Эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1 Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік және
олардың синтаксистік жүйедегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 Қазақ тіліндегі эмоционалды.экспрессивті құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Эмоционалды.экспрессивті салалас құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Эмоционалды.экспрессивті сабақтас құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
1 Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік және
олардың синтаксистік жүйедегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 Қазақ тіліндегі эмоционалды.экспрессивті құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Эмоционалды.экспрессивті салалас құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Эмоционалды.экспрессивті сабақтас құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Диплом жұмысының тақырыбы: Эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер.
Диплом жұмысының көлемі: 50 бет.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 33.
Диплом жұмысының нысаны: қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті салалас,сабақтас құрмалас сөйлемдер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер ерекшеліктері мен жасалу жолдарын айқындау бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
- Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің синтаксистік жүйедегі көрінісін анықтау;
- қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдердің еркшеліктеріне тоқталу.
.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама, жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және т.б.әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: синтаксис, сөйлем, құрмалас сөйлемдер, эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер, тілдегі эмоция мен экспрессия, салалас құрмалас, сабақтас құрмалас, т.б.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспеде қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдерді зерттеудің маңызы туралы айтылған.
Негізгі бөлімде тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік туралы, оның синтаксис жүйесіндегі орны және құрмалас сөйлемдерде қолданылу ерекшеліктері тілдік мәліметтерді келтіре отырып, жан-жақты қарастырылған.
Қорытындыда талдау жасау барысында жасалған негізгі тұжырымдар түйінделген.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының көлемі: 50 бет.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 33.
Диплом жұмысының нысаны: қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті салалас,сабақтас құрмалас сөйлемдер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер ерекшеліктері мен жасалу жолдарын айқындау бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
- Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің синтаксистік жүйедегі көрінісін анықтау;
- қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдердің еркшеліктеріне тоқталу.
.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама, жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және т.б.әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: синтаксис, сөйлем, құрмалас сөйлемдер, эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер, тілдегі эмоция мен экспрессия, салалас құрмалас, сабақтас құрмалас, т.б.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспеде қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдерді зерттеудің маңызы туралы айтылған.
Негізгі бөлімде тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік туралы, оның синтаксис жүйесіндегі орны және құрмалас сөйлемдерде қолданылу ерекшеліктері тілдік мәліметтерді келтіре отырып, жан-жақты қарастырылған.
Қорытындыда талдау жасау барысында жасалған негізгі тұжырымдар түйінделген.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Виноградов В.В. Стилистика, теория поэтической речи, поэтика. М., 1963. –361 с.
2. Клаус Э. Сила слова. Перевод срусского языка. М., Прогресс. 1967. – 215 с.
3. Дарвин Ч. Выражение эмоции у человека и животных. 5-том. Изд. Вестника. 1912. – 184 с.
4. Темірбеков Т. Балаубаев С. Психология. – Алматы: Мектеп, 1966. – 231 б.
5. Галкина-Федорук. Е.М Об экспрессивностии эмоциональности в языке. /Сб. Стати по языкознанию. - М., 1958. – 343 б.
6. Кеңесбаев І. Фразеологияның экспрессивті-семантикалық функциялары жайында // Тезисы докладов конференции.
7. Балақаев М. Қазіргі қазақ грамматикасы. Синтаксис. – Алматы, 1949. – 122 б.
8. Оразов М. Қазақ тілі синтаксисі. – Алматы: Рауан, 1989. – 145 б.
9. Әміров Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: (Оқулық). – Алматы: санат, 1998. – 192.
10. Киприянов В.Ф. Нечленимые предложения в русском языке как особый структурный тип простого предложения // Русский язык в школе, 1966, - № 5.- С. 20-21.
11. Степанян И. Синтаксически нерасчлененные предложения, выражающие эмоции // Русский язык в школе, 1957, - № 4. - С. 11-13.
12. Галкина-Федорук. Е.М Об экспрессивностии эмоциональности в языке. /Сб. Стати по языкознанию. - М., 1958. – 343 б.
13. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, 1974. - 191.
14. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Білім, 1995.
15. Белошапкова В.А. Сложное предложение в современном русском языке. – М.: Просвещение, 1967. – 160 с.
16. Убрятова Е.И. Исследование по синтаксису якутского языка. Ч. ІІ. Сложное предложение. – Новосибирск: Наука, 1976. – 160 с.
17. Сат Ш.Ч. Придаточные предикативные единицы в тувинском языке // Структурные и функциональные типы сложных предложений. – Новосибирск, 1982. – С. - 48-60.
18. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
19. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – 362 б.
20. Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы. – Алматы: Ғылым,1966. – 362 б.
21. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Мектеп, 1971. - 337 б.
22. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Білім, 1995. – 136 б.
23. Демесинова Н.К. Синтаксическая стилистика современного казахского языка (стилистическая дифференциация синтаксических конструкций). - Алма-Ата: Наука, 188. – 94 с.
24. Гаджиева Н.З. Синтаксис сложноподчиненного предложения в азербайджанском языке (в историческом освещении). – М.:Изд-во АН СССР,1963.–229 с.
25. Әмір Р. Іргелес салалас сөйлемдер // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 1999. - № 31. – 22-31 бб.
26. Амиров Р.С. Особенности синтаксиси казахской разговорной речи. – Алматы, 1972. – 180с.
27. Горбунов А.Н. О сущности экспрессии и формах ее реализации.// Вопросы стилистики. - М., 1966.
28. Панасюк А.Т. К вопросу об экспрессии как лингвистической категории.// Вестник МГУ, Филология, 1973, №6.
29. Сергалиев М.С., Нургожина Ш.И. Эмоционально-экспрессивная лексика казахского разговорного языка. – Алматы, 1995. – 131 с .
30. Розенталь Д.Э. Практическая стилистика русского языка. – М.: Высшая школа, 1987 – 399 с.
31. Голуб И.Б. Стилистика современного русского языка. – М.: Высшая школа, 1986 – 336 с.
32. Современный русский язык. Под ред. Д.Э. Розенталя. - М.: Высшая школа, 1984 – 735 с.
33. Звегинцев В.А. Экспрессивно-эмоциональные элементы и значение слова // Вестник МГУ, 1955, № 1. – С. 69-81.
2. Клаус Э. Сила слова. Перевод срусского языка. М., Прогресс. 1967. – 215 с.
3. Дарвин Ч. Выражение эмоции у человека и животных. 5-том. Изд. Вестника. 1912. – 184 с.
4. Темірбеков Т. Балаубаев С. Психология. – Алматы: Мектеп, 1966. – 231 б.
5. Галкина-Федорук. Е.М Об экспрессивностии эмоциональности в языке. /Сб. Стати по языкознанию. - М., 1958. – 343 б.
6. Кеңесбаев І. Фразеологияның экспрессивті-семантикалық функциялары жайында // Тезисы докладов конференции.
7. Балақаев М. Қазіргі қазақ грамматикасы. Синтаксис. – Алматы, 1949. – 122 б.
8. Оразов М. Қазақ тілі синтаксисі. – Алматы: Рауан, 1989. – 145 б.
9. Әміров Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: (Оқулық). – Алматы: санат, 1998. – 192.
10. Киприянов В.Ф. Нечленимые предложения в русском языке как особый структурный тип простого предложения // Русский язык в школе, 1966, - № 5.- С. 20-21.
11. Степанян И. Синтаксически нерасчлененные предложения, выражающие эмоции // Русский язык в школе, 1957, - № 4. - С. 11-13.
12. Галкина-Федорук. Е.М Об экспрессивностии эмоциональности в языке. /Сб. Стати по языкознанию. - М., 1958. – 343 б.
13. Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, 1974. - 191.
14. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Білім, 1995.
15. Белошапкова В.А. Сложное предложение в современном русском языке. – М.: Просвещение, 1967. – 160 с.
16. Убрятова Е.И. Исследование по синтаксису якутского языка. Ч. ІІ. Сложное предложение. – Новосибирск: Наука, 1976. – 160 с.
17. Сат Ш.Ч. Придаточные предикативные единицы в тувинском языке // Структурные и функциональные типы сложных предложений. – Новосибирск, 1982. – С. - 48-60.
18. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
19. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – 362 б.
20. Аманжолов С. Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы. – Алматы: Ғылым,1966. – 362 б.
21. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Мектеп, 1971. - 337 б.
22. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Білім, 1995. – 136 б.
23. Демесинова Н.К. Синтаксическая стилистика современного казахского языка (стилистическая дифференциация синтаксических конструкций). - Алма-Ата: Наука, 188. – 94 с.
24. Гаджиева Н.З. Синтаксис сложноподчиненного предложения в азербайджанском языке (в историческом освещении). – М.:Изд-во АН СССР,1963.–229 с.
25. Әмір Р. Іргелес салалас сөйлемдер // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – 1999. - № 31. – 22-31 бб.
26. Амиров Р.С. Особенности синтаксиси казахской разговорной речи. – Алматы, 1972. – 180с.
27. Горбунов А.Н. О сущности экспрессии и формах ее реализации.// Вопросы стилистики. - М., 1966.
28. Панасюк А.Т. К вопросу об экспрессии как лингвистической категории.// Вестник МГУ, Филология, 1973, №6.
29. Сергалиев М.С., Нургожина Ш.И. Эмоционально-экспрессивная лексика казахского разговорного языка. – Алматы, 1995. – 131 с .
30. Розенталь Д.Э. Практическая стилистика русского языка. – М.: Высшая школа, 1987 – 399 с.
31. Голуб И.Б. Стилистика современного русского языка. – М.: Высшая школа, 1986 – 336 с.
32. Современный русский язык. Под ред. Д.Э. Розенталя. - М.: Высшая школа, 1984 – 735 с.
33. Звегинцев В.А. Экспрессивно-эмоциональные элементы и значение слова // Вестник МГУ, 1955, № 1. – С. 69-81.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 4
1 Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік және
олардың синтаксистік жүйедегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2 Қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...25
2.1 Эмоционалды-экспрессивті салалас құрмалас
сөйлемдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..28
2. Эмоционалды-экспрессивті сабақтас құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 48
кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы: Эмоционалды-экспрессивті құрмалас
сөйлемдер.
Диплом жұмысының көлемі: 50 бет.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 33.
Диплом жұмысының нысаны: қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті
салалас,сабақтас құрмалас сөйлемдер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі
эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер ерекшеліктері мен жасалу
жолдарын айқындау бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
- Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің синтаксистік жүйедегі
көрінісін анықтау;
- қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдердің
еркшеліктеріне тоқталу.
.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама,
жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және т.б.әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: синтаксис,
сөйлем, құрмалас сөйлемдер, эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер,
тілдегі эмоция мен экспрессия, салалас құрмалас, сабақтас құрмалас, т.б.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспеде қазақ тіліндегі эмоционалды-
экспрессивті құрмалас сөйлемдерді зерттеудің маңызы туралы айтылған.
Негізгі бөлімде тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік туралы,
оның синтаксис жүйесіндегі орны және құрмалас сөйлемдерде қолданылу
ерекшеліктері тілдік мәліметтерді келтіре отырып, жан-жақты қарастырылған.
Қорытындыда талдау жасау барысында жасалған негізгі тұжырымдар
түйінделген.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тілдің экспрессивтік, эмоционалдық, бағалауыштық қызметін анықтау -
қазақ тіл білімінде кейінгі кездің жемісі. Алайда тілдің экспрессивтік,
эмоционалдық, бағалауыштық қызметі қазақ ғалымдарының назарынан тыс
қалмаған. Айталық, бұл мәселе М.Б. Балақаев, І.К. Кеңесбаев, Ғ.Ғ. Мұсабаев,
Ш.Ш. Сарыбаев, А.Т. Қайдаров, Р.С. Әміров, М.С. Серғалиев т.б. ғалымдар
еңбектерінде айтылған.
Тілдің аталған қызметіне көлемді еңбектермен қатар, әр бағытта
мақалалар жазылып келеді. Соның ішінде сөздің эмоционалды-экспрессивті
қызметіне көптеген мақалалар арналған. Атап айтсақ, А.Т. Қайдаровтың
Экспрессия как фактор языкого выражения эмоций (Вестник АН КазССР, 1983,
№9,с.15-20), І.К. Кеңесбаевтың Фразеологияның экспрессивті-семантикалық
функциялары жайында, т.б.
Ауызекі сөйлеу тіліндегі эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің
ерекшелігіне арналған көлемді еңбек – М.С. Серғалиев пен Ш.И.Нұрғожинаның
Эмоционально-экспрессивная лексика казахского разговорного языка (1995)
атты еңбектері. Мұнда ауызекі сөйлеу лексикасындағы эмоционалды-
экспрессивті сөздердің ерекшеліктері, олардың жасалу жолдары мен тәсілдері,
лексико-грамматикалық топтары қарастырылған.
Ал, А.Нұрмахановтың М.Әуезов драмалық шығармаларындағы эмоционалды-
экспрессивті лексика атты диссертациясында аталмыш тақырып жан-жақты,
бірнеше жүйелі түрде зерттеліп, құнды ғылыми тұжырымдар жасалған.
Сөздің эмоционалдылығы пен экспрессивтілігі стильдік тұрғыдан да
қарастырылып келеді (С.А. Абдуллаев, Х.М. Нұрмұханов, В.И. Лиханов т.б.).
Қазақ тілінде сөздің, фразеологиялық тіркестердің эмоционалдылығы
мен экспрессивтілігі туралы біршама сөз болғаны айтылды. Алайда лексикадағы
экспрессивтілік пен эмоционалдылық айтылғанымен, бұл мәселе синтаксис
жүйесінде көрініс таппай отыр.
Синтаксистегі экспрессивтілік пен эмоция туралы мәліметті тек Р.С.
Әміровтің еңбектерінен көруге болады. Автор әрбір синтаксистік
құрылымдардың грамматикалық белгілерін, жасалу жолдарын айта отырып,
олардың эмоционалдылығы мен экспрессивтілігіне де тоқталып отырады. Алайда
автор жай сөйлемдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілікті қарастырған.
Мысалы, профессор Р. Әміров эмоционалдықты білдіруге бейімделген формалар,
амалдар, интонациядан, арнаулы баяндауыштың формаларынан көрінеді дейді.
Мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де бар
екендігін айта келіп, лепті, жақсыз, атаулы, номинативті, қыстырма
сөйлемдерді, қайталауларды айтады.
Сонымен, тіл мамандарының бәрі де тілде эмоционалды-экспрессивті
сөздердің бар екенін, ол сөздердің жазушының немесе айтушының суреттелміш
оқиғаға көзқарасын білдіретін сөздер екенін бір ауыздан мойындайды.
Қазақ тілінде құрмалас сөйлемдердің эмоционалдығы мен
экспрессивтілігі әлі қарастырылмай келеді. Диплом жұмысында осы мәселе
алғаш рет қарастырылмақ. Сол себепті диплом жұмысының тақырыбы қазақ тіл
білімінің өзекті мәселесінен саналады.
Қазіргі қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер
ерекшеліктері мен жасалу жолдарын айқындау бітіру жұмысының мақсаты болып
табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
- Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің синтаксистік жүйедегі
көрінісін анықтау;
- қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдердің
еркшеліктеріне тоқталу.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер:
- салалас құрмалас,
- сабақтас құрмалас,
- аралас құрмалас,- деп бөлінетіні белгілі.
Диплом жұмысында біз тек салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластағы
эмоционалдылық пен экспрессивтілікке тоқталдық.
Диплом жұмысының нысаны: қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті
салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдер.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама,
жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және т.б.әдістер қолданылды.
1 Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік және олардың
синтаксистік жүйедегі көрінісі
Тілдің бірнеше негізгі қызметтері бар:
- коммуникативтік қызмет;
- ақпаратты жеткізу;
- когнитивтік;
- эмоционалды-экспрессивті.
Тілдің эмоционалды-экспрессивті қызметі негізгі әрі маңызды қызмет
болып саналады. Тіл тек қарым-қатынас құралы немесе ойды сыртқа шығарушы
құрал ретінде жұмсалмайды, сонымен қатар тіл адамның эмоционалды және ойлау-
сөйлеу әрекетін қамтамасыз ете отырып, сезіммен, эмоциямен тығыз байланыста
болады.
Сөз - әрі қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеудің, әрі сол тілді
зерттейтін тіл білімі саласының негізгі тілдік бөлшегі болып есептеледі.
Тіл біліміндегі сөздің қызметі сан алуан екендігі белгілі. Бұл сөздің тілде
әр түрлі көптеген мағыналарды, нақтылай айтқанда, сындық, қимылдық, заттық,
атауыштық, бейнелеуіштік сияқты, т.б. мағыналарды білдіре алатын
қабілетімен тікелей байланысты. Сөздің сондай мағыналарының бірі – тіл
білімінде эмоционалды-экспрессивтілік деп аталады. Олар көңіл-күйдің,
сезімнің, әсердің мағыналық бояуларын білдіреді. Тіл білімінде олар
эмоционалды-экспрессивті сөздер деген атау алған.
Эмоционалды-экспрессивті сөздер халықтың ауызекі сөйлеу тілімен
қатар әдеби шығармалар тілінде де жасалып, көп кездеседі. Алайда сөз
қуаттылығы жазушыларымыздың ой зерделігімен тіл байлығына, шеберлігіне
байланысты болмақ. Бір сөзбен айтқанда, эмоционалды-экспрессивті сөздердің
орынды қолданыс табуы, қажетті мағыналық бояуды бере алатындай болуы тиіс.
Бұл – сөздің негізгі қызметтерінің бірі.
Эмоция мен экспрессивтілік (туралы) жөніндегі ғылымдағы пікірлерге
мән берсек, мұндай пікірлерді тек тіл біліміне қатысты емес барлық сала
мамандарының еңбектерінен кездестіруге болады.
Мысалы, тілдегі осы мағынаға байланысты: Сөз сөйлеушінің ойымен
қатар, оның әр түрлі психикалық толқуларын білдіреді - деп атап көрсетеді
академик В.В. Виноградов. [1, 50].
Ал Э.Клаус сөздің тілдегі қызметін саралай келіп: Сөз тек түсінісу
құралы ғана емес. Тілдік белгілер, сондай-ақ, тыңдаушының қызығушылығын
арттырып әңгімеге белсенді араласуына ықпал етеді - деген пікір айтады.
[2, 102].
Эмоция сөзінің төркіні – латын тіліндегі “Emoure” етістігі [3, 46].
Бұл орыс тіліндегі возбуждать, волновать (әсерлендіру, толқыту) деген
ұғымды білдіреді.
Жалпы алғанда эмоция туралы алғашқы ғылыми пікірді биологиялық
тұрғыдан айтқан ағылшын ғалымы Ч.Дарвин болса керек. Дарвиннің Выражение
эмоции у человека и животных деген кітабы жарыққа шығудан бұрын-ақ бұл
проблема тек ғалымдардың ғана емес, өнер адамдарының: суретшілердің,
скульптордың, акьерлардың көңілін аударған.
Орыс тіліндегі психология оқулығының 1966 жылғы басылымында: эмоция
мен сезім арқылы кісі табиғатқа, өзге адамдарға өзінің іс-әрекетіне,
сөзіне, қызметіне қанағаттану не қанағаттанбауын білдіреді. Эмоция мен
сезім – адамның қоршаған шындыққа, өз-өзіне ерекше бір субъективтік
қатынасы делінсе [4,177], 1994 жылғы жалпы психология негіздері
оқулығында: эмоция адамдардың бірін-бірі жақсы түсініп, қарым-қатынас
жасауына ықпал етеді деп атап өтілген.
Эмоционалдық құбылыс қолданылу аясы мен белсенділігіне қарай әрқилы
болып келеді және эмоционалдық әсер неғұрлым күшті болса, одан көрінетін
экспрессивтілік те ұлғая түседі:
Қанға бөгіп, аппақ болып есеңгіреп жатқан балғын денесі бар күнәдан
бар азаптан арашалап алғысы келген көлдің көп толқындары өз ырқынан, өз
арнасынан асып кете алған жоқ (Ардақ, 429).
Сөйлемнің эмоционалдық әсері өте күшті себебі, мұнда қанға бөгу,
есеңгіреу, күнә, азап сияқты бірнеше семантикасынан эмоционалды сөздер мен
сөз тіркестері қатар қолданылған және олардың әрқайсысының эмоционалдық
реңі, мәні ерекше көзге шалынады. Соған сәйкес сөйлемдегі экспрессивтілік
те айқын әрі анық болады. Енді тіл мамандарының эмоцияға берген
анықтамаларына тоқталып өтейік. Түркологияда бұл тақырыптың зерттелуі 50-
жылдардан бастау алды десе де болады. Қазақ тілінің көрнекті өкілдері С.Қ.
Кеңесбаев, Ғ.
Мұсабаев, А.Т. Қайдаровтың еңбектерінде эмоционалдылық,
экспрессивтілік, ондағы лексика-семантикалық бірліктер мен олардың жасалу
тәсілдері жайлы салмақты пікірлер айтылған.
Ал, А.Нұрмахановтың М.Әуезов драмалық шығармаларындағы эмоционалды-
экспрессивті лексика атты диссертациясында аталмыш тақырып жан-жақты,
бірнеше жүйелі түрде зерттеліп, құнды ғылыми тұжырымдар жасалған.
Е.М. Галкина – Федорук: Эмоция дегеніміз – адамның қоршаған ортадан
алатын тітіркеністеріне организмнің түйісу реакциясы. Эмоция бастан
кешірілетін жан толқыны сезім десе [5, 105], П.Г. Пустовойт: Эмоция
дегенді біз жеке адамның интеллект бойынша сәулеленген ақиқат дүниеге
субъективтік реакциясы деп түсіненміз - деген анықтама береді. Бұл
пікірлер шындыққа жақын болғанымен, әлі де айқындап, ашып көрсете түсуді
талап етеді. Өйткені кез-келген зат пен құбылыс, субъективті реакцияның
барлығы эмоция туғыза бермейді.
1. Сауын аяқталып, қарына ағаш ілген әйел мен қолында ноқтасы бар
жылқышы бұларға қарай беттеді (Жесірлер).
2. Үйдің бұрыш-бұрышында апам-ау, апам деп зар еңіреп немерелері
қалды (Апамның астауы).
Мысалдардағы алғашқы сөйлем субъективті реакциямызды жай ғана хабар
ретінде жеткізуімізге байланысты қарапайым, тыныш көңілмен қабылданса,
екіншісі сөйлемдегі эмоционалды лексиканың (апам-ау, апам, зар еңіреп)
қолданылуына байланысты бойымызды тітіркендіреді, аяушылық сезімін
тудырады.
Тілдегі эмоционалды элементтер адам сезімін білдіру үшін қызмет
етеді. Ал тілдегі экспрессивтілік амалдар эмоцияларды, ерікті білдіруде,
ойды білдіруде де, мәнерлілік пен суреттілікті күшейтуге қызмет етеді [6,
918].
Тілдегі экспрессивті және эмоционалды элементтерде айыра білу
қажеттілігі, олардың арасындағы байланысы мен өзара әсеріне қарамастан
функциялық міндеттерінің де түрлілігінен туады. Тілдегі эмоционалдықты
экспрессивтілікпен бір деп қарамау керек. Бұлар әр түрлі құбылыстар -
деген пікірлер де айтылған ойларды нақтылай түседі.
Сондай-ақ азербайжан тілшісі Т.А Эфендиева: Эмоционалдық пен
экспрессивтілік жеке дара категориялар, бірақ, экспрессивтілікке қарағанда
эмоционалды өзінің семантикасына қарай әрі экспрессивті, дей отырып автор
азербайжан тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексиканы мынандай екі топқа
бөліп қарастырады:
1. Жағымды экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
2. Жағымсыз экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
Біздің пайымдауымызша да бұлар бір ғана құбылыс бола алмайды.
Сондықтан да бұлардан жеке-жеке қарастырып отырмыз.
Айқыш-ұйқыш сызылған санасы қаланың қаңғыбастарын тақырып, шуақты
аңсаған қариядай, таяғына сүйеніп тыныстағысы келді. (Жетім бота).
Мұнда эмоционалды лексика жоқ, тек, айқыш-ұйқыш созылған санасы
деген метафоралық қолданыстағы бейнелі сөз тіркесі мен таяғына сүйенген
шуақты аңсаған қариядай деп теңеу арқылы берілген экаспрессивті рең ғана
бар.
Енді эмоция туралы айтылған Денедегі нервтік процестер қызметінің
ауыр-жеңілдігін бейнелейтін субъективті қалып: организмнің түйісу
реакциясы, жүрек қылымыздан қозғайтын сезім түрі сияқты. Анықтамаларды
еске түсіре отырып: Бойымызда сондай сезім тудыруға тиісті сөздер әсерсіз
болса, эмоция тудыра алар ма? Деген сұрақ туады. Ендеше бұдан эмоционалды
мәнді сөздер де әрі экспрессивтілік сипат та бар деген қорытынды шығады.
Бірақ екеуі де бір ұғым емес.
Міне ғалымдарымыздың Тілдегі эмоция көрінісі әрқашан экспрессивті,
ал экспрессия үшін эмоционалды бола бермейді, экспрессивті лексиканың
затқа, құбылысқа деген қатынасты, белгілейтін, сондай-ақ сөздің заттың
лексиканың (ұғымдық) мәнінің әр түрлі эмоциялар деп қарауға болатын қосымша
реңдерін көрсететін бөлігі ғана эмоционалды болып табылады [7,146] –
деулері сондықтан.
Ал А.И. Еримов экспрессивтілік ұғымына тілден тәсілдердің
эмоционалды бояуының реңдері де енеді. Себебі, эмоционалдық,
экспрессивтіліктің бойында үнемі болуға тиіс құрамдас бөлігі деп түсініп
қалмау керек. Мысалы, көркем шығармаларда жиі ұшырасатын қарағым, шаш ал
десе бас алатын тіркесінің семантикасында да экспрессивтілік бар, ол шаш,
бас сөздерінің семантикасында да экспрессивтілік бар. Ол Шаш, бас
сөздерінің ұйқас алынуы және ал сөзінің қайталанып келуі арқылы да
берілген.
Тағы бір мысал:- Тәңірім-ай, келдің бе? Деп екі бетін алақанымен
басқан күйі шөге түсіп, еңіреп жылап жіберген әйел затына тән босаңдық
немесе долдылықпен емес, көбік ата талқып-тасыған қуаныштан жылаған
жыласын... жыласын (Атау кере).
Келтірілген сөйлемдердегі эмоционалды мән айқын. Осындағы Тәңірім-
ай сөзі одағай сөзі ретінде эмоционалды мәнге ие болса, табиғатынан
эмоционалды еңіреп сөзіне одан кейін синонимдік қатармен берілген жылап
жіберді сөзі тіркесіп оның көркемдік бояуын күшейтіп тұр. Алдыңғы ойлар
тұрғысынан бұл сөйлемдерде экспрессивтілік бар ма? Деген сұрақ туындайды.
Бұл сөйлемдегі сөздерде де эмоция мен бірге экспрессивтілік бар.бұл
алдымен, көбік ата шалқып-тасыған қуаныш сияқты метафоралық сөз
тіркесінен көрінсе, екіншіден жылаған.., жыласын сөздеріндегі әріп, буын
ұқсастықтарын және бір сөздің бірнеше рет қайталанып келуінен және сөз
соңында көп нүкте арқылы жасалған интонациялық әсерден де байқалады. тағы
бір айта кетерлік жай - экспрессивтіліктің дамыту түрінде қолданылатын
эмоционалды сөздер де болатындығы Мысалы: тәуір – жақсы –тым жақсы- тамаша
деген сөздерді алайық. Бұл тізбектегі сөздердің бәрі де эмоционалды мәнді
сонымен бірге оларды салыстырмалы түрде, не күшейтпелі түрде жұмсағанда
байқалатын экспрессивтілік рең де бар.
Сонымен біз жоғарыда келтірілген деректерден эмоционалдылық бар
жерде экспрессивтілік те болатынын және бұлардың бір-бірінен нақтылы
айырмашылықтары да бар құбылыстар екенін көз жеткіздік.
Атақты тіл маманы А.М. Кожина стилистика русского языка атты
кітабында эмоционалды лексиканы үлкен екі топқа бөледі [8, 223].
1.Эмоционалды – экспрессивті (бояу)
2. Функционалды – стилистикалық (бояу)
Эмоционалды-экспрессивті лексиканың өзіе тағы 3 түрге бөліп
қарастырады.
1. Бір мағыналы яғни, о баста табиғатынан эмоционалды-экспрессивті
сөздер.
2. Көп мағыналы-ауыспалы мағынада қолдану арқылы эмоционалды мәнге
ие болатын сөздер.
3. Қосымшалар арқылы жасалған эмоционалды-экспрессивті сөздер.
Ал өзбек ғалымы Л.Абдуллаева эмоционалды-экспрессивті лексиканың
жағымды (құрметтеу, кішірейту, еркелету) және жағымсыз (дөрекі, тұрпайы
және ирониялық – кекту, қомсыну) болып бөлінетінін айта келіп: жағымсыз
мәндегі эмоционалды лексика тек жаман кейіпкерлерді сомдау үшін ғана емес,
сонымен қатар жағымды кейіпкерлердің жағымсыз эмоцияларын реніш,
күйініштерін, ашуын суреттеу мақсатында да пайдаланады, - десе, П.А.
Эфендиева эмоционалды-экспрессивті лексиканы тудырудың классикалық үлгісі
тұрақты сөз тіркестері, яғни фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер - деген
пікір айтады.
Осындай қолда бар деректер мен сипаттамаларды негізге ала отырып
былайша жіктедік:
1) Эмоционалды реңді сөздер мен сөз тіркестері (Екі қалпақ) (Зұлым
жау).
2) Экспрессивті мәнді сөздер (шаһар дидарласу,көз жүгірту)
3) Эмоционалды мәнді сөздер мен сөз тіркестері (Ғажап, ит өлген
жер).
4) Экспрессивті реңді сөздер мен сөз тіркестері (көңіл-құсы,
ысқыртып жіберді).
Көркем шығарманың басты элементі тіл дегенде ұлы Горькийдің ойында
қалай болса солай қолданылған сөз жиынтығы емес оқырманын бір дегеннен-ақ
өзіне икемдей беріп, кешіктірмей үйіріп тарта жөнелетін, бірден түсінікті
болатын таза тіл болғаны, өз пкірін сол жөнінде айтқаны даусыз. Ал мұндай
тіл, сөзсіз эмоционалды, экспрессивті мән мен реңге тікелей байланысты, сол
арқылы қажетті әр менәсерге ие болады. Сондықтан да боар тілдегі осы бір
құбылыс тек тіл мамандарының ғана емес, сонымен бірге ақын-жазушыларымыздың
да назарында келе жатқан мәселе екені байқалады.
Халықтық тілдегі эмоционалдық пен экспрессивтілік тудырудың бірден-
бірсөзі – дөрекі сөздер, архаизм, варваризмдер, жалған этимологиялы сөздер
болып табылады.
Эмоционалдық пен экспрессивтілік тудыруға тек бейнелі сөздер ғана
емес, жалпылама, арнаулы көнерген, неологизмдер, кітаби лексика, тұрмыстық
сөздер, қарапайым сөздер, диалектизм бәрі де қатысыды. Әңгіме тек олардың
қалай және қандай мағынада қолданылуында. Бірақ тілімізде өзінің заттық-
лексикалық мағынасы о бастан эмоционалды-экспрессивті мәнді болып
ұшырасатын сөздер болатыны белгілі.
Эмоционалды және экспрессивті сөздердің бір алуына ауызекі сөйлеу
тілі стилінде жиі кездесетін дөрекі сөздер екені мәлім.
Қарай гөр... тілің майда, шүйіркелескің келіп қышынып отырсың-ау,
шырақ
Астын сызып белгілеген сөздердің барлығы да ауызекі тілде жиі
ұшырасатын сөздер. Бірақ бұлардың бәрі бірдей эмоционалды мәнді
емес.мысалы, қарай гөр деген сөзде интонация арқылы берілген
экспрессивтілік мән ғана бар. Сол сияқты шүйіркелесу, қажасу сөздерінен
сөйлеу, әңгімелесу сөздерінің синонимі ретінде қарастыруға болады. Бірақ
автордың алдыңғы екеуін таңдап алуы сөйлемге экспрессивтілік мән беріп,
әлдеқайда әсерлі етіп жүр.
Эмоционалды-экспрессивті сөздердің жасалу жолдары архаизм сөздерімен
де байланысты.
Дүниеде өзгеріске ұшырамайтын, мәңгілікке жаралған не қалыптасатын
құбылыс я заттардың өте сирек екені белгілі. Бұл заңдылық тілге де ортақ.
Бұл жайында ғалымдарымыз М. Балақаев, Т.Қордабаев: Шынында да тіліміздің
грамматикалық құрылысында, фонетикалық жүйесінде баяу да болса жүріп
жататын өзгерістерді былай қойғанда, сөздік ұрамымыздағы бір алуан
сөздердің уақыт өткен сайын көнелеуімен бірге, лексикамызға бір қатар жаңа
сөздердің қосылып, отыратыны кім-кімге де айқын құбылыстар - десе, Әдебиет
зерттеушісі Қ.Жұмалиев: Осыдан жүз мың жыл бұрын өмір сүрген адамдар
осылай сөйледі. Олардың ой-санасы, сөздікқорлары осы күнгі адамдардай
болады, дегенге ешкім сенбес еді, сондықтан азушылар шғармасының тақырыбына
жазушылар шығармасының тақырыбына суреттеп отырған оқиғасына, шығармада
көрсетілмек дәуіріне сәйкес тіл қолданылады.
Ал мұндай сәйкесімділіктің бір жағыкөнерген сөдердің қатысуымен
туады. Менің көз алдымда – қандауырын қайрап, басының қаны тасыған еркек-
ұрғашының кеудесіне мініп, арам қанын ағызып тұрған апам.(Апамның астауы).
өте сирек кездесетіндіктен қолданылу ретіне қарай да экспрессивті
болып тұр.
Ғайып ерен-қырық шілтенің пірін шақырса, езуі көпіршіп, топтың
топанына бір араласып шыққанда – алтауының бірдей қамшысын сарт-сұрт жұлып,
тақымына қыса кетті (Қамшыгер).
Ауызекі сөздің құрамында экспрессивті-эмоциялы лексика, синтаксистік
формалар ерекше көп жұмсалады, бұл сипаттағы лексика мен граматикалық
формалардың тек ауызекі сөзде ұшырамайтындары көп. Экспрессивтік, эмоциялық
мағына тудыру үшін ауызекі сөйлеу тілі көптеген сөздерді ерекше мәнде
қолданады.
Ауызекі сөйлеу тілінің сөз тіркестерін жасаудағы ерекшеліктері
ілгеріде айтқандай, екі себепке – сөзді үнемді, ықшам етіп құрау немесе
эмоциялы етіп құрау талабына байланысты.
Эмоциялық пен экспрессивтілік тілдің барлық құрылымдық бөлшектерінде
көрінеді. Осыған орай лексикада, грамматикада қарапайым сөз формаларға
сыңар болып жұмсалатын эмоциялық тұлғалар қатар жүреді. Бұл тұлғалар затты,
құбылысты, дүниедегі қатынасты атап қана қоймайды, оған қоса сөйлеушінің
эмоциялық сезімін білдіреді.эмоция – психикалық құбылыс оның тілде
көрінуіне екі коммуникативтік себеп бар. Бірі болмыстан алған әсерді
білдіру, тыңдаушыға жеткізу.
Екіншісі – тыңдаушыны бір іске жұмылдыру үшін, әсер ету.
Тілдің синтаксистік жүйесінде эмоциялық тудыратын формалар көбінесе
баяндауыш мүше қатарынан көрінеді.
Эмоциялықты білдіруге бейімделген формалар, амалдар синтаксисте әр
түрлібұл интонациядан, арнаулы баяндауыш формаларынан көрінеді.
Мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған бейімделген сөйлемдерде
бар. Эмоция түрлі сезімге, қуаныш, таңдану, жиренішке байланысты.Ә.Ахметов:
Жай қалпынан өте асырып көрсету арқасында суреттелген құбылыс адамның, ой-
сезіміне тез әсер еткіш келеді - дейді. Екінші сөзбен айтқанда мұндай
суреттемелерде үнемі эмоционалды-экспрессивті рең, мән болады.
Осыған байланысты мысал келтірелік. Көзі қанталаған қалпы, қақпанға
түскен қасқырдай мәңгілік кекпен, арлан ашумен, қалды. Бұл мысалда эмоция
мен экспрессивтілік бірден көзге түседі. Мұнда сөйлемге ерекше әр беріп
тұрған – бірнеше әсерлеулердің (мәңгілік кек, арлан ашу) қатар алынады.
Қақпанға түскен қасқырдай сияқты теңеулер сөйлемнің экспрессивтік бояуын
қанықтыра түскендей.
Эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің синтаксистегі көрінісі.
Профессор Р. Әміров эмоционалдықты білдіруге бейімделген формалар,
амалдар, интонациядан, арнаулы баяндауыштың формаларынан көрінеді дейді.
Мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де бар
екендігін айта келіп, лепті, жақсыз, атаулы, номинативті, қыстырма
сөйлемдерді, қайталауларды айтады [9,73-78].
Орыс тіл білімінде грамматикалық тұрғыдан жіктелмейтін құрылымдар
кездеседі. Олар экспрессивті-эмоционалды сөйлемдер деп аталады [10, 19].
Олар құрылымы жағынан, интонациялық жағынан тиянақты тұрақты тіркестер
тәрізді. Мысалы, то то и оно, как бы ни как, мало ли что, только ивсего,
вот так так, вот те на, вот это да, вот те раз, вот так, ну и ну, ишь ты,
едва ли, тоже мне, эх вы, вот оно что, вот еще, конечно, т. б. Бұлар ақиқат
құбылысты білдірмейді, тек модальды-эксрпессивті мағынаны білдіреді:
болымсыздық, сұрау, эмоционалдық, бағалауыштық т.б. [11,12].
Эмоциялық, экспрессивтік тілдің барлық құрылымдық бөлшектерінде
көрінеді. Осыған орай лексикада, грамматикада қара жаяу сөз, формаларға
сыңар болып жұмсалатын эмоциялық тұлғалар қатар жүреді. Бұл тұлғалар затты,
құбылысты, дүниедегі қатынасты ғана білдіріп қоймайды, оған қоса
сөйлеушінің эмоциялық сезімін білдіреді. Эмоция – психикалық құбылыс. Оның
тілде көрінуіне екі коммуникативтік себеп бар. Бірі – болмыстан алған
әсерді білдіру, тыңдаушыға жеткізу. Екіншісі тыңдаушыны (немесе үшінші бір
жақты) бір іске жұмылдыру үшін әсер ету [12]. Тілдің синтаксистік жүйесінде
эмоциялық тудыратын формалар көбіне баяндауыш мүше қатарынан көрінеді. Бұл
заңды да. Өйткені баяндауыш сөйлемді ұйымдастыруда негізгі қызмет атқарады.
Эмоциялықты білдіруге бейімделген формалар, амалдар синтаксисте әр
түрлі, бұл интонациядан, арнаулы баяндауыш формаларынан көрінеді, мұнымен
бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де бар. Эмоция
кісінің түрлі сезіміне-қуанышына; таңдауына, жиренішіне байланысты. Бірақ
осы алуан түрлі эмоциялық сезімдер көбіне синкретті ортақ формалар арқылы
көрінеді.
Көп жағдайда сөйлемнің лепті, лепсіз көрінуі тек интонацияға
сүйенеді: Құлайды! – деп айқайлады.
Біз ілгеріде эмоция бір жағынан зат, құбылыстың өзіне, соның әсеріне
байланысты болады дедік. Сондықтан да істің қарқынын білдіретін
баяндауыштардың көпшілігі әрі эмоциялы болып келеді. Интеллектілік мағына
мен эмоциялық негізінен қатар жүретіндіктен эмоциялық форма жай хабарлаушы
баяндауыштар қатарынан да, бұйрық мағыналы баяндауыштар қатарынан да
табылады. Осынысына қарамай біз экспрессивті бяндауыштарды парадигмалық
қатардағы дара топ ретінде бөлек қарап отырмыз. Оған бірнеше себеп бар.
Біріншіден, экспрессивті баяндауыштар морфологиялық формаларды, тіпті өзіне
сыңар болып келетін қара жаяу баяндауыштық формаларды өз ыңғайымен ерекше
жұмсап құралады: алмасам, алмасам ба, алмас па, жалықпайды екен т.б.
Екіншіден, өз бойында интеллектілік мағына мен эмоциялық мағынаны қатар
сыйыстыратын баяндауыштық формалармен бірге тілімізде тек эмоциялық
білдіретін баяндауыштар бар. Бұлар интеллектілік мағыналы баяндауыштардың
ешқайсысына қосуға келмейді. Үшіншіден, эмоциялы баяндауыштар түрлі
коммуникативтік жағдайға, стильдік міндетке сай өзара қызмет бөліскен.
Осының бәрі эмоциялық баяндауыштар тобын дербес грамматикалық жүйе
дәрежесінде қараған жөн екенін байқатады. Осы қысқаша жалпылай шолудан
кейін біз эмоциялы баяндауыштардың жеке-жеке формаларын, олардың қызмет
ерекшеліктерін көрсетпекпіз.
1. Субъектіге тән сапаны эмоциялы түрде атау үшін айтса айтқандай,
мықты десе мықты тәрізді құралған баяндауыштар қызмет етеді. Бұл
баяндаукыштар бар сөзді қайталақтатып тіркестіру негізінде жасалады.
Баяндауышқа енген компоненттердің бағыныңқысы шартты рай тұлғасы арқылы
негізгі компонентпен байланысады.
Ах, сорлы балам, айтса айтқандай. Аудырмай түсірген (Ш.Х.).
2. Субъектіге тән іс-әрекетті ерекше екпін тісіріп, тұжырып айтуда
алғаным алған, алғаны алған, айтатыным айтамын тәрізді құралған
баяндауыштар жұмсалады. Бұл баяндауыштар да бір сөздің қайталақтап келуі
арқылы жасалған. Баяндауыштардың бір түрінде (алғаным алған) негізгі
компонент болып -ған, -ген формалы есімше түбір күйінде келеді де, қайталақ
компонент тәуелдік жалғауын жалғаған есімше түрінде келеді, екі компонент
өзара предикативтік қатынас арқылы байланысады. Бірінші компоненттің
тәуелдік жалғауы баяндауыштың жақтық мағынасына қарай түрленеді.
Әпкем баратыны барады. Ертеңнен қалмайды. Су жаңа дөңгелек осы
қалғаны қалған (Ш.Х.).
3. Эмоциялы баяндауыштың бір түрі келетіні келеді, келуі келді
(келген) тәрізді болып жасалады. Баяндауыштың негізгі компоненті ретінде
келер шақ, өткен шақ формалы етістік жұмсалады да, оларға есімше, тұйық рай
тұлғалы қайталау компоненттер үстеледі.
Әпкем келетіні келеді (келуі келеді, келуі келген).
4. Компоненттері да, де жалғаулықтары арқылы біріккен күрделі
баяндауыштар да (алды да кетті) эмоциялық күйді білдіру үшін қызмет етеді.
Жалғаулық арқылы біріккен күрделі баяндауыш көсемше форма арқылы
бірігуден гөрі эмоциялы болуға бейім болуының себебі бар. Баяндауыштың бұл
түрі ерекше интонациямен айтуға ыңғайлы: сіресіп қалдым – сірестім де
қалдым.
4. Эмоциялық баяндауыш сын есім - десеңші, етістік - десеңші
болып құралады.: күшті десеңші, алады десеңші. Бұл баяндауыштар сұраулық
сөз қатысқан лепті сөйлемдер құрамында жұмсалады.
Оған не жоқ десеңші (Б.Т.).
5. Етістік – дейсің (деймін), есім сөз - деймін болып құралған
баяндауыштар да іс-әрекетті эмоциямен атау үшін жұмсалады: жауды дейсің,
ұстамын деймін.
6. Эмоциялы баяндауыштардың бір түрі –тын, -тін формалы есімше
немесе есім сөз және өзі есімдігінің бірігуі арқылы жасалады. Есімше, есім
сөз және өз есімдігі матасып байланысты: сөйлейтіннің өзі, күлегештің
өзі.
7. Эмоциялы баяндауыштың тағы бір түрі алғанды шығарды тәрізді болып
құралады: -ған, -ген, -тын, -тін формалы есімше шығарды етістігімен
тіркесіп, бір баяндауыштық форма құрап тұр. Екі компонент объектілік
қатынас арқылы біріккенмен, объектілік мағына бұл тіркесте көрінбейді.
Объектілік қатынастың жоғалуына екі компоненттің лексикалық мағыналарының
бұл қатынас шеңберінде сыйыспауы себеп.
Үй-ішіне ырза болмай, үнемі төмен қарап отырғанды шығарды (Ә.Н.).
Отырғанды шығарды тәрізді құралған баяндауыш субъектіге тән іс-
әрекетті ренішпен, жақтырмай атау қажет болғанда жұмсалады. Бұл баяндауыш
жалпылай емес, тек бір стильдік аяға – ауызекі сөйлеу тіліне тән. Біздің
ойымызша, табыс септіктегі есімше - шығарды болып құралған баяндауышқа
тікелей сыңар болып экспрессивтік қатыспаған сөзде келетін күлетін болды
сияқты баяндауыштар жұмсалады. Осы типті баяндауыштарға қарсы қойып
салыстырғанда алғанды шығарды тәрізді баяндауыштар өз ерекшелігін айқын
көрсетеді.
Аталған эмоциялы баяндауыш келер шаққа тән форма алып та жұмсалады.
8. Бір топ баяндауыштар тек өткен шаққа қатысты іс-әрекетті
эмоциямен атау қажет үшін қызмет етеді.
Солардың бірі –ғаным тұлғалы есімше мен бар ма сөзінің тіркесуінен
жасалады: келгенім бар ма.
Олардың түрлері де көзіме ыстық көрінгені бар ма (Б.Момышұлы).
Баяндауыш қызметінде жұмсалатын бұл тіркестің құрамындағы негізгі
сөздер өзара предикативтік қатынасқа түсіп байланысқан. Бірақ экспрессивтік
мағына, соған байланысты интонациялық қалып компоненттердің арасындағы
синтаксистік қатынастың солғындап, көрінбей кетуіне әкеледі. Сондықтан да
(ған формалы есімше – бар ма) құрамы бір баяндауыштық тұлға болып танылады.
Бұл баяндауыштық форма көбіне ауызекі сөйлеу тілінде ұшырап, жедел өткен
шақ етістіктен жасалған баяндауышқа стильдік сыңар ретінде жұмсалады:
сөйледім – сөйлегенім бар ма.
9. Эмоциялық мағына білдіретін мына баяндауыштық форма да құралуы
жағынан ілгері аталған формаға жақын: алмасы бар ма. Бұл баяндауыштың
құрамындағы сөздер де предикативтік қатынасқа түсіп байланысып тұр.
Ерекшелігі – бірінші компоненттің етістіктіесім тудыратын -ме, -ме
жұрнағы арқылы жасалған сөз ретінде кірігуі. Осынысының өзісөзді өрнектеуге
жәрдемші ретінде пайдаланылады.
Шөптібай жетіп келмесі бар ма (А.Н.).
10. Өткен шақ етістіктің болған баяндауышқа эмоционалдық сыңар болып
келмесін бе тәрізді баяндауышқа эмоционалдық сыңар болып келмесін бе
тәрізді жасалған баяндауыштар жұмсалады. Баяндауыш құрамына бұйрық рай
тұлғасындағы боллымсыз етістік пен сұраулы шылау кіріп тұр. Бұл эмоциялы
баяндауыштың ілгергі аталған алғаны бар ма, алмасы бар ма тәрізді
формалардың екі айырмашылығы бар. Біріншіден, алмасын ба ілгергілерге
қарағанда жинақы, қысқалау форма. Сөйлеу үстінде, белгілі коммуникативтік
жағдайға сай бұның талғанатын реті болады. Екіншіден, бұл форма өткен
шақтық істі білдірумен қатар, тұрақты болып тұратын іс-әрекетті де
білдіреді де, мақал-мәтелдер құрауда жұмсалады. Қасқырдан бөлтірік тумасын
ба (Б.М.).
11. Өткен шақта болған іс-әрекетті эмоциямен, әсерлі етіп айту үшін
–ар, -ер тұлғалы есімше мен шылау ма, ме бірігіп жасалған баяндауыш та
қызмет етеді: жетіп келермінбе, ала қоярсың ба, айта қояр ма.
Аңқау басым, әлгі машинесінің артына міне қоярмын ба! (Б.М.).
Келер шақ есімшенің бұл мағынада жұмсалуы шылауды қатыстыруы, ерекше
интонацияның қатысуы арқылы мүмкін болып отыр. Осы қосымша компоненттердің
қосылуы есімшені бастапқы (келер шақ) мағынасынан ажыратып, жаңа қызметке
бейімдеген.
12. Эмоциялы лепті сөйлем құрайтын баяндауыштардың бір түрі
болымсыз шартты райлы етістік –ба (бе) болып құралады: алмасам ба ! бұл
баяндауыш шартты рай болымды етістіктен жасалып тілекті, арманды білдіретін
баяндауыштарға сыңар ретінде пайдаланылады: алсам-алмасам ба. Экспрессивті
баяндауыш іс-әрекетті көксеу, арман етуді эмоциямен білдірумен қатар
белгілі ситуацияда, сөздің лексикалық мағынасына қарай сес көрсетуге
ыңғайланып кетеді. Сені бүгін жеткізіп тастамасам ба! Сенің түбіңе жетпесем
бе! (Б.М.)
Келтірілген мысалдарға қарағанда, баяндауыштық форманың жақтық
өзгерісі өлшеулі. Ол тек бірінші жақ түрінде ұшырасады. Генезисіне
үңілгенде, баяндауыш мына құрамдағы құрмалас сөйлемнің бағыныңқы бөлшегінің
дараланып шығуы негізінде пайда болғаны байқалады: Соны сатып алмасам ба,
саған жолықпай-ақ қояйын. Баяндауыштың морфологиялық құрамы (шартты райлы
сөздің болымсыз формада келуі) осы генезиске байланысты.
Шартты рай болымсыз етістік –ба (бе) формалы баяндауыш ауызекі
сөйлеу тіліне тән.
13. Шартты рай тұлғалы етістіктен жасалған баяндауыш тілекті,
арманды эмоциямен білдіру үшін жұмсалады: Оқуды бітірсек! Ел-жұртымызға
қолымыздаен келген пайдамызды тигізсек!
Шартты рай етістік – шы (ші) түрінде құралған баяндауыштар да
армандаулы іс-әрекетті білдіру үшін қызмет етеді.
Шіркін, ол өсітіп көз айырмай өмір бойы қарап тұрсашы (С.Мұрат.).
Осы баяндауыштар қатысқан сөйлемдер кейде бұрын, өткен кезеңде
болған немесе болмаған іс-әрекеттің қарсы реакциясы (өкініш) ретінде туған
армандауды білдіретіні бар: алмадым – алсамшы, келмедің – келсеңші, алдым –
алмасамшы, келдің – келмесеңші. Шартты рай етістік – шы (-ші) формалы
баяндауыштарды осы ситуативтік байланысын пайдаланып сөйлеушілер оны
болмаған іс-әрекеті экспрессивті түрде білдіру үшін жұмсайды.
Келін-ай, шөп те сондай ауыр болады екен, әлгі құрығырды машинадан
сырып түсіре алсамшы (Б.М.).
Осы сөйлемде түсіре алсамшы деген баяндауыш реакция тудыратын іс-
әрекетті (түсіре алмадым) атап, білдіріп тұр.
14. Болымсыз мағыналы баяндауыштар қатарында экспрессивті сыңар
ретінде -ған, -ген (-қан, -кен) – емес болып құралатын форма жұмсалады:
келген емес, көрген емес.
Сейтен бала жасынан жылан-шаяннан қорқып көрген емес (І.Е.).
Өткен шақ есімше мен емес сөзінің бұл бірігуі ерекше синтаксистік
форма тудыру мақсатында пайда болған. Есімшенің болымсыз формасы морфология
аясында –ма, -ме жұрнақтары арқылы жасалады: алмаған,көрмегені; ғана-емес
экспрессивті форма ретінде экспрессивтігі жоқ болымсыз мағыналы өткен
шақтық баяндауыштардың бәріне вариант болып жұмсалады: келмеді, келген жоқ
– келген емес.
15. Экспрессивтігі жоқ болымсыз мағыналы баяндауышқа стильдік
вариант ретінде шартты рай етістіктің болымды түрі – ба (бе) болып
құралған баяндауыш жұмсалады: айтсам ба (айтпаймын).
Осының жұмысын саған реттетсем бе! дегендей боп Күлтай ашулы түрде
қарады (Б.М.).
Шартты рай етістік – ба, (бе) болып құралған баяндауыш, сөз жоқ,
мағынасы жағынан боымсыз мағыналы баяндауышқа түгелдей тепе-тең келе
қоймайды. Оның өз ерекшелігі бар. Ол баяндауыш аталған іс-әрекетке
субъектінің теріс қарайтынын, ықылассыздығын эмоциялы түрде білдіреді. Бұл
баяндауыштық форма да ілгеріде аталған алмасам ба тәрізді құрмалас сөйлем
компонентінің даралануы негізінде қалыптасқан болуға тиіс.
16. Ауызекі сөйлеу тілінде бір сөзді қайталақтатып құралған алмақ
түгіл аламын тәрізді баяндауыштар жұмсалады. Бұл баяндауыштың жасалу жолы
былай. Негізгі компонент ретінде ауыспалы осы шақ, нақты осы шақ, өткен шақ
етістік сөз келеді де, қайталанатын сөз –мақ, -мек, (-пақ, -пек)
т.б.формасында келеді. Екі компонент түгіл демеулігі арқылы қарсылықты
қатынасқа түсіп байланысады. Баяндауыш диалогтың жауап репликасында
ұшырасады. Өйткені ол сөйлеушінің алдыңғы айтылған сөзіне байланысты
тұжырымды, полемикалы жауап білдіргенде экспрессивтігі жоқ келер шақ, осы
шақ, өткен шақ істі білдіретін баяндауыштарға стильдік сыңар болып келеді:
алады – алмақ түгіл алады, жазып жатыр – жазбақ түгіл жазып жатыр, көрді –
көрмек түгіл көрді.
- Түсіндіресің!
-Түсіндірмек түгіл түсіндіремін! (Б.М.).
17. Кезінде істелген істі өкінішпен білдіру үшін көсемшенің болымсыз
түрінен жасалған баяндауыш жұмсалады: алмай, көрмей. Бұл формадағы
етістіктің жеке жұмсалатын сөйлем құрауы – ерекше жай, жалпы тілдік
заңдылықтан оқшау болып көрінеді. Өйткені тіл ғылымы талдауға қатыстырып
жүрген мысалдарда көсемше етістік бағыныңқы позицияда ғана ұшырайтын
(бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы немесе пысықтауыш мүше ретінде) форма болып
көрінеді. Көсемше формалы баяндауыштың дербес сөйлем құрауы ауызекі сөйлеу
тіліне тән. Бұл жай ауызекі сөйлеу тілінің эллипсисте (сөйлемді қысқартып
айтуға) бейімділігіне байланысты болуға тиіс.
Мені есіркегенше арбаға өзің отырмай! – деп Бибі де кейіп тұр
(С.Мұрат.).
18. көсемшенің болымсыз түрінен жасалған баяндауыш (алмай) кезінде
істелмеген істі өкінішпен атау үшін қызмет етсе, -ып, -іп формалы көсемше
сөз істеген істі, әрекетті өкінішпен атау үшін қызмет етеді: Әр нәрсеге
ренжіп!
19. Ашық рай болымды баяндауыштарға эмоциялы сыңар форма ретінде
мына ретпен құрылған баяндауыш жұмсалады: уға (-ғанға) формалы етістік –
дейін – барды. Ұрысуға дейін барды, ұрысқанға дейін барды.
20. Ашық рай болымсыз баяндауышқа эмоциялы сыңар ретінде
жұмсалатын зат есім – құрлы – көрмейді, субстантивтенген есімше – құрлы –
көрмейді, зат есім құрлы – болмайды, есімше – құрлы – болмадым. (Күрке
құрлы болмады, алған құрлы болмады) болып құралған баяндауыштар бар.
Күміс самаурынның шойын құманым құрлы болмады (Ғ.М.).
Аталған баяндауыштың эмоциялы болуы құрамына ішкен құрлы, көлеңке
құрлы тәрізді құрылған синтаксистік формалардың кіруіне байланысты.
Эмоциялы баяндауыш тек болымсыз формада жұмсалады.
Ауызекі сөйлеу тілінде сөйлемге эмоциялық түр беретін баяндауыштық
формадан бөлек амалдар бар. Олардың бірі – одағай сөздері сөйлемге енгізу.
Бұл баяндауыштың актуалдық сапасына байланысты болуға тиіс. Ей, шеттерінен
күйіп пісті-ау (С.Мұрат.).
Баяндауыштар қайталанып айтылып та эмоциялық білдіріледі. Мұндайда
алдыңғысына демеулік қосылады. Күлімсіреген сәті Халимадан еш аумайды-
ау,аумайды (С. Мұрат).
Экспрессивтілікті, эмоционалдылықты білдірудің тәсілдері әр түрлі
болады, олардың бастылары мыналар:
1. Сөйлеу тілінде және жазғанды оқығанда, дауыс ырғағын құбылту
арқылы сөйлемге экспрессивтік мағына енгізуге болады, мысалы: Абай жолы
роман-эпопеясында кітапханаға кірген Абайды түйеге теңеп бір чиновниктің
мысқылдап күлгенін естіп Абай:
Чиновник мырза, түйе ірсе несі бар, мұнда ол түгіл есек те отырыпты
ғой! – дейді.
Бұл сөйлемдегі есек те отырыпты ғой! Сздерін күмілжіп ақырын айтсақ,
Абай мысқылының мәні онша айқын болмай шығар еді, ал сол сөздерді
сөйлемдегі басқа сөздерден гөрі көтеріңкі, ойнақы дауыспен айтсақ, онда
сөйлемнің экспрессивті-эмоционалды мағынасы тайға таңба басқандай болады.
Сол сияқты , Білмеймін дейсің бе, әй! Көріңде өкіргір! Ақ дегені –
алғыс, қара дегені – қарғыс сөйлемдерін өршелене көтеріңкі, мәнерлі
дауыспен айтса, олардың экспрессивті бояуы айқын сөйлемдер болып ұғынылады.
2. Бір ойды білдіретін болымды сөйлемнің орнына болымсыз сөйлемді
жұмсау арқылы оған экспрессивті мағына қосуға болады. Мысалға мына
сөйлемдерді салыстырып көрейік:
Мен шындықты айтамын – Мен шындықты айтпай тұра алмаймын.
Мен осы кітапты оқып бітіремін – Мен осы кітапты бітірмей қоймаймын.
3. Баяндауыштың І жақтық жіктік жалғауын -мен, -бен, -пен түрінде
жұмсау арқылы сөйлемнің мағынасын экспрессивті етуге болады. Ондай болымсыз
сөйлемдер қайсарлықпен үзілді-кесілді айтылған ойды білдіреді, мысалы:
Алдыңа келіп тұрмын деп,
Ар-намысымды қашырман!
Бұлтқа жетпей шарт сынбан,
Айта келген сөзім бар,
Не қылсаң да жасырман! (Махамбет).
Өлеңім – оқ, ол алдымда
Мен де жаудан шегінбен! (Жамбыл).
Тәуекелге келгенде, алдымда тау тұрса да, тайынбан! (Ғ.Мұстафин).
4. Сөйлемнің баяндауышын, кейде сөйлемнің түрін мәндес басқа сөздермен
не басқа сөйлем түрімен ауыстырып айту арқылы да оған экспрессивті мағына
үстеуге болады. Мысалы:
Мен бармаймын – Мен бармасам болмайды. Мен мұныңа көнбеймін – Мен
мұныңа көне алмаймын. Техниканың тетігін білген жақсы – Техниканың тетігін
білгенге не жетсін!
Мұндай экспрессивті мәні бар сөйлемдерге әдебиеттен мысалдар
келтірейік:
Жақып сөйлей жөнелді ( Ғ. Мұстафин). Мұны Жақып сөйледі дегенмен
салыстырайық, онда ешқандай экспрессивті реңк жоқ. Сондай-ақ мына
сөйлемдерге назар аударайық:
Жарқыраған май күні тамылжып тұр (М. Әуезов). – Жарқыраған май күні
ыстық.
Жақсылық күлімдей түсті (Ғ. Сланов). – Жақсылық күлді.
Күн көптен бері жылынбай қойды (М. Әуезов). – Күн көптен бері
жылынбады.
5. Сөйлемнің етістік баяндауышын қайталап екі рет айту да немесе
есім, етістік баяндауыштардың алды-артына олардың мағыналарын күшейтетін
сөз қою да экспрессивтікті білдірудің синтаксистік амалы болады. Мысалы:
Жапан далада жан-жағына алақтап жалғыз әйел жортып барады, жортып
барады. Кең далада жалғыз адам жүзіп келеді, жүзіп келеді. Өзгеше бір күй
кең даланы күңірене шайқай береді, шайқай береді ( Ғ. Мұстафин). Зытып
елем, зытып келем (Ғ.Мүсірепов). Кейінгі кезде сирек, жоғалып бара жатқан
қазақ қолөнерінің ең жақсы үлгілері осы үйде қалыпты. Қай заманда жасалды
кен? Сонау адалбақанның төрдегі кебеже, жүкаяқтың беттеріне ойып салған
өрнекте, қондырған сүйектер сонша нәзік, сонша әдемі, қолдан жасады дегенге
нану қиын ( Ғ. Мұстафин).
Япырмай, мына жерге ауыл орнап, дүкен құрылғаны жақсы болды-ау! (С.
Мұқанов).
Жоғарыда айтылғандардан, келтірілген мысалдардан экспрессивтікті
білдірудің синтаксистік тәсілдері қалай болатынын байқауға болады.
Мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де
бар: лепті, жақсыз, атаулы, номинативті, қыстырма сөйлемдерді.
Атаулы сөйлемдердің эмоционалды-экспрессивті қызметі.
Атаулы сөйлемдер арнаулы коммуникативтік мақсаттың қажетімен
қалыптасқан. Бұл сөйлемдер төңіректі, жағдайды үнемді жолмен суреттеу үшін
және пікірді эмоциялы етіп білдірудің амалы ретінде жұмсалады.
Негізгі мүшесі атау тұлғалы атаулы сөйлемдер құбылысты, затты
эмоциялы атау үшін жұмасалады. Мысалы:
Шіркіннің күлкісі-ай! (Б.М.). Шіркін, осы ауылдың жастары-ай! Ойын-
сауық десе жанып кетеді (С.Мұрат).
Негізгі мүшесі сын есімнен болған атаулы сөйлемдер субъектіге тән
сын, сапаны эмоциямен білдіру үшін жұмсалады. Мысалы:
Түннің қараңғысы-ай! Ту, қараңғысы-ай даланың! – деді Әдиев
(С. Мұрат). Тіліңмен орақ орғышың-ай сенің! (Ж. Е.).
Негізгі мүше қызметіндегі сын есім тәуелді формада тұрады. Бұл – оның
субъектілік мағыналы сөзбен байланысуы үшін туған жағдай: Менің оқығаным-
ай! Сенің келгішің- ай!
Негізгі мүшесі –ған, -ген, -қан, -кен, -тын, -тін тұлғалы есімшеден
болған таулы сөйлемдер іс-әрекет туралы пікірді эмоциямен білдіру үшін
жұмсалады. Мысалы:
Күні бойы сарылып үйде отырғаны! Жай отырмайды, бірдемені жазып
отырады (Б. Т).
Сенің-ақ сағына беретінің-ай! (Б. М.). Тоба-ай, сенің түсінбейтінің-
ай! (Б. М.).
Негізгі мүшесі тұйық етістіктен болған атаулы сөйлемдер іс-қимылды
эмоциямен білдіру үшін жұмсалады.
Тіпа, мынаның шешенсіп сөйлесуі-ай! (Б. М.).
Негізгі мүшесі табыс септіктегі сөзден (зат есім, сын есім, есімше)
болған атаулы сөйлемдер де пікірді эмоциямен білдіреді.
Мына жердің тауын-ай! Жүктің ауырын! Мүләуімсуін! Балаларға
қорған болған кісімсіп тұрғанын (М. Ә). [9,92-94].
Қаратпа, қыстырма сөзді сөйлемдердің эмоционалды-экспрессивті
қызметі.
Қаратпа сөз әсіресе шешендік сөзде, үндеуде, диалогты сөйлемде, кім
үшін, кімге қарап, неге арналғанын және сөйлеушінің ішкі сезімін аңғарту
үшін жұмасалады.
Мысалы, Шырағым, сен ағаңның тілін ал – деген сөйлемді кім айтса да,
жылы шыраймен айтылып отырғаны бірден аңғарылады, оның орнына Сен, оңбаған,
ағаңның тілін ал! – десек, біреудің екінші біреуді жек көріп айтқаны
аңғарылады. Бұл мағыналық, эмоциялық айырмашылықтың болуы, бір жағынан,
сөйлемнің айтылу әуенімен байланысты болса, екінші жағынан, ең бастысы
сөйлемде қолданылған қаратпа сөздердің мағынасымен байланысты [13,159].
Қаратпа сөздердің түрлері де, сөйлемдерге енгізетін мағыналық
өзгерістері де аса елеулі, олардың негізгілері мыналар:
1. Әй, ей – қаратпа сөздері бар сөйлемдер дөрекілікті білдіреді.
Әй, Олжабек бері кел (Ғ. Мұстафин). Бала, әй бала, қайдасың? – деді
аттылы адам (С. Ерубаев).
2. Бірқатар қаратпа сөздер біреуге жылы шыраймен жасы кішіні жақын
көріп сөйлегенде қолданылады. Олар – қалқам, шырағым, күнім, сәулем,
бауырым сияқты біреуді басқа затқа балап айтқан сөздер. Мысалы:
Қарағым, бермен кел,
Бізге де көңіл бөл! (Абай).
- Құстың жемін әкелші, қалқам, - деді Амантай Ботагөзге (С.Мұқанов).
Шырағым, сен абыржыма. Жыламашы, күнім (Ғ.Мүсірепов). Балалар, аманбысың,
шырақтарым? (Жамбыл). Не сездің, айтшы, күнім, айым (М. Әуезов).
Мұндағы сөйлемдердің эмоциялық мағыналарын әлі де болса құбылта түсу
үшін қаратпа сөздердің құрамына модальді шылау сөздер (ай, ау) қосылған.
- Қарағым-ай, сен бе едің? (Ғ. Мүсірепов).
- Қарағым-ай, тұршы тезірек... Күнім-ау, не істегелі жүр едің?
(С.Мұқанов).
3. Біреуді жақын көріп, ұлық санап не еркелеп сөйлегенде, кісі атын
қысқартып Ақа, Сәке, Жәке деп немесе інішек, қарындас, апа, апеке, ағатай
деп айтады.
- Ақа, қозың бүгін түгел ме?
- Түгел, қарағым (Ғ. Сланов).
4. Әдетте қаратпа сөздер адамды нысанаға алып айтылатын сөз болса,
көркем әдеиетте сөйлемге ерекше эмоциялы әр енгізу үшін жансыз затты жанды,
адам тәрізді қаратпа етіп те жұмсайды.
Сайра да зарла, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 4
1 Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік және
олардың синтаксистік жүйедегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2 Қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...25
2.1 Эмоционалды-экспрессивті салалас құрмалас
сөйлемдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..28
2. Эмоционалды-экспрессивті сабақтас құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 48
кіріспе
Диплом жұмысының тақырыбы: Эмоционалды-экспрессивті құрмалас
сөйлемдер.
Диплом жұмысының көлемі: 50 бет.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 33.
Диплом жұмысының нысаны: қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті
салалас,сабақтас құрмалас сөйлемдер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі
эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер ерекшеліктері мен жасалу
жолдарын айқындау бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
- Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің синтаксистік жүйедегі
көрінісін анықтау;
- қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдердің
еркшеліктеріне тоқталу.
.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама,
жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және т.б.әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: синтаксис,
сөйлем, құрмалас сөйлемдер, эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер,
тілдегі эмоция мен экспрессия, салалас құрмалас, сабақтас құрмалас, т.б.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспеде қазақ тіліндегі эмоционалды-
экспрессивті құрмалас сөйлемдерді зерттеудің маңызы туралы айтылған.
Негізгі бөлімде тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік туралы,
оның синтаксис жүйесіндегі орны және құрмалас сөйлемдерде қолданылу
ерекшеліктері тілдік мәліметтерді келтіре отырып, жан-жақты қарастырылған.
Қорытындыда талдау жасау барысында жасалған негізгі тұжырымдар
түйінделген.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тілдің экспрессивтік, эмоционалдық, бағалауыштық қызметін анықтау -
қазақ тіл білімінде кейінгі кездің жемісі. Алайда тілдің экспрессивтік,
эмоционалдық, бағалауыштық қызметі қазақ ғалымдарының назарынан тыс
қалмаған. Айталық, бұл мәселе М.Б. Балақаев, І.К. Кеңесбаев, Ғ.Ғ. Мұсабаев,
Ш.Ш. Сарыбаев, А.Т. Қайдаров, Р.С. Әміров, М.С. Серғалиев т.б. ғалымдар
еңбектерінде айтылған.
Тілдің аталған қызметіне көлемді еңбектермен қатар, әр бағытта
мақалалар жазылып келеді. Соның ішінде сөздің эмоционалды-экспрессивті
қызметіне көптеген мақалалар арналған. Атап айтсақ, А.Т. Қайдаровтың
Экспрессия как фактор языкого выражения эмоций (Вестник АН КазССР, 1983,
№9,с.15-20), І.К. Кеңесбаевтың Фразеологияның экспрессивті-семантикалық
функциялары жайында, т.б.
Ауызекі сөйлеу тіліндегі эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің
ерекшелігіне арналған көлемді еңбек – М.С. Серғалиев пен Ш.И.Нұрғожинаның
Эмоционально-экспрессивная лексика казахского разговорного языка (1995)
атты еңбектері. Мұнда ауызекі сөйлеу лексикасындағы эмоционалды-
экспрессивті сөздердің ерекшеліктері, олардың жасалу жолдары мен тәсілдері,
лексико-грамматикалық топтары қарастырылған.
Ал, А.Нұрмахановтың М.Әуезов драмалық шығармаларындағы эмоционалды-
экспрессивті лексика атты диссертациясында аталмыш тақырып жан-жақты,
бірнеше жүйелі түрде зерттеліп, құнды ғылыми тұжырымдар жасалған.
Сөздің эмоционалдылығы пен экспрессивтілігі стильдік тұрғыдан да
қарастырылып келеді (С.А. Абдуллаев, Х.М. Нұрмұханов, В.И. Лиханов т.б.).
Қазақ тілінде сөздің, фразеологиялық тіркестердің эмоционалдылығы
мен экспрессивтілігі туралы біршама сөз болғаны айтылды. Алайда лексикадағы
экспрессивтілік пен эмоционалдылық айтылғанымен, бұл мәселе синтаксис
жүйесінде көрініс таппай отыр.
Синтаксистегі экспрессивтілік пен эмоция туралы мәліметті тек Р.С.
Әміровтің еңбектерінен көруге болады. Автор әрбір синтаксистік
құрылымдардың грамматикалық белгілерін, жасалу жолдарын айта отырып,
олардың эмоционалдылығы мен экспрессивтілігіне де тоқталып отырады. Алайда
автор жай сөйлемдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілікті қарастырған.
Мысалы, профессор Р. Әміров эмоционалдықты білдіруге бейімделген формалар,
амалдар, интонациядан, арнаулы баяндауыштың формаларынан көрінеді дейді.
Мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де бар
екендігін айта келіп, лепті, жақсыз, атаулы, номинативті, қыстырма
сөйлемдерді, қайталауларды айтады.
Сонымен, тіл мамандарының бәрі де тілде эмоционалды-экспрессивті
сөздердің бар екенін, ол сөздердің жазушының немесе айтушының суреттелміш
оқиғаға көзқарасын білдіретін сөздер екенін бір ауыздан мойындайды.
Қазақ тілінде құрмалас сөйлемдердің эмоционалдығы мен
экспрессивтілігі әлі қарастырылмай келеді. Диплом жұмысында осы мәселе
алғаш рет қарастырылмақ. Сол себепті диплом жұмысының тақырыбы қазақ тіл
білімінің өзекті мәселесінен саналады.
Қазіргі қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдер
ерекшеліктері мен жасалу жолдарын айқындау бітіру жұмысының мақсаты болып
табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
- Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің синтаксистік жүйедегі
көрінісін анықтау;
- қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті құрмалас сөйлемдердің
еркшеліктеріне тоқталу.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер:
- салалас құрмалас,
- сабақтас құрмалас,
- аралас құрмалас,- деп бөлінетіні белгілі.
Диплом жұмысында біз тек салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластағы
эмоционалдылық пен экспрессивтілікке тоқталдық.
Диплом жұмысының нысаны: қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті
салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдер.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама,
жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және т.б.әдістер қолданылды.
1 Тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік және олардың
синтаксистік жүйедегі көрінісі
Тілдің бірнеше негізгі қызметтері бар:
- коммуникативтік қызмет;
- ақпаратты жеткізу;
- когнитивтік;
- эмоционалды-экспрессивті.
Тілдің эмоционалды-экспрессивті қызметі негізгі әрі маңызды қызмет
болып саналады. Тіл тек қарым-қатынас құралы немесе ойды сыртқа шығарушы
құрал ретінде жұмсалмайды, сонымен қатар тіл адамның эмоционалды және ойлау-
сөйлеу әрекетін қамтамасыз ете отырып, сезіммен, эмоциямен тығыз байланыста
болады.
Сөз - әрі қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеудің, әрі сол тілді
зерттейтін тіл білімі саласының негізгі тілдік бөлшегі болып есептеледі.
Тіл біліміндегі сөздің қызметі сан алуан екендігі белгілі. Бұл сөздің тілде
әр түрлі көптеген мағыналарды, нақтылай айтқанда, сындық, қимылдық, заттық,
атауыштық, бейнелеуіштік сияқты, т.б. мағыналарды білдіре алатын
қабілетімен тікелей байланысты. Сөздің сондай мағыналарының бірі – тіл
білімінде эмоционалды-экспрессивтілік деп аталады. Олар көңіл-күйдің,
сезімнің, әсердің мағыналық бояуларын білдіреді. Тіл білімінде олар
эмоционалды-экспрессивті сөздер деген атау алған.
Эмоционалды-экспрессивті сөздер халықтың ауызекі сөйлеу тілімен
қатар әдеби шығармалар тілінде де жасалып, көп кездеседі. Алайда сөз
қуаттылығы жазушыларымыздың ой зерделігімен тіл байлығына, шеберлігіне
байланысты болмақ. Бір сөзбен айтқанда, эмоционалды-экспрессивті сөздердің
орынды қолданыс табуы, қажетті мағыналық бояуды бере алатындай болуы тиіс.
Бұл – сөздің негізгі қызметтерінің бірі.
Эмоция мен экспрессивтілік (туралы) жөніндегі ғылымдағы пікірлерге
мән берсек, мұндай пікірлерді тек тіл біліміне қатысты емес барлық сала
мамандарының еңбектерінен кездестіруге болады.
Мысалы, тілдегі осы мағынаға байланысты: Сөз сөйлеушінің ойымен
қатар, оның әр түрлі психикалық толқуларын білдіреді - деп атап көрсетеді
академик В.В. Виноградов. [1, 50].
Ал Э.Клаус сөздің тілдегі қызметін саралай келіп: Сөз тек түсінісу
құралы ғана емес. Тілдік белгілер, сондай-ақ, тыңдаушының қызығушылығын
арттырып әңгімеге белсенді араласуына ықпал етеді - деген пікір айтады.
[2, 102].
Эмоция сөзінің төркіні – латын тіліндегі “Emoure” етістігі [3, 46].
Бұл орыс тіліндегі возбуждать, волновать (әсерлендіру, толқыту) деген
ұғымды білдіреді.
Жалпы алғанда эмоция туралы алғашқы ғылыми пікірді биологиялық
тұрғыдан айтқан ағылшын ғалымы Ч.Дарвин болса керек. Дарвиннің Выражение
эмоции у человека и животных деген кітабы жарыққа шығудан бұрын-ақ бұл
проблема тек ғалымдардың ғана емес, өнер адамдарының: суретшілердің,
скульптордың, акьерлардың көңілін аударған.
Орыс тіліндегі психология оқулығының 1966 жылғы басылымында: эмоция
мен сезім арқылы кісі табиғатқа, өзге адамдарға өзінің іс-әрекетіне,
сөзіне, қызметіне қанағаттану не қанағаттанбауын білдіреді. Эмоция мен
сезім – адамның қоршаған шындыққа, өз-өзіне ерекше бір субъективтік
қатынасы делінсе [4,177], 1994 жылғы жалпы психология негіздері
оқулығында: эмоция адамдардың бірін-бірі жақсы түсініп, қарым-қатынас
жасауына ықпал етеді деп атап өтілген.
Эмоционалдық құбылыс қолданылу аясы мен белсенділігіне қарай әрқилы
болып келеді және эмоционалдық әсер неғұрлым күшті болса, одан көрінетін
экспрессивтілік те ұлғая түседі:
Қанға бөгіп, аппақ болып есеңгіреп жатқан балғын денесі бар күнәдан
бар азаптан арашалап алғысы келген көлдің көп толқындары өз ырқынан, өз
арнасынан асып кете алған жоқ (Ардақ, 429).
Сөйлемнің эмоционалдық әсері өте күшті себебі, мұнда қанға бөгу,
есеңгіреу, күнә, азап сияқты бірнеше семантикасынан эмоционалды сөздер мен
сөз тіркестері қатар қолданылған және олардың әрқайсысының эмоционалдық
реңі, мәні ерекше көзге шалынады. Соған сәйкес сөйлемдегі экспрессивтілік
те айқын әрі анық болады. Енді тіл мамандарының эмоцияға берген
анықтамаларына тоқталып өтейік. Түркологияда бұл тақырыптың зерттелуі 50-
жылдардан бастау алды десе де болады. Қазақ тілінің көрнекті өкілдері С.Қ.
Кеңесбаев, Ғ.
Мұсабаев, А.Т. Қайдаровтың еңбектерінде эмоционалдылық,
экспрессивтілік, ондағы лексика-семантикалық бірліктер мен олардың жасалу
тәсілдері жайлы салмақты пікірлер айтылған.
Ал, А.Нұрмахановтың М.Әуезов драмалық шығармаларындағы эмоционалды-
экспрессивті лексика атты диссертациясында аталмыш тақырып жан-жақты,
бірнеше жүйелі түрде зерттеліп, құнды ғылыми тұжырымдар жасалған.
Е.М. Галкина – Федорук: Эмоция дегеніміз – адамның қоршаған ортадан
алатын тітіркеністеріне организмнің түйісу реакциясы. Эмоция бастан
кешірілетін жан толқыны сезім десе [5, 105], П.Г. Пустовойт: Эмоция
дегенді біз жеке адамның интеллект бойынша сәулеленген ақиқат дүниеге
субъективтік реакциясы деп түсіненміз - деген анықтама береді. Бұл
пікірлер шындыққа жақын болғанымен, әлі де айқындап, ашып көрсете түсуді
талап етеді. Өйткені кез-келген зат пен құбылыс, субъективті реакцияның
барлығы эмоция туғыза бермейді.
1. Сауын аяқталып, қарына ағаш ілген әйел мен қолында ноқтасы бар
жылқышы бұларға қарай беттеді (Жесірлер).
2. Үйдің бұрыш-бұрышында апам-ау, апам деп зар еңіреп немерелері
қалды (Апамның астауы).
Мысалдардағы алғашқы сөйлем субъективті реакциямызды жай ғана хабар
ретінде жеткізуімізге байланысты қарапайым, тыныш көңілмен қабылданса,
екіншісі сөйлемдегі эмоционалды лексиканың (апам-ау, апам, зар еңіреп)
қолданылуына байланысты бойымызды тітіркендіреді, аяушылық сезімін
тудырады.
Тілдегі эмоционалды элементтер адам сезімін білдіру үшін қызмет
етеді. Ал тілдегі экспрессивтілік амалдар эмоцияларды, ерікті білдіруде,
ойды білдіруде де, мәнерлілік пен суреттілікті күшейтуге қызмет етеді [6,
918].
Тілдегі экспрессивті және эмоционалды элементтерде айыра білу
қажеттілігі, олардың арасындағы байланысы мен өзара әсеріне қарамастан
функциялық міндеттерінің де түрлілігінен туады. Тілдегі эмоционалдықты
экспрессивтілікпен бір деп қарамау керек. Бұлар әр түрлі құбылыстар -
деген пікірлер де айтылған ойларды нақтылай түседі.
Сондай-ақ азербайжан тілшісі Т.А Эфендиева: Эмоционалдық пен
экспрессивтілік жеке дара категориялар, бірақ, экспрессивтілікке қарағанда
эмоционалды өзінің семантикасына қарай әрі экспрессивті, дей отырып автор
азербайжан тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексиканы мынандай екі топқа
бөліп қарастырады:
1. Жағымды экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
2. Жағымсыз экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
Біздің пайымдауымызша да бұлар бір ғана құбылыс бола алмайды.
Сондықтан да бұлардан жеке-жеке қарастырып отырмыз.
Айқыш-ұйқыш сызылған санасы қаланың қаңғыбастарын тақырып, шуақты
аңсаған қариядай, таяғына сүйеніп тыныстағысы келді. (Жетім бота).
Мұнда эмоционалды лексика жоқ, тек, айқыш-ұйқыш созылған санасы
деген метафоралық қолданыстағы бейнелі сөз тіркесі мен таяғына сүйенген
шуақты аңсаған қариядай деп теңеу арқылы берілген экаспрессивті рең ғана
бар.
Енді эмоция туралы айтылған Денедегі нервтік процестер қызметінің
ауыр-жеңілдігін бейнелейтін субъективті қалып: организмнің түйісу
реакциясы, жүрек қылымыздан қозғайтын сезім түрі сияқты. Анықтамаларды
еске түсіре отырып: Бойымызда сондай сезім тудыруға тиісті сөздер әсерсіз
болса, эмоция тудыра алар ма? Деген сұрақ туады. Ендеше бұдан эмоционалды
мәнді сөздер де әрі экспрессивтілік сипат та бар деген қорытынды шығады.
Бірақ екеуі де бір ұғым емес.
Міне ғалымдарымыздың Тілдегі эмоция көрінісі әрқашан экспрессивті,
ал экспрессия үшін эмоционалды бола бермейді, экспрессивті лексиканың
затқа, құбылысқа деген қатынасты, белгілейтін, сондай-ақ сөздің заттың
лексиканың (ұғымдық) мәнінің әр түрлі эмоциялар деп қарауға болатын қосымша
реңдерін көрсететін бөлігі ғана эмоционалды болып табылады [7,146] –
деулері сондықтан.
Ал А.И. Еримов экспрессивтілік ұғымына тілден тәсілдердің
эмоционалды бояуының реңдері де енеді. Себебі, эмоционалдық,
экспрессивтіліктің бойында үнемі болуға тиіс құрамдас бөлігі деп түсініп
қалмау керек. Мысалы, көркем шығармаларда жиі ұшырасатын қарағым, шаш ал
десе бас алатын тіркесінің семантикасында да экспрессивтілік бар, ол шаш,
бас сөздерінің семантикасында да экспрессивтілік бар. Ол Шаш, бас
сөздерінің ұйқас алынуы және ал сөзінің қайталанып келуі арқылы да
берілген.
Тағы бір мысал:- Тәңірім-ай, келдің бе? Деп екі бетін алақанымен
басқан күйі шөге түсіп, еңіреп жылап жіберген әйел затына тән босаңдық
немесе долдылықпен емес, көбік ата талқып-тасыған қуаныштан жылаған
жыласын... жыласын (Атау кере).
Келтірілген сөйлемдердегі эмоционалды мән айқын. Осындағы Тәңірім-
ай сөзі одағай сөзі ретінде эмоционалды мәнге ие болса, табиғатынан
эмоционалды еңіреп сөзіне одан кейін синонимдік қатармен берілген жылап
жіберді сөзі тіркесіп оның көркемдік бояуын күшейтіп тұр. Алдыңғы ойлар
тұрғысынан бұл сөйлемдерде экспрессивтілік бар ма? Деген сұрақ туындайды.
Бұл сөйлемдегі сөздерде де эмоция мен бірге экспрессивтілік бар.бұл
алдымен, көбік ата шалқып-тасыған қуаныш сияқты метафоралық сөз
тіркесінен көрінсе, екіншіден жылаған.., жыласын сөздеріндегі әріп, буын
ұқсастықтарын және бір сөздің бірнеше рет қайталанып келуінен және сөз
соңында көп нүкте арқылы жасалған интонациялық әсерден де байқалады. тағы
бір айта кетерлік жай - экспрессивтіліктің дамыту түрінде қолданылатын
эмоционалды сөздер де болатындығы Мысалы: тәуір – жақсы –тым жақсы- тамаша
деген сөздерді алайық. Бұл тізбектегі сөздердің бәрі де эмоционалды мәнді
сонымен бірге оларды салыстырмалы түрде, не күшейтпелі түрде жұмсағанда
байқалатын экспрессивтілік рең де бар.
Сонымен біз жоғарыда келтірілген деректерден эмоционалдылық бар
жерде экспрессивтілік те болатынын және бұлардың бір-бірінен нақтылы
айырмашылықтары да бар құбылыстар екенін көз жеткіздік.
Атақты тіл маманы А.М. Кожина стилистика русского языка атты
кітабында эмоционалды лексиканы үлкен екі топқа бөледі [8, 223].
1.Эмоционалды – экспрессивті (бояу)
2. Функционалды – стилистикалық (бояу)
Эмоционалды-экспрессивті лексиканың өзіе тағы 3 түрге бөліп
қарастырады.
1. Бір мағыналы яғни, о баста табиғатынан эмоционалды-экспрессивті
сөздер.
2. Көп мағыналы-ауыспалы мағынада қолдану арқылы эмоционалды мәнге
ие болатын сөздер.
3. Қосымшалар арқылы жасалған эмоционалды-экспрессивті сөздер.
Ал өзбек ғалымы Л.Абдуллаева эмоционалды-экспрессивті лексиканың
жағымды (құрметтеу, кішірейту, еркелету) және жағымсыз (дөрекі, тұрпайы
және ирониялық – кекту, қомсыну) болып бөлінетінін айта келіп: жағымсыз
мәндегі эмоционалды лексика тек жаман кейіпкерлерді сомдау үшін ғана емес,
сонымен қатар жағымды кейіпкерлердің жағымсыз эмоцияларын реніш,
күйініштерін, ашуын суреттеу мақсатында да пайдаланады, - десе, П.А.
Эфендиева эмоционалды-экспрессивті лексиканы тудырудың классикалық үлгісі
тұрақты сөз тіркестері, яғни фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер - деген
пікір айтады.
Осындай қолда бар деректер мен сипаттамаларды негізге ала отырып
былайша жіктедік:
1) Эмоционалды реңді сөздер мен сөз тіркестері (Екі қалпақ) (Зұлым
жау).
2) Экспрессивті мәнді сөздер (шаһар дидарласу,көз жүгірту)
3) Эмоционалды мәнді сөздер мен сөз тіркестері (Ғажап, ит өлген
жер).
4) Экспрессивті реңді сөздер мен сөз тіркестері (көңіл-құсы,
ысқыртып жіберді).
Көркем шығарманың басты элементі тіл дегенде ұлы Горькийдің ойында
қалай болса солай қолданылған сөз жиынтығы емес оқырманын бір дегеннен-ақ
өзіне икемдей беріп, кешіктірмей үйіріп тарта жөнелетін, бірден түсінікті
болатын таза тіл болғаны, өз пкірін сол жөнінде айтқаны даусыз. Ал мұндай
тіл, сөзсіз эмоционалды, экспрессивті мән мен реңге тікелей байланысты, сол
арқылы қажетті әр менәсерге ие болады. Сондықтан да боар тілдегі осы бір
құбылыс тек тіл мамандарының ғана емес, сонымен бірге ақын-жазушыларымыздың
да назарында келе жатқан мәселе екені байқалады.
Халықтық тілдегі эмоционалдық пен экспрессивтілік тудырудың бірден-
бірсөзі – дөрекі сөздер, архаизм, варваризмдер, жалған этимологиялы сөздер
болып табылады.
Эмоционалдық пен экспрессивтілік тудыруға тек бейнелі сөздер ғана
емес, жалпылама, арнаулы көнерген, неологизмдер, кітаби лексика, тұрмыстық
сөздер, қарапайым сөздер, диалектизм бәрі де қатысыды. Әңгіме тек олардың
қалай және қандай мағынада қолданылуында. Бірақ тілімізде өзінің заттық-
лексикалық мағынасы о бастан эмоционалды-экспрессивті мәнді болып
ұшырасатын сөздер болатыны белгілі.
Эмоционалды және экспрессивті сөздердің бір алуына ауызекі сөйлеу
тілі стилінде жиі кездесетін дөрекі сөздер екені мәлім.
Қарай гөр... тілің майда, шүйіркелескің келіп қышынып отырсың-ау,
шырақ
Астын сызып белгілеген сөздердің барлығы да ауызекі тілде жиі
ұшырасатын сөздер. Бірақ бұлардың бәрі бірдей эмоционалды мәнді
емес.мысалы, қарай гөр деген сөзде интонация арқылы берілген
экспрессивтілік мән ғана бар. Сол сияқты шүйіркелесу, қажасу сөздерінен
сөйлеу, әңгімелесу сөздерінің синонимі ретінде қарастыруға болады. Бірақ
автордың алдыңғы екеуін таңдап алуы сөйлемге экспрессивтілік мән беріп,
әлдеқайда әсерлі етіп жүр.
Эмоционалды-экспрессивті сөздердің жасалу жолдары архаизм сөздерімен
де байланысты.
Дүниеде өзгеріске ұшырамайтын, мәңгілікке жаралған не қалыптасатын
құбылыс я заттардың өте сирек екені белгілі. Бұл заңдылық тілге де ортақ.
Бұл жайында ғалымдарымыз М. Балақаев, Т.Қордабаев: Шынында да тіліміздің
грамматикалық құрылысында, фонетикалық жүйесінде баяу да болса жүріп
жататын өзгерістерді былай қойғанда, сөздік ұрамымыздағы бір алуан
сөздердің уақыт өткен сайын көнелеуімен бірге, лексикамызға бір қатар жаңа
сөздердің қосылып, отыратыны кім-кімге де айқын құбылыстар - десе, Әдебиет
зерттеушісі Қ.Жұмалиев: Осыдан жүз мың жыл бұрын өмір сүрген адамдар
осылай сөйледі. Олардың ой-санасы, сөздікқорлары осы күнгі адамдардай
болады, дегенге ешкім сенбес еді, сондықтан азушылар шғармасының тақырыбына
жазушылар шығармасының тақырыбына суреттеп отырған оқиғасына, шығармада
көрсетілмек дәуіріне сәйкес тіл қолданылады.
Ал мұндай сәйкесімділіктің бір жағыкөнерген сөдердің қатысуымен
туады. Менің көз алдымда – қандауырын қайрап, басының қаны тасыған еркек-
ұрғашының кеудесіне мініп, арам қанын ағызып тұрған апам.(Апамның астауы).
өте сирек кездесетіндіктен қолданылу ретіне қарай да экспрессивті
болып тұр.
Ғайып ерен-қырық шілтенің пірін шақырса, езуі көпіршіп, топтың
топанына бір араласып шыққанда – алтауының бірдей қамшысын сарт-сұрт жұлып,
тақымына қыса кетті (Қамшыгер).
Ауызекі сөздің құрамында экспрессивті-эмоциялы лексика, синтаксистік
формалар ерекше көп жұмсалады, бұл сипаттағы лексика мен граматикалық
формалардың тек ауызекі сөзде ұшырамайтындары көп. Экспрессивтік, эмоциялық
мағына тудыру үшін ауызекі сөйлеу тілі көптеген сөздерді ерекше мәнде
қолданады.
Ауызекі сөйлеу тілінің сөз тіркестерін жасаудағы ерекшеліктері
ілгеріде айтқандай, екі себепке – сөзді үнемді, ықшам етіп құрау немесе
эмоциялы етіп құрау талабына байланысты.
Эмоциялық пен экспрессивтілік тілдің барлық құрылымдық бөлшектерінде
көрінеді. Осыған орай лексикада, грамматикада қарапайым сөз формаларға
сыңар болып жұмсалатын эмоциялық тұлғалар қатар жүреді. Бұл тұлғалар затты,
құбылысты, дүниедегі қатынасты атап қана қоймайды, оған қоса сөйлеушінің
эмоциялық сезімін білдіреді.эмоция – психикалық құбылыс оның тілде
көрінуіне екі коммуникативтік себеп бар. Бірі болмыстан алған әсерді
білдіру, тыңдаушыға жеткізу.
Екіншісі – тыңдаушыны бір іске жұмылдыру үшін, әсер ету.
Тілдің синтаксистік жүйесінде эмоциялық тудыратын формалар көбінесе
баяндауыш мүше қатарынан көрінеді.
Эмоциялықты білдіруге бейімделген формалар, амалдар синтаксисте әр
түрлібұл интонациядан, арнаулы баяндауыш формаларынан көрінеді.
Мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған бейімделген сөйлемдерде
бар. Эмоция түрлі сезімге, қуаныш, таңдану, жиренішке байланысты.Ә.Ахметов:
Жай қалпынан өте асырып көрсету арқасында суреттелген құбылыс адамның, ой-
сезіміне тез әсер еткіш келеді - дейді. Екінші сөзбен айтқанда мұндай
суреттемелерде үнемі эмоционалды-экспрессивті рең, мән болады.
Осыған байланысты мысал келтірелік. Көзі қанталаған қалпы, қақпанға
түскен қасқырдай мәңгілік кекпен, арлан ашумен, қалды. Бұл мысалда эмоция
мен экспрессивтілік бірден көзге түседі. Мұнда сөйлемге ерекше әр беріп
тұрған – бірнеше әсерлеулердің (мәңгілік кек, арлан ашу) қатар алынады.
Қақпанға түскен қасқырдай сияқты теңеулер сөйлемнің экспрессивтік бояуын
қанықтыра түскендей.
Эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің синтаксистегі көрінісі.
Профессор Р. Әміров эмоционалдықты білдіруге бейімделген формалар,
амалдар, интонациядан, арнаулы баяндауыштың формаларынан көрінеді дейді.
Мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де бар
екендігін айта келіп, лепті, жақсыз, атаулы, номинативті, қыстырма
сөйлемдерді, қайталауларды айтады [9,73-78].
Орыс тіл білімінде грамматикалық тұрғыдан жіктелмейтін құрылымдар
кездеседі. Олар экспрессивті-эмоционалды сөйлемдер деп аталады [10, 19].
Олар құрылымы жағынан, интонациялық жағынан тиянақты тұрақты тіркестер
тәрізді. Мысалы, то то и оно, как бы ни как, мало ли что, только ивсего,
вот так так, вот те на, вот это да, вот те раз, вот так, ну и ну, ишь ты,
едва ли, тоже мне, эх вы, вот оно что, вот еще, конечно, т. б. Бұлар ақиқат
құбылысты білдірмейді, тек модальды-эксрпессивті мағынаны білдіреді:
болымсыздық, сұрау, эмоционалдық, бағалауыштық т.б. [11,12].
Эмоциялық, экспрессивтік тілдің барлық құрылымдық бөлшектерінде
көрінеді. Осыған орай лексикада, грамматикада қара жаяу сөз, формаларға
сыңар болып жұмсалатын эмоциялық тұлғалар қатар жүреді. Бұл тұлғалар затты,
құбылысты, дүниедегі қатынасты ғана білдіріп қоймайды, оған қоса
сөйлеушінің эмоциялық сезімін білдіреді. Эмоция – психикалық құбылыс. Оның
тілде көрінуіне екі коммуникативтік себеп бар. Бірі – болмыстан алған
әсерді білдіру, тыңдаушыға жеткізу. Екіншісі тыңдаушыны (немесе үшінші бір
жақты) бір іске жұмылдыру үшін әсер ету [12]. Тілдің синтаксистік жүйесінде
эмоциялық тудыратын формалар көбіне баяндауыш мүше қатарынан көрінеді. Бұл
заңды да. Өйткені баяндауыш сөйлемді ұйымдастыруда негізгі қызмет атқарады.
Эмоциялықты білдіруге бейімделген формалар, амалдар синтаксисте әр
түрлі, бұл интонациядан, арнаулы баяндауыш формаларынан көрінеді, мұнымен
бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де бар. Эмоция
кісінің түрлі сезіміне-қуанышына; таңдауына, жиренішіне байланысты. Бірақ
осы алуан түрлі эмоциялық сезімдер көбіне синкретті ортақ формалар арқылы
көрінеді.
Көп жағдайда сөйлемнің лепті, лепсіз көрінуі тек интонацияға
сүйенеді: Құлайды! – деп айқайлады.
Біз ілгеріде эмоция бір жағынан зат, құбылыстың өзіне, соның әсеріне
байланысты болады дедік. Сондықтан да істің қарқынын білдіретін
баяндауыштардың көпшілігі әрі эмоциялы болып келеді. Интеллектілік мағына
мен эмоциялық негізінен қатар жүретіндіктен эмоциялық форма жай хабарлаушы
баяндауыштар қатарынан да, бұйрық мағыналы баяндауыштар қатарынан да
табылады. Осынысына қарамай біз экспрессивті бяндауыштарды парадигмалық
қатардағы дара топ ретінде бөлек қарап отырмыз. Оған бірнеше себеп бар.
Біріншіден, экспрессивті баяндауыштар морфологиялық формаларды, тіпті өзіне
сыңар болып келетін қара жаяу баяндауыштық формаларды өз ыңғайымен ерекше
жұмсап құралады: алмасам, алмасам ба, алмас па, жалықпайды екен т.б.
Екіншіден, өз бойында интеллектілік мағына мен эмоциялық мағынаны қатар
сыйыстыратын баяндауыштық формалармен бірге тілімізде тек эмоциялық
білдіретін баяндауыштар бар. Бұлар интеллектілік мағыналы баяндауыштардың
ешқайсысына қосуға келмейді. Үшіншіден, эмоциялы баяндауыштар түрлі
коммуникативтік жағдайға, стильдік міндетке сай өзара қызмет бөліскен.
Осының бәрі эмоциялық баяндауыштар тобын дербес грамматикалық жүйе
дәрежесінде қараған жөн екенін байқатады. Осы қысқаша жалпылай шолудан
кейін біз эмоциялы баяндауыштардың жеке-жеке формаларын, олардың қызмет
ерекшеліктерін көрсетпекпіз.
1. Субъектіге тән сапаны эмоциялы түрде атау үшін айтса айтқандай,
мықты десе мықты тәрізді құралған баяндауыштар қызмет етеді. Бұл
баяндаукыштар бар сөзді қайталақтатып тіркестіру негізінде жасалады.
Баяндауышқа енген компоненттердің бағыныңқысы шартты рай тұлғасы арқылы
негізгі компонентпен байланысады.
Ах, сорлы балам, айтса айтқандай. Аудырмай түсірген (Ш.Х.).
2. Субъектіге тән іс-әрекетті ерекше екпін тісіріп, тұжырып айтуда
алғаным алған, алғаны алған, айтатыным айтамын тәрізді құралған
баяндауыштар жұмсалады. Бұл баяндауыштар да бір сөздің қайталақтап келуі
арқылы жасалған. Баяндауыштардың бір түрінде (алғаным алған) негізгі
компонент болып -ған, -ген формалы есімше түбір күйінде келеді де, қайталақ
компонент тәуелдік жалғауын жалғаған есімше түрінде келеді, екі компонент
өзара предикативтік қатынас арқылы байланысады. Бірінші компоненттің
тәуелдік жалғауы баяндауыштың жақтық мағынасына қарай түрленеді.
Әпкем баратыны барады. Ертеңнен қалмайды. Су жаңа дөңгелек осы
қалғаны қалған (Ш.Х.).
3. Эмоциялы баяндауыштың бір түрі келетіні келеді, келуі келді
(келген) тәрізді болып жасалады. Баяндауыштың негізгі компоненті ретінде
келер шақ, өткен шақ формалы етістік жұмсалады да, оларға есімше, тұйық рай
тұлғалы қайталау компоненттер үстеледі.
Әпкем келетіні келеді (келуі келеді, келуі келген).
4. Компоненттері да, де жалғаулықтары арқылы біріккен күрделі
баяндауыштар да (алды да кетті) эмоциялық күйді білдіру үшін қызмет етеді.
Жалғаулық арқылы біріккен күрделі баяндауыш көсемше форма арқылы
бірігуден гөрі эмоциялы болуға бейім болуының себебі бар. Баяндауыштың бұл
түрі ерекше интонациямен айтуға ыңғайлы: сіресіп қалдым – сірестім де
қалдым.
4. Эмоциялық баяндауыш сын есім - десеңші, етістік - десеңші
болып құралады.: күшті десеңші, алады десеңші. Бұл баяндауыштар сұраулық
сөз қатысқан лепті сөйлемдер құрамында жұмсалады.
Оған не жоқ десеңші (Б.Т.).
5. Етістік – дейсің (деймін), есім сөз - деймін болып құралған
баяндауыштар да іс-әрекетті эмоциямен атау үшін жұмсалады: жауды дейсің,
ұстамын деймін.
6. Эмоциялы баяндауыштардың бір түрі –тын, -тін формалы есімше
немесе есім сөз және өзі есімдігінің бірігуі арқылы жасалады. Есімше, есім
сөз және өз есімдігі матасып байланысты: сөйлейтіннің өзі, күлегештің
өзі.
7. Эмоциялы баяндауыштың тағы бір түрі алғанды шығарды тәрізді болып
құралады: -ған, -ген, -тын, -тін формалы есімше шығарды етістігімен
тіркесіп, бір баяндауыштық форма құрап тұр. Екі компонент объектілік
қатынас арқылы біріккенмен, объектілік мағына бұл тіркесте көрінбейді.
Объектілік қатынастың жоғалуына екі компоненттің лексикалық мағыналарының
бұл қатынас шеңберінде сыйыспауы себеп.
Үй-ішіне ырза болмай, үнемі төмен қарап отырғанды шығарды (Ә.Н.).
Отырғанды шығарды тәрізді құралған баяндауыш субъектіге тән іс-
әрекетті ренішпен, жақтырмай атау қажет болғанда жұмсалады. Бұл баяндауыш
жалпылай емес, тек бір стильдік аяға – ауызекі сөйлеу тіліне тән. Біздің
ойымызша, табыс септіктегі есімше - шығарды болып құралған баяндауышқа
тікелей сыңар болып экспрессивтік қатыспаған сөзде келетін күлетін болды
сияқты баяндауыштар жұмсалады. Осы типті баяндауыштарға қарсы қойып
салыстырғанда алғанды шығарды тәрізді баяндауыштар өз ерекшелігін айқын
көрсетеді.
Аталған эмоциялы баяндауыш келер шаққа тән форма алып та жұмсалады.
8. Бір топ баяндауыштар тек өткен шаққа қатысты іс-әрекетті
эмоциямен атау қажет үшін қызмет етеді.
Солардың бірі –ғаным тұлғалы есімше мен бар ма сөзінің тіркесуінен
жасалады: келгенім бар ма.
Олардың түрлері де көзіме ыстық көрінгені бар ма (Б.Момышұлы).
Баяндауыш қызметінде жұмсалатын бұл тіркестің құрамындағы негізгі
сөздер өзара предикативтік қатынасқа түсіп байланысқан. Бірақ экспрессивтік
мағына, соған байланысты интонациялық қалып компоненттердің арасындағы
синтаксистік қатынастың солғындап, көрінбей кетуіне әкеледі. Сондықтан да
(ған формалы есімше – бар ма) құрамы бір баяндауыштық тұлға болып танылады.
Бұл баяндауыштық форма көбіне ауызекі сөйлеу тілінде ұшырап, жедел өткен
шақ етістіктен жасалған баяндауышқа стильдік сыңар ретінде жұмсалады:
сөйледім – сөйлегенім бар ма.
9. Эмоциялық мағына білдіретін мына баяндауыштық форма да құралуы
жағынан ілгері аталған формаға жақын: алмасы бар ма. Бұл баяндауыштың
құрамындағы сөздер де предикативтік қатынасқа түсіп байланысып тұр.
Ерекшелігі – бірінші компоненттің етістіктіесім тудыратын -ме, -ме
жұрнағы арқылы жасалған сөз ретінде кірігуі. Осынысының өзісөзді өрнектеуге
жәрдемші ретінде пайдаланылады.
Шөптібай жетіп келмесі бар ма (А.Н.).
10. Өткен шақ етістіктің болған баяндауышқа эмоционалдық сыңар болып
келмесін бе тәрізді баяндауышқа эмоционалдық сыңар болып келмесін бе
тәрізді жасалған баяндауыштар жұмсалады. Баяндауыш құрамына бұйрық рай
тұлғасындағы боллымсыз етістік пен сұраулы шылау кіріп тұр. Бұл эмоциялы
баяндауыштың ілгергі аталған алғаны бар ма, алмасы бар ма тәрізді
формалардың екі айырмашылығы бар. Біріншіден, алмасын ба ілгергілерге
қарағанда жинақы, қысқалау форма. Сөйлеу үстінде, белгілі коммуникативтік
жағдайға сай бұның талғанатын реті болады. Екіншіден, бұл форма өткен
шақтық істі білдірумен қатар, тұрақты болып тұратын іс-әрекетті де
білдіреді де, мақал-мәтелдер құрауда жұмсалады. Қасқырдан бөлтірік тумасын
ба (Б.М.).
11. Өткен шақта болған іс-әрекетті эмоциямен, әсерлі етіп айту үшін
–ар, -ер тұлғалы есімше мен шылау ма, ме бірігіп жасалған баяндауыш та
қызмет етеді: жетіп келермінбе, ала қоярсың ба, айта қояр ма.
Аңқау басым, әлгі машинесінің артына міне қоярмын ба! (Б.М.).
Келер шақ есімшенің бұл мағынада жұмсалуы шылауды қатыстыруы, ерекше
интонацияның қатысуы арқылы мүмкін болып отыр. Осы қосымша компоненттердің
қосылуы есімшені бастапқы (келер шақ) мағынасынан ажыратып, жаңа қызметке
бейімдеген.
12. Эмоциялы лепті сөйлем құрайтын баяндауыштардың бір түрі
болымсыз шартты райлы етістік –ба (бе) болып құралады: алмасам ба ! бұл
баяндауыш шартты рай болымды етістіктен жасалып тілекті, арманды білдіретін
баяндауыштарға сыңар ретінде пайдаланылады: алсам-алмасам ба. Экспрессивті
баяндауыш іс-әрекетті көксеу, арман етуді эмоциямен білдірумен қатар
белгілі ситуацияда, сөздің лексикалық мағынасына қарай сес көрсетуге
ыңғайланып кетеді. Сені бүгін жеткізіп тастамасам ба! Сенің түбіңе жетпесем
бе! (Б.М.)
Келтірілген мысалдарға қарағанда, баяндауыштық форманың жақтық
өзгерісі өлшеулі. Ол тек бірінші жақ түрінде ұшырасады. Генезисіне
үңілгенде, баяндауыш мына құрамдағы құрмалас сөйлемнің бағыныңқы бөлшегінің
дараланып шығуы негізінде пайда болғаны байқалады: Соны сатып алмасам ба,
саған жолықпай-ақ қояйын. Баяндауыштың морфологиялық құрамы (шартты райлы
сөздің болымсыз формада келуі) осы генезиске байланысты.
Шартты рай болымсыз етістік –ба (бе) формалы баяндауыш ауызекі
сөйлеу тіліне тән.
13. Шартты рай тұлғалы етістіктен жасалған баяндауыш тілекті,
арманды эмоциямен білдіру үшін жұмсалады: Оқуды бітірсек! Ел-жұртымызға
қолымыздаен келген пайдамызды тигізсек!
Шартты рай етістік – шы (ші) түрінде құралған баяндауыштар да
армандаулы іс-әрекетті білдіру үшін қызмет етеді.
Шіркін, ол өсітіп көз айырмай өмір бойы қарап тұрсашы (С.Мұрат.).
Осы баяндауыштар қатысқан сөйлемдер кейде бұрын, өткен кезеңде
болған немесе болмаған іс-әрекеттің қарсы реакциясы (өкініш) ретінде туған
армандауды білдіретіні бар: алмадым – алсамшы, келмедің – келсеңші, алдым –
алмасамшы, келдің – келмесеңші. Шартты рай етістік – шы (-ші) формалы
баяндауыштарды осы ситуативтік байланысын пайдаланып сөйлеушілер оны
болмаған іс-әрекеті экспрессивті түрде білдіру үшін жұмсайды.
Келін-ай, шөп те сондай ауыр болады екен, әлгі құрығырды машинадан
сырып түсіре алсамшы (Б.М.).
Осы сөйлемде түсіре алсамшы деген баяндауыш реакция тудыратын іс-
әрекетті (түсіре алмадым) атап, білдіріп тұр.
14. Болымсыз мағыналы баяндауыштар қатарында экспрессивті сыңар
ретінде -ған, -ген (-қан, -кен) – емес болып құралатын форма жұмсалады:
келген емес, көрген емес.
Сейтен бала жасынан жылан-шаяннан қорқып көрген емес (І.Е.).
Өткен шақ есімше мен емес сөзінің бұл бірігуі ерекше синтаксистік
форма тудыру мақсатында пайда болған. Есімшенің болымсыз формасы морфология
аясында –ма, -ме жұрнақтары арқылы жасалады: алмаған,көрмегені; ғана-емес
экспрессивті форма ретінде экспрессивтігі жоқ болымсыз мағыналы өткен
шақтық баяндауыштардың бәріне вариант болып жұмсалады: келмеді, келген жоқ
– келген емес.
15. Экспрессивтігі жоқ болымсыз мағыналы баяндауышқа стильдік
вариант ретінде шартты рай етістіктің болымды түрі – ба (бе) болып
құралған баяндауыш жұмсалады: айтсам ба (айтпаймын).
Осының жұмысын саған реттетсем бе! дегендей боп Күлтай ашулы түрде
қарады (Б.М.).
Шартты рай етістік – ба, (бе) болып құралған баяндауыш, сөз жоқ,
мағынасы жағынан боымсыз мағыналы баяндауышқа түгелдей тепе-тең келе
қоймайды. Оның өз ерекшелігі бар. Ол баяндауыш аталған іс-әрекетке
субъектінің теріс қарайтынын, ықылассыздығын эмоциялы түрде білдіреді. Бұл
баяндауыштық форма да ілгеріде аталған алмасам ба тәрізді құрмалас сөйлем
компонентінің даралануы негізінде қалыптасқан болуға тиіс.
16. Ауызекі сөйлеу тілінде бір сөзді қайталақтатып құралған алмақ
түгіл аламын тәрізді баяндауыштар жұмсалады. Бұл баяндауыштың жасалу жолы
былай. Негізгі компонент ретінде ауыспалы осы шақ, нақты осы шақ, өткен шақ
етістік сөз келеді де, қайталанатын сөз –мақ, -мек, (-пақ, -пек)
т.б.формасында келеді. Екі компонент түгіл демеулігі арқылы қарсылықты
қатынасқа түсіп байланысады. Баяндауыш диалогтың жауап репликасында
ұшырасады. Өйткені ол сөйлеушінің алдыңғы айтылған сөзіне байланысты
тұжырымды, полемикалы жауап білдіргенде экспрессивтігі жоқ келер шақ, осы
шақ, өткен шақ істі білдіретін баяндауыштарға стильдік сыңар болып келеді:
алады – алмақ түгіл алады, жазып жатыр – жазбақ түгіл жазып жатыр, көрді –
көрмек түгіл көрді.
- Түсіндіресің!
-Түсіндірмек түгіл түсіндіремін! (Б.М.).
17. Кезінде істелген істі өкінішпен білдіру үшін көсемшенің болымсыз
түрінен жасалған баяндауыш жұмсалады: алмай, көрмей. Бұл формадағы
етістіктің жеке жұмсалатын сөйлем құрауы – ерекше жай, жалпы тілдік
заңдылықтан оқшау болып көрінеді. Өйткені тіл ғылымы талдауға қатыстырып
жүрген мысалдарда көсемше етістік бағыныңқы позицияда ғана ұшырайтын
(бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы немесе пысықтауыш мүше ретінде) форма болып
көрінеді. Көсемше формалы баяндауыштың дербес сөйлем құрауы ауызекі сөйлеу
тіліне тән. Бұл жай ауызекі сөйлеу тілінің эллипсисте (сөйлемді қысқартып
айтуға) бейімділігіне байланысты болуға тиіс.
Мені есіркегенше арбаға өзің отырмай! – деп Бибі де кейіп тұр
(С.Мұрат.).
18. көсемшенің болымсыз түрінен жасалған баяндауыш (алмай) кезінде
істелмеген істі өкінішпен атау үшін қызмет етсе, -ып, -іп формалы көсемше
сөз істеген істі, әрекетті өкінішпен атау үшін қызмет етеді: Әр нәрсеге
ренжіп!
19. Ашық рай болымды баяндауыштарға эмоциялы сыңар форма ретінде
мына ретпен құрылған баяндауыш жұмсалады: уға (-ғанға) формалы етістік –
дейін – барды. Ұрысуға дейін барды, ұрысқанға дейін барды.
20. Ашық рай болымсыз баяндауышқа эмоциялы сыңар ретінде
жұмсалатын зат есім – құрлы – көрмейді, субстантивтенген есімше – құрлы –
көрмейді, зат есім құрлы – болмайды, есімше – құрлы – болмадым. (Күрке
құрлы болмады, алған құрлы болмады) болып құралған баяндауыштар бар.
Күміс самаурынның шойын құманым құрлы болмады (Ғ.М.).
Аталған баяндауыштың эмоциялы болуы құрамына ішкен құрлы, көлеңке
құрлы тәрізді құрылған синтаксистік формалардың кіруіне байланысты.
Эмоциялы баяндауыш тек болымсыз формада жұмсалады.
Ауызекі сөйлеу тілінде сөйлемге эмоциялық түр беретін баяндауыштық
формадан бөлек амалдар бар. Олардың бірі – одағай сөздері сөйлемге енгізу.
Бұл баяндауыштың актуалдық сапасына байланысты болуға тиіс. Ей, шеттерінен
күйіп пісті-ау (С.Мұрат.).
Баяндауыштар қайталанып айтылып та эмоциялық білдіріледі. Мұндайда
алдыңғысына демеулік қосылады. Күлімсіреген сәті Халимадан еш аумайды-
ау,аумайды (С. Мұрат).
Экспрессивтілікті, эмоционалдылықты білдірудің тәсілдері әр түрлі
болады, олардың бастылары мыналар:
1. Сөйлеу тілінде және жазғанды оқығанда, дауыс ырғағын құбылту
арқылы сөйлемге экспрессивтік мағына енгізуге болады, мысалы: Абай жолы
роман-эпопеясында кітапханаға кірген Абайды түйеге теңеп бір чиновниктің
мысқылдап күлгенін естіп Абай:
Чиновник мырза, түйе ірсе несі бар, мұнда ол түгіл есек те отырыпты
ғой! – дейді.
Бұл сөйлемдегі есек те отырыпты ғой! Сздерін күмілжіп ақырын айтсақ,
Абай мысқылының мәні онша айқын болмай шығар еді, ал сол сөздерді
сөйлемдегі басқа сөздерден гөрі көтеріңкі, ойнақы дауыспен айтсақ, онда
сөйлемнің экспрессивті-эмоционалды мағынасы тайға таңба басқандай болады.
Сол сияқты , Білмеймін дейсің бе, әй! Көріңде өкіргір! Ақ дегені –
алғыс, қара дегені – қарғыс сөйлемдерін өршелене көтеріңкі, мәнерлі
дауыспен айтса, олардың экспрессивті бояуы айқын сөйлемдер болып ұғынылады.
2. Бір ойды білдіретін болымды сөйлемнің орнына болымсыз сөйлемді
жұмсау арқылы оған экспрессивті мағына қосуға болады. Мысалға мына
сөйлемдерді салыстырып көрейік:
Мен шындықты айтамын – Мен шындықты айтпай тұра алмаймын.
Мен осы кітапты оқып бітіремін – Мен осы кітапты бітірмей қоймаймын.
3. Баяндауыштың І жақтық жіктік жалғауын -мен, -бен, -пен түрінде
жұмсау арқылы сөйлемнің мағынасын экспрессивті етуге болады. Ондай болымсыз
сөйлемдер қайсарлықпен үзілді-кесілді айтылған ойды білдіреді, мысалы:
Алдыңа келіп тұрмын деп,
Ар-намысымды қашырман!
Бұлтқа жетпей шарт сынбан,
Айта келген сөзім бар,
Не қылсаң да жасырман! (Махамбет).
Өлеңім – оқ, ол алдымда
Мен де жаудан шегінбен! (Жамбыл).
Тәуекелге келгенде, алдымда тау тұрса да, тайынбан! (Ғ.Мұстафин).
4. Сөйлемнің баяндауышын, кейде сөйлемнің түрін мәндес басқа сөздермен
не басқа сөйлем түрімен ауыстырып айту арқылы да оған экспрессивті мағына
үстеуге болады. Мысалы:
Мен бармаймын – Мен бармасам болмайды. Мен мұныңа көнбеймін – Мен
мұныңа көне алмаймын. Техниканың тетігін білген жақсы – Техниканың тетігін
білгенге не жетсін!
Мұндай экспрессивті мәні бар сөйлемдерге әдебиеттен мысалдар
келтірейік:
Жақып сөйлей жөнелді ( Ғ. Мұстафин). Мұны Жақып сөйледі дегенмен
салыстырайық, онда ешқандай экспрессивті реңк жоқ. Сондай-ақ мына
сөйлемдерге назар аударайық:
Жарқыраған май күні тамылжып тұр (М. Әуезов). – Жарқыраған май күні
ыстық.
Жақсылық күлімдей түсті (Ғ. Сланов). – Жақсылық күлді.
Күн көптен бері жылынбай қойды (М. Әуезов). – Күн көптен бері
жылынбады.
5. Сөйлемнің етістік баяндауышын қайталап екі рет айту да немесе
есім, етістік баяндауыштардың алды-артына олардың мағыналарын күшейтетін
сөз қою да экспрессивтікті білдірудің синтаксистік амалы болады. Мысалы:
Жапан далада жан-жағына алақтап жалғыз әйел жортып барады, жортып
барады. Кең далада жалғыз адам жүзіп келеді, жүзіп келеді. Өзгеше бір күй
кең даланы күңірене шайқай береді, шайқай береді ( Ғ. Мұстафин). Зытып
елем, зытып келем (Ғ.Мүсірепов). Кейінгі кезде сирек, жоғалып бара жатқан
қазақ қолөнерінің ең жақсы үлгілері осы үйде қалыпты. Қай заманда жасалды
кен? Сонау адалбақанның төрдегі кебеже, жүкаяқтың беттеріне ойып салған
өрнекте, қондырған сүйектер сонша нәзік, сонша әдемі, қолдан жасады дегенге
нану қиын ( Ғ. Мұстафин).
Япырмай, мына жерге ауыл орнап, дүкен құрылғаны жақсы болды-ау! (С.
Мұқанов).
Жоғарыда айтылғандардан, келтірілген мысалдардан экспрессивтікті
білдірудің синтаксистік тәсілдері қалай болатынын байқауға болады.
Мұнымен бірге түгел құрылысы жағынан осыған қалыптасқан сөйлемдер де
бар: лепті, жақсыз, атаулы, номинативті, қыстырма сөйлемдерді.
Атаулы сөйлемдердің эмоционалды-экспрессивті қызметі.
Атаулы сөйлемдер арнаулы коммуникативтік мақсаттың қажетімен
қалыптасқан. Бұл сөйлемдер төңіректі, жағдайды үнемді жолмен суреттеу үшін
және пікірді эмоциялы етіп білдірудің амалы ретінде жұмсалады.
Негізгі мүшесі атау тұлғалы атаулы сөйлемдер құбылысты, затты
эмоциялы атау үшін жұмасалады. Мысалы:
Шіркіннің күлкісі-ай! (Б.М.). Шіркін, осы ауылдың жастары-ай! Ойын-
сауық десе жанып кетеді (С.Мұрат).
Негізгі мүшесі сын есімнен болған атаулы сөйлемдер субъектіге тән
сын, сапаны эмоциямен білдіру үшін жұмсалады. Мысалы:
Түннің қараңғысы-ай! Ту, қараңғысы-ай даланың! – деді Әдиев
(С. Мұрат). Тіліңмен орақ орғышың-ай сенің! (Ж. Е.).
Негізгі мүше қызметіндегі сын есім тәуелді формада тұрады. Бұл – оның
субъектілік мағыналы сөзбен байланысуы үшін туған жағдай: Менің оқығаным-
ай! Сенің келгішің- ай!
Негізгі мүшесі –ған, -ген, -қан, -кен, -тын, -тін тұлғалы есімшеден
болған таулы сөйлемдер іс-әрекет туралы пікірді эмоциямен білдіру үшін
жұмсалады. Мысалы:
Күні бойы сарылып үйде отырғаны! Жай отырмайды, бірдемені жазып
отырады (Б. Т).
Сенің-ақ сағына беретінің-ай! (Б. М.). Тоба-ай, сенің түсінбейтінің-
ай! (Б. М.).
Негізгі мүшесі тұйық етістіктен болған атаулы сөйлемдер іс-қимылды
эмоциямен білдіру үшін жұмсалады.
Тіпа, мынаның шешенсіп сөйлесуі-ай! (Б. М.).
Негізгі мүшесі табыс септіктегі сөзден (зат есім, сын есім, есімше)
болған атаулы сөйлемдер де пікірді эмоциямен білдіреді.
Мына жердің тауын-ай! Жүктің ауырын! Мүләуімсуін! Балаларға
қорған болған кісімсіп тұрғанын (М. Ә). [9,92-94].
Қаратпа, қыстырма сөзді сөйлемдердің эмоционалды-экспрессивті
қызметі.
Қаратпа сөз әсіресе шешендік сөзде, үндеуде, диалогты сөйлемде, кім
үшін, кімге қарап, неге арналғанын және сөйлеушінің ішкі сезімін аңғарту
үшін жұмасалады.
Мысалы, Шырағым, сен ағаңның тілін ал – деген сөйлемді кім айтса да,
жылы шыраймен айтылып отырғаны бірден аңғарылады, оның орнына Сен, оңбаған,
ағаңның тілін ал! – десек, біреудің екінші біреуді жек көріп айтқаны
аңғарылады. Бұл мағыналық, эмоциялық айырмашылықтың болуы, бір жағынан,
сөйлемнің айтылу әуенімен байланысты болса, екінші жағынан, ең бастысы
сөйлемде қолданылған қаратпа сөздердің мағынасымен байланысты [13,159].
Қаратпа сөздердің түрлері де, сөйлемдерге енгізетін мағыналық
өзгерістері де аса елеулі, олардың негізгілері мыналар:
1. Әй, ей – қаратпа сөздері бар сөйлемдер дөрекілікті білдіреді.
Әй, Олжабек бері кел (Ғ. Мұстафин). Бала, әй бала, қайдасың? – деді
аттылы адам (С. Ерубаев).
2. Бірқатар қаратпа сөздер біреуге жылы шыраймен жасы кішіні жақын
көріп сөйлегенде қолданылады. Олар – қалқам, шырағым, күнім, сәулем,
бауырым сияқты біреуді басқа затқа балап айтқан сөздер. Мысалы:
Қарағым, бермен кел,
Бізге де көңіл бөл! (Абай).
- Құстың жемін әкелші, қалқам, - деді Амантай Ботагөзге (С.Мұқанов).
Шырағым, сен абыржыма. Жыламашы, күнім (Ғ.Мүсірепов). Балалар, аманбысың,
шырақтарым? (Жамбыл). Не сездің, айтшы, күнім, айым (М. Әуезов).
Мұндағы сөйлемдердің эмоциялық мағыналарын әлі де болса құбылта түсу
үшін қаратпа сөздердің құрамына модальді шылау сөздер (ай, ау) қосылған.
- Қарағым-ай, сен бе едің? (Ғ. Мүсірепов).
- Қарағым-ай, тұршы тезірек... Күнім-ау, не істегелі жүр едің?
(С.Мұқанов).
3. Біреуді жақын көріп, ұлық санап не еркелеп сөйлегенде, кісі атын
қысқартып Ақа, Сәке, Жәке деп немесе інішек, қарындас, апа, апеке, ағатай
деп айтады.
- Ақа, қозың бүгін түгел ме?
- Түгел, қарағым (Ғ. Сланов).
4. Әдетте қаратпа сөздер адамды нысанаға алып айтылатын сөз болса,
көркем әдеиетте сөйлемге ерекше эмоциялы әр енгізу үшін жансыз затты жанды,
адам тәрізді қаратпа етіп те жұмсайды.
Сайра да зарла, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz