Нарық жағдайында инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалау
Кіріспе 3
1 Нарық жағдайында инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың теориялық негіздері
1.1 Инвестициялық жоба түсінігі, оның мәні және экономикалық мазмұны 6
1.2 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістері мен негізгі кезеңдері 10
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жобаларды қаржыландырудағы шетелдік тікелей инвестициялардың ролі 16
2 «АТФ Банк» АҚ.ының инвестициялық қызметінің белсенділігін талдау
2.1 «АТФ Банк» АҚ.ның жалпы сипаттамасы және оның қаржылық.экономикалық жағдайын талдау 26
2.2 «АТФ Банк» АҚ.ның инвестициялық жобаларды қаржыландыру деңгейін және инвестициялық белсенділігін талдау 42
3 «АТФ Банк» АҚ.ы қаржыландыратын инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалау саясатын жетілдіру жолдары
3.1 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалауда қаржы тетігінің механизмін пайдалану 50
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар 62
1 Нарық жағдайында инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың теориялық негіздері
1.1 Инвестициялық жоба түсінігі, оның мәні және экономикалық мазмұны 6
1.2 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістері мен негізгі кезеңдері 10
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жобаларды қаржыландырудағы шетелдік тікелей инвестициялардың ролі 16
2 «АТФ Банк» АҚ.ының инвестициялық қызметінің белсенділігін талдау
2.1 «АТФ Банк» АҚ.ның жалпы сипаттамасы және оның қаржылық.экономикалық жағдайын талдау 26
2.2 «АТФ Банк» АҚ.ның инвестициялық жобаларды қаржыландыру деңгейін және инвестициялық белсенділігін талдау 42
3 «АТФ Банк» АҚ.ы қаржыландыратын инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалау саясатын жетілдіру жолдары
3.1 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалауда қаржы тетігінің механизмін пайдалану 50
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар 62
Тақырып өзектілігі. Қазақстан нарықты экономика жүйесiне енгелi қоғам өмiрi көптеген өзгерiстердi бастан өткердi. Бүгiнгi таңда шаруашылықты жүргiзу барысында экономикалық саясаттың басты мақсаты өнеркәсiптiк өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады. Нарық жағдайында кәсiпорындардың тиiмдi қызмет етуi, экономикалық өсуi және дамуы адам ресурстары, материалдық ресурстары және басқа да ресурстардың ең тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк беретiн стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелдi.
«Қазақстан – 2030» стратегиясы әлемдiк трансформациялық үрдiстердiң негiзгi ерекшелiктерiн, Қазақстан геосаяси және ұлттық тарихы ерекшелiктерiн, ресурстың әлеуметiн ескерек отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк экономикалық даму векторын ұсынды [1]. Экономикалық аспектiде «Қазақстан – 2030» ең алдымен экономикалық өсу стратегиясы. Нарықты қатынастар жағдайы кәсiпорын мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастардың жаңа формалары мен әдiстерiн талап етедi. Үзiлiссiз дамуды, икемдiлiктi және қазiргi заманғы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн бiрдей мағынаға ие бәсекелестiк пен ынтымақтастық сияқты нарықты экономиканың маңызды құраушыларының арақатынасын белгiлеу күрделi мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Бүгінде банктердің қай-қайсысы болсын, үлкен жобалаларға инвестиция салуға келгенде именіп қалады. Өйткені, артық қорлары жоқ, тәуекелге баруға да батылы жете бермейді. Оның үстіне сырттан қарыз беретіндердің қатары да рецессия басталғалы сиреп кетті. Елдегі банктердің қауқары жетпесе үкімет қолға алған индустриалды-инновациялық жобаларды қаржыландырылуы. Индустрия және сауда министрлігі жаңа жобаны қолға алды. Инвесторлар үшін ашық әңгіме алаңын құрып, бірнеше қаржы ұйымының ортақ мүдде үшін бірігіп бір жобаны қаржыландыруына мүмкіндік берді. Осы мақсатта инвесторлар клубы құрылды. Клубқа Қазақстанның Даму банкі, Халық банк, Ресей банкі, «АТФ Банк» сияқты отандық және шетелдік 15 банк мүше болып енді. Қазақстан экономикасына қосымша қаржы тарту және инвестициялық жобаларды қолдау үшін индустрия және сауда министрлігі инвесторлар клубын құруды шешті. Инвесторлар клубының мүшелері бірнеше қазақстандық банк, мемлекеттік банктер, мысалы, Еуразиялық Даму Банкі, шетелдік үлесі бар банктер, АТФ, Халық Банкі, Центр Кредит банкі. Инвесторлар клубының мүшесі болу үшін ешқандай шектеу қойылмайды, тек бағдарламаға жұмыс істеу ниеті болса болды.
«Қазақстан – 2030» стратегиясы әлемдiк трансформациялық үрдiстердiң негiзгi ерекшелiктерiн, Қазақстан геосаяси және ұлттық тарихы ерекшелiктерiн, ресурстың әлеуметiн ескерек отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк экономикалық даму векторын ұсынды [1]. Экономикалық аспектiде «Қазақстан – 2030» ең алдымен экономикалық өсу стратегиясы. Нарықты қатынастар жағдайы кәсiпорын мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастардың жаңа формалары мен әдiстерiн талап етедi. Үзiлiссiз дамуды, икемдiлiктi және қазiргi заманғы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн бiрдей мағынаға ие бәсекелестiк пен ынтымақтастық сияқты нарықты экономиканың маңызды құраушыларының арақатынасын белгiлеу күрделi мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Бүгінде банктердің қай-қайсысы болсын, үлкен жобалаларға инвестиция салуға келгенде именіп қалады. Өйткені, артық қорлары жоқ, тәуекелге баруға да батылы жете бермейді. Оның үстіне сырттан қарыз беретіндердің қатары да рецессия басталғалы сиреп кетті. Елдегі банктердің қауқары жетпесе үкімет қолға алған индустриалды-инновациялық жобаларды қаржыландырылуы. Индустрия және сауда министрлігі жаңа жобаны қолға алды. Инвесторлар үшін ашық әңгіме алаңын құрып, бірнеше қаржы ұйымының ортақ мүдде үшін бірігіп бір жобаны қаржыландыруына мүмкіндік берді. Осы мақсатта инвесторлар клубы құрылды. Клубқа Қазақстанның Даму банкі, Халық банк, Ресей банкі, «АТФ Банк» сияқты отандық және шетелдік 15 банк мүше болып енді. Қазақстан экономикасына қосымша қаржы тарту және инвестициялық жобаларды қолдау үшін индустрия және сауда министрлігі инвесторлар клубын құруды шешті. Инвесторлар клубының мүшелері бірнеше қазақстандық банк, мемлекеттік банктер, мысалы, Еуразиялық Даму Банкі, шетелдік үлесі бар банктер, АТФ, Халық Банкі, Центр Кредит банкі. Инвесторлар клубының мүшесі болу үшін ешқандай шектеу қойылмайды, тек бағдарламаға жұмыс істеу ниеті болса болды.
1 Н.Ә. Назарбаев Қазақстан 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы.- Алматы: Білім, 1998.
2 Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2006 жыл, 1-наурыз.
3 Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2005жыл, 18-ақпан.
4 Богатов В.В. Инвестиции: Инвестиционный портфель. Источник финансирования. Выбор стратегии. СПБ: Питер 2003г. – 347 б.
5 Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8-қаңтарындағы «Инвестициялар туралы» Заңы.
6 Беренс В., Хавранек П.М. Руководство по оценке эффективности инвестиций. Пер.с анг.М. Юнити 2000 г. – 345 б.
7 Вахрин П.И. Инвестиции: Учебник. М: Дашков и К 2003г. – 556 б.
8 Липсис И.В. и др. Инвестиционный проект: методы подготовки проекта. Москва, 1998г. – 405 б.
9 Ендовицский Б.И. и др. Практикум поинвестиционному анализу. Уч. пособие М: Финансы и статистика, 2001г. – 239 б.
10 Мухетдинова Н. Инвестиции и государственная инвес¬ти¬ци¬онная политика // Российский экономический журнал. -–2002. N8. – 50 бб.
11 Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Учебник, ИНФРА-М,2001. – 630 б.
12 Валдайцев С.В. и др. Инвестиции: учеб. Москва: «Проспект», 2004 г. -223б.
13 Екеева З.Ж. – Анализ проектов: учебное пособие для ВУЗов. - Алматы: Алматинская Академия Экономики и статистики. 2005г.
14 Абрамов А.Е Основы анализа финансовой, хозяйственной и инвестиционной деятельности предприятия. – М.: АКДИ «Экономика и жизнь», 1994г. – 245 б.
15 Кулекеев Ж., зиябеков Б. Введение в проектный анализ. – Алматы, 1996г.
16 Липсиц И.В. Бизнес- план- основа успеха. – М.: Дело. 1994г. – 345 б.
17 Майлин Б. Иностранные инвестиции в экономике Казахстана: анализ, объемы, структура // Казахстанская правда. –2002. –29 дек. –с.3.
18 Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиции. Анализ отчетности.-М.Финансы и статистика, 2000-360б.
20. Крейнина М.Н. Финансовое состояние предприятий. Методы оценки.-М.Издательство «ДИС»,1999-280б.
21. Идрисов А.Б. “Cтратегическое планирования и анализ эффективности инвестиций” М:1998 г. – 456 б.
22. Давильбекова Ж. Роль иностранных инвестиций в экономике Казахстана // Аль-Пари. –2001. N1-1. -.73-77.
23. Инвестиции в Казахстане: Материалы научно-практи¬чес¬кой конференций // Под.ред. Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, 1997 г.
24. UniCredit Group «АТФ Банк» АҚ-ның 2009 ж. жылдық есебі. - 2010 ж. – 106 б.
25. «АТФ Банк» АҚ-ның консолидацияланған 2009 жылғы жылдық есеп мәліметтері – 2010 ж. – 50 б.
26. Назарбеков К. Имидж уже создан. Инвесторы проявляют интерес // Южный Казахстан. –2001. N10, 26 января. –б.4.
27. Москвин В. Обследование предприятия для выдачи инвестиционного кредита. Банковское дело. 1999г.
28. Финансовый бизнес-план: Учебное пособие. Под. Ред. В.М. Попова, - М.: Финансы и статистика.2000г.
29. Попов В.М., ЛяпуновС.И. Бизнес – планирование. – М.: Финансы и статистика. 2002 г. – 387 б.
30. Кульман Анри О современных методах финансового анализа // Бизнес и банки. - 2002. - №68 - 9б.
2 Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2006 жыл, 1-наурыз.
3 Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2005жыл, 18-ақпан.
4 Богатов В.В. Инвестиции: Инвестиционный портфель. Источник финансирования. Выбор стратегии. СПБ: Питер 2003г. – 347 б.
5 Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8-қаңтарындағы «Инвестициялар туралы» Заңы.
6 Беренс В., Хавранек П.М. Руководство по оценке эффективности инвестиций. Пер.с анг.М. Юнити 2000 г. – 345 б.
7 Вахрин П.И. Инвестиции: Учебник. М: Дашков и К 2003г. – 556 б.
8 Липсис И.В. и др. Инвестиционный проект: методы подготовки проекта. Москва, 1998г. – 405 б.
9 Ендовицский Б.И. и др. Практикум поинвестиционному анализу. Уч. пособие М: Финансы и статистика, 2001г. – 239 б.
10 Мухетдинова Н. Инвестиции и государственная инвес¬ти¬ци¬онная политика // Российский экономический журнал. -–2002. N8. – 50 бб.
11 Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Учебник, ИНФРА-М,2001. – 630 б.
12 Валдайцев С.В. и др. Инвестиции: учеб. Москва: «Проспект», 2004 г. -223б.
13 Екеева З.Ж. – Анализ проектов: учебное пособие для ВУЗов. - Алматы: Алматинская Академия Экономики и статистики. 2005г.
14 Абрамов А.Е Основы анализа финансовой, хозяйственной и инвестиционной деятельности предприятия. – М.: АКДИ «Экономика и жизнь», 1994г. – 245 б.
15 Кулекеев Ж., зиябеков Б. Введение в проектный анализ. – Алматы, 1996г.
16 Липсиц И.В. Бизнес- план- основа успеха. – М.: Дело. 1994г. – 345 б.
17 Майлин Б. Иностранные инвестиции в экономике Казахстана: анализ, объемы, структура // Казахстанская правда. –2002. –29 дек. –с.3.
18 Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиции. Анализ отчетности.-М.Финансы и статистика, 2000-360б.
20. Крейнина М.Н. Финансовое состояние предприятий. Методы оценки.-М.Издательство «ДИС»,1999-280б.
21. Идрисов А.Б. “Cтратегическое планирования и анализ эффективности инвестиций” М:1998 г. – 456 б.
22. Давильбекова Ж. Роль иностранных инвестиций в экономике Казахстана // Аль-Пари. –2001. N1-1. -.73-77.
23. Инвестиции в Казахстане: Материалы научно-практи¬чес¬кой конференций // Под.ред. Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, 1997 г.
24. UniCredit Group «АТФ Банк» АҚ-ның 2009 ж. жылдық есебі. - 2010 ж. – 106 б.
25. «АТФ Банк» АҚ-ның консолидацияланған 2009 жылғы жылдық есеп мәліметтері – 2010 ж. – 50 б.
26. Назарбеков К. Имидж уже создан. Инвесторы проявляют интерес // Южный Казахстан. –2001. N10, 26 января. –б.4.
27. Москвин В. Обследование предприятия для выдачи инвестиционного кредита. Банковское дело. 1999г.
28. Финансовый бизнес-план: Учебное пособие. Под. Ред. В.М. Попова, - М.: Финансы и статистика.2000г.
29. Попов В.М., ЛяпуновС.И. Бизнес – планирование. – М.: Финансы и статистика. 2002 г. – 387 б.
30. Кульман Анри О современных методах финансового анализа // Бизнес и банки. - 2002. - №68 - 9б.
Мазмұны
Бет.
Кіріспе 3
1 Нарық жағдайында инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін
бағалаудың теориялық негіздері
1.1 Инвестициялық жоба түсінігі, оның мәні және экономикалық 6
мазмұны
1.2 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың 10
әдістері мен негізгі кезеңдері
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы инвестициялық 16
жобаларды қаржыландырудағы шетелдік тікелей инвестициялардың
ролі
2 АТФ Банк АҚ-ының инвестициялық қызметінің белсенділігін талдау
2.1 АТФ Банк АҚ-ның жалпы сипаттамасы және оның 26
қаржылық-экономикалық жағдайын талдау
2.2 АТФ Банк АҚ-ның инвестициялық жобаларды қаржыландыру 42
деңгейін және инвестициялық белсенділігін талдау
3 АТФ Банк АҚ-ы қаржыландыратын инвестициялық жобалардың
экономикалық тиімділігін бағалау саясатын жетілдіру жолдары
3.1 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалауда 50
қаржы тетігінің механизмін пайдалану
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар 62
Кiрiспе
Тақырып өзектілігі. Қазақстан нарықты экономика жүйесiне енгелi қоғам
өмiрi көптеген өзгерiстердi бастан өткердi. Бүгiнгi таңда шаруашылықты
жүргiзу барысында экономикалық саясаттың басты мақсаты өнеркәсiптiк
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады. Нарық жағдайында
кәсiпорындардың тиiмдi қызмет етуi, экономикалық өсуi және дамуы адам
ресурстары, материалдық ресурстары және басқа да ресурстардың ең тиiмдi
пайдалануға мүмкiндiк беретiн стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына
тәуелдi.
Қазақстан – 2030 стратегиясы әлемдiк трансформациялық үрдiстердiң
негiзгi ерекшелiктерiн, Қазақстан геосаяси және ұлттық тарихы
ерекшелiктерiн, ресурстың әлеуметiн ескерек отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк
экономикалық даму векторын ұсынды [1]. Экономикалық аспектiде Қазақстан –
2030 ең алдымен экономикалық өсу стратегиясы. Нарықты қатынастар жағдайы
кәсiпорын мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастардың жаңа формалары мен
әдiстерiн талап етедi. Үзiлiссiз дамуды, икемдiлiктi және қазiргi заманғы
кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн бiрдей мағынаға ие
бәсекелестiк пен ынтымақтастық сияқты нарықты экономиканың маңызды
құраушыларының арақатынасын белгiлеу күрделi мiндеттерiнiң бiрi болып
табылады.
Бүгінде банктердің қай-қайсысы болсын, үлкен жобалаларға инвестиция
салуға келгенде именіп қалады. Өйткені, артық қорлары жоқ, тәуекелге баруға
да батылы жете бермейді. Оның үстіне сырттан қарыз беретіндердің қатары да
рецессия басталғалы сиреп кетті. Елдегі банктердің қауқары жетпесе үкімет
қолға алған индустриалды-инновациялық жобаларды қаржыландырылуы. Индустрия
және сауда министрлігі жаңа жобаны қолға алды. Инвесторлар үшін ашық әңгіме
алаңын құрып, бірнеше қаржы ұйымының ортақ мүдде үшін бірігіп бір жобаны
қаржыландыруына мүмкіндік берді. Осы мақсатта инвесторлар клубы құрылды.
Клубқа Қазақстанның Даму банкі, Халық банк, Ресей банкі, АТФ Банк сияқты
отандық және шетелдік 15 банк мүше болып енді. Қазақстан экономикасына
қосымша қаржы тарту және инвестициялық жобаларды қолдау үшін индустрия және
сауда министрлігі инвесторлар клубын құруды шешті. Инвесторлар клубының
мүшелері бірнеше қазақстандық банк, мемлекеттік банктер, мысалы, Еуразиялық
Даму Банкі, шетелдік үлесі бар банктер, АТФ, Халық Банкі, Центр Кредит
банкі. Инвесторлар клубының мүшесі болу үшін ешқандай шектеу қойылмайды,
тек бағдарламаға жұмыс істеу ниеті болса болды.
Кез-келген меншiк нысанындағы кәсiпорындар үшiн белгiлi бiр кезеңге
қаржылық нәтижесiн көрсететiн шығыстар мен табыстар арақатынастарын есепке
алып, олардың есептi жылдағы нәтижелерiн бағалап, талдап тұжырым жасау
өзектi мәселе болып табылады. Инвестициялық тартымдылықты арттыру жолдары
барлық уақытта да маңызды болған және алдағы кезеңдерде бола беретiнi анық.
Мемлекетiмiздiң өсiп-дамуының тағдыры қазiргi жас буын мамандарының қолында
десек артық болмайды, яғни олар келешекте ұлттық экономикамыздағы
кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын қандай әдiстермен шешедi және
қандай іс-шаралар кешенін қолданатыны өзекті мәселе. Инвестицияларды
экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың жетiспушiлiгiнен
құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына, импорттың
төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi ұйымдастырудың
тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi. Жалпы қазiргi кезде адамдар
экономикаға салынған инвестициялардың нақты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол
жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндiрiстердiң пайда болуынан, еңбек
өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақсаруынан танылады. Осыған орай
Қазақстанда инвестиция саласын одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң шешу
қажеттілігі дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылдың 1 наурызындағы халыққа
жолдауында айтылғандай елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы
жүргізу керек, сондай-ақ Қазақстанның әлемдегі бесекеге қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы еліміздегі экономикалық тиімді жобаларды
қаржыландыру мәселесінің өзектілігін арттыра түседі [2].
Экономикалық дамуға көптеген факторлар әсер етеді, олар табиғи
ресурстардың саны мен сапасы, қолдану мүмкіншілігі, негізгі капиталдың
көлемі мен сапасы, технологияның дәрежесі, жаңа техниканы қабылдау жүйесі,
еңбек ресурстарынның кәсіптілік дәрежесі, оның ғылыми және мамандану
сипаттамасы, өндірілген өнімге сұранысты арттыру және қолдана білу, ұлттық
басқаруда бар ресурстарды тиімді қолданып өте көп мөлшерде сапалы өнім
өндіре білу. Біздің стратегиялық алға қойған мақсатымыз - бәсекеге
қабілетті елдердің қатарына қосылу. Сондықтан мемлекет пен жеке секторлар
бір-бірімен екі жақты сенімділік пен табысқа негізделген жақсы қатынаста
болу керек [3].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы өз аймағы бойынша саяси-
экономикалық маңызды мәселелерді шешуде жетекші орынға ие болып отыр.
Саяси тұрақтылық, әлеуметтік-экономикалық рекформалардағы жетістіктер,
табиғи және қоғамдық мүмкіншіліктеріміз біздің еліміздің іргетасы болып
табылады. Егеменді ел болып жарияланғаннан кейін, шетелдік инвесторларды
елдің экономикасына тарту стратегиялық мақсаттардың бірі болған еді.
Нарықтық экономиканы тапқырлықпен жүзеге асырған өркенниетті елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, шетелдік инвестицияның экономиканы дамытуға,
халықтың әл-ауқатын көтеруге үлкен септігін тигізетінін айғақтайды.
Шетелдік инвестиция тарту жөнінде Қазақстан ТМД мемлекеттері арасында
алдыңғы орында тұр. Өзіндік жинақтаған тәжірибесі бар және тәжірибе
негізінде бағыт-бағдарын айқындауда. Қазіргі таңда шетелдік инвестицияларды
елдің экономикасына жаңа әдіс-тәсілмен тарту мәселесі алға шығуда. Ол -
көлемнен сапаға өту саясатын ұстану болып табылады. Бұл диплом тақырыбының
зерттеудегі маңыздылығы. Қазақстанның қазіргі кездегі экономикасы үшін
инвестиция өте маңызды рөл атқарады десек те болады,яғни казіргі уақыттағы
өнеркәсіптік-экономикалық дағдарыстан шығуға көмектеседі деп білеміз.
Өнімділіктің негізгі құралы ретінде инвестициялық әрекет экономикалық
ортаға жаңа элементтер енгізетін әрекетке ие. Бұл кәсіпорын шеңберінде өнім
өндіруде ұтымдылықты қамтамасыз етуге, ресурстарды тиімді пайдалануға және
әрине өзіміз айтып өткендей экономикалық дамуға әкеледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – АТФ Банк АҚ-ның инвестициялық қызметін
талдау және банк қаржыландыратын инвестициялық жобалардың экономикалық
тиімділігін бағалаудың жетік әдістерін ұсыну болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
– инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың
теориялық аспектілерін қарастыру;
– АТФ Банк АҚ-ы қызметінің қаржылық-экономикалық нәтижелерін
талдау;
– АТФ Банк АҚ-ның инвестициялық саясатын бағалау;
– АТФ Банк АҚ-ның инвестициялық жобаларды қаржыландыруы мен
ксотодиандық қызметін талдау;
– Банктің инвестициялық жобаларды қаржыландыруда оларды бағалаудың
анағұрлым тиімді әдістерін ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі АТФ Банк Акционерлік Қоғамы
болып табылады.
Зерттеу пәні инвестициялық жобаларды алдын ала дайындау, оларды
бағалау, таңдау және қаржыландыруға байланысты қаржы-экономикалық,
заңнамалық, ұйымдастырушылық қарым-қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып Банктің инвестициялық
жобаларды саралауында оларды бағалаудың жетік әдістерінің ұсынылуында болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде Қазақстан Республикасы Заңдары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен бағдарламалары, отандық
және шетелдік ғалым-экономистерінің еңбектері, бұқаралық ақпарат
құралдарының мәліметтері алынды.
Диплом жұмысын жазуда әдебиетке аналитикалық шолу; инвестициялық
үрдіске талдау жасау; құрылымдық-функционалды әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Нарық жағдайында инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін
бағалаудың теориялық негіздері
1. Инвестициялық жоба түсінігі, оның мәні және экономикалық мазмұны
Инвестициялық жоба – бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ
мерзімге жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар болып табылады. Бұл
пайданы есептен шығару мен бағалау үшін басқарушы есептің пайдаланылатын
экономикалық есептеулер жүйесінің біршама элементтері қолданылады. Осыған
байланысты жаңа экономикалық шындыққа сәйкес ұзақ мерзімді инвестициялардың
тиімділігін бағалау және талдау жүйесі ең бір өзекті мәселеге айналып отыр.
Инвестициялық жоба – уақыты бойынша шектелген, нәтижелер сапасына талап
қойылатын, инвестициялар тартумен байланысты жоба. Жоба мақсаты –
дәлелденетін нәтиже мен жобаның жалпы талаптарын іске асыру шарттары.
Моножоба - әр түрлі типтегі, түрдегі және масштабтағы жекелеген жобалар.
Шағын жобалар – көлемі жағынан шектелген, масштаб бойынша үлкен емес жәй
жобалар. Америка тәжірибесі бойынша бұл жобаға капитал салымы 10 млн $
-15млн $ -ға дейін; еңбек шығыны –40-50мың адамсағ [4].
Мультижоба – моножобалар қатарынан тұратын және көп ретті басқаруды
қажет ететін комплексті жоба. Мегажоба – бұл өзара байланысты жобалардаң
құралған жалпы бағдарламалар жиыны. Мұндай бағдарламалар халықаралық,
мемлекеттік, ұлттық, аймақтық, салааралық, салалық және тағы басқалары
болуы мүмкін. Жүзеге асырылу мерзімі бойынша инвестициялар қысқа-; орта;
ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді жоба – 3 жылға дейінгі мезімді
қамтитын жоба. Орта мерзімді жоба – 3 жылдан 5 жылға дейінгі уақыт аралығын
қамтитын жоба. Ұзақ мерзімді жоба – 5 жылдан артық мерзімді қамтитын жоба.
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8-қаңтарындағы Инвестициялар
туралы Заңында инвестициялық жобаға келесідей анықтама берілген:
инвестициялық жоба –бұл жаңа өндірістерді құруға және қазір жұмыс істеп
тұрғандарын кеңейту мен жаңаландыруға жұмсалатын инвестицияларды
қарастыратын іс- шаралардың кешені [5].
Олар нақты және айқын анықталған мақсаттарға жетуге бағытталған және
өзара байланысты іс- қимылдарды атқаруды талап етеді; уақыты шектеулі
болады, яғни басталатын уақыты мен аяқталатын уақыты белгілі болады;
ресурстардың және сыртқы жағдайлардың (институционалды, экономикалық,
құқықтық) шектеулілігімен сипатталады; ресурстарды салу процесі мен
нәтижелерге қол жеткізу тығыз байланысты, бірреттік салымдар соңғы
нәтижеге ұзақ уақыт бойы әсер етумен қатар жүреді; қайталанбас шарттармен
ерекшеленеді және өз алдына бірегей болып табылады. Аталған белгілер жобаны
басқа іс-шаралардан ерекшелендіреді. Кез-келген жоба қандай да бір
мақсаттың бар болуын білдіреді; ол оның қозғаушы күші болып табалады және
оның дамуының бағыттарын анықтайды. Инвестициялық жобалар сыртқы ортамен
өзара байланыса отырып жүзеге асады. Ал, сыртқы орта экономиканың,
институционалды ортаның, құқықтық аймақтың, әлеуметтік және демографиялық
ортаның, қаржы нарығы мен өнімдер және ресурстар нарығының даму
жағдайларына тәуелді. Қай жоба болмасын, әртүрлі ресурстарды салуды талап
етеді: материалды, техникалық, еңбек, қаржы және т.б. Олардың қай-қайсысы
болса да шектеулі, сондықтан кез-келген уақытта олардың пайдаланылуына
тұтастай немесе жартылай шек қойылуы мүмкін [6].
Инвестициялау процесі әрдайым қалаулы нәтижеге қол жеткізуді
білдіреді. Бұл инвестициялық жобаның түпкі мәнінен туындайды: ол қосымша
табыс алу үшін, нарықта беделді орын алу үшін, әлеуметтік жағдайларды шешу
үшін жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, бірде –бір ресурс нақты бір
мақсатты есепке алмай, мақсатсыз жұмсалмауы керек. Коммерциялық жобаларда
қоғамның немесе жеке тұлғалардың ресурстары кез-келген тауарлар мен
қызметтерді сату –сатып алудан алыпсатарлық (спекулятивті) пайда табуға
бағытталады.
Инвестициялық жоба –бұл қоғам табысының бір бөлігін жобаны жүзеге
асыру үшін пайдаланудың мақсаттылығын негіздеуге қажетті қаржылық-
экономикалық және инжинерлік-техникалық құжаттардың жүйесі. Инвестициялар
пайдаланылу бағыты бойынша нақты және қаржылық деп бөлінеді [7]. Егер
инвестициялар бағалы қағаздарды сатып алуға немесе бастапқы құнын өсіру
үшін банкке орналастырылатын болса, онда мұндай инвестициялар қаржылық деп
аталады, ал инвестициялық жоба сәйкесінше қоржындық инвестициялар жобасы
деп аталады.
Нақты инвестициялар тікелей өндіріс құралдарына, яғни құрылысқа, жаңа
құрал-жабдықтарды орнатуға және қайта жөндеуге, өндірістік қуатты арттыруға
бағытталады. Мысал ретінде фирмалар мен компаниялардың жиі ұсынатын
жобаларын келтіруге болады:
– құрал – жабдықтарды ауыстыру және қайта жабдықтау жобасы;
– тауарлар өндірісінің көлемін арттыру мен өткізу нарықтарын
кеңейту жобалары;
– жаңа өнімдер шығару мен жаңа нарықтарды игеру жөніндегі жобалар;
– өндіріс қауіпсіздігін арттыру және қоршаған ортаны қорғау
жөніндегі жобалар.
Инвестициялық жобаның негізгі қатысушылары келесідегідей:
Спонсор (ұйымдастырушы) - жобаға қатысушылардың өзара байланыстарын
бақылайды, келіссөздер жүргізеді, жабдықтаушылар мен мердігерлерден түскен
коммерциялық ұсыныстарды сараптайды, нарықты зерттейді, толық қаржылық
пакеттің қалыптасуына жауап береді, қаржылық серіктестерді талдайды,
жарғылық капиталды қалыптастырады.
Құрал-жабдықтарды жеткізуші - бұл құрал-жабдықтарды жеткізіп беру
келісім-шарттарына отырған осы мердігер компанияладың еншілес компаниялары
немесе филиалдары.
Операторлар (қолданушы ұйымдар) – бұл жобаны аяқталғаннан кейін
басқару үшін арнайы құрылған немесе таңдалып алынған компаниялар. Ішкі
жабдықтаушылар - шикізат, материалдармен, т.б. керек-жарақтармен
жабдықтаушылар. Сыртқы сатып алушылар - шығарылатын өнімдерді ұзақ
мерзімді келісім-шарт негізінде сатып алушылар.
Тәуелсіз инженер жобаны жүзеге асыруға дайындық деңгейін бағалау үшін,
құрылыстың нақты мерзімі мен құнын, жобаны пайдалану шарттары мен
мүмкіндіктерін анықтау үшін шақырылады. Сақтандыру мәселелері жөніндегі
кеңесшілер сақтандырылатын тәуекелдерді анықтау үшін, сақтандыру
өтемдерімен жобаның сақтандырылу дәрежесін бағалау мен сәйкес ұсыныстар
алу үшін шақырылады. Заңгер маман жоба бойынша құжаттарды дайындайды,
барлық келісімшарттарды қарастырады.
Салық мамандары елдегі салық жүйесінің жағдайын талдайды және жобаны
жүзеге асырушылардың міндеттері мен жауапкершіліктерін анықтайды және салық
төлемдерінің мөлшерін азайту жолдары туралы ұсыныстарды береді. Маркетинг
мамандарын жоба көрсеткіштерінің тиімділігін бағалау үшін шақырады.
Әсіресе, жобаны жүзеге асыру нәтижесінде алынған өнімдерді сату жөніндегі
тұрақты келісімдер болмаған кезде олардың қызметіне сұраныс артады.
Қаржылық кеңесші жобаны жүзеге асырудың ең қолайлы және тиімді қаржы,
несие есептемелерін жасап, ұтымды нұсқатарын ұсынады. Кредиторлар жобаны
жүзеге асыруға несие берсе; қарыз алушы жобаны жүзеге асырады. Алғашқы
тәуекелдерді ұстаушылар арнайы тәуекелдер орын алатын кезге сақтандыру
кепілдемелерін береді. Кепілдемелік қамтамасыз етуге сақтандыру полистері
мен келісім-шарттық кепілдемелер де қабылданады [8].
Жобаны алдын-ала сараптама жасаудың мақсаты - өміршеңді немесе сапалы
жобаны таңдап алып, одан әрі оның тімділігін анықтап, негіздеу. Алдын-ала
жүргізілген сараптамалық жобаның экономикалық тиімділігінің есебімен
жалғасады. Оған жобаның негізін сапалы талдау және оның концепциясы, ішкі
және сыртқы тиімділігін бағалау жатады. Сонымен қатар осы сараптаманың
нәтижесінде экологиялық, саясаттық мәні әлеуметтік бағдары арқылы және т.б.
экономикалық тиімділік критерилері арқылы таңдалып алынады. Жобаны бағалау
әдісі мен схемасын таңдау екі түрлі бағыттан тұрады. Шешім қабылдаушы
кісіден: меншік иесі, өз өндірісінің тиімділігін сапалы, тереңірек
бағаланғанын қалайды, ал кредитор, инвестор тек ғана өз қаржысының тез
қайтуына және пайыздың жоғары болуын, кепілдікке қойылған мүліктің өтімді
болуын, несие алушының неие алуға қаржылық мүмкіншілігінің барлығын
қадағалайды және қалайды. Жобаның ерекшелігінен, қиындығынан, қауіпті
тәуекелді болуынан, сұранған несие көлемінен тұрады. Жобаның концепсиясы
төмендегі ой, пікірлерге негізделген:
– шикізат базасын қалыптастыруға;
– жаңа технологияны пайдалануға, жаңа өнімді шығаруға;
– шикізатты кешенді өңдеуге;
– нарықтағы өсіп-кеміп жатқан сұранымды қамтамасыз ету және сыртқы
ішкі немесе әлемдік нарықта қызмет көрсету;
– шығынды үнемдеу мақсатында өнім шығару көлемін көбейту.
Жобаны алдын-ала сараптама жасау, жобаның инженерлік саратамасы оның
техникалық кеңістіктерін анықтау арқылы, ой пікірдің орындалу мүмкіншілігін
анықтау арқылы жүргізеді. Барлық жағдайда қаржыландыру (инвестиция бөлу)
туралы шешім қабылдау мамандардың жүргізген талдауы арқылы қабылданады,
мамандар әр уақытта жобаның потенциалды ерекшелігін, артықшылығын көрсетуі
керек.
Бүгінгі таңда өмірлік маңызы бар шаруашылық саласында дұрыс және
оптималды басқарушылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін, шынайы
дәрежеде экономикалық белсенділік деңгейін көтеретін және оны сапалы
әдістемелік тәсілмен қамтамасыз ететін есептеулердің қажеттілігі жетілген.
Жақын уақыттан бері ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен есептеуге,
яғни Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының қаражаттарын тартуға
байланысты инвестицияның мәнісін ашуға біршама талпыныстар жатыр.
Тәжірбиеде инвестициялық талдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменің ең
төменгі шегін капиталдың орташа құны бойынша анықтаса, ал екінші әдісінде
тәуекелділіктің ең жоғарғы сатысы бойынша есептеледі [9]. Бұл арада
капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін оның түпкілікті нұсқаы
деп есептеуге болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетуі мүмкін,
сондықтан оған жиі түзетулер ендіріледі.
Қазақстанның бухгалтерлік балансында инвестицияланған капиталды екі
жарып көрсетеді, оның бір бөлігі ағымдық актив құрамында болса, ал екіншісі
ұзақ мерзімді активтер қатарында болады. Олай болса, инвестицияланған
капитал өз құрамында Аяқталмаған құрылыс, Ұзақ мерзімді қаржы бөлу
жағдайлары жатады. Тап осы тұрғыдан инвестицияны кең көлемдегі мағынасын
білдіретін сияқты.
Батыс елдерінде инвестициялардың бұл түрін екіге бөледі, тікелей
инвестициялау, яғни инвестицияланған кәсіпорындарды олар өз басқаруына және
бақылауына алғандығын көрсетеді, кейде оларды майнорити деп те атайды. Ал
екінші түрі, портфелдік инвестициялау оның көмегімен бүкіл акционерлік
капиталдың 10 пайыз құрамын құрайды, бірақ ол басқару және бақылау құқығын
бермейді. Жобаны бағалау және талдаудың бүгінге дейін танымал екі әдістері
бар:
1) дисконттық бағалау;
2) есептік бағалау.
Сонымен, инвестициялық жоба –бұл қоғам табысының бір бөлігін жобаны
жүзеге асыру үшін пайдаланудың мақсаттылығын негіздеуге қажетті қаржылық-
экономикалық және инженерлік-техникалық құжаттардың жүйесі.
Инвестициялық жобаның әр жұмысының кезенінде оның құндық бағасы
аңықталады. Шетелдік тәжірибеде оның кем дегенде төрт түрін есептейді және
олардың нақты денгейі жобаны өңдеу кезінде өседі. Инвестициялық
мүмкіншілікті зертеу кезінде алдын-ала құнның бағасы есептелінеді. Оның
мөлшері 25-40% аралығында болу керек [10].
Инвестициялық процестін әр кезеңінде жобаның экономикалық өтімділігі,
табыстылығы аңыкталады.Басқа сөзбен айтқанда шығындарды алынатын
табыстылықпен салыстырғанда алатын жобалық талдау жоспарланады24.
Кәсіпорындар барлық инвестициялық ұсыныстарды жинағанда оларды
бағалау жэне ранжирлеу процесі басталды. Сонымен қатар инвестицияның
нәтижелік көрсеткішін есептейтін жобаның бизнес жоспары кұрылады, олар өз
кезегінде, банк және басқа да кредиторларға ұсынылатын техника-экономикалық
жағдайда жүзеге асырылады.
Барлық өркенниетті мемлекеттерде неғұрлым болашағы бар кәсіпорындар өз
қызметтерін кеңейте келе, міндетті түрде инвестиция тартуға есік ашады. Бұл
өз кезегінде инвестициялық жобаларын тиімді де тартымды түрде ұсыну арқылы
инвестиция тарту тәжірибесі кеңінен қолданалынады [11]. Инвесторлар
өздеріне тиісті инвестициялық паймен еркін қолданады. Олар пайды
мұрагерлікке қалдыруға, бағалы қағаздар заңына сәйкес басқа да келісімдер
жасай алады. Барлык кәсіпорындар инвестициялық қарекетпен байланысты.
Инвестициялық жоба бойынша шешім қабылдау көптеген факторлармен
қиындатылады. Олар: инвестицияның түрі, инвестициялық жобаның құны, қаржы
ресурстардың шектеулігі, шешім қабылдаумен байланысты тәуекелділіктер.
Инвестицияны қажет ететін себептер көп болуы мүмкін, бірақ жалпы оларды
үш түрге бөлүге болады: қолда бар материалды-техникалық базаны жаңарту,
өндірістік қарекеттің көлемін ұлғайту, жаңа қарекеттердің түрін меңгеру.
Инвестициялық жобаны қабылдау міндеті әр бағытта әртүрлі. Егер бар
өндірістік қуатты ауыстыру керек болса, онда шешім оңай қабылданады, себебі
кәсіпорынның басшылары жаңа өндірістің қаңдай сиппаттамалармен қанша
керектігін нақты біледі. Ал егер негізгі әрекетті кеңейтумен байланысты
инвестиция туралы шешімді қабылдау қиынға түседі. Осы жағдайда жаңа
туындайтын факторларды ескеру қажет. Олар: тауар нарығында кәсіпорынның
жағдайының өзгеруі, қосымша еңбекті игеру жэне т.б.
Инвестициялық сипаттағы бақылау шешімін қабылдау процесі негізінде
болашақ ақша түсімдері мен болжаулы инвестиция көлемін салыстыру жэне
бағалау жатыр.Өйткені салыстырылатын көрсеткіштер әр түрлі уақытқа қатысты,
осындағы ең негізгі проблема оларды салыстыру. Оған әртурлі қарауға болады,
объективті жэне субъективті жағдайға байланысты инфляция қарқыны болатын
түсімдердің көлемі, болжау көкжиегі, аналитиктердің білім деңгейі және т.б.
1.2 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістері
мен негізгі кезеңдері
Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың мақсаты -
жұмылдырылатын және пайдаланылатын қаржы ресурстарының ұдайы өндірістің
материалдық-заттық элементтеріне оңтайлы сәйкестігі негізінде шаруашылық
жүргізуші субъектілердің, жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен
теңгермелімдігіне жету. Инвестициялық жобаларды бағалаудың мәні келесілерде
жатыр [12]:
1. Қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы
мөлшерлерін анықтау;
2. Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында, ұлттық
шаруашылық салалары мен әкімшілік-аймақтық бөлімшелер арасында
қаражаттарды бөлудің оңтайлы үлесімдерін белгілеу;
3. Қаржы ресурстарын пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетті
резервтерді жасау.
Кез келген эффект (әсер) шығындардың орының толтыруды қамтамасыз етуі
керек және сондықтан да қаржы көрсеткіштерін анықтау бойынша сәйкес
әдістермен бағаланады.
- бірлік шығындар, оларға жататындар: құрылыс алаңын дайындау, қаржы –
жобалық құжаттарды өңдеу, ғимараттар құрылысы және жоба – конструкторлық
өңдеулер, технологиялық құрал – жабдықтарды сатып алу және олардың
мантажы, алдын – ала байқалаттын шығындар.
- жобаны жасайтын шаруашылық субъектігі түсетін ақша қаражатының көлемі
және қаржы нәтижелері, белгілі бір көздер.
- жобаны жасау бойынша міндеттемелерді орындауға қажетті және көлемін
анықтайтын жоба бойыша ағымдағы шығындар [13]:
РП=ЧПП, (1)
мұндағы:
ЧП – таза пайда,
П – сату көлемі.
Тәжірибеде жобаны жасаудың 3 нұсқасы бойынша қаржы есептеулері неғұрлым
көп қолданылады:
1. Аз тиімді (пессимистік)
2. Көп тиімді ( оптимистік)
3. Неғұрлым мүмкін болатыны
Болжаудың тиімді нұсқаы өнім өндірудің неғұрлым көп көлемін болжайды
және инвестициялық капиталға қажеттілікті анықтайды. Пессимистік нұсқа өтім
нарығындағы бәсекелестік күшейсе, өнімнің тіпті онша көп емес көлемін сату
кезінде де болуы мүмкін ең нашар жағдайға бағытталады. Мүмкін болатын нұсқа
тәуекелділік және инфляция факторларын есепке ала отырып оптимистік және
песимистік нұсқалар арасындағы жағдай ретінде қарастырылады. Инвестициялық
жобалардың тиімділігін бағалау келесі кезеңдерден тұрады [14]:
1. Нарықты талдау резервтерін есепке алу, жобаны таратуға
қатысатын кәсіпорынның қаржы жағдайы, қоршаған ортаға әсер
ететін жобаның жетекшілеріне сенім деңгиті.
2. Шығындар мен интегралдық резервтерді салыстыру арқылы эффектіні
(әсер ету) анықтау.
3. Инфляция, төлемдердің кешігуі және басқа да факторлардың
пайдаланылатын ақша қаражаттарының құндылығына әсерін есепке
алу.
4. Жобаны жүзеге асырумен байланысты тәуекелділікті есепке алу.
Болжамдық бағалар базистік баға мен өнім немесе ресурсқа бағаны өзгеру
козффициенті жолымен табылады. Ағымдағы активтер анықтауды қажет етеді:
1. Материалдар қоры бойынша, сақтандыру қоры.
2. Шикізат бойынша, негізгі көмекші матиралдармен, матирал шығындары
бойынша, жылу және энергия:
3. Аяқталмаған өнім бойынша, өндіріс циклы күнмен анықталады.
4. Дайын өнім бойынша – сақтау мерзімі немесе жөнелту кезеңділігі.
5. Сатып алушылардың несиесі бойынша (алынған шоттар бойынша). Табыс
несиесінің үлесі, несиенің орташа мерзімі анықталады.
6. Ақша қаражаттарының резерві бойынша – қажеттілікті жабу мерзімі.
Ағымдағы пассивтер бойынша есепке алу қажет:
1. Жабдықтаушылардың несиесі бойынша төлемдерді кейінге қалдыру.
2. Персонал есеп айырысу бойынша – еңбек ақы төлеу жилігі.
Ағымдағы пассивтердің құрамына бюджетпен есеп айырсу және төлемге
процент кіреді. Жобаларды талдаудың мәні - жұмылдыратын және пайдаланылатын
қаржы ресурстарының ұдайы өндірістің материалдық-заттық элементтеріне
оңтайлы сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен теңгермелімдігіне жету.
Жобаларды талдаудың мәні:
1. Қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы
мөлшерлерін анықтау;
2. Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында, ұлттық
шаруашылық салалары мен әкімшілік-аймақтық бөлімшелер арасында
қаражаттарды бөлудің оңтайлы үлесімдерін белгілеу;
3. Қаржы ресурстарын пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетті
резервтерді жасау.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалаудың халықаралық тәжірибесі
ақшаның уақытша құны тұжырымдамасына және келесі қағидаларға сүйенеді:
1. Инвестицияланатын капиталды пайдалану тиімділігі ақша түсімін
сәйкестендіру жолымен бағаланады.
2. Инвестицияланатын капитал да, ақша түсімі де қазіргі уақытқа немесе
анықталған есептік жылға келтіріледі.
3. Капитал салымдары мен ақша түсімдерін дисконттау процесі –
инвестициялық жобалардың ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі
дисконттық ставкалармен анықталады.
Негізінен алғанда инвестиция процесі көптеген іскерлік шешімдерді қажет
ететіндіктен ол жан-жақты зерттеулер жүргізілуді талап етеді. Болашақтағы
ақша қаражатының құнын қазіргі шаққа келтіру құбылысын дисконттау деп
атайды. Болашақ құны – белгілі бір жағдайда, ақша қаражаттарын
инвестициялаудың нәтижесінде болашақта алынатын құны деп топшылайды және ол
райыздық мөлшерлеме, уақыт кезеңі, пайыздарды есептен шығарудық жағдайы
бойынша жүзеге асады. Ағымдық құны - бүгінгі күннің деңгейіне келтірілген
төлем құны немесе төлем топтамасы, бірақ ол болашақта ғана іске асады.
Дисконттау мөлшерлемесін анықтау кезінде күрделі пайыздар тиімділігіне аса
көп маңыз беріледі. Бұл күрделі пайыздар өзінің есептелген кезінде
шегерілмейді керісінше ол бастапқы соммасына қосылады. Ол келесі кезеңдерде
жаңа табыстарды әкеледі. Күрделі пайыздардың болашақтағы ақша
қаражаттарының құнын анықтайтын мынандай формуласы бар [15]:
БҚ = АҚ (1+i)n (2)
мұндағы:
i- пайыз мөлшерлемесі;
n – кезең уақыты немесе арттыру, арту кезеңі;
(1+i) – алдын-ала кесте бойынша арнайы анықталған стандарттық шама.
Әлемдік тәжірбиеде жоғарыда аталған бағалау әдістерінің ішінде ең
қолайлысы болып - таза келтірілген құн критерийі танылған. Таза
келтірілген құн моделі кейбір жеке инвесторлар үшін өте қолайлы болуы
мүмкін, егер олар өздерінің соммасын арттыра алса ғана, яғни: Мұндағы w -
инвестицияның нәтижесінде болашақта алынатын таза қолма-қол ақша ағынының
келтірілген құны; w - инвестицияны пайдаланып отырған кездегі жағдайы. Біз
осы соманы кейде инвестицияның шығындары деп те атаймыз.Жобаның іске
асқаннан кейінгі ақша түсімдері бастапқы капитал салымдарының сомасын
қайтаруға және салынған капиталға үстемелерді жабуға жеткілікті болса,
инвестициялар тиімді болып саналады. Капитал салымдарының тиімділігін
бағалаудың келесі көрсеткіштері анағұрлым жиі кездеседі:
– өтеудің дисконттық мерзімі (DPB)
– инвестициялық жобаның таза ағымдық құны (NPV)
– ішкі табыстылық нормасы (IRR)
Жоғарыда берілген көрсеткіштер оларға сәйкес әдістер ретінде екі
нұсқада колданылады:
– тәуелсіз инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау үшін;
– бінеше альтернативті жобалардың ішінен неғұрлым тиімдісін таңдау
үшін.
Өтеудің дисконттық мерзімі әдісі бойынша есептеулердің нәтижелері
негізінде жобаның қайсысының төлеуінің дисконттық мерзімі қысқарақ болса,
соны таңдап алады. Бұл әдістің кемшілігі – ол тек қана алғашқы ағымдық
ақшаларды ғана есепке алады. Оны есептеу әдісі келесідегідей [16]:
NPV= (3)
мұндағы:
- таза ақша ағымдары;
r – инвестициялық жобаға тартылған капитал құны.
Таза термині келесі мағынаны білдіреді: әрбір ақша соммасы оң және
теріс ақша ағымдарының алгебралық қосындысы ретінде анықталады. Мысалы,
егер инвестициялық жобаның жүзеге асыруының екінші жылында капитал
салымдарының көлемі 15,0 млн. тг., ал ақшалай кіріс 12,0 млн. тг-ні құраса,
онда ақшалай құралдардың таза сомасы 3,0 млн. тг. болады. Бүұл әдісті іске
асырудың реті келесідегідей:
1. Оң және теріс ақша ағымдарының келтірілген қүны анықталады.
2. Ақша ағымдарының элементтерінің барлық дисконтталған мағыналары
қосылады және NPV критерийі анықталады.
3. Шешім қабылданады:
– жеке жоба үшін: егер NPV нольге тең немесе одан үлкен болса,
жоба қабылданады;
– бірнеше альтернативті жобалар үшін: қай жобаның NPV мағынасы
үлкен болса, сол жоба қабылданады, бұл жерде NPV оң мәнге ие
болуы керек.
Инвестициялық жобаның капитал құны ұлғайғанда NPV критерийінің мағынасы
азаяды. NPV әдісінің процедурасы келесідегідей:
I қадам. Кіретін және шығатын ағымдық ақшаның әрқайсысының қазіргі құны
анықталады.
II қадам. Ағымдық ақша элементтерінің дисконтталған барлық құны
қосылады және NPV критерийі анықталады.
III қадам. Төмендегідей шешімдер қабылданады:
– жеке жоба үшін: егер NPV нольге тең немесе нольден үлкен болса, жоба
қабылданады.
– бірнеше альтернативті жобалар үшін: NPV көрсеткіші ең үлкен жоба
қабылданады, көрсеткіш оң мәнге ие болуы керек.
Жобаның ішкі табыстылық нормасы – IRR – инвестициялық салымдардың таза
келтірілген құнының нольдік мағынасын қамтамасыз ететін дисконт
көрсеткішінің мағынасы немесе инвестициялар есебінен ақша құралдары
ағымының келтірілген құнына инвестициялардың келтірілген құны тең
болғандағы дисконт көрсеткішінің мағынасы [17]:
, (4)
мұндағы:
- j – інші периодтағы кірмелі ақшалай ағымдар;
INV – инвестициялардың мағынасы.
Жоғарыдағы теңдікті шеше отырып, IRR мағынасын табуға болады. Бұл әдіс
негізінде шешімді төмендегідей қабылданады:
– егер IRR мағынасы капитал құнына тең немесе одан жоғары болса,
жоба қабылданады;
– Егер IRR мағынасы капитал құнынан төмен болса, жоба
қабылданбайды.
Жобалардың тәуекелділігі – инвестициялық жобаның іске асуына қауіп
тудыратын немесе олардың коммерциялық, экономикалық, бюджеттік, әлеуметтік
және т.б. тиімділігін төмендетуге әсер ететін тәуекелдер жиынтығы.
Жобалардың тәуекелділігін бағалау негізінен 2 әдіспен анықталады:
сандық және сапалық әдіс.
IIR - инвестициялардың қазіргі құны инвестициялар есебінен ақша
құралдары ағымдарының тең болатын диконттық көрсеткіш. Ішкі табыстылық
нормасының әдісі негізінде шешімдер қабылдау төмендегідей жүргізіледі [18]:
– IIR көрсеткіші капитал құнына тең немесе жоғары болса, жоба
қабылданады;
– IIR көрсеткіші капитал құнынан төмен болса, жоба қабылданбайды.
Жобаларды талдаулардың екі негізгі кезеңі бар: инвестиция алдындағы
және инвестициялық кезең. Инвестиция алдындағы кезеңде келесі шаралар іске
асырылады:
– инвестициялық мүмкіндіктерді талдау;
– алдын-ала ТЭО;
– жоба альтернативаларын талдау және алдын-ала таңдау;
– бизнес-жоспар;
– инвестициялық мүмкіндіктер туралы баяндама.
Инвестицияға дейінгі кезде болашақ объектіні жобалау қарастырылады.
Кәсіпорын инвестиция туралы алдын-ала шешім қабылдайды, салынып жатқан
объектілерінің директорын тағайындайды. Жобаның техникалық экономикалық
бағалауын, өтімділік бағасын зертеуді кәсіпорынның өзі жүргізеді немесе
мамандырылған мекемелердің көмегіне жүгінуге болады. Жобаның алғашкы
кезінде күтпеген жағдайларды ескеруге болады. Ол үшін ең экономикалық
жолдарды табу, жобаның өтімділігін бағалау, оның бизнес- жоспарын құру.
Бірақ, уакытында тоқтау деген принципке сүйене жүру керек, яғни жұмыстың
басында тиімсіз жобадан бас тартқан жөн. Жобалау алдындағы кезең инвестиция
салудың алғы шарттарын жасайды. Дәл осы кезеңде жобаның өміршеңділігі мен
инвестициялық тартымдылығы қалана басталады. Жобалау алдындағы кезең
зерттеулері нақты инвестициялық жобаның толық сипаттайды. Инвестициялық
жобаның өмірлік циклін бұл кезеңде дәл анықтау мүмкіндігі қиынға соғады.
Инвестициялық кезеңде келесі әрекеттер жүзеге асады [19]:
– келіссөздер және келісім-шарттар;
– жобалау;
– құрылыс;
– маркетинг;
– персоналды оқыту;
– эксплуатациялық кезең;
– қабылдау және іске асыру;
– жабдықтарды ауыстыру;
– кеңейту, инновациялар
Осы кезеңде бас мердігер және субмердігер тағайындалады. Мердігерлер
мен жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін қыска мерзімді зайымдар аңыкталады.
Инвестициялық кезеңде орындалған көп нұсқаулы есептер нақты жобаны,
оның техникасын және жабдықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Осы кезеңде
қабылданатын шешімдер техникалық деңгейін, құрлымын құрлыстық өндірістік
жобаны жүзеге асыру шығындары ғана емес, сонымен қатар пайдалану
шығындарына да тәуелді [20].
Инвестициялық кезең жобаны іске асыру үшін заңнамалық, қаржылық және
ұйымдық базалар құрудан, жалпы инженерлік жобалауды қоса, технологияларды
сатып алудан, шығындарды бағалау мен келіссөздерді қосқандағы детальдық
инженерлік жобалау мен келісім шарттарды құрудан, жер телімін алу, құрылыс
жұмыстары мен жабдықтарды монтаждаудан, жабдықтауды қамсыздандыруды қоса,
өндіріс алдындағы маркетингтен, персоналды жинау және оқытудан тұрады.
Кәсіпорынның өндіріске кірісуі қысқа, бірақ жобаның іске асуындағы маңызды
уақыт аралығы болып табылады. Нәтижелі өзгерістерді бақылау және мониторинг
жүргізу мақсатында бизнес-жоспардағы жасалған болжамдарды жобанының іс
жүзіндегі мәліметтерімен салыстырып отыру керек.
Жобаның барлық кезеңдерінде инжиринг және консультациялық фирмалардың
көмегіне жүгінуге тура келеді. Инвестиция алдындағы кезеңге басты назар
аудару керек, себебі, жобаның жетістікке жетуі мен сәтсіздігі осы кезеңге
байланысты. Инвестиция алдындағы кезеңге кететін шығындар жобаны тексеру
мен бағалауға кері әсерін тигізбеу керек, себебі бұл жобаның іске асуынан
кейінгі шығындарды қоса есептегендегі үлкен шығындарды үнемдеуге мүмкіндік
береді.
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жобаларды
қаржыландырудағы шетелдік тікелей инвестициялардың ролі
Шетелдік капиталдың назарын приоритетті стратегиялық мәселе ретінде
жариялай отырып, Қазақстан сонымен қатар дүниежүзілік шаруашылықтағы
интеграция үшін керекті цивилизациялы заңды үкімет базасын құруға қажетті
қызметтерді және ашық экономикаға өтуді жүзеге асырады.
Шетелдік инвестициялар туралы, Тікелей инвестицияны мемлекеттік
қолдау туралы заңдар қабылданды. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаев 1997 жылы Қазақстан Республикасы экономикасының
тікелей және шетелдік инвестициялық назар аудару үшін приоритетті
секторлар қатарын бекіту туралы және Жеңілдік пен преференция жүйесінің
жалпы жағдайын және олдардың инвесторлармен арасындағы келісім жүргізуде
ұсынылу тәртібін бекіту туралы бұйрықтарын шығарды.
1997 жылы республиканың құқықтық нормативтік пакеті инвестициялық
қатынастарды ұлттық және халықаралық деңгейде реттеу бойынша Қазақстан
Республикасының Тікелей инвестицияны мемелекеттік түрде қолдау туралы,
Құнды қағаздар нарығы туралы, Құнды қағаздармен арадағы келіссөздерді
тіркеу туралы Заңдарымен толықтырылды. Сонымен қатар инвестицияны қорғау
туралы үкімет аралық келіссөздердің толық қатары бекітілді.
Қазақстанда шетелдік инвестициялар кез-келген объектіге және барлық
рұқсат етілген ұйымдасқан-құқықтық формадағы қызмет түрлерінде жүзеге
асырылады, соның ішінде шетелдік фирмаларды құру жолымен, яғни олардың
филиалдары мен қызметкерлері толығымен шетелдік инвесторларға жататын
немесе оларға мүліктің бір бөлігі қарайтын біріккен кәсіпорындар жатады
[21].
Ұлттық және халықаралық деңгейде Шетелдік инвесторларға республикада
реинвестиция үшін және тауарларды айналымға шығару немесе басқа да
мақсаттарда өз атқарған жұмыстарынан түскен пайданы өз қалаулары бойынша
пайдалануларына кепілдік беріледі. Қазақстан экономиканың приоритетті
секторларында тікелей инвестицияны назарға ұсыну бойынша ақпараттық-
презентациялы жұмыстар белсенді түрде өткізеді.
Сонымен, 1997 жылдың маусымында Алматы қаласында “Қазақстандық
инвестициялық саммитінің” бірінші Форумы өткізілді, онда екі халықаралық
ұйымның 17 елінің 52 компаниясының қызметкерлері мен жетекшілері қатысты.
1997 жылдың қыркүйегінде Лондонда “Қазақстанды инвестициялау” халықаралық
конференциясы өтті, Оның басты мақсаты шетелдік инвесторлар назарын
Қазақстанның жаңа инвестициялық мүмкіндіктеріне аудару болатын.
Қазақстан Республикасының Президентінің Америка Құрама Штатына арнайы
сапарында Галлодет вашингтондық университетінде ірі америкалық трансұлттық
компанияларының қатысуымен 1997 жылдың 18-19 қарашасында “Қазақстанның
сауда және инвестициялық мүмкіндіктері” жөніндегі конференциясы өтті. 1997
жылдың 27 қарашасында Франкфурте-на-Майнеде (Германияда) “Қазақстан-сауда
және инвестиция” туралы конференция өтті.
1999 жылдың 4 маусымында Алматыда “Алматы инвестициялық саммитінің” 3-
ші Халықаралық форумы өтті. 1999 жылдың маусымында Лондонда Қазақстан мен
ІТЕ компаниясымен біріге отырып ұйымдастырған “Қазақстан-жаңа мыңжылдықтың
жаңа астанасы” халықаралық конференция-саммиті өтті. Онда Еуропа мен
Американың шамамен 250 делегаты қатысты.СНГ бойынша “Р Джей Рейнолдс
Интернейшнл” компаниясының президенті және Прибалтикада Еик Рингер өз
компанияларының қатысуын дұрыс деп бағалады.1994 жылдан бастап компания
өндірісті дамытуға шамамен 60 млн.доллар инвестициялаған. Компания
Қазақстанға сенім білдіреді және өзінің Қазақстандағы болу уақытын
кеңейтуде. Орта азиялық парламенттік топтың жетекшілерінің бірі лорд
Вейверли “Қазақстан Даунинг-стрит бейнесіне маңызды мемлекеттік аймақ
ретінде ие болды, көпелдік қоғамдастықтың дамуы екі елдің де стратегиялық
көзқарастарына жауап береді” деп атап өтті.
Қазақстанда жұмыс істейтін инвесторлармен тікелей сұхбатты қамтамасыз
ету мақсатында, сонымен қатар инвестициялық қызметпен байланысты проблемалы
мәселелерді оперативті шешу мақсатында Мемлекет басшылығының үкімімен 1998
жылдың 30 маусымында Қазақстан Республикасының Президенті қатысуымен
шетелдік инвесторлар кеңесі құрылды. Кеңес жиналыстарында кең мәселелер
спектрі қарастырылады.
– Қазақстан Республикасының инвестициялық имиджін жақсарту;
– Қазақстан Республикасының сот жүйесі;
– салық салу және салықтық ұйымдастыру жүйесін жақсарту;
– заң процесінің транспаренттігін жоғарылату;
– шетелдік жұмыс күшін әкелуді лицензиялау;
– инвестициялық келіспеушіліктер соттан бөлек рұхсат беру, ұрыстарды
болдырмау;
– көрші елдермен тарифті саясат координациясы және транспортты тариф;
– бюрокротизмммен және коррупциямен күрес;
– инвестицияны саяси және регулятивті тәуекелдерден сақтандару.
2009 жыл ішінде Кеңестің бес жұмысшы топтары арасында жиналыс
өткізілді. (үкімет, салық салу, шетелдік инвесторлар қызметі жөнінде,
Қазақстан Республикасының инвестициялық имиджін көтеру, мұнай газ
секторлары мәселелері бойынша). Республикада толығымен қабылданған
инвесторларға қолайлы жағдай жасауға арналған шешімдер шетелдік
инвесторларының қазақстан экономикасына біршама ағын көлемін бейімдеді.
Оған бүгінгі күнде шамамен 40 елдер өзінің қаржы ресурстарын салады.Соған
байланысты мемлекетпен тікелей инвестицияны назарға алу бойынша крен
жасалды
Еуропалық одақ және АҚШ Қазақстанды нарықтық экономикалы ел ретінде
қабылдады. Ол Қазақстанның ішкі саудасында жақсы көрінеді. Дүниежүзілік
Банк Қазақстанды инвестицияға бейімделген 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық салық және инвестиция бойынша орталығының президенті Даниел
А.Уитт “Инвестицияда объекті ретінде - Қазақстан еуразиялық және жаңа
нарықтық экономикалы шығыс - еуропа елдері арасында ерекше орын алады ”-
деп санайды. Филипп Моррис фирмасының қызметкері Мэгги Вагнер фон
Ледебурдың пікірі бойынша: “барлық ТМД елдерінің ішінде Қазақстанға ғана
қолайлы салық және инвестициялық режим орнату мүмкіндігі туды” деді.
Экономиканың түрлі секторларына өз инвестицияларымен ірі трансұлттық
компаниялар мен дүниежүзіне танымал фирмалар қатары келіп жұмыс істей
бастады. Филипс петролеум компаниясы мен Жапониялық Инпекс компаниялары
Қазақстанға алдын-ала премия ретінде Қашаған жерінің жетіден бір бөлігі
үшін 500 млн.доллар төледі. Қытайдың ұлттық мұнай газ компаниясы Өзен,
Ақтөбе кеніштерінің үш жобасы үшін суммарлы инвестициясы 9,5 млрд.долларды
құраған.
ЕББР Қазақстанда қаржыландыруға, сонымен қатар, реконструкциялар мен
жеке және жаңадан республиканың приватизацияланған кәсіпорындарының
модернизациялануы үшін арнайы постприватизациялы қорын құрды. ЕБРР-дің
қаржылық қоры шамамен 30 млн.долларды құрайды.
Бүгінде Қазақстанда дүниежүзінің барлық трансұлттық лауазымды
компаниялары жұмыс атқаруда, олар қолайлы инвестициялық климат құру бойынша
дүниежүзілік қаржылық қоғамдастықтың мойындауына куәлік етеді. Қазақстан
экономикасына шетелдік инвестициялардың 1993 жылдың 1-ші жартыжылдығы мен
2004 жылдың жиын көлемі 28 млрд долларды құраған. Егер 2003 жылдың
қорытындысы бойынша Қазақстанда 4,6 млрд.доллар болған болса, 2004 жылдың
тек 6 айы периоды бойынша республикадағы тікелей шетелдік инвестиция 2,5
млрд. долларды құраған.
Қазақстан экономикасын инвестициялау көлемі бойынша лидерлер қатарында
АҚШ-29,7 %, Ұлыбритания 13,5%, Италия 7,1%, Нидерланды 6,9% орын алып отыр.
Республика инвестиция секторын мұнай өндірумен, және машина жасау, қайта
өңдеу салаларымен, транспортты, әлеуметтік инфрақұрылымды салалармен
байланыстырады. Берілген контекстте Қазақстан өңдеу салаларының дамуы
бойынша дүниежүзіне танымал трансұлттық компаниялар қатарымен белсенді
түрде сұхбат жүргізетінін көреміз. Олардың ішінде БАЕ Системс, Хьюлет
паккард, Гардиан, Сингапур Технолоджие, Митцубиси, Сиеменс, Фольксваген-
Шкода, Даймлер-Крайслер, Тоддини, Пирелли, Тиссен Круни, Ман Ферросталь,
Сэнт-Гобэн, Пилкингтон, Самсунг компаниялары бар.
Бұл компаниялармен өңделген негізгі жобалар реализациясы текстильді
өнімдер, құрылыс материалдары, мұнай химиялық өнімдері өндірісі бойынша
кластерлердің дамуына арналған негізді құруға мүмкіндік береді. Қазақстан
халқына ел Президентiнiң жолдаған “Қазақстан-2030” Жолдауында республика
экономикасына инвестицияларды тарту маңызды стратегиялық мәселе ретiнде
қарастырылған. Қазiргi таңда Қазақстан жан басына шаққандағы инвестиция
тарту ауқымы алғанда ТМД елдерiнiң арасында көш басында келедi. Шетелдiк
тiкелей инвестициялардың жыл сайынғы таза арасалмақ түсiмi орташа алғанда
ЖIӨ-нiң 8-10% құрайды. Ендi инвестициялар бiздiң ғарыштап алға дамуымызға
соңғы серпiн беретiн күшке айналып отыр.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың
жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына,
импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi
ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi. Экономика дамуының
құрылымдық өзгерiстерiн табысты iске асырудың, жаңа ғылыми-техникалық
негiзде өндiрiстiк потенциалды құрудың әлемдiк нарықта бәсекелестiк
позицияны күшейтудiң негiзгi шарты жоғары инвестициялық белсендiлiк болып
табылады. Оңтүстiк-Шығыс Азияда “жаңа индустриалды елдер” атты экономикалық
феноменнiң пайда болуы, қазiргi заманғы ғылымды қажет ететiн салалардың тез
дамуы осы елдер экономикасына тартылатын инвестициялардың тез өсуiнiң
арқасында мүмкiн болды. Инвестициялаудың әр түрлi түрлерiн тарту және
қолдану мақсатында мемлекеттiң және мемлекеттiк реттеудiң рөлi тiкелей
бақылау мен реттеуге (мемлекеттiк кәсiпорындарды басқаруға беру,
халықаралық несие үшiн), және экономикалық тетіктер арқылы жанама әсер
етуге (халықаралық кәсiпкерлiктiң тiкелей және портфельдi әдiстерi) жатады.
Реттеу дәрежесi инвестиция объектiлiгiмен анықталады және мысалы,
несиелiк инвестиция объектi мемлекет болып табылатындықтан, ол несиенi
аралық иемдену құқығына ие, сондықтан да инвестицияның тiкелей қолданылуын
бақылау жасауға мiндеттi. Инвестициялаудың коммерциялық түрiнде мемлекет
тiкелей бақыламайды, оның рөлi тек жанама түрде ғана болады, негiзiнен заң
механизмi (салық жүйесi және т.б.) және қаржы-экономикалық саясат арқылы
реттейдi. Инвестициялық тартымдылықты арттыруда мемлекеттiк реттеудiң
қызметтерiн, түрлерiн және әдiстерiн қарастырайық. Шетел капиталымен жұмыс
iстеуде, оны екi кезеңге бөлiп көрсеткен жөн:
1.Шетелдiк капиталды тарту кезеңi;
2.Тартылған капиталды қолдану кезеңi.
Шетелдiк капиталмен жұмыс iстеудiң әр кезiнде мемлекет қызметтерi мен
реттеу принциптерi ерекшеленедi. Мемлекеттiк несиелеу және акционерлiк емес
кәсiпкерлiк түрiнiң сфералары жеке шетелдiк капиталды халықаралық
кәсiпкерлiк (тiкелей және портфельдi шетелдiк инвестиция) түрiнде тарату
және қолдану сферасына қарағанда мемлекет тарапынан көбiрек реттеудi талап
етедi. Қазақстанда “Сыртқы қарыздарды басқару” туралы жаңа заң жобасына
сәйкес инвестициялық жобаларды iрiктеудiң келесiдей механизмi қабылданды.
Негiзiнен бұл Қазақстан Республикасы мемлекетi тарапынан кепiлдiкке ие
несиелер арқылы қаржыландырылуын талап ететiн жобалар.
Мемлекеттiк кепiлдiктер Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
кепiлдiгiмен мемлекеттiк емес сыртқы заемдердiң есебiнен қаржыландыруға
ұйғарылатын, Қазақстан Республикасының үкiметiн жыл сайын бекiтiлетiн
экономиканың басым секторларының тiзiмiне сәйкес берiледi. Бұл тiзiм
баршаны хабардар ету үшiн мiндеттi түрде жариялануы тиiс. Егер өтiнiш
беретiн тұлғаның сәйкес несиелiк рейтингi және инвестициялық жоба бойынша
кепiлдiк мiндеттемесi болса, онда өтiнiш беретiн тұлға Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлiгiне Мемлекеттiк кепiлдiк беру туралы
өтiнуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет.
Кіріспе 3
1 Нарық жағдайында инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін
бағалаудың теориялық негіздері
1.1 Инвестициялық жоба түсінігі, оның мәні және экономикалық 6
мазмұны
1.2 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың 10
әдістері мен негізгі кезеңдері
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы инвестициялық 16
жобаларды қаржыландырудағы шетелдік тікелей инвестициялардың
ролі
2 АТФ Банк АҚ-ының инвестициялық қызметінің белсенділігін талдау
2.1 АТФ Банк АҚ-ның жалпы сипаттамасы және оның 26
қаржылық-экономикалық жағдайын талдау
2.2 АТФ Банк АҚ-ның инвестициялық жобаларды қаржыландыру 42
деңгейін және инвестициялық белсенділігін талдау
3 АТФ Банк АҚ-ы қаржыландыратын инвестициялық жобалардың
экономикалық тиімділігін бағалау саясатын жетілдіру жолдары
3.1 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалауда 50
қаржы тетігінің механизмін пайдалану
Қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар 62
Кiрiспе
Тақырып өзектілігі. Қазақстан нарықты экономика жүйесiне енгелi қоғам
өмiрi көптеген өзгерiстердi бастан өткердi. Бүгiнгi таңда шаруашылықты
жүргiзу барысында экономикалық саясаттың басты мақсаты өнеркәсiптiк
өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады. Нарық жағдайында
кәсiпорындардың тиiмдi қызмет етуi, экономикалық өсуi және дамуы адам
ресурстары, материалдық ресурстары және басқа да ресурстардың ең тиiмдi
пайдалануға мүмкiндiк беретiн стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына
тәуелдi.
Қазақстан – 2030 стратегиясы әлемдiк трансформациялық үрдiстердiң
негiзгi ерекшелiктерiн, Қазақстан геосаяси және ұлттық тарихы
ерекшелiктерiн, ресурстың әлеуметiн ескерек отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк
экономикалық даму векторын ұсынды [1]. Экономикалық аспектiде Қазақстан –
2030 ең алдымен экономикалық өсу стратегиясы. Нарықты қатынастар жағдайы
кәсiпорын мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастардың жаңа формалары мен
әдiстерiн талап етедi. Үзiлiссiз дамуды, икемдiлiктi және қазiргi заманғы
кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн бiрдей мағынаға ие
бәсекелестiк пен ынтымақтастық сияқты нарықты экономиканың маңызды
құраушыларының арақатынасын белгiлеу күрделi мiндеттерiнiң бiрi болып
табылады.
Бүгінде банктердің қай-қайсысы болсын, үлкен жобалаларға инвестиция
салуға келгенде именіп қалады. Өйткені, артық қорлары жоқ, тәуекелге баруға
да батылы жете бермейді. Оның үстіне сырттан қарыз беретіндердің қатары да
рецессия басталғалы сиреп кетті. Елдегі банктердің қауқары жетпесе үкімет
қолға алған индустриалды-инновациялық жобаларды қаржыландырылуы. Индустрия
және сауда министрлігі жаңа жобаны қолға алды. Инвесторлар үшін ашық әңгіме
алаңын құрып, бірнеше қаржы ұйымының ортақ мүдде үшін бірігіп бір жобаны
қаржыландыруына мүмкіндік берді. Осы мақсатта инвесторлар клубы құрылды.
Клубқа Қазақстанның Даму банкі, Халық банк, Ресей банкі, АТФ Банк сияқты
отандық және шетелдік 15 банк мүше болып енді. Қазақстан экономикасына
қосымша қаржы тарту және инвестициялық жобаларды қолдау үшін индустрия және
сауда министрлігі инвесторлар клубын құруды шешті. Инвесторлар клубының
мүшелері бірнеше қазақстандық банк, мемлекеттік банктер, мысалы, Еуразиялық
Даму Банкі, шетелдік үлесі бар банктер, АТФ, Халық Банкі, Центр Кредит
банкі. Инвесторлар клубының мүшесі болу үшін ешқандай шектеу қойылмайды,
тек бағдарламаға жұмыс істеу ниеті болса болды.
Кез-келген меншiк нысанындағы кәсiпорындар үшiн белгiлi бiр кезеңге
қаржылық нәтижесiн көрсететiн шығыстар мен табыстар арақатынастарын есепке
алып, олардың есептi жылдағы нәтижелерiн бағалап, талдап тұжырым жасау
өзектi мәселе болып табылады. Инвестициялық тартымдылықты арттыру жолдары
барлық уақытта да маңызды болған және алдағы кезеңдерде бола беретiнi анық.
Мемлекетiмiздiң өсiп-дамуының тағдыры қазiргi жас буын мамандарының қолында
десек артық болмайды, яғни олар келешекте ұлттық экономикамыздағы
кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын қандай әдiстермен шешедi және
қандай іс-шаралар кешенін қолданатыны өзекті мәселе. Инвестицияларды
экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың жетiспушiлiгiнен
құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына, импорттың
төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi ұйымдастырудың
тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi. Жалпы қазiргi кезде адамдар
экономикаға салынған инвестициялардың нақты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол
жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндiрiстердiң пайда болуынан, еңбек
өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақсаруынан танылады. Осыған орай
Қазақстанда инвестиция саласын одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң шешу
қажеттілігі дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылдың 1 наурызындағы халыққа
жолдауында айтылғандай елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы
жүргізу керек, сондай-ақ Қазақстанның әлемдегі бесекеге қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы еліміздегі экономикалық тиімді жобаларды
қаржыландыру мәселесінің өзектілігін арттыра түседі [2].
Экономикалық дамуға көптеген факторлар әсер етеді, олар табиғи
ресурстардың саны мен сапасы, қолдану мүмкіншілігі, негізгі капиталдың
көлемі мен сапасы, технологияның дәрежесі, жаңа техниканы қабылдау жүйесі,
еңбек ресурстарынның кәсіптілік дәрежесі, оның ғылыми және мамандану
сипаттамасы, өндірілген өнімге сұранысты арттыру және қолдана білу, ұлттық
басқаруда бар ресурстарды тиімді қолданып өте көп мөлшерде сапалы өнім
өндіре білу. Біздің стратегиялық алға қойған мақсатымыз - бәсекеге
қабілетті елдердің қатарына қосылу. Сондықтан мемлекет пен жеке секторлар
бір-бірімен екі жақты сенімділік пен табысқа негізделген жақсы қатынаста
болу керек [3].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы өз аймағы бойынша саяси-
экономикалық маңызды мәселелерді шешуде жетекші орынға ие болып отыр.
Саяси тұрақтылық, әлеуметтік-экономикалық рекформалардағы жетістіктер,
табиғи және қоғамдық мүмкіншіліктеріміз біздің еліміздің іргетасы болып
табылады. Егеменді ел болып жарияланғаннан кейін, шетелдік инвесторларды
елдің экономикасына тарту стратегиялық мақсаттардың бірі болған еді.
Нарықтық экономиканы тапқырлықпен жүзеге асырған өркенниетті елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, шетелдік инвестицияның экономиканы дамытуға,
халықтың әл-ауқатын көтеруге үлкен септігін тигізетінін айғақтайды.
Шетелдік инвестиция тарту жөнінде Қазақстан ТМД мемлекеттері арасында
алдыңғы орында тұр. Өзіндік жинақтаған тәжірибесі бар және тәжірибе
негізінде бағыт-бағдарын айқындауда. Қазіргі таңда шетелдік инвестицияларды
елдің экономикасына жаңа әдіс-тәсілмен тарту мәселесі алға шығуда. Ол -
көлемнен сапаға өту саясатын ұстану болып табылады. Бұл диплом тақырыбының
зерттеудегі маңыздылығы. Қазақстанның қазіргі кездегі экономикасы үшін
инвестиция өте маңызды рөл атқарады десек те болады,яғни казіргі уақыттағы
өнеркәсіптік-экономикалық дағдарыстан шығуға көмектеседі деп білеміз.
Өнімділіктің негізгі құралы ретінде инвестициялық әрекет экономикалық
ортаға жаңа элементтер енгізетін әрекетке ие. Бұл кәсіпорын шеңберінде өнім
өндіруде ұтымдылықты қамтамасыз етуге, ресурстарды тиімді пайдалануға және
әрине өзіміз айтып өткендей экономикалық дамуға әкеледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – АТФ Банк АҚ-ның инвестициялық қызметін
талдау және банк қаржыландыратын инвестициялық жобалардың экономикалық
тиімділігін бағалаудың жетік әдістерін ұсыну болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
– инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың
теориялық аспектілерін қарастыру;
– АТФ Банк АҚ-ы қызметінің қаржылық-экономикалық нәтижелерін
талдау;
– АТФ Банк АҚ-ның инвестициялық саясатын бағалау;
– АТФ Банк АҚ-ның инвестициялық жобаларды қаржыландыруы мен
ксотодиандық қызметін талдау;
– Банктің инвестициялық жобаларды қаржыландыруда оларды бағалаудың
анағұрлым тиімді әдістерін ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі АТФ Банк Акционерлік Қоғамы
болып табылады.
Зерттеу пәні инвестициялық жобаларды алдын ала дайындау, оларды
бағалау, таңдау және қаржыландыруға байланысты қаржы-экономикалық,
заңнамалық, ұйымдастырушылық қарым-қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып Банктің инвестициялық
жобаларды саралауында оларды бағалаудың жетік әдістерінің ұсынылуында болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде Қазақстан Республикасы Заңдары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен бағдарламалары, отандық
және шетелдік ғалым-экономистерінің еңбектері, бұқаралық ақпарат
құралдарының мәліметтері алынды.
Диплом жұмысын жазуда әдебиетке аналитикалық шолу; инвестициялық
үрдіске талдау жасау; құрылымдық-функционалды әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 Нарық жағдайында инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін
бағалаудың теориялық негіздері
1. Инвестициялық жоба түсінігі, оның мәні және экономикалық мазмұны
Инвестициялық жоба – бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ
мерзімге жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар болып табылады. Бұл
пайданы есептен шығару мен бағалау үшін басқарушы есептің пайдаланылатын
экономикалық есептеулер жүйесінің біршама элементтері қолданылады. Осыған
байланысты жаңа экономикалық шындыққа сәйкес ұзақ мерзімді инвестициялардың
тиімділігін бағалау және талдау жүйесі ең бір өзекті мәселеге айналып отыр.
Инвестициялық жоба – уақыты бойынша шектелген, нәтижелер сапасына талап
қойылатын, инвестициялар тартумен байланысты жоба. Жоба мақсаты –
дәлелденетін нәтиже мен жобаның жалпы талаптарын іске асыру шарттары.
Моножоба - әр түрлі типтегі, түрдегі және масштабтағы жекелеген жобалар.
Шағын жобалар – көлемі жағынан шектелген, масштаб бойынша үлкен емес жәй
жобалар. Америка тәжірибесі бойынша бұл жобаға капитал салымы 10 млн $
-15млн $ -ға дейін; еңбек шығыны –40-50мың адамсағ [4].
Мультижоба – моножобалар қатарынан тұратын және көп ретті басқаруды
қажет ететін комплексті жоба. Мегажоба – бұл өзара байланысты жобалардаң
құралған жалпы бағдарламалар жиыны. Мұндай бағдарламалар халықаралық,
мемлекеттік, ұлттық, аймақтық, салааралық, салалық және тағы басқалары
болуы мүмкін. Жүзеге асырылу мерзімі бойынша инвестициялар қысқа-; орта;
ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді жоба – 3 жылға дейінгі мезімді
қамтитын жоба. Орта мерзімді жоба – 3 жылдан 5 жылға дейінгі уақыт аралығын
қамтитын жоба. Ұзақ мерзімді жоба – 5 жылдан артық мерзімді қамтитын жоба.
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8-қаңтарындағы Инвестициялар
туралы Заңында инвестициялық жобаға келесідей анықтама берілген:
инвестициялық жоба –бұл жаңа өндірістерді құруға және қазір жұмыс істеп
тұрғандарын кеңейту мен жаңаландыруға жұмсалатын инвестицияларды
қарастыратын іс- шаралардың кешені [5].
Олар нақты және айқын анықталған мақсаттарға жетуге бағытталған және
өзара байланысты іс- қимылдарды атқаруды талап етеді; уақыты шектеулі
болады, яғни басталатын уақыты мен аяқталатын уақыты белгілі болады;
ресурстардың және сыртқы жағдайлардың (институционалды, экономикалық,
құқықтық) шектеулілігімен сипатталады; ресурстарды салу процесі мен
нәтижелерге қол жеткізу тығыз байланысты, бірреттік салымдар соңғы
нәтижеге ұзақ уақыт бойы әсер етумен қатар жүреді; қайталанбас шарттармен
ерекшеленеді және өз алдына бірегей болып табылады. Аталған белгілер жобаны
басқа іс-шаралардан ерекшелендіреді. Кез-келген жоба қандай да бір
мақсаттың бар болуын білдіреді; ол оның қозғаушы күші болып табалады және
оның дамуының бағыттарын анықтайды. Инвестициялық жобалар сыртқы ортамен
өзара байланыса отырып жүзеге асады. Ал, сыртқы орта экономиканың,
институционалды ортаның, құқықтық аймақтың, әлеуметтік және демографиялық
ортаның, қаржы нарығы мен өнімдер және ресурстар нарығының даму
жағдайларына тәуелді. Қай жоба болмасын, әртүрлі ресурстарды салуды талап
етеді: материалды, техникалық, еңбек, қаржы және т.б. Олардың қай-қайсысы
болса да шектеулі, сондықтан кез-келген уақытта олардың пайдаланылуына
тұтастай немесе жартылай шек қойылуы мүмкін [6].
Инвестициялау процесі әрдайым қалаулы нәтижеге қол жеткізуді
білдіреді. Бұл инвестициялық жобаның түпкі мәнінен туындайды: ол қосымша
табыс алу үшін, нарықта беделді орын алу үшін, әлеуметтік жағдайларды шешу
үшін жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, бірде –бір ресурс нақты бір
мақсатты есепке алмай, мақсатсыз жұмсалмауы керек. Коммерциялық жобаларда
қоғамның немесе жеке тұлғалардың ресурстары кез-келген тауарлар мен
қызметтерді сату –сатып алудан алыпсатарлық (спекулятивті) пайда табуға
бағытталады.
Инвестициялық жоба –бұл қоғам табысының бір бөлігін жобаны жүзеге
асыру үшін пайдаланудың мақсаттылығын негіздеуге қажетті қаржылық-
экономикалық және инжинерлік-техникалық құжаттардың жүйесі. Инвестициялар
пайдаланылу бағыты бойынша нақты және қаржылық деп бөлінеді [7]. Егер
инвестициялар бағалы қағаздарды сатып алуға немесе бастапқы құнын өсіру
үшін банкке орналастырылатын болса, онда мұндай инвестициялар қаржылық деп
аталады, ал инвестициялық жоба сәйкесінше қоржындық инвестициялар жобасы
деп аталады.
Нақты инвестициялар тікелей өндіріс құралдарына, яғни құрылысқа, жаңа
құрал-жабдықтарды орнатуға және қайта жөндеуге, өндірістік қуатты арттыруға
бағытталады. Мысал ретінде фирмалар мен компаниялардың жиі ұсынатын
жобаларын келтіруге болады:
– құрал – жабдықтарды ауыстыру және қайта жабдықтау жобасы;
– тауарлар өндірісінің көлемін арттыру мен өткізу нарықтарын
кеңейту жобалары;
– жаңа өнімдер шығару мен жаңа нарықтарды игеру жөніндегі жобалар;
– өндіріс қауіпсіздігін арттыру және қоршаған ортаны қорғау
жөніндегі жобалар.
Инвестициялық жобаның негізгі қатысушылары келесідегідей:
Спонсор (ұйымдастырушы) - жобаға қатысушылардың өзара байланыстарын
бақылайды, келіссөздер жүргізеді, жабдықтаушылар мен мердігерлерден түскен
коммерциялық ұсыныстарды сараптайды, нарықты зерттейді, толық қаржылық
пакеттің қалыптасуына жауап береді, қаржылық серіктестерді талдайды,
жарғылық капиталды қалыптастырады.
Құрал-жабдықтарды жеткізуші - бұл құрал-жабдықтарды жеткізіп беру
келісім-шарттарына отырған осы мердігер компанияладың еншілес компаниялары
немесе филиалдары.
Операторлар (қолданушы ұйымдар) – бұл жобаны аяқталғаннан кейін
басқару үшін арнайы құрылған немесе таңдалып алынған компаниялар. Ішкі
жабдықтаушылар - шикізат, материалдармен, т.б. керек-жарақтармен
жабдықтаушылар. Сыртқы сатып алушылар - шығарылатын өнімдерді ұзақ
мерзімді келісім-шарт негізінде сатып алушылар.
Тәуелсіз инженер жобаны жүзеге асыруға дайындық деңгейін бағалау үшін,
құрылыстың нақты мерзімі мен құнын, жобаны пайдалану шарттары мен
мүмкіндіктерін анықтау үшін шақырылады. Сақтандыру мәселелері жөніндегі
кеңесшілер сақтандырылатын тәуекелдерді анықтау үшін, сақтандыру
өтемдерімен жобаның сақтандырылу дәрежесін бағалау мен сәйкес ұсыныстар
алу үшін шақырылады. Заңгер маман жоба бойынша құжаттарды дайындайды,
барлық келісімшарттарды қарастырады.
Салық мамандары елдегі салық жүйесінің жағдайын талдайды және жобаны
жүзеге асырушылардың міндеттері мен жауапкершіліктерін анықтайды және салық
төлемдерінің мөлшерін азайту жолдары туралы ұсыныстарды береді. Маркетинг
мамандарын жоба көрсеткіштерінің тиімділігін бағалау үшін шақырады.
Әсіресе, жобаны жүзеге асыру нәтижесінде алынған өнімдерді сату жөніндегі
тұрақты келісімдер болмаған кезде олардың қызметіне сұраныс артады.
Қаржылық кеңесші жобаны жүзеге асырудың ең қолайлы және тиімді қаржы,
несие есептемелерін жасап, ұтымды нұсқатарын ұсынады. Кредиторлар жобаны
жүзеге асыруға несие берсе; қарыз алушы жобаны жүзеге асырады. Алғашқы
тәуекелдерді ұстаушылар арнайы тәуекелдер орын алатын кезге сақтандыру
кепілдемелерін береді. Кепілдемелік қамтамасыз етуге сақтандыру полистері
мен келісім-шарттық кепілдемелер де қабылданады [8].
Жобаны алдын-ала сараптама жасаудың мақсаты - өміршеңді немесе сапалы
жобаны таңдап алып, одан әрі оның тімділігін анықтап, негіздеу. Алдын-ала
жүргізілген сараптамалық жобаның экономикалық тиімділігінің есебімен
жалғасады. Оған жобаның негізін сапалы талдау және оның концепциясы, ішкі
және сыртқы тиімділігін бағалау жатады. Сонымен қатар осы сараптаманың
нәтижесінде экологиялық, саясаттық мәні әлеуметтік бағдары арқылы және т.б.
экономикалық тиімділік критерилері арқылы таңдалып алынады. Жобаны бағалау
әдісі мен схемасын таңдау екі түрлі бағыттан тұрады. Шешім қабылдаушы
кісіден: меншік иесі, өз өндірісінің тиімділігін сапалы, тереңірек
бағаланғанын қалайды, ал кредитор, инвестор тек ғана өз қаржысының тез
қайтуына және пайыздың жоғары болуын, кепілдікке қойылған мүліктің өтімді
болуын, несие алушының неие алуға қаржылық мүмкіншілігінің барлығын
қадағалайды және қалайды. Жобаның ерекшелігінен, қиындығынан, қауіпті
тәуекелді болуынан, сұранған несие көлемінен тұрады. Жобаның концепсиясы
төмендегі ой, пікірлерге негізделген:
– шикізат базасын қалыптастыруға;
– жаңа технологияны пайдалануға, жаңа өнімді шығаруға;
– шикізатты кешенді өңдеуге;
– нарықтағы өсіп-кеміп жатқан сұранымды қамтамасыз ету және сыртқы
ішкі немесе әлемдік нарықта қызмет көрсету;
– шығынды үнемдеу мақсатында өнім шығару көлемін көбейту.
Жобаны алдын-ала сараптама жасау, жобаның инженерлік саратамасы оның
техникалық кеңістіктерін анықтау арқылы, ой пікірдің орындалу мүмкіншілігін
анықтау арқылы жүргізеді. Барлық жағдайда қаржыландыру (инвестиция бөлу)
туралы шешім қабылдау мамандардың жүргізген талдауы арқылы қабылданады,
мамандар әр уақытта жобаның потенциалды ерекшелігін, артықшылығын көрсетуі
керек.
Бүгінгі таңда өмірлік маңызы бар шаруашылық саласында дұрыс және
оптималды басқарушылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін, шынайы
дәрежеде экономикалық белсенділік деңгейін көтеретін және оны сапалы
әдістемелік тәсілмен қамтамасыз ететін есептеулердің қажеттілігі жетілген.
Жақын уақыттан бері ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен есептеуге,
яғни Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының қаражаттарын тартуға
байланысты инвестицияның мәнісін ашуға біршама талпыныстар жатыр.
Тәжірбиеде инвестициялық талдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменің ең
төменгі шегін капиталдың орташа құны бойынша анықтаса, ал екінші әдісінде
тәуекелділіктің ең жоғарғы сатысы бойынша есептеледі [9]. Бұл арада
капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін оның түпкілікті нұсқаы
деп есептеуге болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетуі мүмкін,
сондықтан оған жиі түзетулер ендіріледі.
Қазақстанның бухгалтерлік балансында инвестицияланған капиталды екі
жарып көрсетеді, оның бір бөлігі ағымдық актив құрамында болса, ал екіншісі
ұзақ мерзімді активтер қатарында болады. Олай болса, инвестицияланған
капитал өз құрамында Аяқталмаған құрылыс, Ұзақ мерзімді қаржы бөлу
жағдайлары жатады. Тап осы тұрғыдан инвестицияны кең көлемдегі мағынасын
білдіретін сияқты.
Батыс елдерінде инвестициялардың бұл түрін екіге бөледі, тікелей
инвестициялау, яғни инвестицияланған кәсіпорындарды олар өз басқаруына және
бақылауына алғандығын көрсетеді, кейде оларды майнорити деп те атайды. Ал
екінші түрі, портфелдік инвестициялау оның көмегімен бүкіл акционерлік
капиталдың 10 пайыз құрамын құрайды, бірақ ол басқару және бақылау құқығын
бермейді. Жобаны бағалау және талдаудың бүгінге дейін танымал екі әдістері
бар:
1) дисконттық бағалау;
2) есептік бағалау.
Сонымен, инвестициялық жоба –бұл қоғам табысының бір бөлігін жобаны
жүзеге асыру үшін пайдаланудың мақсаттылығын негіздеуге қажетті қаржылық-
экономикалық және инженерлік-техникалық құжаттардың жүйесі.
Инвестициялық жобаның әр жұмысының кезенінде оның құндық бағасы
аңықталады. Шетелдік тәжірибеде оның кем дегенде төрт түрін есептейді және
олардың нақты денгейі жобаны өңдеу кезінде өседі. Инвестициялық
мүмкіншілікті зертеу кезінде алдын-ала құнның бағасы есептелінеді. Оның
мөлшері 25-40% аралығында болу керек [10].
Инвестициялық процестін әр кезеңінде жобаның экономикалық өтімділігі,
табыстылығы аңыкталады.Басқа сөзбен айтқанда шығындарды алынатын
табыстылықпен салыстырғанда алатын жобалық талдау жоспарланады24.
Кәсіпорындар барлық инвестициялық ұсыныстарды жинағанда оларды
бағалау жэне ранжирлеу процесі басталды. Сонымен қатар инвестицияның
нәтижелік көрсеткішін есептейтін жобаның бизнес жоспары кұрылады, олар өз
кезегінде, банк және басқа да кредиторларға ұсынылатын техника-экономикалық
жағдайда жүзеге асырылады.
Барлық өркенниетті мемлекеттерде неғұрлым болашағы бар кәсіпорындар өз
қызметтерін кеңейте келе, міндетті түрде инвестиция тартуға есік ашады. Бұл
өз кезегінде инвестициялық жобаларын тиімді де тартымды түрде ұсыну арқылы
инвестиция тарту тәжірибесі кеңінен қолданалынады [11]. Инвесторлар
өздеріне тиісті инвестициялық паймен еркін қолданады. Олар пайды
мұрагерлікке қалдыруға, бағалы қағаздар заңына сәйкес басқа да келісімдер
жасай алады. Барлык кәсіпорындар инвестициялық қарекетпен байланысты.
Инвестициялық жоба бойынша шешім қабылдау көптеген факторлармен
қиындатылады. Олар: инвестицияның түрі, инвестициялық жобаның құны, қаржы
ресурстардың шектеулігі, шешім қабылдаумен байланысты тәуекелділіктер.
Инвестицияны қажет ететін себептер көп болуы мүмкін, бірақ жалпы оларды
үш түрге бөлүге болады: қолда бар материалды-техникалық базаны жаңарту,
өндірістік қарекеттің көлемін ұлғайту, жаңа қарекеттердің түрін меңгеру.
Инвестициялық жобаны қабылдау міндеті әр бағытта әртүрлі. Егер бар
өндірістік қуатты ауыстыру керек болса, онда шешім оңай қабылданады, себебі
кәсіпорынның басшылары жаңа өндірістің қаңдай сиппаттамалармен қанша
керектігін нақты біледі. Ал егер негізгі әрекетті кеңейтумен байланысты
инвестиция туралы шешімді қабылдау қиынға түседі. Осы жағдайда жаңа
туындайтын факторларды ескеру қажет. Олар: тауар нарығында кәсіпорынның
жағдайының өзгеруі, қосымша еңбекті игеру жэне т.б.
Инвестициялық сипаттағы бақылау шешімін қабылдау процесі негізінде
болашақ ақша түсімдері мен болжаулы инвестиция көлемін салыстыру жэне
бағалау жатыр.Өйткені салыстырылатын көрсеткіштер әр түрлі уақытқа қатысты,
осындағы ең негізгі проблема оларды салыстыру. Оған әртурлі қарауға болады,
объективті жэне субъективті жағдайға байланысты инфляция қарқыны болатын
түсімдердің көлемі, болжау көкжиегі, аналитиктердің білім деңгейі және т.б.
1.2 Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың әдістері
мен негізгі кезеңдері
Инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігін бағалаудың мақсаты -
жұмылдырылатын және пайдаланылатын қаржы ресурстарының ұдайы өндірістің
материалдық-заттық элементтеріне оңтайлы сәйкестігі негізінде шаруашылық
жүргізуші субъектілердің, жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен
теңгермелімдігіне жету. Инвестициялық жобаларды бағалаудың мәні келесілерде
жатыр [12]:
1. Қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы
мөлшерлерін анықтау;
2. Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында, ұлттық
шаруашылық салалары мен әкімшілік-аймақтық бөлімшелер арасында
қаражаттарды бөлудің оңтайлы үлесімдерін белгілеу;
3. Қаржы ресурстарын пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетті
резервтерді жасау.
Кез келген эффект (әсер) шығындардың орының толтыруды қамтамасыз етуі
керек және сондықтан да қаржы көрсеткіштерін анықтау бойынша сәйкес
әдістермен бағаланады.
- бірлік шығындар, оларға жататындар: құрылыс алаңын дайындау, қаржы –
жобалық құжаттарды өңдеу, ғимараттар құрылысы және жоба – конструкторлық
өңдеулер, технологиялық құрал – жабдықтарды сатып алу және олардың
мантажы, алдын – ала байқалаттын шығындар.
- жобаны жасайтын шаруашылық субъектігі түсетін ақша қаражатының көлемі
және қаржы нәтижелері, белгілі бір көздер.
- жобаны жасау бойынша міндеттемелерді орындауға қажетті және көлемін
анықтайтын жоба бойыша ағымдағы шығындар [13]:
РП=ЧПП, (1)
мұндағы:
ЧП – таза пайда,
П – сату көлемі.
Тәжірибеде жобаны жасаудың 3 нұсқасы бойынша қаржы есептеулері неғұрлым
көп қолданылады:
1. Аз тиімді (пессимистік)
2. Көп тиімді ( оптимистік)
3. Неғұрлым мүмкін болатыны
Болжаудың тиімді нұсқаы өнім өндірудің неғұрлым көп көлемін болжайды
және инвестициялық капиталға қажеттілікті анықтайды. Пессимистік нұсқа өтім
нарығындағы бәсекелестік күшейсе, өнімнің тіпті онша көп емес көлемін сату
кезінде де болуы мүмкін ең нашар жағдайға бағытталады. Мүмкін болатын нұсқа
тәуекелділік және инфляция факторларын есепке ала отырып оптимистік және
песимистік нұсқалар арасындағы жағдай ретінде қарастырылады. Инвестициялық
жобалардың тиімділігін бағалау келесі кезеңдерден тұрады [14]:
1. Нарықты талдау резервтерін есепке алу, жобаны таратуға
қатысатын кәсіпорынның қаржы жағдайы, қоршаған ортаға әсер
ететін жобаның жетекшілеріне сенім деңгиті.
2. Шығындар мен интегралдық резервтерді салыстыру арқылы эффектіні
(әсер ету) анықтау.
3. Инфляция, төлемдердің кешігуі және басқа да факторлардың
пайдаланылатын ақша қаражаттарының құндылығына әсерін есепке
алу.
4. Жобаны жүзеге асырумен байланысты тәуекелділікті есепке алу.
Болжамдық бағалар базистік баға мен өнім немесе ресурсқа бағаны өзгеру
козффициенті жолымен табылады. Ағымдағы активтер анықтауды қажет етеді:
1. Материалдар қоры бойынша, сақтандыру қоры.
2. Шикізат бойынша, негізгі көмекші матиралдармен, матирал шығындары
бойынша, жылу және энергия:
3. Аяқталмаған өнім бойынша, өндіріс циклы күнмен анықталады.
4. Дайын өнім бойынша – сақтау мерзімі немесе жөнелту кезеңділігі.
5. Сатып алушылардың несиесі бойынша (алынған шоттар бойынша). Табыс
несиесінің үлесі, несиенің орташа мерзімі анықталады.
6. Ақша қаражаттарының резерві бойынша – қажеттілікті жабу мерзімі.
Ағымдағы пассивтер бойынша есепке алу қажет:
1. Жабдықтаушылардың несиесі бойынша төлемдерді кейінге қалдыру.
2. Персонал есеп айырысу бойынша – еңбек ақы төлеу жилігі.
Ағымдағы пассивтердің құрамына бюджетпен есеп айырсу және төлемге
процент кіреді. Жобаларды талдаудың мәні - жұмылдыратын және пайдаланылатын
қаржы ресурстарының ұдайы өндірістің материалдық-заттық элементтеріне
оңтайлы сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен теңгермелімдігіне жету.
Жобаларды талдаудың мәні:
1. Қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін және олардың жалпы
мөлшерлерін анықтау;
2. Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында, ұлттық
шаруашылық салалары мен әкімшілік-аймақтық бөлімшелер арасында
қаражаттарды бөлудің оңтайлы үлесімдерін белгілеу;
3. Қаржы ресурстарын пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетті
резервтерді жасау.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалаудың халықаралық тәжірибесі
ақшаның уақытша құны тұжырымдамасына және келесі қағидаларға сүйенеді:
1. Инвестицияланатын капиталды пайдалану тиімділігі ақша түсімін
сәйкестендіру жолымен бағаланады.
2. Инвестицияланатын капитал да, ақша түсімі де қазіргі уақытқа немесе
анықталған есептік жылға келтіріледі.
3. Капитал салымдары мен ақша түсімдерін дисконттау процесі –
инвестициялық жобалардың ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі
дисконттық ставкалармен анықталады.
Негізінен алғанда инвестиция процесі көптеген іскерлік шешімдерді қажет
ететіндіктен ол жан-жақты зерттеулер жүргізілуді талап етеді. Болашақтағы
ақша қаражатының құнын қазіргі шаққа келтіру құбылысын дисконттау деп
атайды. Болашақ құны – белгілі бір жағдайда, ақша қаражаттарын
инвестициялаудың нәтижесінде болашақта алынатын құны деп топшылайды және ол
райыздық мөлшерлеме, уақыт кезеңі, пайыздарды есептен шығарудық жағдайы
бойынша жүзеге асады. Ағымдық құны - бүгінгі күннің деңгейіне келтірілген
төлем құны немесе төлем топтамасы, бірақ ол болашақта ғана іске асады.
Дисконттау мөлшерлемесін анықтау кезінде күрделі пайыздар тиімділігіне аса
көп маңыз беріледі. Бұл күрделі пайыздар өзінің есептелген кезінде
шегерілмейді керісінше ол бастапқы соммасына қосылады. Ол келесі кезеңдерде
жаңа табыстарды әкеледі. Күрделі пайыздардың болашақтағы ақша
қаражаттарының құнын анықтайтын мынандай формуласы бар [15]:
БҚ = АҚ (1+i)n (2)
мұндағы:
i- пайыз мөлшерлемесі;
n – кезең уақыты немесе арттыру, арту кезеңі;
(1+i) – алдын-ала кесте бойынша арнайы анықталған стандарттық шама.
Әлемдік тәжірбиеде жоғарыда аталған бағалау әдістерінің ішінде ең
қолайлысы болып - таза келтірілген құн критерийі танылған. Таза
келтірілген құн моделі кейбір жеке инвесторлар үшін өте қолайлы болуы
мүмкін, егер олар өздерінің соммасын арттыра алса ғана, яғни: Мұндағы w -
инвестицияның нәтижесінде болашақта алынатын таза қолма-қол ақша ағынының
келтірілген құны; w - инвестицияны пайдаланып отырған кездегі жағдайы. Біз
осы соманы кейде инвестицияның шығындары деп те атаймыз.Жобаның іске
асқаннан кейінгі ақша түсімдері бастапқы капитал салымдарының сомасын
қайтаруға және салынған капиталға үстемелерді жабуға жеткілікті болса,
инвестициялар тиімді болып саналады. Капитал салымдарының тиімділігін
бағалаудың келесі көрсеткіштері анағұрлым жиі кездеседі:
– өтеудің дисконттық мерзімі (DPB)
– инвестициялық жобаның таза ағымдық құны (NPV)
– ішкі табыстылық нормасы (IRR)
Жоғарыда берілген көрсеткіштер оларға сәйкес әдістер ретінде екі
нұсқада колданылады:
– тәуелсіз инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау үшін;
– бінеше альтернативті жобалардың ішінен неғұрлым тиімдісін таңдау
үшін.
Өтеудің дисконттық мерзімі әдісі бойынша есептеулердің нәтижелері
негізінде жобаның қайсысының төлеуінің дисконттық мерзімі қысқарақ болса,
соны таңдап алады. Бұл әдістің кемшілігі – ол тек қана алғашқы ағымдық
ақшаларды ғана есепке алады. Оны есептеу әдісі келесідегідей [16]:
NPV= (3)
мұндағы:
- таза ақша ағымдары;
r – инвестициялық жобаға тартылған капитал құны.
Таза термині келесі мағынаны білдіреді: әрбір ақша соммасы оң және
теріс ақша ағымдарының алгебралық қосындысы ретінде анықталады. Мысалы,
егер инвестициялық жобаның жүзеге асыруының екінші жылында капитал
салымдарының көлемі 15,0 млн. тг., ал ақшалай кіріс 12,0 млн. тг-ні құраса,
онда ақшалай құралдардың таза сомасы 3,0 млн. тг. болады. Бүұл әдісті іске
асырудың реті келесідегідей:
1. Оң және теріс ақша ағымдарының келтірілген қүны анықталады.
2. Ақша ағымдарының элементтерінің барлық дисконтталған мағыналары
қосылады және NPV критерийі анықталады.
3. Шешім қабылданады:
– жеке жоба үшін: егер NPV нольге тең немесе одан үлкен болса,
жоба қабылданады;
– бірнеше альтернативті жобалар үшін: қай жобаның NPV мағынасы
үлкен болса, сол жоба қабылданады, бұл жерде NPV оң мәнге ие
болуы керек.
Инвестициялық жобаның капитал құны ұлғайғанда NPV критерийінің мағынасы
азаяды. NPV әдісінің процедурасы келесідегідей:
I қадам. Кіретін және шығатын ағымдық ақшаның әрқайсысының қазіргі құны
анықталады.
II қадам. Ағымдық ақша элементтерінің дисконтталған барлық құны
қосылады және NPV критерийі анықталады.
III қадам. Төмендегідей шешімдер қабылданады:
– жеке жоба үшін: егер NPV нольге тең немесе нольден үлкен болса, жоба
қабылданады.
– бірнеше альтернативті жобалар үшін: NPV көрсеткіші ең үлкен жоба
қабылданады, көрсеткіш оң мәнге ие болуы керек.
Жобаның ішкі табыстылық нормасы – IRR – инвестициялық салымдардың таза
келтірілген құнының нольдік мағынасын қамтамасыз ететін дисконт
көрсеткішінің мағынасы немесе инвестициялар есебінен ақша құралдары
ағымының келтірілген құнына инвестициялардың келтірілген құны тең
болғандағы дисконт көрсеткішінің мағынасы [17]:
, (4)
мұндағы:
- j – інші периодтағы кірмелі ақшалай ағымдар;
INV – инвестициялардың мағынасы.
Жоғарыдағы теңдікті шеше отырып, IRR мағынасын табуға болады. Бұл әдіс
негізінде шешімді төмендегідей қабылданады:
– егер IRR мағынасы капитал құнына тең немесе одан жоғары болса,
жоба қабылданады;
– Егер IRR мағынасы капитал құнынан төмен болса, жоба
қабылданбайды.
Жобалардың тәуекелділігі – инвестициялық жобаның іске асуына қауіп
тудыратын немесе олардың коммерциялық, экономикалық, бюджеттік, әлеуметтік
және т.б. тиімділігін төмендетуге әсер ететін тәуекелдер жиынтығы.
Жобалардың тәуекелділігін бағалау негізінен 2 әдіспен анықталады:
сандық және сапалық әдіс.
IIR - инвестициялардың қазіргі құны инвестициялар есебінен ақша
құралдары ағымдарының тең болатын диконттық көрсеткіш. Ішкі табыстылық
нормасының әдісі негізінде шешімдер қабылдау төмендегідей жүргізіледі [18]:
– IIR көрсеткіші капитал құнына тең немесе жоғары болса, жоба
қабылданады;
– IIR көрсеткіші капитал құнынан төмен болса, жоба қабылданбайды.
Жобаларды талдаулардың екі негізгі кезеңі бар: инвестиция алдындағы
және инвестициялық кезең. Инвестиция алдындағы кезеңде келесі шаралар іске
асырылады:
– инвестициялық мүмкіндіктерді талдау;
– алдын-ала ТЭО;
– жоба альтернативаларын талдау және алдын-ала таңдау;
– бизнес-жоспар;
– инвестициялық мүмкіндіктер туралы баяндама.
Инвестицияға дейінгі кезде болашақ объектіні жобалау қарастырылады.
Кәсіпорын инвестиция туралы алдын-ала шешім қабылдайды, салынып жатқан
объектілерінің директорын тағайындайды. Жобаның техникалық экономикалық
бағалауын, өтімділік бағасын зертеуді кәсіпорынның өзі жүргізеді немесе
мамандырылған мекемелердің көмегіне жүгінуге болады. Жобаның алғашкы
кезінде күтпеген жағдайларды ескеруге болады. Ол үшін ең экономикалық
жолдарды табу, жобаның өтімділігін бағалау, оның бизнес- жоспарын құру.
Бірақ, уакытында тоқтау деген принципке сүйене жүру керек, яғни жұмыстың
басында тиімсіз жобадан бас тартқан жөн. Жобалау алдындағы кезең инвестиция
салудың алғы шарттарын жасайды. Дәл осы кезеңде жобаның өміршеңділігі мен
инвестициялық тартымдылығы қалана басталады. Жобалау алдындағы кезең
зерттеулері нақты инвестициялық жобаның толық сипаттайды. Инвестициялық
жобаның өмірлік циклін бұл кезеңде дәл анықтау мүмкіндігі қиынға соғады.
Инвестициялық кезеңде келесі әрекеттер жүзеге асады [19]:
– келіссөздер және келісім-шарттар;
– жобалау;
– құрылыс;
– маркетинг;
– персоналды оқыту;
– эксплуатациялық кезең;
– қабылдау және іске асыру;
– жабдықтарды ауыстыру;
– кеңейту, инновациялар
Осы кезеңде бас мердігер және субмердігер тағайындалады. Мердігерлер
мен жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін қыска мерзімді зайымдар аңыкталады.
Инвестициялық кезеңде орындалған көп нұсқаулы есептер нақты жобаны,
оның техникасын және жабдықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Осы кезеңде
қабылданатын шешімдер техникалық деңгейін, құрлымын құрлыстық өндірістік
жобаны жүзеге асыру шығындары ғана емес, сонымен қатар пайдалану
шығындарына да тәуелді [20].
Инвестициялық кезең жобаны іске асыру үшін заңнамалық, қаржылық және
ұйымдық базалар құрудан, жалпы инженерлік жобалауды қоса, технологияларды
сатып алудан, шығындарды бағалау мен келіссөздерді қосқандағы детальдық
инженерлік жобалау мен келісім шарттарды құрудан, жер телімін алу, құрылыс
жұмыстары мен жабдықтарды монтаждаудан, жабдықтауды қамсыздандыруды қоса,
өндіріс алдындағы маркетингтен, персоналды жинау және оқытудан тұрады.
Кәсіпорынның өндіріске кірісуі қысқа, бірақ жобаның іске асуындағы маңызды
уақыт аралығы болып табылады. Нәтижелі өзгерістерді бақылау және мониторинг
жүргізу мақсатында бизнес-жоспардағы жасалған болжамдарды жобанының іс
жүзіндегі мәліметтерімен салыстырып отыру керек.
Жобаның барлық кезеңдерінде инжиринг және консультациялық фирмалардың
көмегіне жүгінуге тура келеді. Инвестиция алдындағы кезеңге басты назар
аудару керек, себебі, жобаның жетістікке жетуі мен сәтсіздігі осы кезеңге
байланысты. Инвестиция алдындағы кезеңге кететін шығындар жобаны тексеру
мен бағалауға кері әсерін тигізбеу керек, себебі бұл жобаның іске асуынан
кейінгі шығындарды қоса есептегендегі үлкен шығындарды үнемдеуге мүмкіндік
береді.
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жобаларды
қаржыландырудағы шетелдік тікелей инвестициялардың ролі
Шетелдік капиталдың назарын приоритетті стратегиялық мәселе ретінде
жариялай отырып, Қазақстан сонымен қатар дүниежүзілік шаруашылықтағы
интеграция үшін керекті цивилизациялы заңды үкімет базасын құруға қажетті
қызметтерді және ашық экономикаға өтуді жүзеге асырады.
Шетелдік инвестициялар туралы, Тікелей инвестицияны мемлекеттік
қолдау туралы заңдар қабылданды. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаев 1997 жылы Қазақстан Республикасы экономикасының
тікелей және шетелдік инвестициялық назар аудару үшін приоритетті
секторлар қатарын бекіту туралы және Жеңілдік пен преференция жүйесінің
жалпы жағдайын және олдардың инвесторлармен арасындағы келісім жүргізуде
ұсынылу тәртібін бекіту туралы бұйрықтарын шығарды.
1997 жылы республиканың құқықтық нормативтік пакеті инвестициялық
қатынастарды ұлттық және халықаралық деңгейде реттеу бойынша Қазақстан
Республикасының Тікелей инвестицияны мемелекеттік түрде қолдау туралы,
Құнды қағаздар нарығы туралы, Құнды қағаздармен арадағы келіссөздерді
тіркеу туралы Заңдарымен толықтырылды. Сонымен қатар инвестицияны қорғау
туралы үкімет аралық келіссөздердің толық қатары бекітілді.
Қазақстанда шетелдік инвестициялар кез-келген объектіге және барлық
рұқсат етілген ұйымдасқан-құқықтық формадағы қызмет түрлерінде жүзеге
асырылады, соның ішінде шетелдік фирмаларды құру жолымен, яғни олардың
филиалдары мен қызметкерлері толығымен шетелдік инвесторларға жататын
немесе оларға мүліктің бір бөлігі қарайтын біріккен кәсіпорындар жатады
[21].
Ұлттық және халықаралық деңгейде Шетелдік инвесторларға республикада
реинвестиция үшін және тауарларды айналымға шығару немесе басқа да
мақсаттарда өз атқарған жұмыстарынан түскен пайданы өз қалаулары бойынша
пайдалануларына кепілдік беріледі. Қазақстан экономиканың приоритетті
секторларында тікелей инвестицияны назарға ұсыну бойынша ақпараттық-
презентациялы жұмыстар белсенді түрде өткізеді.
Сонымен, 1997 жылдың маусымында Алматы қаласында “Қазақстандық
инвестициялық саммитінің” бірінші Форумы өткізілді, онда екі халықаралық
ұйымның 17 елінің 52 компаниясының қызметкерлері мен жетекшілері қатысты.
1997 жылдың қыркүйегінде Лондонда “Қазақстанды инвестициялау” халықаралық
конференциясы өтті, Оның басты мақсаты шетелдік инвесторлар назарын
Қазақстанның жаңа инвестициялық мүмкіндіктеріне аудару болатын.
Қазақстан Республикасының Президентінің Америка Құрама Штатына арнайы
сапарында Галлодет вашингтондық университетінде ірі америкалық трансұлттық
компанияларының қатысуымен 1997 жылдың 18-19 қарашасында “Қазақстанның
сауда және инвестициялық мүмкіндіктері” жөніндегі конференциясы өтті. 1997
жылдың 27 қарашасында Франкфурте-на-Майнеде (Германияда) “Қазақстан-сауда
және инвестиция” туралы конференция өтті.
1999 жылдың 4 маусымында Алматыда “Алматы инвестициялық саммитінің” 3-
ші Халықаралық форумы өтті. 1999 жылдың маусымында Лондонда Қазақстан мен
ІТЕ компаниясымен біріге отырып ұйымдастырған “Қазақстан-жаңа мыңжылдықтың
жаңа астанасы” халықаралық конференция-саммиті өтті. Онда Еуропа мен
Американың шамамен 250 делегаты қатысты.СНГ бойынша “Р Джей Рейнолдс
Интернейшнл” компаниясының президенті және Прибалтикада Еик Рингер өз
компанияларының қатысуын дұрыс деп бағалады.1994 жылдан бастап компания
өндірісті дамытуға шамамен 60 млн.доллар инвестициялаған. Компания
Қазақстанға сенім білдіреді және өзінің Қазақстандағы болу уақытын
кеңейтуде. Орта азиялық парламенттік топтың жетекшілерінің бірі лорд
Вейверли “Қазақстан Даунинг-стрит бейнесіне маңызды мемлекеттік аймақ
ретінде ие болды, көпелдік қоғамдастықтың дамуы екі елдің де стратегиялық
көзқарастарына жауап береді” деп атап өтті.
Қазақстанда жұмыс істейтін инвесторлармен тікелей сұхбатты қамтамасыз
ету мақсатында, сонымен қатар инвестициялық қызметпен байланысты проблемалы
мәселелерді оперативті шешу мақсатында Мемлекет басшылығының үкімімен 1998
жылдың 30 маусымында Қазақстан Республикасының Президенті қатысуымен
шетелдік инвесторлар кеңесі құрылды. Кеңес жиналыстарында кең мәселелер
спектрі қарастырылады.
– Қазақстан Республикасының инвестициялық имиджін жақсарту;
– Қазақстан Республикасының сот жүйесі;
– салық салу және салықтық ұйымдастыру жүйесін жақсарту;
– заң процесінің транспаренттігін жоғарылату;
– шетелдік жұмыс күшін әкелуді лицензиялау;
– инвестициялық келіспеушіліктер соттан бөлек рұхсат беру, ұрыстарды
болдырмау;
– көрші елдермен тарифті саясат координациясы және транспортты тариф;
– бюрокротизмммен және коррупциямен күрес;
– инвестицияны саяси және регулятивті тәуекелдерден сақтандару.
2009 жыл ішінде Кеңестің бес жұмысшы топтары арасында жиналыс
өткізілді. (үкімет, салық салу, шетелдік инвесторлар қызметі жөнінде,
Қазақстан Республикасының инвестициялық имиджін көтеру, мұнай газ
секторлары мәселелері бойынша). Республикада толығымен қабылданған
инвесторларға қолайлы жағдай жасауға арналған шешімдер шетелдік
инвесторларының қазақстан экономикасына біршама ағын көлемін бейімдеді.
Оған бүгінгі күнде шамамен 40 елдер өзінің қаржы ресурстарын салады.Соған
байланысты мемлекетпен тікелей инвестицияны назарға алу бойынша крен
жасалды
Еуропалық одақ және АҚШ Қазақстанды нарықтық экономикалы ел ретінде
қабылдады. Ол Қазақстанның ішкі саудасында жақсы көрінеді. Дүниежүзілік
Банк Қазақстанды инвестицияға бейімделген 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық салық және инвестиция бойынша орталығының президенті Даниел
А.Уитт “Инвестицияда объекті ретінде - Қазақстан еуразиялық және жаңа
нарықтық экономикалы шығыс - еуропа елдері арасында ерекше орын алады ”-
деп санайды. Филипп Моррис фирмасының қызметкері Мэгги Вагнер фон
Ледебурдың пікірі бойынша: “барлық ТМД елдерінің ішінде Қазақстанға ғана
қолайлы салық және инвестициялық режим орнату мүмкіндігі туды” деді.
Экономиканың түрлі секторларына өз инвестицияларымен ірі трансұлттық
компаниялар мен дүниежүзіне танымал фирмалар қатары келіп жұмыс істей
бастады. Филипс петролеум компаниясы мен Жапониялық Инпекс компаниялары
Қазақстанға алдын-ала премия ретінде Қашаған жерінің жетіден бір бөлігі
үшін 500 млн.доллар төледі. Қытайдың ұлттық мұнай газ компаниясы Өзен,
Ақтөбе кеніштерінің үш жобасы үшін суммарлы инвестициясы 9,5 млрд.долларды
құраған.
ЕББР Қазақстанда қаржыландыруға, сонымен қатар, реконструкциялар мен
жеке және жаңадан республиканың приватизацияланған кәсіпорындарының
модернизациялануы үшін арнайы постприватизациялы қорын құрды. ЕБРР-дің
қаржылық қоры шамамен 30 млн.долларды құрайды.
Бүгінде Қазақстанда дүниежүзінің барлық трансұлттық лауазымды
компаниялары жұмыс атқаруда, олар қолайлы инвестициялық климат құру бойынша
дүниежүзілік қаржылық қоғамдастықтың мойындауына куәлік етеді. Қазақстан
экономикасына шетелдік инвестициялардың 1993 жылдың 1-ші жартыжылдығы мен
2004 жылдың жиын көлемі 28 млрд долларды құраған. Егер 2003 жылдың
қорытындысы бойынша Қазақстанда 4,6 млрд.доллар болған болса, 2004 жылдың
тек 6 айы периоды бойынша республикадағы тікелей шетелдік инвестиция 2,5
млрд. долларды құраған.
Қазақстан экономикасын инвестициялау көлемі бойынша лидерлер қатарында
АҚШ-29,7 %, Ұлыбритания 13,5%, Италия 7,1%, Нидерланды 6,9% орын алып отыр.
Республика инвестиция секторын мұнай өндірумен, және машина жасау, қайта
өңдеу салаларымен, транспортты, әлеуметтік инфрақұрылымды салалармен
байланыстырады. Берілген контекстте Қазақстан өңдеу салаларының дамуы
бойынша дүниежүзіне танымал трансұлттық компаниялар қатарымен белсенді
түрде сұхбат жүргізетінін көреміз. Олардың ішінде БАЕ Системс, Хьюлет
паккард, Гардиан, Сингапур Технолоджие, Митцубиси, Сиеменс, Фольксваген-
Шкода, Даймлер-Крайслер, Тоддини, Пирелли, Тиссен Круни, Ман Ферросталь,
Сэнт-Гобэн, Пилкингтон, Самсунг компаниялары бар.
Бұл компаниялармен өңделген негізгі жобалар реализациясы текстильді
өнімдер, құрылыс материалдары, мұнай химиялық өнімдері өндірісі бойынша
кластерлердің дамуына арналған негізді құруға мүмкіндік береді. Қазақстан
халқына ел Президентiнiң жолдаған “Қазақстан-2030” Жолдауында республика
экономикасына инвестицияларды тарту маңызды стратегиялық мәселе ретiнде
қарастырылған. Қазiргi таңда Қазақстан жан басына шаққандағы инвестиция
тарту ауқымы алғанда ТМД елдерiнiң арасында көш басында келедi. Шетелдiк
тiкелей инвестициялардың жыл сайынғы таза арасалмақ түсiмi орташа алғанда
ЖIӨ-нiң 8-10% құрайды. Ендi инвестициялар бiздiң ғарыштап алға дамуымызға
соңғы серпiн беретiн күшке айналып отыр.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың
жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына,
импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi
ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi. Экономика дамуының
құрылымдық өзгерiстерiн табысты iске асырудың, жаңа ғылыми-техникалық
негiзде өндiрiстiк потенциалды құрудың әлемдiк нарықта бәсекелестiк
позицияны күшейтудiң негiзгi шарты жоғары инвестициялық белсендiлiк болып
табылады. Оңтүстiк-Шығыс Азияда “жаңа индустриалды елдер” атты экономикалық
феноменнiң пайда болуы, қазiргi заманғы ғылымды қажет ететiн салалардың тез
дамуы осы елдер экономикасына тартылатын инвестициялардың тез өсуiнiң
арқасында мүмкiн болды. Инвестициялаудың әр түрлi түрлерiн тарту және
қолдану мақсатында мемлекеттiң және мемлекеттiк реттеудiң рөлi тiкелей
бақылау мен реттеуге (мемлекеттiк кәсiпорындарды басқаруға беру,
халықаралық несие үшiн), және экономикалық тетіктер арқылы жанама әсер
етуге (халықаралық кәсiпкерлiктiң тiкелей және портфельдi әдiстерi) жатады.
Реттеу дәрежесi инвестиция объектiлiгiмен анықталады және мысалы,
несиелiк инвестиция объектi мемлекет болып табылатындықтан, ол несиенi
аралық иемдену құқығына ие, сондықтан да инвестицияның тiкелей қолданылуын
бақылау жасауға мiндеттi. Инвестициялаудың коммерциялық түрiнде мемлекет
тiкелей бақыламайды, оның рөлi тек жанама түрде ғана болады, негiзiнен заң
механизмi (салық жүйесi және т.б.) және қаржы-экономикалық саясат арқылы
реттейдi. Инвестициялық тартымдылықты арттыруда мемлекеттiк реттеудiң
қызметтерiн, түрлерiн және әдiстерiн қарастырайық. Шетел капиталымен жұмыс
iстеуде, оны екi кезеңге бөлiп көрсеткен жөн:
1.Шетелдiк капиталды тарту кезеңi;
2.Тартылған капиталды қолдану кезеңi.
Шетелдiк капиталмен жұмыс iстеудiң әр кезiнде мемлекет қызметтерi мен
реттеу принциптерi ерекшеленедi. Мемлекеттiк несиелеу және акционерлiк емес
кәсiпкерлiк түрiнiң сфералары жеке шетелдiк капиталды халықаралық
кәсiпкерлiк (тiкелей және портфельдi шетелдiк инвестиция) түрiнде тарату
және қолдану сферасына қарағанда мемлекет тарапынан көбiрек реттеудi талап
етедi. Қазақстанда “Сыртқы қарыздарды басқару” туралы жаңа заң жобасына
сәйкес инвестициялық жобаларды iрiктеудiң келесiдей механизмi қабылданды.
Негiзiнен бұл Қазақстан Республикасы мемлекетi тарапынан кепiлдiкке ие
несиелер арқылы қаржыландырылуын талап ететiн жобалар.
Мемлекеттiк кепiлдiктер Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
кепiлдiгiмен мемлекеттiк емес сыртқы заемдердiң есебiнен қаржыландыруға
ұйғарылатын, Қазақстан Республикасының үкiметiн жыл сайын бекiтiлетiн
экономиканың басым секторларының тiзiмiне сәйкес берiледi. Бұл тiзiм
баршаны хабардар ету үшiн мiндеттi түрде жариялануы тиiс. Егер өтiнiш
беретiн тұлғаның сәйкес несиелiк рейтингi және инвестициялық жоба бойынша
кепiлдiк мiндеттемесi болса, онда өтiнiш беретiн тұлға Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлiгiне Мемлекеттiк кепiлдiк беру туралы
өтiнуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz