байланысты. Отбасы – шағын әлеуметтік топ.
Оның мүшелері некемен, бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара
адамгершілік, жауаупкершілік байланыспен өмір сүреді.
Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы. Ол - әлеуметтік, қоғамдық дамуда
маңызды рөл атқаратын құрылымының негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы
қарым-қатынастар ерекше тиісті міндеттерге негізделеді. Бұларды тәртіп
бойынша орындағандар – қоғамның жалғасуына, гығаюына қызмет еткендер, ал
орындамағандар болса, олар – қоғамның тәртібін бұзған, әлеуметтік тәрбиеден
үлгі ала алмаған бақытсыз жандар.
Адам баласы қасиетті борыштарын, үлкендерге құрмет, кішілерге
мейірімділік, сондай-ақ адамгершілік және отансүйгіштік сезімдерін
отбасында үйренеді. Отбасы сүйіспеншіліктің, инабаттылықтың бастауы болды.
Еркек пен әйел – отбасының екі іргетасы. Адам баласы мұқтаж болған
рахатты, шын сүйіспеншілікті, мейірбандық смезімдерін ананың құшағында,
әкенің қара шаңырағында табады. Олай болса отбасының мәні зор. Оның екі
іргетасы болған ерлі-зайыптылар құқықтары мен міндеттерін түсіне біліп,
дұрыс әрекет етсе, отбасында шаттық пен бақыт орнайды. Отбасы – тұрмыстық
қатынасты қалыптастырудың алғашқы ұясы. Ол – тарихи өзгеріп отыратын
құбылыс. Некелік қатынастардың алғашқы формасы – полигамия, ал өндіріс
құралдарына жеке меншіктің орнығуына байланысты моногамиялық – бір некелік
отбасы пайда болды. Отбасы – некеге қарағанда күрделі жүйе, себебі ол
жұбайларды ғана емес, олардың балаларын, басқа туыстарын жақындатып,
біріктіреді.
Отбасы – тұрақты жүйе, оның тұрақтылығы мен беріктігі әр кезде өзгеріп
отырады. Оған әсер ететін – құқық, дін,қоғамдық пікір, психологиялық
факторлар, экономикалық ынта. Отбасының негізін қалайтын неке ерікті, тең
құқықты болып, күштеп қосудан, материалдық ынтадан тыс қалыптасуы қажет.
Сонымен қатар ол ерлі-зайыптылардың құқығы мен адамгершілігіне, екеуіне де
тең кәсіби және рухани даму процестеріне негізделеді. Еркектер мен әйелдер
арасындағы жұбайлық қатынас – олардың жыныстық сүйіспеншілікпен қанағат
алуы материалдық есерке емес, табиғи шынайы, таза эстетикалық қатынасқа
негізделуі керек. Отбасының қоғамдық құндылығы меншікке, мұрагерлікке
байланысты емес, жеке адамдардың қалыптасуына, дамуына байланысты.
Сондықтан да қоғам некелік-отбасылық қатынастың нығаюына тікелей ынталы,
оған қамқорлық жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата-ананың жуаупкершілігінің
нәтижесінде дамып, нығая түсуі тиіс [6].
Қазіргі таңда отбасы мәселесімен айналысаты бірнеше
мектептер бар. ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап, психиатрлар мен
клиникалық психологтар, әлеуметтік психологтар және социологтар отбасына
үздіксіз зерттеулер жүргізуде, ол тек бала тәрбиесіне ғана емес , отбасы
құрылымына, отбасы тұлғааралық қатынасына, бір мүшесінің көшбасшылық
жасауына, ата-ана арасындағы қарым-қатынасқа қақтығыстың көріну, оны шешу
жолдарын қарастыруы, отбасы коммуникациясы қоршаған ортамен, мәдениет және
рухани құндылықпен, материалды беделмен қарастырылуы.
Жұбайлардың өзара билік бөлінісіне сәйкес отбасының екі түрі болады:
1. демократиялық;
2. дәстүрлі немесе авторитарлы.
Баланың санына байланысты төрт түрлі отбасы болады:
1. көп балалы (3 баладан жоғары);
2. орташа (2 баладан жоғары);
3. бір баласы бар;
4. баласы жоқтар.
Отбасы әрқилы жағдайға байланысты топқа, түрге бөлінеді. Олардың өзіндік
сипаты бар. Мысалы, баланы тәрбиелеу жағдайына қарай жайлы және жайсыз
отбасылар бар. Материалдық жағдайына, табысына сәйкес, жоғары ауқатты,
орташа тұрмысты және тұрмысы төмен отбасылар болып бөлінеді [48].
Өмір сүру салтына қарай жас отбасының үш түрі болады. Дәстүрлі
отбасындағы жағдай ерлі-зайыптылардың, жалпы отбасының құндылықтарына
байланысты. Мұнда бүкіл отбасы мүшелері бос уақытын бірігіп өткізеді,
теледидарды бірге отырып қарайды, отбасы басшысы – формалды болса да, ер
адам, әйел үй жұмысын істейді, бала тәрбиелейді. Ер мен әйелдіңқатынасы
кәсіби жетістікке, жеке бастарының дамуына бағытталады. Бұларда негізінен,
бір бала болады, үй жұмысын бірге атқарады, мүмкіндігінше бір бірінің
көмегін пайдаланады. Театрға, концертке, киноға, спорт үйірмелеріне бірге
барады. Басшылық, демократиялық сипатта болады. Жас отбасы бос уақытты
бірге де, бөлекте өткізеді, мақсаты екі бала өсіру. Шаруашылық, тұрмыстық
қажеттіліктер екеуіне бірге іске асырады.
Отбасылық мәселелер көбіне қақтығыстық жағдайда болады.
Оның себептері өте көп. Өмірге деген түрлі көзқарас, ақталмаған
үміт, сыйластығы жоқ қарым – қатынас, некелік адалдылықтың болмауы,
қаржылық қиындықтар және тағы басқа.
В. А. Сысенко (1881ж) отбасылық қақтығыс себептерінің үш
негізгі категориясын көрсетті:
1. Әділетсіз бөлу (түрлі түсініктер, құқықтар мен міндеттерді
сәйкес келмеуі);
2. Қанағаттандырылмаған қажеттілік себебінен туындаған қақтығыс;
3. Тәрбиедегі жетіспеушіліктің салдарынан болатын ұрыс;
В. А. Сысенко тұрмыс – жағдайы төмен отбасылардың келесі
үш типін анықтады: қақтығыстық, дағдарыстық және мәселелік [35].
Отбасылық қосылудың қақтығыстық типіне мынадай жағдай
жатады: Ерлі – зайыптылардың қызығушылығы, қажеттіліктері, бағыттылығы
үнемі қарама – қарсы болып, күшті және ұзақ жағымсыз эмоцияларды
тудырады. Кризитікке мынадай отбасы жағдайы жатады. Ерлі –
зайыптылардың қызығушылығы мен қажеттіліктері өте жиі кездесетін
сипатта болады. Отбасылық қосылудың мәселелік жағдайындағы
жұптар өмірлік қиын жағдайларға душар болған болады. (Мысалы:
түрмеде отырған).
Ерлі – зайыптылардың қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауы салдарынан
болатын қақтығыс классификациясы :
• Өзінің қажеттілігінің өтелмеуі салдарынан және өзіндік
менін
жоғары бағалауына болатын қақтығыстар, ажырасулар;
• Ерлі – зайыптылардың жыныстық қажетттілігінің қанағаттанбауы
салдарынан болатын қақтығыстар мен ажырасулар;
• Психикалық қысым, депрессия, қақтығыс, бір – біріне деген
жылулықтың болмауы, түсінбеушілік, әзіл, және сыйлықтардың
болмауы;
• Ерлі – зайыптылардың біреуінің ішімдікке, құмар ойындарға
және
басқа да гиппертрофикалық қажеттіліктерге құмарлығымен
байланысты
ұрыстар;
• Қаржылықтың сай келмеуі,отбасы бюджетін бөлудегі қақтығыстар;
• Киінуде, тамақтанудағы қажеттіліктердің өтелмеуі салдарынан
болатын ұрыс;
• Бір – бірін түсінушілік, қолдаушылық, саласындағы
қажеттіліктердің
өтелмеуімен байланысты қақтығыстар;
• Бір – бірінің қызығушылықтарна қарама – қарсы келу салдарынан
болатын жанжал.
Отбасының өмір сүріп, дамуының ерекше жағдайлары да бар. Олар:
әлеуметтік, таптық, ұлттық сипаттар, өмір сүру ортасы, материалдық жағдайы,
отбасы мүшелерінің білімі мен мәдени нәтижесі, ұстанатын әдет-ғұрыптары,
экономикалық негігі. Бұлар отбасы мүшелерінің қабілетіне, адамгершілігіне,
жауапкершілікті сезіне білуіне байланысты.
Отбасының құрамы мен оның мүшелерінің жиынтығына, туыстық қатынастан
басқа рухани, азаматтық билік, беделдік қатынастар жатады. Отбасының
туыстық құрылымы, біріншіден, балалар мен жұбайлардан, екіншіден балалы
жұбайлардан және әйелдің немесе күйеудің бірге тұратын туыстарынан, балалы
болған балалардан құралады. Отбасының өмір стилі отбасының мүшесінің
тұлғалық қалыптасуына үлкен із қалдырады. Психологтар мен педагогтар бір
ауыздан отбасының өмір атмосферасы ұғымына отбасы мүшелерінің қарым-
қатынасы, ақпарат алмастыру, қабылдау мен меңгеру, ерлі-зайыптылардың
біріккен еңбек және эстетикалық іс-әрекетінің әртүрлі формалары сияқты
факторларды енгізді. Отбасы қарым-қатынасы сөзінің де терең мәні бар.
Олардан тұлғаның қалыптасуы туралы жылылық пен мейірімділік, рухани
жақындық, ақкөңілділік пен қарапайымдылықты көруге болады. Дұрыс қарым-
қатынас жасау жақсы көңіл күйжің, психологиялық саулық, шығармашылық іс-
әрекеттің негізі болып табылады. Сонымен қатар отбасында қақтығысты
жағдайлардың да жиі кездеседі.
Американ психологы М. Дойч келесі қақтығыс типтерін
қарастырған:
1. Шынайы қақтығыс
2. Кездейсоқ немесе шартты
3. Аралас
4. Дұрыс емес құрылған
5. Латентті (тұйық)
6. Алдамшы
Қақтығыстың болуына байланысты келесі төрт негізгі деңгейі бар:
(Витек, 1988, Новайтис 1995)
- Обьективті қақтығысты жағдайдың туындауы
- Оьбективті қақтығыстық жағдайжың игерілуі
- Қақтығыстық мінез – құлыққа ауысу
- Қақтығысты шешу.
Қақтығыстық жағдайдың дамуына қаншалықты үлес қосатынына
байланысты келесі мінез – құлықтық типтер бар: (Кан – Калик, 1995ж)
1. Өзіндік сенімге ұмтылу. Мысалы: басшы рөліне ұмтылу. Мұндай
жағдайда адм жағдайды дұрыс бағалай алмайды.
2. Өз ісіне тоқтам жасау. Мұнда бұрынғы өмірлік әдеттерінен,
достарынан, үйреніп қалған істерінен арылғысы келмейді.
3. Дидактикалық модель. Мұнда ерлі – зайыптылардың біреуі
екіншісін ылғи оқытып немесе үйретіп жүреді: өзін - өзі
қалай ұстау керек, қалай өмір сүру керек.
4. Шайқасқа дайындалу. Мұндай ерлі – зайыптылар ылғи қысымда
болып, кез – келген уақытта шайқасқа дайын болады: ұрысуға,
жеңуге.
5. Әкесінің қызы және шешесінің баласы. Мұндай отбасында
барлық жағдай, мәселелер тек ата - ананың қатысуымен
шешіледі.
6. Құмаршылық. Мұндай отбасыларында үнемі құмарту сезімі аса
рөл алып отырады. Бұл әрине жағымды жағдайдың туындауына
кері әсерін тигізеді.
Ерлі – зайыптылар арасында жиі болатын қақтығыстардың тікелей
себебін табу қиын. Жас отбасына жағымсыз әсер ететін себептер де жиі
кездеседі. Олардың келісімге келу аймақтары да мол.
Жас отбасы өміріне жағымсыз әсер Келісімге келуге қажетті аймақтар
ететін себептер
Ата-ана қамқорлығынан шығуға ұмтылу қарама-қарсы тәсілдері ата-аналық
өз дербестігін айқындауға ұмтылу отбасы, құрбы-құрдастары
өзін-өзі табу, бекіту тілегі отбасы ішілік иерархияны анықтауөмір
өзіндік бағалау деңгейін көтеруге сүретін жерді кім таңдайды, кімнің
ұмтылу карьерасы маңыздырақ, материалдық
ерлі-зайыптының бірінің немесе мәселені кім шешіп ,бақылау жасайды
екеуініңде ата-аналық отбасына даулы жағдайды жайластыру тәсілдерін
эмоционалдық тәуелділігі анықтау.
ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасы
туралы ойдың сай келмеуі
Баланың өмірге келуі және қалыптасуы отбасында елеулі өзгерістерге
әкеледі. Отбасы мүшелерінің рөлдері өзгереді.. Ерлі-зайыптылар арасындағы
дисфункционалды қарым-қатынастың болуы ол баланың дүниеге келуімен ескі
шешілмеген отбасы мәселелері күрделенеді немесе жаңалары пайда болады.
Көптеген жұптар өздерін алданып қалғандай сезінеді. Өйткені олар баланың
туылуынан кейін қарым-қатынас оп-оңай түзеле салмайтынын түйсінеді. Ал,
басқаларда қарым-қатынастың күрделенуі некенің әлсіз принциптерде
құрылғанын түсінуге әкеледі. Бала өткен мәселелердің және жаңаларының пайда
болуы себебі болып, өзінің туылуымен ерлі-зайыптылардың екеуі арасындағы
жақындық атты ескі ойындарын бұзып, үшбұрыш құрайды. Бұл ұзақ уақыт, кейде
баланың жасөспірімдік жағына дейін осылай болуы мүмкін. Баланың туылуы ерлі-
зайыптылардың ата-аналарымен біріге отырып шешетін міндеттер жүктейді:
-Келіп-кету жағдайларын қайта қарау.
- Отбасы барлығына ұнайтын баланың болашақ атын таңдау
-Бала тәрбиесіне жауапты адам таңдау
-Тәрбие процесіне кім, қалай көмектесетінін анықтау.
Баланың отбасынан ұшып шығып, өмірден өз орнын тауып кеткеннен соң,
көптеген ерлі-зайыптылар бір-біріне айтатын еш нәрсенің жоқтығын , өмір
бойы оларды балалар байланыстырып келгенін байқайды. Бірге қалған ата-
аналар тағы да екеуі-ақ, өзқдерінің шешілмеген мәселесімен бірге қалады.
Неке тағы да қауіпке бас ұрады, бұл жолы күйреуі де мүмкін. Оның өмір
сүруін немеренің пайда болуы сақтап қалуы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың біреуінің зейнетке шығуы, олардың қарым-
қатынасына үйлесімділік беруі мүмкін, өйткені босаңсыған жақ жұмыс
істеушіге көп уақыт бөліп, қамқор бола алады.Бұл жағдай ерлі-зайыптының
екеуі де зейнетке шығып, бір-бірімен 24 сағат бірге өткізетін кезде
күрделене , ушыға түседі. Бұл кезеңде отбасы басты міндеті : ортақ нәрселер
тауып, балаларының отбасы мен туған-туыстарымен араласу болып табылады.
Балаларының құрған жас отбасы кең түрдегі міндетке кездеседі, ол кәрілерге
қамқорлық көрсету.
Отбасы қарым-қатынас даму сатысын білгеннен кейін , маман дау-жанжал
ошағын анықтай алады, бұл психологиялық диагнозбен психокоррекциялық іс-
әрекеті жоспарлауға жағдай жасайды. Отбасы коррекциялық жұмыстары мынадай
жағдайларда ұсынылады :
- Отбасы мүшелерінің бірінде жүйелілік –психикалық бұзылыстардың болуы
невроз,маскүнемдік, психопаталогиялық даму, суицид,жыныстық қызметтің
бұзылуы .
- Өте күшті отбасылық жанжалдың болуы.
- Отбасы ішілік мүшелерінің соматикалық ауруларының өзара байланысы
отбасы мүшелерінің бірі жазылса , екіншісі ауыратын жағдай
2. Неке – ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін
белгілейтін формасы.
Неке - әйел мен еркек арасындағы табиғи қажеттілік, олардың табиғи
шарты, өзара құқықтары мен міндеттерін белгілейтін формасы. Неке отбасының
заң жүзіндегі негізі – еркек пен әйелдің өзара түсінісуінің, еріктілігінің
негізінде құрылатын одақ. Адамның әлеуметтік, табиғи, сонымен қатар
материалдық және рухани өмірінің қажеттілігі. Себебі, жыныстық қатынас –
биологиялық, сүйіспенішілік қатынас қана емес, сонымен қатар адамгершілік,
эстетикалық қатынас. Сондықтан некенің мазмұны мен ерекшелігі жыныстық
қатынаспен ғана шектелмейді.
Некенің негізі – сүйіспеншілік. Неке әйел мен еркектің тарихи өзгеріп
отыратын қатынастарының әлеуметтік формасы. Қоғам олардың жыныстық өмірін
тәртіпке келтіріп отырады, ата-аналық құқық пен міндетті орнатады.
Неке махаббаттың іс жүзіне асуы. Некеге дейінгі қатынас жастардың
бірін-бірі сүюіне, махаббатына байланысты. Сүю – сүйген адамның өмірімен
өмір сүру, басқаның бақытынан өзіңнің жеке басыңның бақытын табу, берік шын
махаббатың негізі. Неке - әйел мен еркек арасындағы табиғи қажеттілік,
олардың табиғи шарты, өзара құқықтары мен міндеттерін белгілейтін формасы.
Неке отбасының заң жүзіндегі негізгі – еркек пен әйелдің өзара
түсінісуінің, еріктілігінің негізінде құрылатын одақ, адамның әлеуметтік,
табиғи, сонымен қатар материалдық және рухани өмірінің қажеттілігі. Себебі,
жыныстық қатынас – биологиялық, сүйіспеншілік қатынас ғана емес, сонымен
қатар адамгершілік, эстетикалық қатынас. Сондықтан некенің мазмұны мен
ерекшелігі жыныстық қатынаспен ғана шектелмейді.
Некелік құқықты енгізу, жұбайлар арасындағы бұл қатынастардың пайда
болуы табиғи заңдылық қана емес, ол-прогрессивті жағдай, адамгершілік,
эстетикалық құндылықтарды байтыатын тарихи құбылысы.
Неке біздің елімізде тіркеуден өтеді (АХАЖ - ЗАГС). Ертеректе неке
суын ішу мешіт арқылы іске асырылады, қәзір әлемнің көптеген елдерінде
шіркеуде тіркеледі. Бұл біздің өмірімізге АХАЖ арқылы некеге тұру қазіргі
азаматтық заңдардан туындаған, себебі ажырасқан жағдайда ол негізгі құжат
болып саналады. Балаға материалдық кепілдеме алу, дүние мүлкін бөлісу,
соның негізінде, сол арқылы шешіледі. Қалай болғанда да, некенің заң
жүзінде немесе дін орындары арқылы тіркелуі жұбайлардың отбасындағы белгілі
міндеттерін қалыптастырады, жауапкершілігін арттырады [6].
Зерттеу бойынша, әрбір адам өзінің серігінің ашық, интеллектісі
жоғары, сенімді, ақкөңіл, адал, ақылды, білімді болғанын қалайды.
Еркектерге иқарағанда әйелдердің талғамдары түсінікті болып келеді. Серік
таңдау кезінде әйелдер еркектердің интеллктісінің және динамизм деңгейінің
жоғары болуын қалайды. Ал күйеуге шыққаннан кейін адал, ақниетті , ашық
эмоциясы тұрақты сияқты тұлғалық факиторлардың жоғары деңгейде болуына
жоғары талаптар қояды. Барлық респонденттердің некеге қанағаттаанушылығы
ашық болуына байланысты деген. Серік таңдауға қатысты әр түрлі сегіз
қаладан алынған әйеледерді зерттеген. Бұл қалалар Москумид (Токио),
Феиминизм (Бангког, Сеул) деп екіге бөледі. Феминді мәдениетке сай әйелдер
күйеулерінде Бойфжидтің барлық қасиеттері болғанын қалайды. Ал
Москуминдік мәдениетке жататын әйелдер өз серігінің қалжыңды түсіну сезімі,
ақылға махаббын көрсете алуы, жақсы денсаулығы, материалдық жетістігі,
әйелігінің түсіну қабілетінің болғанын қалайды.
Некеге қанағаттанарлық келісушіліктер коммуникациясының нақты
стильдерімен қақтығыстың шешілуімен эмоцияны басқара алуымен байланысты.
Некенің бұзылуы зерттеу бойынша еркектің тұлғалық сипаттарына қарағанда
әйелдің тұлғалық сипаттамалары серіктің біреуінің гетеросексуалды болуынан.
Тұлғалық сипаттар негізінде айырылсқан адамдар мен некеде тұратын адамдар
арасында айырмашылық бар ма? Магдональдтың өз әріптестерімен зерттеу
барысында байқағаны; неке деңгейі жыныстық рөл сипатымен байланысты. Бұл
зерртеу бойынша әйелі мен кү.йеуі бір біріне дәстүрлі гендерлік рөлді
қабылдау жолымен үйреніседі. Мұнда еркектер инструменталды сапалар қажеттік
рөлдерді алса, ал әәйелдер экспрессивті сапалар (дәстүрлі феминдік) қажетті
рөлдерді алады.
Неке құруда ерлі-зайыптылардың мінез-құлықтарының арасында жыныстық
қатынас маңызды орын алады. Айзенк енгізген үш тұлғалық өлшем (Э. Н мен П)
және сексуалды мінез-құлық арасындағы байланысты сипаттау туралы бірнеше
арнайы болжамды қалыптастырды:
1. Интровертпен салыстырғанда экстроверттер жас шағында алғаш сексуалдық
тәжірибе жинайды;
2. Интровертке қарағанда экстроверттерде жыныс актілерін жыиылығы жоғары;
3. Интроверттерге қарағанда экстроверттерде жыныс актілері әртүрлі
позицияларды болады;
4. Интроверттерге қарағанда экстроверттерде жыныстық серіктер көп болады.
5. Интроверттердің мінез-құлқымен салыстырғанда экстроверттердің жыныс
актісімен байланыссыз сексуалдық мінез-құлқы әр түрлі болып келеді.
6. Интроверттерге қарағанда экстроверттерде жыныс актілері махаббат
ойындары ұзағырақ болады.
Бұл ойлар Айзенктің қозу теориясы еңбегінің негізінен жасалады.
Сексуалдық мінез-құлық инструменталдылыық және экспрессивтілік сияқты жыныс
аралық ориентацияға қатысты. Индививдуалды айырмашылықтардың басқа да
факторларымен байланысты.
Некеге қауіптілік деңгейі бойынша қақтығыстардың келесі типтері
бар:
Қауіпті емес - мұнда қақтығыс шаршаудан қиындықтардан жүйке
жүйелік бұзылудан болады және қақтығыс қалай тез басталса, солай
тез аяқталады. Қақтығыстың осындай типі жайында көбіне былай
делінеді: Азанға дейін барлығы шешіледі
Қауіпті - мұнда ерлі – зайыптының біреуі екіншісінің мінез – құлқын
өзгертуге тырысады. Мысалы: оның туысқандарға деген қатынасын,
кейбір әдеттерінен арылуға, өмірлік көзқарастарын өзгертуге,
тәрбиесін өзгертуге тағы басқа шаралар қолданады.
Ерекше қауіпті - мұндай қақтығыстың аяғы ажырысуға әкеп соғады.
Отбасында мінез-құлықты реттеумен қазіріг таңда психолог-сексопатолог
терапевтер айналысуда. Отбасылық терапияның мақсаты: эмоционалды және
мінез-құлықтық реттелуге әкеле отырып, шынайы өмірде бүтін сау тұлға
ретінде өзара қатынасқа түсе білуге әкелу. Фрейдің концепциясында
психологиялық жағымды қатынас : а)инстинкті қанағаттандыру б) шынайы
қызығушылықты бақылау в) тәуелсіз психикалық құрылымдар арасындағы
байланыс. Осы обьектілі қатынас теориясына сәйкес, психологиялық келісім
кілті, жағымды қатынас арқылы психологиялық бүтіндікке жету.
Лири мен Снелл еркек пен әйел арасындағы сексуалдық мінез-құлықты келесі
айырмашылықтар арқылы бөледі:
- ереже бойынша еркектердің сексуалдық белсенділіктері жақтық шағында
байқалады. Және әйелдерге қарағанда сексуалдық тәжірибелері бай
болады. Бұл авторлардың ойынша айырмаышылықтар мәдени факторлармен
және әлеуметтенудің ерекшеліктерімен негізделеді. Еркектер қатынаста
доминаттылық пен инструменталдылық танытса, ал әйелдер қамқор және
экспрессивті болады. Сексуалдық мінез-құлық эротофобия, эротофиллия
деген индивидуалды айырмашалақ факторымен байланысты. Бұл құрылымды
бағалау үшін үш өлшемді қамтитын жыныстық қатынасқа деген сауалнамасы
қолданылады:
- сексуалды ашық материалдар (маған порнографияны көру өте қызық);
- сексуалды әртүрлілік (маструбация және толғандыратьын сезімдердің
бастауы болуы мүмкін);
- гомоэротизм (мен гомосексуалыдықтың бар екеніні сезінсем еш мазаланбас
едім).
Американ психологы Дж.Боулби ерлі-зайыптылар мінез құлқының өзіндік
патогендік ерекшеліктерін анықтап берді. Оның ойынша, ерлі-зайыптылар үшін
ең ауыр жағдайлар төмендегілер:
- ерлі - зайыптылар бірін-бірі қажетті махаббат сезімімен
қанағаттандырмайды және оны түгелімен шеттеткенде;
- отбасында ерлі зайыптылар арасындағы қақтығысты жағдайлардың жиі
болуында;
- ерлі-зайыптылар бірін-бірі сүюден бас тарту немесе отбасынан кету
үшін себепші санағанда;
- ерлі-зайыптылар бірін-бірі ашық түрде олардың барлық қателерінің
себепшісі деп кінәлағанда;
- ерлі-зайыпты өзінің айналасында оның уайымын түсінетін жақын адамның
жоқытығында;
А.С.Спиваковская өзінің зерттеулерінде баланың дамуы мен тәрбиесіне
керісінше әсер ететін сәтсіз Отбасыларды жіктеп берді [38]:
Отбасы - санаторий. Қатаң қадағалау, болар болмас қауіптен шеттен
тыс сақтау. Нәтижесінде осындай қысымнан баланың жүйке жүйесі қатты
зорығады. Бұдан, тітіркеншек, стресс, шаршау, агрессивті және қарсы тұру,
ерегісу күшейеді.
Отбасы - қамал. Ата-аналарда принциптілік ұстанымы өте жоғары,
барлық жағдайды дұрыс жасауға тырысады. Осыдан балада өзіне деген
сенімсіздік өте төмен. Үнемі іштей уайымда болады, құрдастарымен қарым-
қатынас жасауда қиналады. Балада үнемі ішкі тұлғалық қақтығыс басымдығынан
жүйке ауруына көп шалдығады.
Отбасы – үшінші артық. Мұндай Отбасыда ата-аналар қарым-қатынасы
эмоционалды маңызды орында. Балалары ата-аннасына тәуелділіктен тағы да
олар өздерін сенімсіздікте ұстайды, ата-аналарымен айрылысуды қиын
қабылдайды және айналасындағылармен қатынасқа қиын түседі.
В.В. Юстицкий және Э.Г.Эидемиллер Отбасыға қажетті үш түрлі сапаларды
анықтады. Бірінші, бұл қажеттілік, адамның Отбасыда өміру сүруге
қызығушылығының болуы, онда кездесетін қиыншылыққтарға дайындығы мен шеше
алатындығы. Оларға: ана мен әке болу қажеттілігі, ерлі-зайыптылардың
қатынасын қанағаттандыру (махаббат, сексуалды-эротикалы қажеттілік,
тұрмыстық-шаруашылық және т.б.). Екіншіден, ерлі-зайыптылар қатынасын
сақтау мен бала тәрбиесінде қабілет, дағды және шеберліктің біртұтастығы
(өзгені түсіну қабілеті). Үшіншіден, өзінің эмоциональды жағдайын реттеуге
қажетті сапалары және өзінің қажетін бағыдыра алуы. Осы жоғарыда
көрсетілген ерлі зайыптылар сапаларының біртұтастығы баланың Отбасы
өмірінде кездесетін мәселелерді шешуге көмектеседі.
Отбасы мәселесін зерттеуде психология ғылымында бірнеше мектептер мен
бағыттар орын алуда. Отбасы бірлестігінен барып туындайтын тұлға жеке
өзіндік жетілуге әкеледі ,-деген пікірде К.Витакер болса, ал В.Сатир
отбасындағы қалыпты қарым-қатынас арқылы алға даму мен жетілуге әкеледі
деп осы тұста ойлары байланысты. Жүйелі отбасы терапиясы бағытында отбасы
бүтін бірлік - биологиялық және психологиялық ағза ретінде. Қосарлы
байланыс - коммуникацияның бұрмаланған түрі, адам екі түрлі жолдау
алғанда оның арасындағы қарама-қарсы ойды түсіне алмауы.
Қоғамда жастарды тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін анықтауда,
некелік отбасылық қатынаста тұлғаның қалыптасуын және дамуын талап етеді.
Оның ішінде негізгілері: бүгінгі ғана бағдар емес, сонымен қатар оның
дамуының ертеңгі күнгі болашағын, үйренуші іс-әрекетінің әртүрлілігіне
тірек болатын (оқу, оқудан тыс, ойын, еңбек, отбасылық-тұрмыстық, қоғамдық-
саясаттық, көркем өнер, спорт), тұлғаралық қатынастың ерекшеліктері,
қоғамның отбасыға деген талады; оны тудыру процесінің күрделілігі
отбасыдағы шаруашылық-экономикалық қатынастың күрделенуі; Отбасыны
тәрбиелеу потенциялы негізге алынады. Отбасылық қарым-қатынастың үйлесімді
дәрежеде дамуы жастарды отбасылық өмірге дайындалуының психологиялық
ерекшеліктеріне төмендегідей тұжырым жасауға болады:
- Өсіп келе жатқан ұрпақты отбасылық өмірге дайындау-адамның жас ерекшелік
дамуының әр кезеңінде жүру қажет және тәрбиелеудің жалпы мәселесінен
бөлінбеуі керек.
- Жастарды отбасылық өмірге психологиялық дайындау мәселесінің қалыптасуы
бірнеше аспектілерден, яғни қазіргі қоғамда некеде және Отбасыда жастардың
ролін дұрыс түсінуде, оларда неке қиюға бейімділік және нұсқаулардың
қалыптасуының ерекшеліктерімен байланысты.
- Қоғамда жастарды тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін анықтауда, некелік-
отбасылық қатынаста тұлғаның қалыптасуын және дамуын талап етеді.
Ерлі-зайыптылардың өзара махаббаты, ата-аналарының балаларына
сүйіспеншілігі, бір-бірімен сыйласуы, бір-біріне өзара сын көзімен,
жауапкершілікпен қарау, бала мен қоғам алдындағы борышын сезіну, бірін-бірі
интеллектуалдық және адамгершілік жағынан байыта түсу, ұжым, балалардың ата-
аналарға және үлкендерге деген сүйіспеншілігі- ең алдымен осы айтылған
негіздер Отбасыны адам бақытының сарқылмас көзі етеді. Әйелдердің
еркектерге экономикалық жағынан тәуелсіздігінің арта түсуі, олардың білім
дәрежесінің ерлерден кем түспеуі, қоғам өміріне белсене қатысуы Отбасының
ішкі өміріне түбегейлі өзгерістер енгізді.
3. Ерлі – зайыптылар қатынасының психологиялық сипаты.
Ерлі – зайыптылар психотерапиясы (кеңес беру) - отбасылық
қақтығыстың шешімін табу, тапшылық жағдайдан шығу, өзара қарым –
қатынасты жақсарту және қажеттіліктерін қанағаттандыру және тағы
басқа психотерапияның ерекше формасы болып табылады.
Ерлі – зайыптылар психотерапиясы - отбасылық психотерапияның жеке
жағдайы. Бұл ерлі – зайыптылар мәселесінің ерекшеліктеріне
бағытталған отбасылық терапия фазасы. Отбасы тарихы заңды некеге
тұрудан басталса, олардың өзара әрекеттестіктерінің құлдырауы
отбасылық динамика және отбасылық дамудың қайталану жағдайы болып
саналады.
Ерлі – зайыптылар мәселелерінің жабық классификациясы бар.
Олардың бірнешеуін атап көрсетейік.
С. Кратохвиль бойынша мәселенің негізгі типтері :
1. Ерлі – зайыптылардың жеке - өзіндік қасиеттері:
а) қалыпты (темперамент)
б) патологиялық (психопатия)
2. Ерлі – зайыптылар мәселелері:
а) үміттің ақталмауы
б) ата – аналық отбасыдан алынған неке модельдері
в) сәйкес емес типтер (мысалы: екеуі де ата – аналық
тип)
г) уақыт өткен сайын ерлі – зайыптылар қатынасының
өзгеруі
3. Ерлі – зайыптылардың ішкі мәселелері:
а) үй шаруашылығы
б) бос уақыт
в) бала тәрбиесі
г) жыныстық қатынас
4. Сыртқы факторлар әсері:
а) ата – аналар және жақын туыстар әсері
б) достарының, таныстарының және көршілерінің әсері
в) некесіз қатынастар және байланыстар
г) басқа да сыртқы факторлар (жұмыс, оқу және т.с.с.)
Е. Ю. Алешина кеңес алуға итермелейтін жиі кездесетін
мәселелер тізімін көрсетті:
1. Бір – біріне көңіл толмау, Отбасыда басшылықты, отбасылық
міндеттерді бөлудегі қақтығыс;
2. Қақтығыстар, яғни түрлі мәселелер: көңіл толмаушылық, отбаслық
өмірге деген көзқарастар және өзара қарым – қатынас;
3. Жыныстық мәселелер. Осы жағдайда ерлі – зайыптылардың біреуінің
қанағаттанбауы, жыныстық қатынасты жақсарта алмаулары,
4. Ерлі – зайыптылардың біреуінің немесе екеуінің де ата –
аналарымен қарым – қөатынаста қиындықтардың туындауы және
қақтығыстардың пайда болуы;
5. Ауру немесе ауытқу (психикалық және физикалық) ерлі –
зайыптылардың біреуінің ауруы қиындық және мәселенің бастауы болып
саналады. Аурудың өз - өзіне және қоршаған ортаға немесе өз
отбасы мүшелеріне жағымсыз қатынас;
6. Басқару мәселесі және Ерлі – зайыптылардың өзара қарым –
қатынасындағы бір – біріне әсері;
7. Ерлі – зайыптылар қарым – қатынасында жылулықтың болмауы,
жақындық пен сенімділіктің жетіспеушілігі, қарым – қатынас мәселелері
Ерлі – зайыптылардың ажырасу себептері: 1) Кенеттен және алдын – ала
жоспарланбаған неке, мысалы: жүктілік; 2)Тез аяталған немесе уақытша
неке тек жыныстық қатынас үшін – ұзаққа созылмайтын некелер; 3)Ата –
ана мен бала арасындағы туындайтын қақтығыстардан қашқақтау яғни
неке құру барысында немесе алдында махаббаттан көңіл қалу; 4)
Қауіпсіздікке қол жеткізу үшін пайда көру немесе екі отбасын құру.
Қазіргі кезде некелік-отбасылық қатынастар ерлі-зайыптылардың
адамгершілік-этикалық, психологиялық-педагогикалық дайындықтарының, тұрмыс
мәдениетінің жоғары деңгейде болуын талап етеді. Адамның қалыптасуы оның
бала күнінен басталады. Сондықтан жас буынның жеке бас қасиеттерінің
ойдағыдай дамуы үшін олардың өз қасиеттерін және басқалардың қасиеттерін
түсіне білуіне көмектесіп, жол-жоба көрсету өте маңызды. Бұл оңай міндет
емес. Жастардың отбасылық өмірге дайындау төмендегі мәселелерді қамтиды:
1. Жалпы әлеуметтік тұрғыда – неке-отбасы қатынастары және
демография саласындағы саясат, жұбайлар мен ата-аналардың
әлеуметтік рольдері.
2. Әдеп – адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу, басқа жыныстың өкіліне
тең құқықтылық, ата мен ананы, үлкен мен кішіні сыйлау, ұрпақ
жалғастыруды қажетсіну, бала тәрбиелеу.
3. Құқықтық тұрғыда – неке туралы заңдардың негіздерімен, ерлі-
зайыптылардың бір-біріне, балаларына, қоғамға қатысты
міндетерімен таныстыру.
4. Психологиялық тұрғыда – жеке бастың даму деңгейі ретінде
жеткіншектердің өзара қарым-қатынастарының психологиялық
ерекшеліктері, неке және отбасы өмірінің психологиялық негіздері,
басқа адамдардың психологиясын түсіне білу дағдысы, ерлі-
зайыптылар мен Отбасы өміріне қажетті сезімдерді дамыту, өзара
қарым-қатынас жасау дағдылары, психотерапиялық қасиет және
басқалар жөнінідегі түсініктер.
5. Физиологиялық-гигиеналық тұрғыда - ерекек пен әйел организмінің
физиологиялық өзгешеліктерін, жеке бас гигенасын білу мәселелері
және т.б.
6. Педагогикалық тұрғыда – Отбасының бала тәрбиелеудегі ролі туралы
түсінікті қалыптастыру, ата-ананың тәрбие берудегі міндеттері,
олардың педагогикалық мәдениеттерін арттыру, сондай-ақ жас
жеткіншектерді тәрбиелеу мен олардың өздерін-өздері тәрбиелеуге
байланысты білім, икем, машықтармен қаруландыру.
7. Эстетикалық мәселе эстетикалық дербес құндылық ретіндегі
Отбасылық өмір – қарым - қатынастарын қалыптастыруды қамтиды.
8. Экономикалық-шаруашылық тұрғысынан Отбасы бюджеті мен шаруашылығы
жөніндегі түсініктерді қалыптастыру және тұрмыс мәдениеті туралы
білімді меңгеру.
Жас буынды неке құруға дайындау тәрбиенің жалпы мәселелерінен
оқшауланбай, оның барлық даму кезеңдерінде іске асырылып отыруы тиіс.
В.А.Сухомлинский Ертеңгі әкелер мен аналарға махаббат туралы айтқанда мен
олардың жүрегіне өзін-өзі сыйлау мен ар-намыс сезімін еккім келеді -
деген.
Ерлі – зайыптылардың өзара қарым – қатынас мәселелерінің тағы бір
классификациясы :
• Отбасы жауапкершілігін кім, қалай және қандай деңгейде өзіне
алуға
дайын.
• Отбасы үшін мәселе қаншалықты өзекті және ол қалай шешіледі.
• Ерлі – зайыптылардың бағалау жүйелері қандай немесе бағалау бар ма
болмаса, біз екі жалғыз бастылардың қақтығыстық қарым –
қатынасымен жұмыс жасаймыз.
• Ерлі – зайыптылардың мінез – құлықтарының ерекшеліктері қандай және
ол ерекшеліктер қаншалықты ақпарат алмасуға кедергі жасайды,
құрылымдық өзара әрекеттестігі, бір – бірін адекватты қабылдау,
отбасында жағымды эмоционалды климат орнату.
• Отбасылық міндеттер қалай бөлінеді.
• Отбасы жағдайында сәйкес көзқарастарға байланысты сұрақтар қалай
шешіледі.
• Отбасы - өз отбасы мүшесінің қандай да бір қиындықтарында оған
қаншалықты көмектеседі және оны қалай жүзеге асырады.
Сонымен, жастардың бірігіп отбасылық өмірге белгілі бір дайындықтың
арқасында ғана, тұрақты әрі сәтті Отбасының болуы мүмкін. Қазіргі кезде
қақтығыссыз Отбасылар жоқ, бұ әсіресе жас Отбасыларға қатысты. Адам әрдайым
өзімен-өзі де шиеленісте болады. Әртүрлі Отбасыларды қақтығыстар әртүрлі
болады. Олар түрімен, жиілігімен, ең маңыздысы ерлі-зайптылардың сол
қақтығыстарды шешумен және қақтығысты жағдайдағы мінез-құлық мәдениеті
арқылы ажыратылады. И.Н.Крамской: Адамның бүкіл тіршілігі оның жеке
басының бақытымен ғана толықпайды, немесе, дұрысырақ айтсақ, адамның жеке
басының бақыты оны ортақ мүдделер күштірек және терңірек тартып және ол осы
қажеттіліктеріне деген қарсылықты өзінің жақын адамынан өте аз
кездестірген жағдайда жоғарырақ әрі тәуір болады, - деп әділ атап өтті.
Жүйелі көзқарастан қарайтын болсақ, отбасылық ажырасудың
себептері келесідей болады:
1. Жетілмеген немесе қорғанушы, яғни ерлі – зайыптылардың
біреуінің бала тәрбиесіндегі қиындықтарды атқара алмауы;
2. Бәсекелестік неке, бәсекелестің қызғануына, көреалмаушылығына
және таң қалуына негізделген;
3. Невротикалық жүйедегі неке, онда бір мүшенің невротикалық
қажеттіліктері екіншісіне сәйкес келіп, олардың арасындағы
қақтығыстар мен дау – жанжалдарының себебі болуы. (мұнда күшті
ерлі – зайыптының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz