Нарық жағдайында инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалау

Мазмұны

Бет.

Кiрiспе

Тақырып өзектілігі. Қазақстан нарықты экономика жүйесiне енгелi қоғам өмiрi көптеген өзгерiстердi бастан өткердi. Бүгiнгi таңда шаруашылықты жүргiзу барысында экономикалық саясаттың басты мақсаты өнеркәсiптiк өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады. Нарық жағдайында кәсiпорындардың тиiмдi қызмет етуi, экономикалық өсуi және дамуы адам ресурстары, материалдық ресурстары және басқа да ресурстардың ең тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк беретiн стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелдi.

«Қазақстан - 2030» стратегиясы әлемдiк трансформациялық үрдiстердiң негiзгi ерекшелiктерiн, Қазақстан геосаяси және ұлттық тарихы ерекшелiктерiн, ресурстың әлеуметiн ескерек отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк экономикалық даму векторын ұсынды [1] . Экономикалық аспектiде «Қазақстан - 2030» ең алдымен экономикалық өсу стратегиясы. Нарықты қатынастар жағдайы кәсiпорын мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастардың жаңа формалары мен әдiстерiн талап етедi. Үзiлiссiз дамуды, икемдiлiктi және қазiргi заманғы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн бiрдей мағынаға ие бәсекелестiк пен ынтымақтастық сияқты нарықты экономиканың маңызды құраушыларының арақатынасын белгiлеу күрделi мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.

Бүгінде банктердің қай-қайсысы болсын, үлкен жобалаларға инвестиция салуға келгенде именіп қалады. Өйткені, артық қорлары жоқ, тәуекелге баруға да батылы жете бермейді. Оның үстіне сырттан қарыз беретіндердің қатары да рецессия басталғалы сиреп кетті. Елдегі банктердің қауқары жетпесе үкімет қолға алған индустриалды-инновациялық жобаларды қаржыландырылуы. Индустрия және сауда министрлігі жаңа жобаны қолға алды. Инвесторлар үшін ашық әңгіме алаңын құрып, бірнеше қаржы ұйымының ортақ мүдде үшін бірігіп бір жобаны қаржыландыруына мүмкіндік берді. Осы мақсатта инвесторлар клубы құрылды. Клубқа Қазақстанның Даму банкі, Халық банк, Ресей банкі, «АТФ Банк» сияқты отандық және шетелдік 15 банк мүше болып енді. Қазақстан экономикасына қосымша қаржы тарту және инвестициялық жобаларды қолдау үшін индустрия және сауда министрлігі инвесторлар клубын құруды шешті. Инвесторлар клубының мүшелері бірнеше қазақстандық банк, мемлекеттік банктер, мысалы, Еуразиялық Даму Банкі, шетелдік үлесі бар банктер, АТФ, Халық Банкі, Центр Кредит банкі. Инвесторлар клубының мүшесі болу үшін ешқандай шектеу қойылмайды, тек бағдарламаға жұмыс істеу ниеті болса болды.

Кез-келген меншiк нысанындағы кәсiпорындар үшiн белгiлi бiр кезеңге қаржылық нәтижесiн көрсететiн шығыстар мен табыстар арақатынастарын есепке алып, олардың есептi жылдағы нәтижелерiн бағалап, талдап тұжырым жасау өзектi мәселе болып табылады. Инвестициялық тартымдылықты арттыру жолдары барлық уақытта да маңызды болған және алдағы кезеңдерде бола беретiнi анық. Мемлекетiмiздiң өсiп-дамуының тағдыры қазiргi жас буын мамандарының қолында десек артық болмайды, яғни олар келешекте ұлттық экономикамыздағы кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын қандай әдiстермен шешедi және қандай іс-шаралар кешенін қолданатыны өзекті мәселе. Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына, импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi. Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвестициялардың нақты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндiрiстердiң пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақсаруынан танылады. Осыған орай Қазақстанда инвестиция саласын одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң шешу қажеттілігі дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.

ҚР президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2006 жылдың 1 наурызындағы халыққа жолдауында айтылғандай «елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек», сондай-ақ «Қазақстанның әлемдегі бесекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» еліміздегі экономикалық тиімді жобаларды қаржыландыру мәселесінің өзектілігін арттыра түседі [2] .

Экономикалық дамуға көптеген факторлар әсер етеді, олар табиғи ресурстардың саны мен сапасы, қолдану мүмкіншілігі, негізгі капиталдың көлемі мен сапасы, технологияның дәрежесі, жаңа техниканы қабылдау жүйесі, еңбек ресурстарынның кәсіптілік дәрежесі, оның ғылыми және мамандану сипаттамасы, өндірілген өнімге сұранысты арттыру және қолдана білу, ұлттық басқаруда бар ресурстарды тиімді қолданып өте көп мөлшерде сапалы өнім өндіре білу. Біздің стратегиялық алға қойған мақсатымыз - бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылу. Сондықтан мемлекет пен жеке секторлар бір-бірімен екі жақты сенімділік пен табысқа негізделген жақсы қатынаста болу керек [3] .

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы өз аймағы бойынша саяси-экономикалық маңызды мәселелерді шешуде жетекші орынға ие болып отыр.

Саяси тұрақтылық, әлеуметтік-экономикалық рекформалардағы жетістіктер, табиғи және қоғамдық мүмкіншіліктеріміз біздің еліміздің іргетасы болып табылады. Егеменді ел болып жарияланғаннан кейін, шетелдік инвесторларды елдің экономикасына тарту стратегиялық мақсаттардың бірі болған еді. Нарықтық экономиканы тапқырлықпен жүзеге асырған өркенниетті елдердің тәжірибесі көрсеткендей, шетелдік инвестицияның экономиканы дамытуға, халықтың әл-ауқатын көтеруге үлкен септігін тигізетінін айғақтайды. Шетелдік инвестиция тарту жөнінде Қазақстан ТМД мемлекеттері арасында алдыңғы орында тұр. Өзіндік жинақтаған тәжірибесі бар және тәжірибе негізінде бағыт-бағдарын айқындауда. Қазіргі таңда шетелдік инвестицияларды елдің экономикасына жаңа әдіс-тәсілмен тарту мәселесі алға шығуда. Ол - көлемнен сапаға өту саясатын ұстану болып табылады. Бұл диплом тақырыбының зерттеудегі маңыздылығы. Қазақстанның қазіргі кездегі экономикасы үшін инвестиция өте маңызды рөл атқарады десек те болады, яғни казіргі уақыттағы өнеркәсіптік-экономикалық дағдарыстан шығуға көмектеседі деп білеміз. Өнімділіктің негізгі құралы ретінде инвестициялық әрекет экономикалық ортаға жаңа элементтер енгізетін әрекетке ие. Бұл кәсіпорын шеңберінде өнім өндіруде ұтымдылықты қамтамасыз етуге, ресурстарды тиімді пайдалануға және әрине өзіміз айтып өткендей экономикалық дамуға әкеледі.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - «АТФ Банк» АҚ-ның инвестициялық қызметін талдау және банк қаржыландыратын инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың жетік әдістерін ұсыну болып табылады.

Аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:

• инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың теориялық аспектілерін қарастыру;
• «АТФ Банк» АҚ-ы қызметінің қаржылық-экономикалық нәтижелерін талдау;
• «АТФ Банк» АҚ-ның инвестициялық саясатын бағалау;
• «АТФ Банк» АҚ-ның инвестициялық жобаларды қаржыландыруы мен ксотодиандық қызметін талдау;
• Банктің инвестициялық жобаларды қаржыландыруда оларды бағалаудың анағұрлым тиімді әдістерін ұсыну.

Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі «АТФ Банк» Акционерлік Қоғамы болып табылады.

Зерттеу пәні инвестициялық жобаларды алдын ала дайындау, оларды бағалау, таңдау және қаржыландыруға байланысты қаржы-экономикалық, заңнамалық, ұйымдастырушылық қарым-қатынастардың жиынтығы болып табылады.

Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып Банктің инвестициялық жобаларды саралауында оларды бағалаудың жетік әдістерінің ұсынылуында болып табылады.

Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде Қазақстан Республикасы Заңдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен бағдарламалары, отандық және шетелдік ғалым-экономистерінің еңбектері, бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтері алынды.

Диплом жұмысын жазуда әдебиетке аналитикалық шолу; инвестициялық үрдіске талдау жасау; құрылымдық-функционалды әдістер қолданылды.

Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.

1 Нарық жағдайында инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың теориялық негіздері

1. Инвестициялық жоба түсінігі, оның мәні және экономикалық мазмұны

Инвестициялық жоба - бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімге жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар болып табылады. Бұл пайданы есептен шығару мен бағалау үшін басқарушы есептің пайдаланылатын экономикалық есептеулер жүйесінің біршама элементтері қолданылады. Осыған байланысты жаңа экономикалық шындыққа сәйкес ұзақ мерзімді инвестициялардың тиімділігін бағалау және талдау жүйесі ең бір өзекті мәселеге айналып отыр.

Инвестициялық жоба - уақыты бойынша шектелген, нәтижелер сапасына талап қойылатын, инвестициялар тартумен байланысты жоба. Жоба мақсаты - дәлелденетін нәтиже мен жобаның жалпы талаптарын іске асыру шарттары. Моножоба - әр түрлі типтегі, түрдегі және масштабтағы жекелеген жобалар. Шағын жобалар - көлемі жағынан шектелген, масштаб бойынша үлкен емес жәй жобалар. Америка тәжірибесі бойынша бұл жобаға капитал салымы 10 млн $ -15млн $ -ға дейін; еңбек шығыны -40-50мың адам/сағ [4] .

Мультижоба - моножобалар қатарынан тұратын және көп ретті басқаруды қажет ететін комплексті жоба. Мегажоба - бұл өзара байланысты жобалардаң құралған жалпы бағдарламалар жиыны. Мұндай бағдарламалар халықаралық, мемлекеттік, ұлттық, аймақтық, салааралық, салалық және тағы басқалары болуы мүмкін. Жүзеге асырылу мерзімі бойынша инвестициялар қысқа-; орта; ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді жоба - 3 жылға дейінгі мезімді қамтитын жоба. Орта мерзімді жоба - 3 жылдан 5 жылға дейінгі уақыт аралығын қамтитын жоба. Ұзақ мерзімді жоба - 5 жылдан артық мерзімді қамтитын жоба.

Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8-қаңтарындағы «Инвестициялар туралы» Заңында инвестициялық жобаға келесідей анықтама берілген: «инвестициялық жоба -бұл жаңа өндірістерді құруға және қазір жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен жаңаландыруға жұмсалатын инвестицияларды қарастыратын іс- шаралардың кешені» [5] .

Олар нақты және айқын анықталған мақсаттарға жетуге бағытталған және өзара байланысты іс- қимылдарды атқаруды талап етеді; уақыты шектеулі болады, яғни басталатын уақыты мен аяқталатын уақыты белгілі болады; ресурстардың және сыртқы жағдайлардың (институционалды, экономикалық, құқықтық) шектеулілігімен сипатталады; ресурстарды салу процесі мен нәтижелерге қол жеткізу тығыз байланысты, бірреттік салымдар соңғы нәтижеге ұзақ уақыт бойы әсер етумен қатар жүреді; қайталанбас шарттармен ерекшеленеді және өз алдына бірегей болып табылады. Аталған белгілер жобаны басқа іс-шаралардан ерекшелендіреді. Кез-келген жоба қандай да бір мақсаттың бар болуын білдіреді; ол оның қозғаушы күші болып табалады және оның дамуының бағыттарын анықтайды. Инвестициялық жобалар сыртқы ортамен өзара байланыса отырып жүзеге асады. Ал, сыртқы орта экономиканың, институционалды ортаның, құқықтық аймақтың, әлеуметтік және демографиялық ортаның, қаржы нарығы мен өнімдер және ресурстар нарығының даму жағдайларына тәуелді. Қай жоба болмасын, әртүрлі ресурстарды салуды талап етеді: материалды, техникалық, еңбек, қаржы және т. б. Олардың қай-қайсысы болса да шектеулі, сондықтан кез-келген уақытта олардың пайдаланылуына тұтастай немесе жартылай шек қойылуы мүмкін [6] .

Инвестициялау процесі әрдайым қалаулы нәтижеге қол жеткізуді білдіреді. Бұл инвестициялық жобаның түпкі мәнінен туындайды: ол қосымша табыс алу үшін, нарықта беделді орын алу үшін, әлеуметтік жағдайларды шешу үшін жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, бірде -бір ресурс нақты бір мақсатты есепке алмай, мақсатсыз жұмсалмауы керек. Коммерциялық жобаларда қоғамның немесе жеке тұлғалардың ресурстары кез-келген тауарлар мен қызметтерді сату -сатып алудан алыпсатарлық (спекулятивті) пайда табуға бағытталады.

Инвестициялық жоба -бұл қоғам табысының бір бөлігін жобаны жүзеге асыру үшін пайдаланудың мақсаттылығын негіздеуге қажетті қаржылық-экономикалық және инжинерлік-техникалық құжаттардың жүйесі. Инвестициялар пайдаланылу бағыты бойынша нақты және қаржылық деп бөлінеді [7] . Егер инвестициялар бағалы қағаздарды сатып алуға немесе бастапқы құнын өсіру үшін банкке орналастырылатын болса, онда мұндай инвестициялар қаржылық деп аталады, ал инвестициялық жоба сәйкесінше «қоржындық инвестициялар жобасы» деп аталады.

Нақты инвестициялар тікелей өндіріс құралдарына, яғни құрылысқа, жаңа құрал-жабдықтарды орнатуға және қайта жөндеуге, өндірістік қуатты арттыруға бағытталады. Мысал ретінде фирмалар мен компаниялардың жиі ұсынатын жобаларын келтіруге болады:

• құрал - жабдықтарды ауыстыру және қайта жабдықтау жобасы;
• тауарлар өндірісінің көлемін арттыру мен өткізу нарықтарын кеңейту жобалары;
• жаңа өнімдер шығару мен жаңа нарықтарды игеру жөніндегі жобалар;
• өндіріс қауіпсіздігін арттыру және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жобалар.

Инвестициялық жобаның негізгі қатысушылары келесідегідей:

Спонсор (ұйымдастырушы) - жобаға қатысушылардың өзара байланыстарын бақылайды, келіссөздер жүргізеді, жабдықтаушылар мен мердігерлерден түскен коммерциялық ұсыныстарды сараптайды, нарықты зерттейді, толық «қаржылық пакеттің» қалыптасуына жауап береді, қаржылық серіктестерді талдайды, жарғылық капиталды қалыптастырады.

Құрал-жабдықтарды жеткізуші - бұл құрал-жабдықтарды жеткізіп беру келісім-шарттарына отырған осы мердігер компанияладың еншілес компаниялары немесе филиалдары.

Операторлар (қолданушы ұйымдар) - бұл жобаны аяқталғаннан кейін басқару үшін арнайы құрылған немесе таңдалып алынған компаниялар. Ішкі жабдықтаушылар - шикізат, материалдармен, т. б. керек-жарақтармен жабдықтаушылар. Сыртқы сатып алушылар - шығарылатын өнімдерді «ұзақ мерзімді» келісім-шарт негізінде сатып алушылар.

Тәуелсіз инженер жобаны жүзеге асыруға дайындық деңгейін бағалау үшін, құрылыстың нақты мерзімі мен құнын, жобаны пайдалану шарттары мен мүмкіндіктерін анықтау үшін шақырылады. Сақтандыру мәселелері жөніндегі кеңесшілер сақтандырылатын тәуекелдерді анықтау үшін, сақтандыру өтемдерімен жобаның сақтандырылу дәрежесін бағалау мен сәйкес ұсыныстар алу үшін шақырылады. Заңгер маман жоба бойынша құжаттарды дайындайды, барлық келісімшарттарды қарастырады.

Салық мамандары елдегі салық жүйесінің жағдайын талдайды және жобаны жүзеге асырушылардың міндеттері мен жауапкершіліктерін анықтайды және салық төлемдерінің мөлшерін азайту жолдары туралы ұсыныстарды береді. Маркетинг мамандарын жоба көрсеткіштерінің тиімділігін бағалау үшін шақырады. Әсіресе, жобаны жүзеге асыру нәтижесінде алынған өнімдерді сату жөніндегі тұрақты келісімдер болмаған кезде олардың қызметіне сұраныс артады. Қаржылық кеңесші жобаны жүзеге асырудың ең қолайлы және тиімді қаржы, несие есептемелерін жасап, ұтымды нұсқатарын ұсынады. Кредиторлар жобаны жүзеге асыруға несие берсе; қарыз алушы жобаны жүзеге асырады. Алғашқы тәуекелдерді ұстаушылар арнайы тәуекелдер орын алатын кезге сақтандыру кепілдемелерін береді. Кепілдемелік қамтамасыз етуге сақтандыру полистері мен келісім-шарттық кепілдемелер де қабылданады [8] .

Жобаны алдын-ала сараптама жасаудың мақсаты - өміршеңді немесе сапалы жобаны таңдап алып, одан әрі оның тімділігін анықтап, негіздеу. Алдын-ала жүргізілген сараптамалық жобаның экономикалық тиімділігінің есебімен жалғасады. Оған жобаның негізін сапалы талдау және оның концепциясы, ішкі және сыртқы тиімділігін бағалау жатады. Сонымен қатар осы сараптаманың нәтижесінде экологиялық, саясаттық мәні әлеуметтік бағдары арқылы және т. б. экономикалық тиімділік критерилері арқылы таңдалып алынады. Жобаны бағалау әдісі мен схемасын таңдау екі түрлі бағыттан тұрады. Шешім қабылдаушы кісіден: меншік иесі, өз өндірісінің тиімділігін сапалы, тереңірек бағаланғанын қалайды, ал кредитор, инвестор тек ғана өз қаржысының тез қайтуына және пайыздың жоғары болуын, кепілдікке қойылған мүліктің өтімді болуын, несие алушының неие алуға қаржылық мүмкіншілігінің барлығын қадағалайды және қалайды. Жобаның ерекшелігінен, қиындығынан, қауіпті тәуекелді болуынан, сұранған несие көлемінен тұрады. Жобаның концепсиясы төмендегі ой, пікірлерге негізделген:

• шикізат базасын қалыптастыруға;
• жаңа технологияны пайдалануға, жаңа өнімді шығаруға;
• шикізатты кешенді өңдеуге;
• нарықтағы өсіп-кеміп жатқан сұранымды қамтамасыз ету және сыртқы ішкі немесе әлемдік нарықта қызмет көрсету;
• шығынды үнемдеу мақсатында өнім шығару көлемін көбейту.

Жобаны алдын-ала сараптама жасау, жобаның инженерлік саратамасы оның техникалық кеңістіктерін анықтау арқылы, ой пікірдің орындалу мүмкіншілігін анықтау арқылы жүргізеді. Барлық жағдайда қаржыландыру (инвестиция бөлу) туралы шешім қабылдау мамандардың жүргізген талдауы арқылы қабылданады, мамандар әр уақытта жобаның потенциалды ерекшелігін, артықшылығын көрсетуі керек.

Бүгінгі таңда өмірлік маңызы бар шаруашылық саласында дұрыс және оптималды басқарушылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін, шынайы дәрежеде экономикалық белсенділік деңгейін көтеретін және оны сапалы әдістемелік тәсілмен қамтамасыз ететін есептеулердің қажеттілігі жетілген. Жақын уақыттан бері ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен есептеуге, яғни Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының қаражаттарын тартуға байланысты инвестицияның мәнісін ашуға біршама талпыныстар жатыр.

Тәжірбиеде инвестициялық талдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменің ең төменгі шегін капиталдың орташа құны бойынша анықтаса, ал екінші әдісінде тәуекелділіктің ең жоғарғы сатысы бойынша есептеледі [9] . Бұл арада капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін оның түпкілікті нұсқаы деп есептеуге болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетуі мүмкін, сондықтан оған жиі түзетулер ендіріледі.

Қазақстанның бухгалтерлік балансында инвестицияланған капиталды екі жарып көрсетеді, оның бір бөлігі ағымдық актив құрамында болса, ал екіншісі ұзақ мерзімді активтер қатарында болады. Олай болса, инвестицияланған капитал өз құрамында «Аяқталмаған құрылыс», «Ұзақ мерзімді қаржы бөлу» жағдайлары жатады. Тап осы тұрғыдан инвестицияны кең көлемдегі мағынасын білдіретін сияқты.

Батыс елдерінде инвестициялардың бұл түрін екіге бөледі, тікелей инвестициялау, яғни инвестицияланған кәсіпорындарды олар өз басқаруына және бақылауына алғандығын көрсетеді, кейде оларды майнорити деп те атайды. Ал екінші түрі, портфелдік инвестициялау оның көмегімен бүкіл акционерлік капиталдың 10 пайыз құрамын құрайды, бірақ ол басқару және бақылау құқығын бермейді. Жобаны бағалау және талдаудың бүгінге дейін танымал екі әдістері бар:

1) дисконттық бағалау;

2) есептік бағалау.

Сонымен, инвестициялық жоба -бұл қоғам табысының бір бөлігін жобаны жүзеге асыру үшін пайдаланудың мақсаттылығын негіздеуге қажетті қаржылық-экономикалық және инженерлік-техникалық құжаттардың жүйесі.

Инвестициялық жобаның әр жұмысының кезенінде оның құндық бағасы аңықталады. Шетелдік тәжірибеде оның кем дегенде төрт түрін есептейді және олардың нақты денгейі жобаны өңдеу кезінде өседі. Инвестициялық мүмкіншілікті зертеу кезінде алдын-ала құнның бағасы есептелінеді. Оның мөлшері 25-40% аралығында болу керек [10] .

Инвестициялық процестін әр кезеңінде жобаның экономикалық өтімділігі, табыстылығы аңыкталады. Басқа сөзбен айтқанда шығындарды алынатын табыстылықпен салыстырғанда алатын жобалық талдау жоспарланады/24/.

Кәсіпорындар барлық инвестициялық ұсыныстарды «жинағанда» оларды бағалау жэне ранжирлеу процесі басталды. Сонымен қатар инвестицияның нәтижелік көрсеткішін есептейтін жобаның бизнес жоспары кұрылады, олар өз кезегінде, банк және басқа да кредиторларға ұсынылатын техника-экономикалық жағдайда жүзеге асырылады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс