ХХ ғасырдың 50 – 60 жылдарындағы Қытай қазақтарының cаяси-әлеуметтік жағдайы
1 ХХ ғасырдың 50 . 60 жылдарындағы Қытай қазақтарының Саяси.әлеуметтік жағдайы
1.1 Қытай үкіметі саяси жүйесінің қазақ қоғамына тигізген әсері
1.2 Қытайдағы «Зор секіріс» реформасы және қазақ қоғамы
1.3 Қытай билігінің аз санды ұлттарға қатысты саясаты
1.4 Қытай қазақтарының мәдениеті
2 Қытайдағы қазақтардың Қазақстанға қоныс аударуы
2.1 Қытай қазақтарының Қазқастанға қоныс аудару көлемі және оның барысында туындаған қиыншылықтар
2.2 Қоныс аударған қазақтардың Қазақстанға орналасу жағдайы және орардың Республикамыздың әлеуметтік.экономикалық дамуына қосқан үлесі
ҚОРТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1 Қытай үкіметі саяси жүйесінің қазақ қоғамына тигізген әсері
1.2 Қытайдағы «Зор секіріс» реформасы және қазақ қоғамы
1.3 Қытай билігінің аз санды ұлттарға қатысты саясаты
1.4 Қытай қазақтарының мәдениеті
2 Қытайдағы қазақтардың Қазақстанға қоныс аударуы
2.1 Қытай қазақтарының Қазқастанға қоныс аудару көлемі және оның барысында туындаған қиыншылықтар
2.2 Қоныс аударған қазақтардың Қазақстанға орналасу жағдайы және орардың Республикамыздың әлеуметтік.экономикалық дамуына қосқан үлесі
ҚОРТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қытай комунистік партиясы 1949 жылдың қазанынан бастап құрлықтағы Гоминьдан күштерін толық жою әскери операциясын жүргізді. Осы айда Қытай халық азаттық армиясы Шынжаңның орталығы – Үрімжі қаласына келіп жеткенде Шынжаңдағы Гоминьданның әскери, саяси және әкімшілік басшылары өздігінен оларға тізе бүгіп, Шынжаң билігін Компартия күштеріне тапсырып беріп, өздері Үндістан арқылы Тайваньға тайып кетті. Ал соған дейін Гоминьдан үкіметінің қолдауымен Үш аймақ үкіметіне қарсы соғыс жүргізіп келген Оспан Исламұлы бастаған топ кенеттен өзгерген бұл жағдайдан бейхабар күйде Шынжаң мен Ганьсу (Gan su) өлкесі аралығында Компартия күштеріне қарсы партизандық соғыс жүргізе берді. ҚКП – ның Халық азаттық армиясы Оспан тобын жергілікті бандиттер қатарына жаныштауға кірісті, 1950 жылы Оспанның өзін тірідей қолға түсіріп, 1951 жылы оған өлім жазасын бұйырып, Үрімжіде атып өлтіріп тастады.
ҚКП 1950 жылдан бастап бүкіл мемлекет көлемінде өзінің саяси - әкімшілік басқару құрылымдарын құруды қолға алады. Сол қатарда Шынжаңда өлкелік, аймақтық, аудандық, округтық (qu – шүй) және ауылдық әкімшіліктер құрыла бастады. Сонымен, ондағы қазақтардың дәстүрлі қоғамдық құрылым жүйесі мен басқару түзімі өзгеріске ұшырап, қазақ аудандарында «Еңбекші халық өкілдерінен демократиялық әкімшіліктер» орнай бастады.
1951 жылы мамыр айында ҚКП орталығы Шынжаң бюросының «Биылғы қыс келер көктемге дейін бұқараны аттанысқа келтіріп, жер салығын азайту, зұлымдарға қарсы тұру нұсқауы» бойынша, 1951 жылдың тамызынан бастап Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарында (Шынжаңның басқа аймақтарында да) жер салығын азайту және зұлымдарға қарсы тұру бұқаралық қозғалысы қызу қанды жүргізілді. Әскери адамдардың қатысуы арқылы қозғалыс сұсты әрі күшті жүргізілді. Қозғалыс барысында жоғары жік өкілдеріне «Зұлым» деген кінә тағылып, оларға аяусыз соққы берілді. Сонымен бірге төменгі таптан шыққан белсенділерді Коммунистік жастар одағы мен Компартия мүшелігіне қабылдап отырды.
«Қытай Халық Республикасының жер реформасы заңы» негізінде, 1952 жылдың қарашасынан 1953 жылдың тамызына дейін Шынжаңда жер меншік жүйесіне реформа жүргізіп, жері жоқ немесе жері аз шаруаларға 9-10 му (1 му 0,0625 г тең жер өлшемі) көлемінде жер телімдері бөліп берілді. Бұл қозғалыста «Кедей жалданбалы шаруаларға сүйену, орта шаруалармен ынтымақтасу, феодалдық қанау жүйесін біртіндеп жою» деген принцип басшылыққа алынды. Сонымен қатар жайылым жерлердің меншік жүйесіне де өзгерістер жасалды. Осы қозғалыстардың нәтижесінде бүкіл қытайдың, сонымен қатар қазақтардың да жер меншік жүйесі мен қоғамдық құрылымы түбегейлі өзгертіле бастады.
ҚКП 1950 жылдан бастап бүкіл мемлекет көлемінде өзінің саяси - әкімшілік басқару құрылымдарын құруды қолға алады. Сол қатарда Шынжаңда өлкелік, аймақтық, аудандық, округтық (qu – шүй) және ауылдық әкімшіліктер құрыла бастады. Сонымен, ондағы қазақтардың дәстүрлі қоғамдық құрылым жүйесі мен басқару түзімі өзгеріске ұшырап, қазақ аудандарында «Еңбекші халық өкілдерінен демократиялық әкімшіліктер» орнай бастады.
1951 жылы мамыр айында ҚКП орталығы Шынжаң бюросының «Биылғы қыс келер көктемге дейін бұқараны аттанысқа келтіріп, жер салығын азайту, зұлымдарға қарсы тұру нұсқауы» бойынша, 1951 жылдың тамызынан бастап Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарында (Шынжаңның басқа аймақтарында да) жер салығын азайту және зұлымдарға қарсы тұру бұқаралық қозғалысы қызу қанды жүргізілді. Әскери адамдардың қатысуы арқылы қозғалыс сұсты әрі күшті жүргізілді. Қозғалыс барысында жоғары жік өкілдеріне «Зұлым» деген кінә тағылып, оларға аяусыз соққы берілді. Сонымен бірге төменгі таптан шыққан белсенділерді Коммунистік жастар одағы мен Компартия мүшелігіне қабылдап отырды.
«Қытай Халық Республикасының жер реформасы заңы» негізінде, 1952 жылдың қарашасынан 1953 жылдың тамызына дейін Шынжаңда жер меншік жүйесіне реформа жүргізіп, жері жоқ немесе жері аз шаруаларға 9-10 му (1 му 0,0625 г тең жер өлшемі) көлемінде жер телімдері бөліп берілді. Бұл қозғалыста «Кедей жалданбалы шаруаларға сүйену, орта шаруалармен ынтымақтасу, феодалдық қанау жүйесін біртіндеп жою» деген принцип басшылыққа алынды. Сонымен қатар жайылым жерлердің меншік жүйесіне де өзгерістер жасалды. Осы қозғалыстардың нәтижесінде бүкіл қытайдың, сонымен қатар қазақтардың да жер меншік жүйесі мен қоғамдық құрылымы түбегейлі өзгертіле бастады.
1. Нұрсұлтан.Ә.Н.Дүниежүзі қазақтарының ІІ-құрылтайында сөилеген сөзі //Егемен Қазақстан.-Алматы,2003.
2. Шонанұлы. Жер тағдыры – ел тағдыры .-Алматы:Жазушы,1999.
3. Набижан.Мұқаметқанұлы.ХХ ғасырдағы Қытайдың тарихи үрдісіндегі қазақтардың әлеуметтік дамыуы, Алматы. Қажақ университеті. 2006.
4. Қабдеш Ж. Соңғы көш, Алматы:2002.
5. Шынжаңның қысқаша тарихы.- Үрімжі: Шынжаң қоғамдық ғылымдар академиясы тарих институты. 3-кітап. 1988.
6. Набижан.Мұқаметқанұлы.Қытай қазақтарнының қоғамдық (1860-1920 жж).- Алматы: Қзазақпарат,2000.
7. Жәди Шәкенұлы. Қытайдағы қазақтар.- Алматы: Дүниежүзі қазақтарынның қауымдастығы, 2007.
8. «Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер»,Ұлттарбаспасы1998 ж
9. Жақсылық Сәмитұлы.Қытайдағы қазақтар. - Алматы: Дүниежүзі қазақтарынның қауымдастығы, 2002.
10. Шынжаң тарихы материалдары. 3 том, Шынжаң қоғамдық ғылымдар академиясы. Үрімжі, 1986.
11. Сүлеймен Дәрібайұлы. Шынжаңнан ауып біз кеттік. Шынжаң халық баспасы. Үрімжі. 1995.
12. Бұрхан Шахиди. Шынжаңда өткен елу жыл. Ұлттар баспасы. Үрімжі, 1985.
13. А.Қанапияұлы. Қазақ халқының тұрмыстық ғадет-салттары. «Мұра» журналы, 1996 ж. 3-сан.
14. «Баркөл тарихи материалдары», Баркөл,1996 ж.
15. Алтай аймағының тарихи материалдары, Алтай.
16. Н.Мұхамедханұлы.ХХ ғасырдағы Қытайдың тарихи үрдісіндегі қазақтардың әлеуметтік дамуы,Алматы.Қазақ университеті.2006.
17. «Мемлекеттік кеңестің ҚХР территориялық автономия заңын атқару туралы бірқанша белгілемесіне түсінік». Ұлттар баспасы, 2006.
18. Хасан Оралтай. Елім-Айлап өткен өмір,.Білім, Алматы,2005.
19. «Абақ керей», Іле халық баспасы, 1994 ж.
20. «Іле тарихи материалдары», 1995 ж. 11-сан.
21. «Мемлекеттік кеңестің ҚХР территориялық автономия заңын атқару туралы бірқанша белгілемесіне түсінік». Ұлттар баспасы, 2006.
22. Қазыбекұлы Н. Біз оралман емеспіз, Жазушы. - Алматы .2006.
23. Ж. Жүнісұлы, Н. Мамырбекұлы «Қазақ оқу-ағартуының қысқаша тарихи» ұлттар баспасы, -2006.
24. «Қазақ ССР тарихы». 3-том. Алматы. 1982.
25. «Қазақ Совет энциклопедиясы», 4-том.
26. Дәурен Ескекбаев. Қазақ диаспорасы: Бүгіні және болашағы. -Алматы, 2003.
27. Имаммади Малгаждарұлы. Қазақ тарихынан зерттеулер. Шынжаң халық баспасы. -Алматы: 1995.
28. Нығымет Мыңжанұлы.Қазақтың қысқаша тарихы. -Үрімжі, 1985.
29. Сәйпіл Аштаұлы., Аға сұлтан Абылай. Іле халық баспасы. 2005.
30. Халифа Алтай. Алтайдан ауған ел. Алматы: Дүниежүзі қазақтарынның қауымдастығы. Алматы. 2000.
31. Шынжаңның қысқаша тарихы. ІІІ том. Үрімжі, Шынжаң қоғамдық ғылымдар академиясы ұлттарды зерттеу тобы. 1992.
32. Қ.М. Салқынбаев. Ғылыми зерттеу мақалалары.Ұлттар баспасы, Бейжин, 2003.
33. Аслбеков М.Х., Төлешова Л.Х. Қазақстан тарихи демографясының даму белестері.-Алматы:өркениет,2002..
34. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекетті Мұрағаты. 698-к.,14-т., 216-іс,2-п.
35. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты.708-к, 22-іс,116-іс,2-п.
36. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 1954-к.,14-т., 216-іс, 2-п.
37. Аслбеков.М.Х., Төлешова Л.Х.Қазақстан тарихы демографясының даму белестері.-Алматы: Өркениет,2002.
38. Қабдеш.Ж. Жаңа басылымға үміт мол, Оралман сөзі // 2005,29 қыркүйек,.№01(01).
39. КотоВ К. Совет одағымен Қытай халықтарының ұлы
достығы,.Алматы.1957.
40. Қазақстан Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 1955-к.,94-т.,220-іс.
41. Қытай коммунистік партиясына елу жыл және Мао Цэздунның қателігі,Алматы.,1977.
42. Қазақ елі-//-1998, 20 қарша №;13, 14-15 бб.
43. Қазақ елі-//-1998, 20 қарша №;13, 14-15 бб.
44. Қазақстан заман//-2007-, 4 қаңтар., № 19, 8б.
45. Жас қазақ үні// 4 наурыз, №.5, 6-7бб.
46. Қазақстан Орталық Мемлекеттік Мұрағаты,1955-к.,94-т.,220-іс.,185б.
2. Шонанұлы. Жер тағдыры – ел тағдыры .-Алматы:Жазушы,1999.
3. Набижан.Мұқаметқанұлы.ХХ ғасырдағы Қытайдың тарихи үрдісіндегі қазақтардың әлеуметтік дамыуы, Алматы. Қажақ университеті. 2006.
4. Қабдеш Ж. Соңғы көш, Алматы:2002.
5. Шынжаңның қысқаша тарихы.- Үрімжі: Шынжаң қоғамдық ғылымдар академиясы тарих институты. 3-кітап. 1988.
6. Набижан.Мұқаметқанұлы.Қытай қазақтарнының қоғамдық (1860-1920 жж).- Алматы: Қзазақпарат,2000.
7. Жәди Шәкенұлы. Қытайдағы қазақтар.- Алматы: Дүниежүзі қазақтарынның қауымдастығы, 2007.
8. «Қытай жылнамаларындағы қазаққа қатысты деректер»,Ұлттарбаспасы1998 ж
9. Жақсылық Сәмитұлы.Қытайдағы қазақтар. - Алматы: Дүниежүзі қазақтарынның қауымдастығы, 2002.
10. Шынжаң тарихы материалдары. 3 том, Шынжаң қоғамдық ғылымдар академиясы. Үрімжі, 1986.
11. Сүлеймен Дәрібайұлы. Шынжаңнан ауып біз кеттік. Шынжаң халық баспасы. Үрімжі. 1995.
12. Бұрхан Шахиди. Шынжаңда өткен елу жыл. Ұлттар баспасы. Үрімжі, 1985.
13. А.Қанапияұлы. Қазақ халқының тұрмыстық ғадет-салттары. «Мұра» журналы, 1996 ж. 3-сан.
14. «Баркөл тарихи материалдары», Баркөл,1996 ж.
15. Алтай аймағының тарихи материалдары, Алтай.
16. Н.Мұхамедханұлы.ХХ ғасырдағы Қытайдың тарихи үрдісіндегі қазақтардың әлеуметтік дамуы,Алматы.Қазақ университеті.2006.
17. «Мемлекеттік кеңестің ҚХР территориялық автономия заңын атқару туралы бірқанша белгілемесіне түсінік». Ұлттар баспасы, 2006.
18. Хасан Оралтай. Елім-Айлап өткен өмір,.Білім, Алматы,2005.
19. «Абақ керей», Іле халық баспасы, 1994 ж.
20. «Іле тарихи материалдары», 1995 ж. 11-сан.
21. «Мемлекеттік кеңестің ҚХР территориялық автономия заңын атқару туралы бірқанша белгілемесіне түсінік». Ұлттар баспасы, 2006.
22. Қазыбекұлы Н. Біз оралман емеспіз, Жазушы. - Алматы .2006.
23. Ж. Жүнісұлы, Н. Мамырбекұлы «Қазақ оқу-ағартуының қысқаша тарихи» ұлттар баспасы, -2006.
24. «Қазақ ССР тарихы». 3-том. Алматы. 1982.
25. «Қазақ Совет энциклопедиясы», 4-том.
26. Дәурен Ескекбаев. Қазақ диаспорасы: Бүгіні және болашағы. -Алматы, 2003.
27. Имаммади Малгаждарұлы. Қазақ тарихынан зерттеулер. Шынжаң халық баспасы. -Алматы: 1995.
28. Нығымет Мыңжанұлы.Қазақтың қысқаша тарихы. -Үрімжі, 1985.
29. Сәйпіл Аштаұлы., Аға сұлтан Абылай. Іле халық баспасы. 2005.
30. Халифа Алтай. Алтайдан ауған ел. Алматы: Дүниежүзі қазақтарынның қауымдастығы. Алматы. 2000.
31. Шынжаңның қысқаша тарихы. ІІІ том. Үрімжі, Шынжаң қоғамдық ғылымдар академиясы ұлттарды зерттеу тобы. 1992.
32. Қ.М. Салқынбаев. Ғылыми зерттеу мақалалары.Ұлттар баспасы, Бейжин, 2003.
33. Аслбеков М.Х., Төлешова Л.Х. Қазақстан тарихи демографясының даму белестері.-Алматы:өркениет,2002..
34. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекетті Мұрағаты. 698-к.,14-т., 216-іс,2-п.
35. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты.708-к, 22-іс,116-іс,2-п.
36. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 1954-к.,14-т., 216-іс, 2-п.
37. Аслбеков.М.Х., Төлешова Л.Х.Қазақстан тарихы демографясының даму белестері.-Алматы: Өркениет,2002.
38. Қабдеш.Ж. Жаңа басылымға үміт мол, Оралман сөзі // 2005,29 қыркүйек,.№01(01).
39. КотоВ К. Совет одағымен Қытай халықтарының ұлы
достығы,.Алматы.1957.
40. Қазақстан Орталық Мемлекеттік Мұрағаты, 1955-к.,94-т.,220-іс.
41. Қытай коммунистік партиясына елу жыл және Мао Цэздунның қателігі,Алматы.,1977.
42. Қазақ елі-//-1998, 20 қарша №;13, 14-15 бб.
43. Қазақ елі-//-1998, 20 қарша №;13, 14-15 бб.
44. Қазақстан заман//-2007-, 4 қаңтар., № 19, 8б.
45. Жас қазақ үні// 4 наурыз, №.5, 6-7бб.
46. Қазақстан Орталық Мемлекеттік Мұрағаты,1955-к.,94-т.,220-іс.,185б.
1 ХХ ғасырдың 50 – 60 жылдарындағы Қытай қазақтарының
Саяси-әлеуметтік жағдайы
1.1 Қытай үкіметі саяси жүйесінің қазақ қоғамына тигізген әсері
Қытай комунистік партиясы 1949 жылдың қазанынан бастап құрлықтағы
Гоминьдан күштерін толық жою әскери операциясын жүргізді. Осы айда Қытай
халық азаттық армиясы Шынжаңның орталығы – Үрімжі қаласына келіп жеткенде
Шынжаңдағы Гоминьданның әскери, саяси және әкімшілік басшылары өздігінен
оларға тізе бүгіп, Шынжаң билігін Компартия күштеріне тапсырып беріп,
өздері Үндістан арқылы Тайваньға тайып кетті. Ал соған дейін Гоминьдан
үкіметінің қолдауымен Үш аймақ үкіметіне қарсы соғыс жүргізіп келген Оспан
Исламұлы бастаған топ кенеттен өзгерген бұл жағдайдан бейхабар күйде
Шынжаң мен Ганьсу (Gan su) өлкесі аралығында Компартия күштеріне қарсы
партизандық соғыс жүргізе берді. ҚКП – ның Халық азаттық армиясы Оспан
тобын жергілікті бандиттер қатарына жаныштауға кірісті, 1950 жылы Оспанның
өзін тірідей қолға түсіріп, 1951 жылы оған өлім жазасын бұйырып, Үрімжіде
атып өлтіріп тастады.
ҚКП 1950 жылдан бастап бүкіл мемлекет көлемінде өзінің саяси -
әкімшілік басқару құрылымдарын құруды қолға алады. Сол қатарда Шынжаңда
өлкелік, аймақтық, аудандық, округтық (qu – шүй) және ауылдық әкімшіліктер
құрыла бастады. Сонымен, ондағы қазақтардың дәстүрлі қоғамдық құрылым
жүйесі мен басқару түзімі өзгеріске ұшырап, қазақ аудандарында Еңбекші
халық өкілдерінен демократиялық әкімшіліктер орнай бастады.
1951 жылы мамыр айында ҚКП орталығы Шынжаң бюросының Биылғы қыс келер
көктемге дейін бұқараны аттанысқа келтіріп, жер салығын азайту, зұлымдарға
қарсы тұру нұсқауы бойынша, 1951 жылдың тамызынан бастап Іле, Тарбағатай
және Алтай аймақтарында (Шынжаңның
басқа аймақтарында да) жер салығын азайту және зұлымдарға қарсы тұру
бұқаралық қозғалысы қызу қанды жүргізілді. Әскери адамдардың қатысуы арқылы
қозғалыс сұсты әрі күшті жүргізілді. Қозғалыс барысында жоғары жік
өкілдеріне Зұлым деген кінә тағылып, оларға аяусыз соққы берілді.
Сонымен бірге төменгі таптан шыққан белсенділерді Коммунистік жастар одағы
мен Компартия мүшелігіне қабылдап отырды.
Қытай Халық Республикасының жер реформасы заңы негізінде, 1952
жылдың қарашасынан 1953 жылдың тамызына дейін Шынжаңда жер меншік жүйесіне
реформа жүргізіп, жері жоқ немесе жері аз шаруаларға 9-10 му (1 му 0,0625 г
тең жер өлшемі) көлемінде жер телімдері бөліп берілді. Бұл қозғалыста
Кедей жалданбалы шаруаларға сүйену, орта шаруалармен ынтымақтасу,
феодалдық қанау жүйесін біртіндеп жою деген принцип басшылыққа алынды.
Сонымен қатар жайылым жерлердің меншік жүйесіне де өзгерістер жасалды. Осы
қозғалыстардың нәтижесінде бүкіл қытайдың, сонымен қатар қазақтардың да жер
меншік жүйесі мен қоғамдық құрылымы түбегейлі өзгертіле бастады.
1952 жылы тамызда ҚХР Орталық халық үкіметі Қытай Халық
Республикасының ұлттар қонысының өңірлерінде автономияны жүзеге асыру
бағдарламасын жариялады. Онда автономиялы аудандарда құрылатын автономиялы
органдар, автономиялы құқық, автономиялы өңірлердегі ұлттар арақатынасы
және оларға жоғары дәрежелі үкіметтің басшылық принциптері нақтыланды.
Шынжаң өлкесінде ұйғыр, қазақ, манғол, дүнген және басқа да ұлттар
өмір сүретіндіктен, Шынжаңда автономиялы саясат қолданылуы тиіс болды.
Шынжаңның солтүстік – батысында, әскери Іле, Тарбағатай және Алтай
аймақтарында қазақ халқы тығыз қоныстанған. Ресми санақ мәліметтерінде 1949
жылы Қытайдағы қазақтардың жалпы саны 443.700 адам болған делінеді дейді.
Ал 1953 жылы санақта Қытайдағы қазақтардың жалпы саны 509.375 адам болып,
оның 85% - ы Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарына қоныстанған, сондай –
ақ олар сол аймақтағы тұрғындардың жартысынан көбін құрады. Оның үстіне бұл
аймақтар кезінде Үш аймақ үкіметінің (Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарын
қамтыған Шығыс Түркістан уақытша үкіметінің) басқарған зонасы болғандықтан
осы өңірде Іле қазақ автономиялы ауданы (Құмыл – Хами аймағының құрамында)
құрылды. Сол жылы қарашада Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды [5,115б.].
Облыстың басқаруында Іле, Тарбағатай, Алтай аймақтары және олардың
құрамындағы 24 аудан мен Құлжа қаласы (кейін Күйтін қаласы құрылып, тікелей
облысқа қарады) болды. Облыс орталығы Құлжа қаласы болып белгіленді.
Іле Қазақ автономиялы облысының ең жоғары құқықтық органы – Облыстық
халық құрылтайы. Ол автономиялы ережелерді қабылдауға, мемлекеттік заң
белгілеген құқықтық шеңбер негізінде жергілікті қазынаны басқаруға,
мемлекеттік әскери жүйе негізінде жергілікті ішкі істер әскерін құруға
құқықты болды. Демек, автономиялы құқық бойынша облыс көлемінде саясат,
экономика және мәдениет саласында біршама кең саясат атқарылуы тиіс болды.
Автономиялы ұлттардың тіл – жазуы мемлекеттік тіл – жазуымен қатар
қолданылатын болды. Автономиялы саясат принципі бойынша, облыс әкімін,
облыстық халық үкіметінің басқармасы бастықтарын, аудан әкімдерін және
аудандық басқарма бастықтарын қазақ халқының өкілдерінен сайлауға немесе
тағайындауға заңды негіз жасалды. Іле Қазақ автономиялы облысы Шынжаң
ұйғыр автономиялы районына (1955 ж. құрылған) бағынды, Шынжаң ұйғыр
автономиялы районы ҚХР орталық үкіметіне бағынды.
ҚКП – ның Қытайдағы аз санды ұлттарға қолданған автономиялы саясаты
марксизм – ленинизм теориясына және КСРО – ның автономиялы республикалар
мен Одақтас республикалар құру тәжірибелеріне негізделе отырып, Қытайдағы
ұлттардың ерекшеліктеріне үйлестіріп жасалған саясат. Оның мәні Қытайдың
териториялық тұтастығы мен ұлттық егемендігін сақтау алғышартында, аз санды
ұлттарға ішкі өлкелердегі қытайлар қоныстанған
аудандардан гөрі кеңірек саясат қолдану арқылы қытай емес халықтардың
әлеуметтік дамуына біршама қолайлы жағдай әзірлеу еді. Сондықтан ҚКП өзінің
осы саясатын автономиялы мәртебеге ие болған халықтардан шыққан кадрлар
арқылы жүзеге асыруды заң жүзінде белгіледі.
1950 жылдан бастап Қытайдағы әлеуметтік құрылым жүйесінің қайта
құрыла бастауына байланысты Қытайдағы аз санды ұлттардың, соның ішінде
қазақтардың дәстүрлері қоғамдық құрлымдары да біртіндеп өзгере бастады. Ол
өзгерістер алғашқы кезде ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығын
кооперативтендіру және малшыларды отырықшыландыру бағдарламасы бойынша
біртіндеп жүзеге асырылды. Осының барысында мемлекет шаруаларға қаржылай
және техникалық қолдау көрсетіп, қарапайым халықтардың жағдайын біршама
жақсартты [6.143б].
Демек, Қытайдағы қазақтардың қоғамдық – саяси өмірі мен өндіріс
тәсілдері 1950 жылыдан бастап түбегейлі өзгере бастады. Атап айтқанда,
қазақтардың дәстүрлі қоғамдық құрылымы социялистік мемлекеттік әкімшілдік
құрылымдарына ауыстырылды; бұрыңғы рулық – қатынастық қатынастар бойынша
топтасып отырып өмір сүру тәсілі, бірнеше рулардың, тіпті бірнеше
ұлттардың өкілдері араласып отырып, ортақ бір кәсіппен шұғылдану тәсілі
ұйымдастырылды; бұрыңғы қоғамдық жіктердің айырмашылығы жойылып
(кәмпескелеу тәсілі арқылы), барлық адам ортақ бір өндіріс отрядының жылдық
табысынан өз еңбектеріне сай енші алуға телінді; бұрыңғы ел билеген жоғары
жік өкілдері мен зиялы қауым қарапайым еңбекшіге айналдырылып, қара табан
кедейлер өкілдері, шала сауатты адамдар әр дәрежелі билік орындарына
тартылды.
Қытайдағы қазақтардың әлеуметтік шаруашылық жағдайы, негізінен, ҚХР –
ның аграрлық экономика өндірісі мен тығыз байланыста болды. Жоғарыда
пайымдағанымыздай, ҚХР 1950 жылдан бастап Қытайдың саяси - әкімшілік
құрылымдарын қайта құруына байланысты, экономикалық жоспар мен өндіріс
құрылымдарын да социалистік бағытқа бейімдеп қайта құра бастады. Алдымен,
ауылды кооперативтендіріп, одан соң олдарды коммуналдандырылды. Алғашқы
жылдары экономиканы қалпына келтіру мақсатында диқандар мен шаруларға
қаржылай және техникалық көмек көрсетіп, елдің енсесін біршама көтерді де,
сонынан ауыл тұрғындарының мал – мүлкін Халық коммунасының меншігіне
өткізіп алды. Сонымен, ел қатарлы Коммунаға еңген қазақтар өздері еңбек
ететін егін немесе мал шаруашылық отрядтарының жылдық табысы бойынша жыл
соңында бір рет ақы алуға мәжбүр болды. Анықтап айтқанда, Халық
коммунасындағы еңбекшілер әрбір өндіріс отрядтарында еңбек етеді. Бір
күндік еңбектің толық бағасы 10 балл бойынша есептеледі, әр күні бригадир
еңбекшілердің кітапшасына сол күннің еңбек бағасын қойып отырады. Жыл
сонында бухгалтер әрбір еңбекшінің бір жыл ішінде еңбекке қатысқан күнін
және алған еңбек балдарын есептеп, оның сол жылда отрядтан алған азық
түлігін, несие алған ақшасын есептеп, оны сол адамның отрядтан алатын еңбек
ақысынан балансын жасайды: Не болмаса өзінің жылдық істеген еңбекақысы
отрядтан алғанына жетпей, қарыз болып шығады да, ол қарызын келесі жылғы
еңбегімен жабуға міндетті болады. Қытайдың аулдарында Халық коммунасы
құрылғаннан кейін, өндіріс отрядтары таптық көзқарас бойынша
ұйымдастырылды. Бұрыңғы кедей диқандар мен малсыз шаруалар мал шаруашылығы
отрядтарына жіберілді де, кезінде дәулетті болған жоғары, орта шаруалар
егіншілік отрядтарына түсірілді. Өйткені қанаушы тап өкілдері
егіншіліктегі ауыр еңбекті істеуге тиісті деп қаралды. Қазақтар арасындағы
осындай кәсіптік қарама – қарсы орын алмасудың салдарынан әрі екі жақ
тәжірибесіздіктен өз шаруашылығын тыңғылықты істей алмады. Қазақтардан
тұратын мал шаруашылығы отрядтарының да, егін шаруашылығы отрядтарының да
жылдық табыстары төмен деңгейде болды, тіпті жылдық есептерін зиянмен
жабатын жағдайға тап болып отырды. Сондықтан қазақ халқының экономикалық
өмірі ол кезде өте төмен күйде болды. Мұның тағы бір басты себебі ҚКП-ның
қолданған әсыра солшылдық саясатында екендігін айтпауға болмайды.
ҚХР өзінің бесжылдық жоспарын (1953 – 1957жж.) ойдағыдай орындағаннан
кейін, ҚКП басшылары жоғары қарқынмен экономикалық құрылыс жүргізу науқанын
бастады. 1958 жылы мамырда ҚКП – ның 8 – отырысының II пленумы: Біздің
еліміз бір күнде жиырма жылдық дамуды іске асыратын ұлы дәуірді бастан
кешуде деп санады. Сондай – ақ, халықты соқыр сенімнен арылып, идеаны
азат етуге шақырды. Мао Цзэдун Жеті жылда Англиядан асып кету, одан соң
сегіз, он жылда АҚШ –тан озып кету керек! деген ұран тастады. Сонымен,
1958 жылы жазда бүкіл Қытай көлемінде Үлкен секіріс қозғалысы басталып
кетті. Аталмыш қозғалыста болат – темір қорытуды негіз етіп, әр салада
үлкен құрылыс жүргізу мақсат етілді. Сонымен, ҚХР үкіметі өзінің екінші
бесжылдық жоспарында (1958 ж. Басталған) аграрлық өндірістің жалпы өнім
құнын әр жылы 30% шамасында, өнеркәсіптің жалпы өнім құнын әр жылы 53% - ға
көбейтуді жоспарлап, коммунизмге өтудің алғышартын жасауды қарастырды.
ҚКП Орталық комитеті 1958 жылы 10 қыркүйекте Ауыл - қыстақтарда
Халық коммунасын құру туралы қарар қабылдады. Сонымен, Қытайдың ауыл –
қыстақтарында Халық коммунасын құру науқаны басталды. Халық коммунасына
мүше болушылар алғашқы жылдарда өздеріне бөлініп берілген жер телімдерін,
жеке меншік малдарын, бау – бақшаларын, өндіріс құрал – жабдықтарын
Коммунаның меншігіне тапсыруға міндетті болды. Бұған диқандар мен
шаруалардың наразы болғанына қарамастан, коммуналандыру қозғалысы күштеп
тез қарқынмен жүргізілді. Отбасындағы барлық жер мен малын, бау – бақшасын,
өндіріс құрал – жабдықтарын Коммунаға тапсырған адамдарға ортақ асханалар
ашылып, олар тайқазаннан бірге тамақтанды. Сөйтіп, Коммуна еңбекшілердің
істеген еңбегіне жалақы бермейді, жеген тамақтары үшін еңбекшілер де ақша
төлемейтін коммуналық режим орнатылды. Ежелден кең далада еркін тіршілік
етіп келген Қытайдағы қазақ халқы ондай әскери режимдегі Халық коммунасын
ұнатпасада, оған кіруге мәжбүр болды.
Қытайда 1958 жылдан бастап жүргізілген Үлкен секріс пен
Коммуналандыру қозғалысы, жыл өте салысымен - ақ, өзінің ауыр әлеуметтік
– экономикалық зардабын көрсетті. Бірақ сол шындықты айтқан ішкери
өлкелердегі қытай интеллигенттері оңшылдар деген кінәмен саяси соққыға
ұшыраса, Шынжаңдағы қазақ, ұйғыр қатарлы халықтардан шыққан зиялылар
жергілікті ұлтшылдар деген кінәмен саяси жаныштауға ұшырады. Тарихи
шындық қашанда айтылады, Үлкен секіріс жасалған үш жылда Қытайдың 200
миллиард юань зиян тартқандығы сонғы жылдары әшкере болды. Сонда да Мао
Цзэдун көзі тірісінде өзі құрған Халық коммунасын сақтап қалды. Бірақ ол
1960 жылы халық шаруашылығын реттеу, бекемдеу, толықтыру және (өнімді)
жоғарлату саясатың қолданып, экономиканы бірқатар реттеуге мәжбүр болды.
ҚКП Орталық комитеті 1961 жылы наурыз айында Ауыл – қыстақ Халық
коммунасының Қызмет ережесін қабылдады. Сол бойынша Халық коммунасының
мөлшері аз мөлшерде жеке жер иеленуге мал мүлік, үй құстарын ұстауға
мүмкіндік алды. Аталмыш Ереже бойынша, Халық коммунасын да дүй (үлкен
өндіріс отряды), шао дүй (кіші өндіріс отряды) болып ұйымдастырылды. Барлық
ауыл – қыстақтардағы тұрғындар міндетті түрде осы отрядтарда еңбек етіп,
отрядтардың жылдық табысы бойынша ақы алатын болды. Өндіріс түрлері мен
мөлшерін жоғары әкімшілігі органдарын мемлекеттік жоспар негізінде жобалап
ұйымдастырып отырды.
Сонымен, Қытайдағы қазақтардың көп бөлігі Халық коммунасын да дүй,
шао дүйлерінде мал шаруашылығымен немесе егін шаруашылығымен шұғылданды.
Бұл жүйені ҚКП Орталық комитеті Аз дегенде отыз жыл өзгермейді деп
бекітті.
Демек, Қытайдағы қазақтардың қоғамдық – саяси өмірі мен өндіріс
тәсілдері 1950 жылыдан бастап түбегейлі өзгере бастады. Атап айтқанда,
қазақтардың дәстүрлі қоғамдық құрылымы социалистік мемлекеттік әкімшілдік
құрылымдарына ауыстырылды; бұрыңғы рулық – қатынастық қатынастар бойынша
топтасып отырып өмір сүру тәсілі, бірнеше рулардың, тіпті бірнеше
ұлттардың өкілдері араласып отырып, ортақ бір кәсіппен шұғылдану тәсілі
ұйымдастырылды; бұрыңғы қоғамдық жіктердің айырмашылығы жойылып
(кәмпескелеу тәсілі арқылы), барлық адам ортақ бір өндіріс отрядының жылдық
табысынан өз еңбектеріне сай енші алуға телінді; бұрыңғы ел билеген жоғары
жік өкілдері мен зиялы қауым қарапайым еңбекшіге айналдырылып, қара табан
кедейлер өкілдері, шала сауатты адамдар әр дәрежелі билік орындарына
тартылды.
Қытайдағы қазақтардың әлеуметтік шаруашылық жағдайы, негізінен, ҚХР –
ның аграрлық экономика өндірісімен тығыз байланыста болды. Жоғарыда
пайымдағанымыздай, ҚХР 1950 жылдан бастап Қытайдың саяси - әкімшілік
құрылымдарын қайта құруына байланысты, экономикалық жоспар мен өндіріс
құрылымдарын да социалистік бағытқа бейімдеп қайта құра бастады. Алдымен,
ауылды кооперативтендіріп, одан соң олдарды коммуналдандырылды. Алғашқы
жылдары экономиканы қалпына келтіру мақсатында диқандар мен шаруларға
қаржылай және техникалық көмек көрсетіп, елдің енсесң\ін біршама көтерді
де, сонынан ауыл тұрғындарының мал – мүлкін Халық коммунасының меншігіне
өткізіп алды. Сонымен, ел қатарлы Коммунаға еңген қазақтар өздері еңбек
ететін егін немесе мал шаруашылық отрядтарының жылдық табысы бойынша жыл
соңында бір рет ақы алуға мәжбүр болды. Анқытап айтқанда, Халық
коммунасындағы еңбекшілер әрбір өндіріс отрядтарында еңбек етеді. Бір
күндік еңбектің толық бағасы 10 балл бойынша есептеледі, әр күні бригадир
еңбекшілердің кітапшасына сол күннің еңбек бағасын қойып отырады. Жыл
сонында бухгалтер әрбір ғеңбекшінің бір жыл ішінде еңбекке қатысқан күнін
және алған еңбек балдарын есептеп, оның сол жылда отрядтан алған азық
түлігін, несие алған ақшасын есептеп, оны сол адамның отрядтан алатын еңбек
ақысынан балансын жасайды: Сонда ол болдаы, не болмаса өзінің жылдық
істеген еңбекақысы отрядтан алғанына жетпей, қарыз болып шығады да, ол
қарызын келесі жылғы еңбегімен жабуға міндетті болады.
Қытайдың аулдарында Халық коммунасы құрылғаннан кейін, өндіріс
отрядтары таптық көзқарас бойынша ұйымдастырылды. Бұрыңғы кедей диқандар
мен малсыз шаруалар мал шаруашылығы отрядтарына жіберілді де, кезінде
дәулетті болған жоғары, орта шаруалар егіншілік отрядтарына түсірілді.
Өйткені қанаушы тап өкілдері егіншіліктегі ауыр еңбекті істеуге тиісті
деп қаралды [7.88б]. Қазақтар арасындағы осындай кәсіптік қарама – қарсы
орын алмасудың салдарынан әрі екі жақ тәжірибесіздіктен өз шаруашылығын
тыңғылықты істей алмады. Қазақтардан тұратын мал шаруашылығы отрядтарының
да, егін шаруашылығы отрядтарының да жылдық табыстары төмен деңгейде
болды, тіпті жылдық есептерін зиянмен жабатын жағдайға тап болып отырды.
Сондықтан қазақ халқының экономикалық өмірі ол кезде өте төмен күйде болды.
Мұның тағы бір басты себебі ҚКП-ның қолданған әсіре солшылдық саясатында
екендігін айтпауға болмайды.
ҚКП Орталық комитеті 1962 жылы қаңтар айында Пекинде Жеті мың
адамдық мәжіліс ашып, өзінің социализм құрудағы он екі жылдық тәжірибесін
қорытындылап, бірқатар маңызды шешімдер қабылдады. Соның бірі Аграрлық
саланы қолдауды күшейтіп, зор күшпен ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламасы
еді. Ол бойынша, үкімет ауыл шаруашылығына берілетін несие мөлшерін
көбейтіп, ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу бағасын 27.1%-ға жоғарылату
арқылы ауыл – қыстақтардың экономикалық жағдайын біршама жақсартқандай
болды. Осыған байланысты қазақтардың да тұрмыс деңгейі 1963
жылдан бастап сәлде болса көтерілді.
Бірақ мемлекет көлімінде орын алған бұқарлық саяси
қозғалыстар елдің еңсесін көтертпейді. 1963-1965 жылдары бүкіл мемлекет
көлемінде Социолистік тәрбие қозғалысы жүргізілді. Оған Маоның Таптық
күрес жүргізілсе, барлық іс алға басады деген нұсқауы басшылыққа алынды.
Нәтижесінде бұл қозғалыс солшылдық қателіктерге ұрындырды. Сондай – ақ
ол мәдени революцияны жүргізуге идиялогиялық негіз қалады.
Мао Цзэдун өзінің соцялистік қоқамдағы таптық күрес теориясына сұйене
отырып,1966 жылы Орталықтан қабылданатын қаулы жобаны дайындады.Ол жобаны
сол жылдың 16 мамырында ҚКП Орталық комитеті бекітіп, 16 мамыр
қабарламасыдеген атпен жария етті. Соның негізінде 1966 жылы 28 мамырда
Орталық саяси бюроның қасынан Орталық мәдени революция башылық тобы
құрылды. Оның басшысы болып алғашында Маоның оң қол көмекшісі Кан Цин
тағайындалы, кейін оның орнына Маоның әйелі Цжзян Цин тағайындалды.
Сонымен, 1966 жылдың жазында қалаларда Мәдени революцияны қозғалысы
басталды. 1966 жылы 9 желтоқсан күні ҚКП ОК революцияны жүргізіп,
өндірісті дамытудың 10 тармағын жәриялады. Сол жылдың 15 желтоқсанында
Ауыл – қыстақтарда мәдени рволюция жүргізіу туралы нұсқау түсірді.
Сонымен,қытайдың ауыл – қыстақтарында да мәдени революция дүркіреп жүріп
кетті.
Мәдениет революциясы дегенді мүлде түсінбеген ауылдықтар мәдени
революцияны не үшін және кім үшін жүргізіп жатқандықтарын өздері де
ойлаған жоқ, әйтеуір қалаларда көтерілген Капитализм жолында жүрген
шенеуліктерді жоғалтайық! деген ұранға үн қосып, ауыл кадрларын алдарына
салып, ауыл – қыстақ көшелерін аралап шеру тартып, алашапқынға түсті.
Сонымен, революцияшыл жастар Халық коммунасының өндіріс отриядтарының
басшыларына дейінгі аталмыш билік иелерінің барлығын күреске тартып,
қызметтерінен шеттеті де қалыпты өндіріс тәртібін бұзып, ауыл – қыстақтарда
астан – кестен саяси жағдайды қалыптастырды. Соның салдарынан бүкіл Қытай
бойынша өнеркеәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдері 1976 жылы – 9,9 % - ға,
1968 жылы - 14 % - ға азайды. Соған қарамастан, мәдени революция 1976
жылға дейін жалғасты. Осының барысында Орталық үкімет ұлттық экономиканы
бірнеше мәрте реттеген болды, бірақ оның нәтижесі айтарлықтай болмады.
Өйткені өндіріс қатынастарының тепе – теңдігі бұзылып, экономика
саласындағы қарама – қайшылықтар әбден шиелініскен болатын. Сондықтан
мәдени революция жылдарында Қытай экономикасы, жалпы айтқанда, тоқырау,
құлдырау процесінде болдыда, қытай халқының, оның ішінде қытайдағы
қазақтардың экономикалық және мәдени өмірі құлазыған күйге түсті.
Дегенмен, 1976 жылы Мао дүниеден өтіп Дэн Сяопин қатарлы көрнекті
саяси тұлғалар мемлекеттік билік басына қайта оралғаннан кейін, Қытайдың
саяси жағдайында оң қадамдар жасала басталды. ҚКП – ның 11 отырысының ІІІ
пленумы 1978 жылы желтоқсанда Пекинде ашылды. Пленум Дэн Сяопиннің идеясы
бойынша аса маңызды тың шешімдер қабылданды. Атап айтар болсақ, идеаны азат
етіп, шындыққа бет бұрып; Компартия мен үкімет қызыметінің салмағын
социялистік модернизацияға қою; халық шаруашылығын реттеп, ауыл
шаруашылығының дамуын тездету; ғылым техникамен білім беру салаларына назар
аудару; әлеуметтік реформа жүргізу және есікті ашық ұстау саясаты тарихи
маңызға ие саяси шешімдер қабылданды. Осыған орай ҚКП ОК 1979 жылы сәуір
айында қызмет мәжілісін ашып экономика мәселесін талқылап, халық
шаруашылығын реттеу, реформалау, жүйелеу және өнімді жоғарлату деген
бағдарлама қабылданды [8.323б].
Осы бағдарлама негізінде ҚХР үкімет 1979 жылдан бастап экономика
саласын реттей бастады. Алдымен, ауыл – қыстақ саясатын жақсартып аграрлық
өндірістің дамуын жеделдетті. Үкімет аграрлық өнімдерді сатып алу бағасын
1979 жылы бірден 22,1% өсіруді ауыл – қыстақтардан алынатын салықтың
мөлшерін азайтты; ауыл шаруашылық техникаларын сатып беру бағасын
төмендетіп, ауыл шаруашылығының дамуын жан – жақты қолдады. Осының
нәтижесінде Қытайдың ауыл шаруашылық экономикасы 1980 жылдан бастап дамуға
бет алды. ҚКП ОК 1980 жылы аграрлық өндіріс жауап кершілігін кемелдендіру
туралы № 75 қаулы қабылданды. Осы қаулы бойынша ауыл – қыстақтарда
отбасылық өндіріс жауапкершілігі жүйесі орнатыла бастады. 1981 жылдан
бастап Қытай ауыл – қыстақтарында экономикалық және өндірісшілер
қалыптасты. Міне, осы жеке өндірісшілер қатарының көбеюіне байланысты ауыл
– қыстақтарын басқару құрылымдарына реформа жасады. Бұрынғы Халық
коммунасы ауылдық үкімет болып қайта құрылды да, өндіріс отриядтары
таратылып, егістік жерлер мен мал басы жеке адамдарға келісімшар бойынша
жалға берілді. Диқандар мен шаруалардың көп саны экономикалық кәсіппен
шұғылдануына еркіндік берілді.
ҚХР үкімет өзінің аграрлық саясатындағы реформасы оң нәтиже берген
соң, реформаны өнер кәсіп, сауда саласына және қала экономикасына
жүргізумен қатар жоспарлы экономикадан нарықтық экономиканы қалыптастыру
саясатын қолданды. Осыған орай ХХ ғасырдың 80 – жылдарына деғйін жаңа мал
шаруашылығымен немесе егін шарушылығымен шұғылданып келген қазақтар егінмен
малды қоса өсірумен қатар, сауда саттықпен, шағынкәсіптермен де айналыса
бстады. Сонымен, олардың экономикалық жағдайы ХХ ғасырдың 80-жылдарында
айтарлықтай жақсарды. Қытайда нарықтық экономика қатынастарының лыптасуына
байланысты ондағы қазақтардың әлеуметтік, кәсіптік құрылымы мен
экономикалық көзқарастары түбегейлі өзгере түсті. Олар ендігі жерде
натуралды экономикамен шектелмей,тауар экономикасы рыногынан қосымша құн
табуға, байуға ұмтылатын болды. Солардың, алдынғы легі қазір біошама
дәулетті адамдар санатына ене бастады. Бірақ Қытайда нарықтық экономиканың
дамуына байланысты үкіметтің Батыс бөлікті игеру саясатының атқарылуымен
бірге Шыңжанда экономикалық бәсеке күшейді.Осындай нарықтық бәсекеде
әртүрлі себептердің салдарынан ондағы қазақтардың көбі жеңіліске ұшырап,
даму мүмкіндігінен айырылып қалып жатқан жәйі бар. Демек, Қытайда
қазақтардың өмір деңгейі әр қилы.
Қортып айтқанда Қытайдағы қазақтар нарықтық экономикалық жағдайда
орташа деңгейде өмір сүреді. Оладрың ішінде кедейленіп күн көре алмай
отырғандары да, байып, ұлттық капиталиске айналғандары да қазірше байқала
қойған жоқ. ХХ ғасырдың алғашқы бес жылы тарихқа айналды. Бірақ осы өткен
жылдар дан-ақ жаңа ғасырда әлемдік ауқымның беталысы анықталғандай болды.
Оны қысқаша атап айтар болсақ, ендігі бірнеше ондаған жылдар бойы әлі де
ұлы державалардың дүние жүзіне өктемділігі сақталады; жаһандану үрдісі үдей
түседі; ғылым, техника ұшқан құстай дамиды; дүние жүзіндегі ұлттардың
өркендеуі де, өшкіндеуі де тездей түседі. Осындай әлемдік жағдай айасында
әрбір ел өз шама – шарқына қарай әр келкі деңгейде дамиды. Сондықтан дүние
жүзіндегі әрбір мемлекеттің және онда өмір сүріп отырған халықтардың ғасыр
басындағы әлеуметтік – мәдени жағдайына объективті түрде талдау жасау
арқылы олардың болашағына логикалық болжамдар жасауға болады.
1.2 Қытайдағы Зор секіріс реформасы және қазақ қоғамы
Қытай компартиясы жеңіске жетіп, бүкіл қытайды сотцаялизм жолына
бастаған 1949 жылы қазанның бірнен бастап қытай халық республикасы
қүрылғанын жариалады. Қытай халқы соның ішінде аз санды ұлттар қытай
ұлттары деп заң алдында терезесі тең, демократиялы сотциалистік мемлект деп
аталды. Қзазқ халқыда сол саясаттың меңгеріуінде болып бір милиярд қытай
халқы не көрсе оларда соны көрді.
Қытай компартиясының жергілікті органдары қазақ даласына 1951 жылдан
бастап билік жүргізіуге кірісті. Аймақты, аудандарға жергілікті комитеттер
мен аудандық комитеттер келіп орналасты. Комунистер кең далада бытырай
қоныстанған қазақ отбасыларына отырақтасуға шақырып, қыстақтар, ауылдар
салуға жұмылдырды. Осы қатарда қазақтарды бірігіп еңбек етуге коеперация
секілді ұжымдарға бірлесуге үндеді. Мұның барлығы ауызша және өте сыпайы
үгіт, насихат жүзінде жүргізілді. Бұрыннан жеке – жеке мал бағып, жалғыздық
тартқан тұрмыстың жоқшылығына ұшыраған қараша қауым алғашында бұл саясатты
онша теріс көрмеді. Үкіметтің айтқанына көніп, киіз үйлерін жығып, там
үйлер тұрғызып әр алуан саладағы қуырыт еңбекке кірісіп кетті. Ешкімнін
жеке малына, шаруашылығына тиспегендіктен малы өсіп едәуір ес жиып қалды.
Қытай үкіметінің бұл саясатын қазақ қауымы шын ниетімен қабылдап,қытай
комунистеріне барынша үміт артты.бүрынғы ауыр алман - салықтан
құтылғандықтан халықтың әл ауқаты бірдей жоғарлап. Комунистерге деген
бұрынғы сенімсіздіктен толық арылғандай болы. Бұның барлығы қытай
үкіметінің аз санды ұлттарға жүйеден қазақтарға қолданып отырған жасырын іс
- әрекеттерінің бір көрнісі екінін біреу білсе,біреулер білмеді. Яғыни бұл
саясаттың астарында ненің жатқанын толық түсіп үлгермеді [9.46-55бб].
Қытай үкіметі шығыс Түркістан аталынған бұл аймақта 1950 жылдың
басынан бастап Жер реформасы дейтін саясат қолданып егіншілік
аудандардағы Помешиктерді жазаға тартып,жерлерін, мал – мүлкін компескелеп
кедей шаруаларға бөліп беруі туралы бір қатар қатаң саясат қолданған
болатын.бірақ қытай үкіметіның орталық комитеті бұл кезде қазақ халқына
басқаша саясат қолданған болатын. ҚКП 1950 жылдан бастап бүкіл мемлекет
көлемінде өзінің саяси - әкімшілік басқару құрылымдарын құруды қолға алады.
Сол қатарда Шынжаңда өлкелік, аймақтық, аудандық, округтық (qu – шүй) және
ауылдық әкімшіліктер құрыла бастады. Сонымен, ондағы қазақтардың дәстүрлі
қоғамдық құрылым жүйесі мен басқару түзімі өзгеріске ұшырап, қазақ
аудандарында Еңбекші халық өкілдерінен демократиялық әкімшіліктер орнай
бастады.
1951 жылы мамыр айында ҚКП орталығы Шынжаң бюросының Биылғы қыс
келер көктемге дейін бұқараны аттанысқа келтіріп, жер салығын азайту,
зұлымдарға қарсы тұру нұсқауы бойынша, 1951 жылдың тамызынан бастап Іле,
Тарбағатай және Алтай аймақтарында
(Шынжаңның басқа аймақтарында да) жер салығын азайту және зұлымдарға қарсы
тұру бұқаралық қозғалысы қызу қанды жүргізілді. Әскери адамдардың қатысуы
арқылы қозғалыс сұсты әрі күшті жүргізілді. Қозғалыс барысында жоғары жік
өкілдеріне Зұлым деген кінә тағылып, оларға аяусыз соққы берілді.
Сонымен бірге төменгі таптан шыққан белсенділерді Коммунистік жастар одағы
мен Компартия мүшелігіне қабылдап отырды.
Қытай Халық Республикасының жер реформасы заңы негізінде, 1952
жылдың қарашасынан 1953 жылдың тамызына дейін Шынжаңда жер меншік жүйесіне
реформа жүргізіп, жері жоқ немесе жері аз шаруаларға 9-10 му көлемінде жер
телімдері бөліп берілді. Бұл қозғалыста Кедей жалданбалы шаруаларға
сүйену, орта шаруалармен ынтымақтасу, феодалдық қанау жүйесін біртіндеп
жою деген принцип басшылыққа алынды [10.25б]. Сонымен қатар жайылым
жерлердің меншік жүйесіне де өзгерістер жасалды. Осы қозғалыстардың
нәтижесінде бүкіл қытайдың, сонымен қатар қазақтардың да жер меншік жүйесі
мен қоғамдық құрылымы түбегейлі өзгертіле бастады.
1952 жылы тамызда ҚХР Орталық халық үкіметі Қытай Халық
Республикасының ұлттар қонысының өңірлерінде автономияны жүзеге асыру
бағдарламасын жариялады. Онда автономиялы аудандарда құрылатын автономиялы
органдар, автономиялы құқық, автономиялы өңірлердегі ұлттар арақатынасы
және оларға жоғары дәрежелі үкіметтің басшылық принциптері нақтыланды.
Шынжаң өлкесінде ұйғыр, қазақ, манғол, дүнген және басқа да ұлттар
өмір сүретіндіктен, Шынжаңда автономиялы саясат қолданылуы тиіс болды.
Шынжаңның солтүстік – батысында, әскери Іле, Тарбағатай және Алтай
аймақтарында қазақ халқы тығыз қоныстанған. Ресми санақ мәліметтерінде 1949
жылы Қытайдағы қазақтардың жалпы саны 443.700 адам болған делінеді дейді.
Ал 1953 жылы санақта Қытайдағы қазақтардың жалпы саны 509.375 адам болып,
оның 85% - ы Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарына қоныстанған, сондай –
ақ олар сол аймақтағы тұрғындардың жартысынан көбін құрады. Оның үстіне бұл
аймақтар кезінде Үш аймақ үкіметінің (Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарын
қамтыған Шығыс Түркістан уақытша үкіметінің) басқарған зонасы болғандықтан
осы өңірде Іле қазақ автономиялы ауданы (Құмыл – Хами аймағының құрамында)
құрылды. Сол жылы қарашада Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Облыстың
басқаруында Іле, Тарбағатай, Алтай аймақтары және олардың құрамындағы 24
аудан мен Құлжа қаласы (кейін Күйтін қаласы құрылып, тікелей облысқа
қарады) болды. Облыс орталығы Құлжа қаласы болып белгіленді[11.157-211бб].
Іле Қазақ автономиялы облысының ең жоғары құқықтық органы – Облыстық
халық құрылтайы. Ол автономиялы ережелерді қабылдауға, мемлекеттік заң
белгілеген құқықтық шеңбер негізінде жергілікті қазынаны басқаруға,
мемлекеттік әскери жүйе негізінде жергілікті ішкі істер әскерін құруға
құқықты болды. Демек, автономиялы құқық бойынша облыс көлемінде саясат,
экономика және мәдениет саласында біршама кең саясат атқарылуы тиіс болды.
Автономиялы ұлттардың тіл – жазуы мемлекеттік тіл – жазуымен қатар
қолданылатын болды. Автономиялы саясат принципі бойынша, облыс әкімін,
облыстық халық үкіметінің басқармасы бастықтарын, аудан әкімдерін және
аудандық басқарма бастықтарын қазақ халқының өкілдерінен сайлауға немесе
тағайындауға заңды негіз жасалды. Іле Қазақ автономиялы облысы Шынжаң
ұйғыр автономиялы районына (1955 ж. Құрылған) бағынды, Шынжаң ұйғыр
автономиялы районы ҚХР орталық үкіметіне бағынды.
ҚКП – ның Қытайдағы аз санды ұлттарға қолданған автономиялы саясаты
марксизм – ленинизм теориясына және КСРО – ның автономиялы республикалар
мен Одақтас республикалар құру тәжірибелеріне негізделе отырып, Қытайдағы
ұлттардың ерекшеліктеріне үйлестіріп жасалған саясат. Оның мәні Қытайдың
тернеиториялық тұтастығы мен ұлттық егемендігін сақтау алғышартында, аз
санды ұлттарға ішкі өлкелердегі қытайлар қоныстанған аудандардан гөрі
кеңірек саясат қолдану арқылы қытай емес халықтардың әлеуметтік дамуына
біршама қолайлы жағдай әзірлеу еді. Сондықтан ҚКП өзінің осы саясатын
автономиялы мәртебеге ие болған халықтардан шыққан кадрлар арқылы жүзеге
асыруды заң жүзінде белгіледі.
1950 жылдан бастап Қытайдағы әлеуметтік құрылым жүйесінің қайта
құрыла бастауына байланысты Қытайдағы аз санды ұлттардың, соның ішінде
қазақтардың дәстүрлері қоғамдық құрлымдары да біртіндеп өзгере бастады. Ол
өзгерістер алғашқы кезде ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығын
кооперативтендіру және малшыларды отырықшыландыру бағдарламасы бойынша
біртіндеп жүзеге асырылды. Осының барысында мемлекет шаруаларға қаржылай
және техникалық қолдау көрсетіп, қарапайым халықтардың жағдайын біршама
жақсартты.
ҚХР үкімет өзінің аграрлық саясатындағы реформасы оң нәтиже берген
соң, реформаны өнеркәсіп, сауда саласына және қала экономикасына жүргізумен
қатар жоспарлы экономикадан нарықтық экономиканы қалыптастыру саясатын
қолданды. Осыған орай ХХ ғасырдың 80 – жылдарына дейін жаңа мал
шаруашылығымен немесе егін шарушылығымен шұғылданып келген қазақтар егінмен
малды қоса өсірумен қатар, сауда саттықпен, шағынкәсіптермен де айналыса
бастады. Сонымен, олардың экономикалық жағдайы ХХ ғасырдың 80-жылдарында
айтарлықтай жақсарды. Қытайда нарықтық экономика қатынастарының
қалыптасуына байланысты ондағы қазақтардың әлеуметтік, кәсіптік құрылымы
мен экономикалық көзқарастары түбегейлі өзгере түсті. Олар ендігі жерде
натуралды экономикамен шектелмей,тауар экономикасы рыногынан қосымша құн
табуға, байуға ұмтылатын болды. Солардың, алдынғы легі қазір біошама
дәулетті адамдар санатына ене бастады. Бірақ Қытайда нарықтық экономиканың
дамуына байланысты үкіметтің Батыс бөлікті игеру саясатының атқарылуымен
бірге Шыңжанда экономикалық бәсеке күшейді. Осындай нарықтық бәсекеде
әртүрлі себептердің салдарынан ондағы қазақтардың көбі жеңіліске ұшырап,
даму мүмкіндігінен айырылып қалып жатқан жәйі бар. Демек, Қытайда
қазақтардың өмір деңгейі әр қилы. Қортып айтқанда Қытайдағы қазақтар
нарықтық экономикалық жағдайда орташа деңгейде өмір сүреді. Оладрың ішінде
кедейленіп күн көре алмай отырғандары да, байып, ұлттық капиталиске
айналғандары да қазірше байқала қойған жоқ.
ҚХР өзінің бесжылдық жоспарын (1953 – 1957жж.) ойдағыдай орындағаннан
кейін, ҚКП басшылары жоғары қарқынмен экономикалық құрылыс жүргізу науқанын
бастады. 1958 жылы мамырда ҚКП – ның 8 – отырысының II пленумы: Біздің
еліміз бір күнде жиырма жылдық дамуды іске асыратын ұлы дәуірді бастан
кешуде деп санады. Сондай – ақ, халықты соқыр сенімнен арылып, идеяны
азат етуге шақырды. Мао Цзэдун Жеті жылда Англиядан асып кету, одан соң
сегіз, он жылда АҚШ –тан озып кету керек! деген ұран тастады. Сонымен,
1958 жылы жазда бүкіл Қытай көлемінде Үлкен секіріс қозғалысы басталып
кетті. Аталмыш қозғалыста болат – темір қорытуды негіз етіп, әр салада
үлкен құрылыс жүргізу мақсат етілді. Сонымен, ҚХР үкіметі өзінің екінші
бесжылдық жоспарында (1958 ж. Басталған) аграрлық өндірістің жалпы өнім
құнын әр жылы 30% шамасында, өнеркәсіптің жалпы өнім құнын әр жылы 53% - ға
көбейтуді жоспарлап, коммунизмге өтудің алғышартын жасауды қарастырды.
ҚКП Орталық комитеті 1958 жылы 10 қыркүйекте Ауыл - қыстақтарда
Халық коммунасын құру туралы қарар қабылдады. Сонымен, Қытайдың ауыл –
қыстақтарында Халық коммунасын құру науқаны басталды. Халық коммунасына
мүше болушылар алғашқы жылдарда өздеріне бөлініп берілген жер телімдерін,
жеке меншік малдарын, бау – бақшаларын, өндіріс құрал – жабдықтарын
Коммунаның меншігіне тапсыруға міндетті болды.Бұған диқандар мен
шаруалардың наразы болғанына қарамастан, коммуналандыру қозғалысы күштеп
тез қарқынмен жүргізілді. Отбасындаға барлық жер мен малын, бау – бақшасын,
өндіріс құрал – жабдықтарын Коммунаға тапсырған адамдарға ортақ асханалар
ашылып, олар тайқазаннан бірге тамақтанды. Сөйтіп, Коммуна еңбекшілердің
істеген еңбегіне жалақы бермейді, жеген тамақтары үшін еңбекшілер де ақша
төлемейтін коммуналық режим орнатылды. Ежелден кең далада еркін тіршілік
етіп келген Қытайдағы қазақ халқы ондай әскери режимдегі Халық коммунасын
ұнатпасада, оған кіруге мәжбүр болды.
Қытайда 1958 жылдан бастап жүргізілген Үлкен секріс пен
Коммуналандыру қозғалысы, жыл өте салысымен - ақ, өзінің ауыр әлеуметтік
– экономикалық зардабын көрсетті. Бірақ сол шындықты айтқан ішкери
өлкелердегі қытай интеллигенттері оңшылдар деген кінәмен саяси соққыға
ұшыраса, Шынжаңдағы қазақ, ұйғыр қатарлы халықтардан шыққан зиялылар
жерлікті ұлтшылдар деген кінәмен саяси жаныштауға ұшырады. Тарихи шындық
қашанда айтылады, Үлкен секіріс жасалған үш жылда Қытайдың 200 миллиард
юань зиян тартқандығы сонғы жылдары әшкере болды. Сонда да Мао Цзэдун көзі
тірісінде өзі құрған Халық коммунасын сақтап қалды. Бірақ ол 1960 жылы
халық шаруашылығын реттеу, бекемдеу, толықтыру және (өнімді) жоғарлату
саясатың қолданып, экономиканы бірқатар реттеуге мәжбүр болды [12.21б]. ҚКП
Орталық комитеті 1961 жылы наурыз айында Ауыл – қыстақ Халық коммунасының
Қызмет ережесін қабылдады. Сол бойынша Халық коммунасының мөлшері аз
мөлшерде жеке жер иеленуге мал мүлік, үй құстарын ұстауға мүмкіндік алды.
Аталмыш Ереже бойынша, Халық коммунасын да дүй (үлкен өндіріс отряды),
шао дүй (кіші өндіріс отряды) болып ұйымдастырылды. Барлық ауыл –
қыстақтардағы тұрғындар міндетті түрде осы отрядтарда еңбек етіп,
отрядтардың жылдық табысы бойынша ақы алатын болды. Өндіріс түрлері мен
мөлшерін жоғары әкімшілігі органдарын мемлекеттік жоспар
Мал щаруашылық аудандарда байлардың мал – мүлкін тәркіленбейді.
Байлар жазаға тартылмайды,әркімның өз қонысы,өз өрісі өзінде болады деп
жарйялады. Сонымен қазақ сақарасы 1957 жылға дейін қой үстіне боз торғай
жүмыртқалаған бейбіт өмірге кірді.
1958 жылға дейінгі 7-8 жып ішінде қазақ елін осылай иландырып өзіне
ұйытып алған қытай үкіметі ендігі кезде жаңаша мінез байқатты.бүрынғы
беталысынан тез жалтарып, копратция құрамыз, барлық адам қолындағы мал –
мүлкін ортаға салу керек дегенді ашық жариялады. Алдыңғы айтқаны сияқты
бұлда бір жақсылық әкелер деп ұмттенген қазақ шаруалары бұл саясатқа көп
мән бере қоймады. Аз санды көзі ашық адамдар қарсы шыққанымен, көп санды
адамдар айтқанына көніп, дегенін істеді. Бірақ қытай үкіметі мұнымен
тынбады. 1958жылы үш қызыл туды биік көтерейік деген ұранды ортаға қойды.
Үш қызыл ту дегені қытай коммунистік партиясының сара жолы, секірмелі
дамыу, халық коммуналарын құру сынды тармақтардан тұрды. Сонымен бүкіл
қытай елінде бұрын – соңды болып көрілмеген өзгерістер жарыққа шықты.ең
алдымен бүкіл ел болып аттанысқа келіп Құрыш қортудеген науқан басталды.
Бұл қытайдағы еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін міндетті түрде
еңбекке жұмылдырылды. Көрпе жастығын көтерген халық тау – таудың қуыстарына
тігілген шатырлар мен киіз үйлерге барып тұңғыш рет тай қазаннан
тамақтанып, сол жерлерде тас рудаларн қазды. Таскөмір шығарды. Оны өртейтін
қарапайым домына пештер тұрғызылып шоиын балқытылды.Бұл науқан қазан
айларында басталған болатын.халық қыстың сыуығында кигіз үйлерде жатып
мардымсыз тамақпен, таң атқаннан кеш батқанша дамылсыз жұмыс істеді.
Сол кездегі үкіметтің қойған ұраны бойынша секірмелі даму жасауға
міндетті болды. Оның мәнісі бір адам секірмелі даму арқылы бір күнде
бірнеше адамның жұмыс нормасын орындау. Мемлект секірмелі даму арқылы бір
жылдың ішінде дүние жүзі бойынша 5 орыны ұстайтын Англияның құрыш қорту
мөлшерінен асып түсу деген мазмұнды білдіретін еді [13.78б].
Жоғарыдағы саясат сол кездегі еңбек өнімділігін арттыру сынды жаңа
бағытпен шектелген жоқ. Қытай үкіметі партия ішінде Стил дұрыстау кімде
кімнің партияға үкімет саясатына пікірі бар соны ашық айтсын бұған қузау
салынбайды, деген сияқты жаңа саясат жүргізілді. Оған қазақ малшылары, ашық
ойлы зиялылар өз ойындағысын айтып ақтарлды. Тіпті кейбіреулер компартияның
керегі жоқ деп шықты.
Бірақ мұның аяғы жақсылыққа әкелмеді жұрт түгел сөйлеп әркім өз ойын
айтқанымен оларды тізімге алып, көп адамның партияға қарсы пікірі бар
екенін анықтап шықты. Оларды күреске алу қимылы жүргізілді. Күреске алу
дегеніміз – жоғарыда аталған мәселесі барларды қалың халық алдында жеке
есеп беру деген сөз. Қозғалыс жүрілер алдында белсенді партияға пікірі
жоқ, адамдарды тәрбиелеп оларды жаңағы теріс идеялы адамдарға қарсы қойды.
Осылайша бір жағынан ауыр еңбекке жаншылып бір жағынан бұқаралық тергеуге
алынып, топ – топ адамдар партияға қарсы, жат ниетті, ұлтшыл,
байшыл,контрреволюцияшыл деген атақтар, жалған күнәлар тағылып, сотқа
берлді, және жазалау лагерлеріне жөнелтілді. Алды қытайдың Сібір атанған
Тарым дейтін қу медиян құмды шөлге жазасын өтеуге жіберлді, ең жеңіл жаза
алғандар қызметтен қуылды.
Елдің атқа мінер, көзі ашық, көкірегі ояу азаматтары осылайша көзбе –
көз ауыздықталып, халықты бастайды бір пәле осылардан шығады деген
азаматтар тізімге алынып құрықталды. Яғни қазақтың, көзі ашық, көкірегі ояу
азаматтары коммунистік қытай үкіметінің жазықсыз құрбанына айналды. Әрбір
іс Қытай үкіметінің ойлағанындай жүзеге асып жатты. Жоғарыда айтылғандай
Қытай біилігінің бұл територияны шеңгелдегеннен бастап жүргізіліп келе
жатқан өзіндік саясаты еді. Яғни азсанды ұлттарды күшпен, оған көнбесе әдіс
– айла арқылы бас көтертпеу. Міне бұл қытайлардың ежелден келе жатқан
отарлаудың ең тиімі жолдары болып табылады.
Жоғарыдағы жағдайлардан кейін Қытай үкіметі ені халықтың қолындағы
малды алуға кірісті. Мейлі бай мейлі кедей болсын ешкімге де бір бас артық
мал қалдырмай жинап алынды. Ер - әйел, кәрі – жас демей қойша иіріп жұмысқа
салынды. Қазан ошақтарына дейін жинап алынды.елге әр жерден қазан
асылды.Қытай үкіметі осылайша ауылдағы атқа мінер пысық, адамдарды,
байларды,ескі үкімет тұсында билік басында жүрген қоғам қайраткерлерін бір
жерге жинап алып тексеру деген атпен оларды еңбек майданына жөнелтті. Өмірі
қар жұмыс істеп көрмеген олар, бір – екі ай ішінде ауыр еңбек астында
жаншылып, арт – артынан қара жер қойнына сапар шегіп жатты.елдің осылай
сорпа бетіне шығар, біліктілері құртылғаннан кейін басқа халық олардың
айтқанына көніп айдағанына жүруіне мәжбүр болды.
1960 жылға аяқ басқанда елді ашаршылық жайлады. Бұл ашаршылық заттың,
ішіп – жемнің тапшылығынан болған жоқ, қамба толы астық, өріс толы мал бола
тұра оны тұтынуға рұхсат етілмеді. Осылай қолдан жасалған аштық көптеген
адамдарды және жас сәбилерді жалмады.
Жоғарыда аталған реформа еш қандай нәтиже берген жоқ. Қайта бұл
реформасы қазақы қоғамы үші өте ауыр жағдайларға тап болды. Қазақтың небір
атқа мінер азаматтары, небір ашық ойлы азаматтар бұл реформаның құрбанына
айналды. Халықтың қолындағы небір асыл қазыналар, рухани байлықтар, мәдени
мұралар қазақ қоғамының құндылықтары жойылып кетті. Бұл болмаған сұмдық
Қытайда аты шулы мәдениет төңкеріс деп аталынған тағы бір зобалаң 1965
жылы басталды. Бұған бүкіл Қытайды қамтыған ауыр жағдай деуге болатын
сияқты. Өиткені бұл дауылға ілікпеген адам болмады.
Жоғарда аталған мәдениет төңкерісі 1975 жылға дейін он жылға созылып
қазақ халқы сұмдық ауыр жағдайларды бастан кешірді. Жазықсыз қамау,
жазықсыз кінә тағып түрмелерге жабылды. Қытайдың заң органдары күшінен
қалып үкіметтен тартып барлық билік Қызыл қорғаушылар деп аталатындардың
қолына өтті [14.93б]. Шаш ал десе бас алатын бұл есерсоқтар ойына келгенін
істеген. Бүкіл қытай көлемінде заводтар тоқтап, өндіріс орындары жабылды.
Мал бағусыз, егін егусіз қалды. Мәдениет, оқу ағарту мүлдем тоқтап тек Мао
Цзэдң 4томдық шығармаларынан басқа еш нәрсе оқытылмады. Төрт көнені
жоғалту деген атпен белгілі болған жоғарыдағы есерсоқтар халықтың
мәдениеті талан – таражыға салды.
Бұл жағдай тек қазақ халқының басына келген жоқ. бүкіл қытай халқына
келген ауыр жағдай болды. Бірақ тарихтан бері ешкімге жалтақтап көрмеген
қазақтар үшін өте ауыр жағдайға әкелді.Ұлттық мұралар жойылып, діни
кітаптар өртеліп, ескі кітаптар түбегейлі жойылды. Оны қорғап қалғандар
ауыр жазаға тартылды.
Қазақтарға тағы бір ауыр тигені шетелде, Қазақстанда туыс – қыйысы
барлар түгелдей Кеңес одағының тыңшысы есептеліп, алды өлім жазасына, арты
15 – 20 жылдық қамау жазасына кесілді. Барлық адам аузын бағып, өз
көлеңкесінен өздері қорқатын күй кешті.әсресе қазақтың ақын, жазушы,әнші –
күйші өнер адамдары қатты зардап шекті.көп сандылары қытайдың Сбірі аталған
Тарымға топ – тобымен айдалып жатты.
Бұл жағдай тек 1976 жылы Қытай төрағасы Мау дың қайтыс болуы мен
бірге қайтадан қалпына келе бастады. Осы жылы Қытай үкіметі орталық
комитетінің 11-кезекті 3- жалпы мәжілісінен кейін билік басына келген Дың
Шаупин үкіметті, елді қайта қалпына келтіруге көшті. Оқу ағарту, өнер
кәсіп ауыл шаруашылығы қайта құрылып, жарды, малды жекешелендіру тізімі
жолға қойылды [15.218б].
1960 жылдан бергі 30 жыл ішінде ұшқан құстан басқа өткізбеген екі
мемлекеттың қырқысқан саясаты түбі бір туысқан болып кеткен шекараның екі
жағындағы қазақтарды бірін – бірі түсінбейтін қалге жеткізді. Шекараның ар
жағында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Саяси-әлеуметтік жағдайы
1.1 Қытай үкіметі саяси жүйесінің қазақ қоғамына тигізген әсері
Қытай комунистік партиясы 1949 жылдың қазанынан бастап құрлықтағы
Гоминьдан күштерін толық жою әскери операциясын жүргізді. Осы айда Қытай
халық азаттық армиясы Шынжаңның орталығы – Үрімжі қаласына келіп жеткенде
Шынжаңдағы Гоминьданның әскери, саяси және әкімшілік басшылары өздігінен
оларға тізе бүгіп, Шынжаң билігін Компартия күштеріне тапсырып беріп,
өздері Үндістан арқылы Тайваньға тайып кетті. Ал соған дейін Гоминьдан
үкіметінің қолдауымен Үш аймақ үкіметіне қарсы соғыс жүргізіп келген Оспан
Исламұлы бастаған топ кенеттен өзгерген бұл жағдайдан бейхабар күйде
Шынжаң мен Ганьсу (Gan su) өлкесі аралығында Компартия күштеріне қарсы
партизандық соғыс жүргізе берді. ҚКП – ның Халық азаттық армиясы Оспан
тобын жергілікті бандиттер қатарына жаныштауға кірісті, 1950 жылы Оспанның
өзін тірідей қолға түсіріп, 1951 жылы оған өлім жазасын бұйырып, Үрімжіде
атып өлтіріп тастады.
ҚКП 1950 жылдан бастап бүкіл мемлекет көлемінде өзінің саяси -
әкімшілік басқару құрылымдарын құруды қолға алады. Сол қатарда Шынжаңда
өлкелік, аймақтық, аудандық, округтық (qu – шүй) және ауылдық әкімшіліктер
құрыла бастады. Сонымен, ондағы қазақтардың дәстүрлі қоғамдық құрылым
жүйесі мен басқару түзімі өзгеріске ұшырап, қазақ аудандарында Еңбекші
халық өкілдерінен демократиялық әкімшіліктер орнай бастады.
1951 жылы мамыр айында ҚКП орталығы Шынжаң бюросының Биылғы қыс келер
көктемге дейін бұқараны аттанысқа келтіріп, жер салығын азайту, зұлымдарға
қарсы тұру нұсқауы бойынша, 1951 жылдың тамызынан бастап Іле, Тарбағатай
және Алтай аймақтарында (Шынжаңның
басқа аймақтарында да) жер салығын азайту және зұлымдарға қарсы тұру
бұқаралық қозғалысы қызу қанды жүргізілді. Әскери адамдардың қатысуы арқылы
қозғалыс сұсты әрі күшті жүргізілді. Қозғалыс барысында жоғары жік
өкілдеріне Зұлым деген кінә тағылып, оларға аяусыз соққы берілді.
Сонымен бірге төменгі таптан шыққан белсенділерді Коммунистік жастар одағы
мен Компартия мүшелігіне қабылдап отырды.
Қытай Халық Республикасының жер реформасы заңы негізінде, 1952
жылдың қарашасынан 1953 жылдың тамызына дейін Шынжаңда жер меншік жүйесіне
реформа жүргізіп, жері жоқ немесе жері аз шаруаларға 9-10 му (1 му 0,0625 г
тең жер өлшемі) көлемінде жер телімдері бөліп берілді. Бұл қозғалыста
Кедей жалданбалы шаруаларға сүйену, орта шаруалармен ынтымақтасу,
феодалдық қанау жүйесін біртіндеп жою деген принцип басшылыққа алынды.
Сонымен қатар жайылым жерлердің меншік жүйесіне де өзгерістер жасалды. Осы
қозғалыстардың нәтижесінде бүкіл қытайдың, сонымен қатар қазақтардың да жер
меншік жүйесі мен қоғамдық құрылымы түбегейлі өзгертіле бастады.
1952 жылы тамызда ҚХР Орталық халық үкіметі Қытай Халық
Республикасының ұлттар қонысының өңірлерінде автономияны жүзеге асыру
бағдарламасын жариялады. Онда автономиялы аудандарда құрылатын автономиялы
органдар, автономиялы құқық, автономиялы өңірлердегі ұлттар арақатынасы
және оларға жоғары дәрежелі үкіметтің басшылық принциптері нақтыланды.
Шынжаң өлкесінде ұйғыр, қазақ, манғол, дүнген және басқа да ұлттар
өмір сүретіндіктен, Шынжаңда автономиялы саясат қолданылуы тиіс болды.
Шынжаңның солтүстік – батысында, әскери Іле, Тарбағатай және Алтай
аймақтарында қазақ халқы тығыз қоныстанған. Ресми санақ мәліметтерінде 1949
жылы Қытайдағы қазақтардың жалпы саны 443.700 адам болған делінеді дейді.
Ал 1953 жылы санақта Қытайдағы қазақтардың жалпы саны 509.375 адам болып,
оның 85% - ы Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарына қоныстанған, сондай –
ақ олар сол аймақтағы тұрғындардың жартысынан көбін құрады. Оның үстіне бұл
аймақтар кезінде Үш аймақ үкіметінің (Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарын
қамтыған Шығыс Түркістан уақытша үкіметінің) басқарған зонасы болғандықтан
осы өңірде Іле қазақ автономиялы ауданы (Құмыл – Хами аймағының құрамында)
құрылды. Сол жылы қарашада Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды [5,115б.].
Облыстың басқаруында Іле, Тарбағатай, Алтай аймақтары және олардың
құрамындағы 24 аудан мен Құлжа қаласы (кейін Күйтін қаласы құрылып, тікелей
облысқа қарады) болды. Облыс орталығы Құлжа қаласы болып белгіленді.
Іле Қазақ автономиялы облысының ең жоғары құқықтық органы – Облыстық
халық құрылтайы. Ол автономиялы ережелерді қабылдауға, мемлекеттік заң
белгілеген құқықтық шеңбер негізінде жергілікті қазынаны басқаруға,
мемлекеттік әскери жүйе негізінде жергілікті ішкі істер әскерін құруға
құқықты болды. Демек, автономиялы құқық бойынша облыс көлемінде саясат,
экономика және мәдениет саласында біршама кең саясат атқарылуы тиіс болды.
Автономиялы ұлттардың тіл – жазуы мемлекеттік тіл – жазуымен қатар
қолданылатын болды. Автономиялы саясат принципі бойынша, облыс әкімін,
облыстық халық үкіметінің басқармасы бастықтарын, аудан әкімдерін және
аудандық басқарма бастықтарын қазақ халқының өкілдерінен сайлауға немесе
тағайындауға заңды негіз жасалды. Іле Қазақ автономиялы облысы Шынжаң
ұйғыр автономиялы районына (1955 ж. құрылған) бағынды, Шынжаң ұйғыр
автономиялы районы ҚХР орталық үкіметіне бағынды.
ҚКП – ның Қытайдағы аз санды ұлттарға қолданған автономиялы саясаты
марксизм – ленинизм теориясына және КСРО – ның автономиялы республикалар
мен Одақтас республикалар құру тәжірибелеріне негізделе отырып, Қытайдағы
ұлттардың ерекшеліктеріне үйлестіріп жасалған саясат. Оның мәні Қытайдың
териториялық тұтастығы мен ұлттық егемендігін сақтау алғышартында, аз санды
ұлттарға ішкі өлкелердегі қытайлар қоныстанған
аудандардан гөрі кеңірек саясат қолдану арқылы қытай емес халықтардың
әлеуметтік дамуына біршама қолайлы жағдай әзірлеу еді. Сондықтан ҚКП өзінің
осы саясатын автономиялы мәртебеге ие болған халықтардан шыққан кадрлар
арқылы жүзеге асыруды заң жүзінде белгіледі.
1950 жылдан бастап Қытайдағы әлеуметтік құрылым жүйесінің қайта
құрыла бастауына байланысты Қытайдағы аз санды ұлттардың, соның ішінде
қазақтардың дәстүрлері қоғамдық құрлымдары да біртіндеп өзгере бастады. Ол
өзгерістер алғашқы кезде ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығын
кооперативтендіру және малшыларды отырықшыландыру бағдарламасы бойынша
біртіндеп жүзеге асырылды. Осының барысында мемлекет шаруаларға қаржылай
және техникалық қолдау көрсетіп, қарапайым халықтардың жағдайын біршама
жақсартты [6.143б].
Демек, Қытайдағы қазақтардың қоғамдық – саяси өмірі мен өндіріс
тәсілдері 1950 жылыдан бастап түбегейлі өзгере бастады. Атап айтқанда,
қазақтардың дәстүрлі қоғамдық құрылымы социялистік мемлекеттік әкімшілдік
құрылымдарына ауыстырылды; бұрыңғы рулық – қатынастық қатынастар бойынша
топтасып отырып өмір сүру тәсілі, бірнеше рулардың, тіпті бірнеше
ұлттардың өкілдері араласып отырып, ортақ бір кәсіппен шұғылдану тәсілі
ұйымдастырылды; бұрыңғы қоғамдық жіктердің айырмашылығы жойылып
(кәмпескелеу тәсілі арқылы), барлық адам ортақ бір өндіріс отрядының жылдық
табысынан өз еңбектеріне сай енші алуға телінді; бұрыңғы ел билеген жоғары
жік өкілдері мен зиялы қауым қарапайым еңбекшіге айналдырылып, қара табан
кедейлер өкілдері, шала сауатты адамдар әр дәрежелі билік орындарына
тартылды.
Қытайдағы қазақтардың әлеуметтік шаруашылық жағдайы, негізінен, ҚХР –
ның аграрлық экономика өндірісі мен тығыз байланыста болды. Жоғарыда
пайымдағанымыздай, ҚХР 1950 жылдан бастап Қытайдың саяси - әкімшілік
құрылымдарын қайта құруына байланысты, экономикалық жоспар мен өндіріс
құрылымдарын да социалистік бағытқа бейімдеп қайта құра бастады. Алдымен,
ауылды кооперативтендіріп, одан соң олдарды коммуналдандырылды. Алғашқы
жылдары экономиканы қалпына келтіру мақсатында диқандар мен шаруларға
қаржылай және техникалық көмек көрсетіп, елдің енсесін біршама көтерді де,
сонынан ауыл тұрғындарының мал – мүлкін Халық коммунасының меншігіне
өткізіп алды. Сонымен, ел қатарлы Коммунаға еңген қазақтар өздері еңбек
ететін егін немесе мал шаруашылық отрядтарының жылдық табысы бойынша жыл
соңында бір рет ақы алуға мәжбүр болды. Анықтап айтқанда, Халық
коммунасындағы еңбекшілер әрбір өндіріс отрядтарында еңбек етеді. Бір
күндік еңбектің толық бағасы 10 балл бойынша есептеледі, әр күні бригадир
еңбекшілердің кітапшасына сол күннің еңбек бағасын қойып отырады. Жыл
сонында бухгалтер әрбір еңбекшінің бір жыл ішінде еңбекке қатысқан күнін
және алған еңбек балдарын есептеп, оның сол жылда отрядтан алған азық
түлігін, несие алған ақшасын есептеп, оны сол адамның отрядтан алатын еңбек
ақысынан балансын жасайды: Не болмаса өзінің жылдық істеген еңбекақысы
отрядтан алғанына жетпей, қарыз болып шығады да, ол қарызын келесі жылғы
еңбегімен жабуға міндетті болады. Қытайдың аулдарында Халық коммунасы
құрылғаннан кейін, өндіріс отрядтары таптық көзқарас бойынша
ұйымдастырылды. Бұрыңғы кедей диқандар мен малсыз шаруалар мал шаруашылығы
отрядтарына жіберілді де, кезінде дәулетті болған жоғары, орта шаруалар
егіншілік отрядтарына түсірілді. Өйткені қанаушы тап өкілдері
егіншіліктегі ауыр еңбекті істеуге тиісті деп қаралды. Қазақтар арасындағы
осындай кәсіптік қарама – қарсы орын алмасудың салдарынан әрі екі жақ
тәжірибесіздіктен өз шаруашылығын тыңғылықты істей алмады. Қазақтардан
тұратын мал шаруашылығы отрядтарының да, егін шаруашылығы отрядтарының да
жылдық табыстары төмен деңгейде болды, тіпті жылдық есептерін зиянмен
жабатын жағдайға тап болып отырды. Сондықтан қазақ халқының экономикалық
өмірі ол кезде өте төмен күйде болды. Мұның тағы бір басты себебі ҚКП-ның
қолданған әсыра солшылдық саясатында екендігін айтпауға болмайды.
ҚХР өзінің бесжылдық жоспарын (1953 – 1957жж.) ойдағыдай орындағаннан
кейін, ҚКП басшылары жоғары қарқынмен экономикалық құрылыс жүргізу науқанын
бастады. 1958 жылы мамырда ҚКП – ның 8 – отырысының II пленумы: Біздің
еліміз бір күнде жиырма жылдық дамуды іске асыратын ұлы дәуірді бастан
кешуде деп санады. Сондай – ақ, халықты соқыр сенімнен арылып, идеаны
азат етуге шақырды. Мао Цзэдун Жеті жылда Англиядан асып кету, одан соң
сегіз, он жылда АҚШ –тан озып кету керек! деген ұран тастады. Сонымен,
1958 жылы жазда бүкіл Қытай көлемінде Үлкен секіріс қозғалысы басталып
кетті. Аталмыш қозғалыста болат – темір қорытуды негіз етіп, әр салада
үлкен құрылыс жүргізу мақсат етілді. Сонымен, ҚХР үкіметі өзінің екінші
бесжылдық жоспарында (1958 ж. Басталған) аграрлық өндірістің жалпы өнім
құнын әр жылы 30% шамасында, өнеркәсіптің жалпы өнім құнын әр жылы 53% - ға
көбейтуді жоспарлап, коммунизмге өтудің алғышартын жасауды қарастырды.
ҚКП Орталық комитеті 1958 жылы 10 қыркүйекте Ауыл - қыстақтарда
Халық коммунасын құру туралы қарар қабылдады. Сонымен, Қытайдың ауыл –
қыстақтарында Халық коммунасын құру науқаны басталды. Халық коммунасына
мүше болушылар алғашқы жылдарда өздеріне бөлініп берілген жер телімдерін,
жеке меншік малдарын, бау – бақшаларын, өндіріс құрал – жабдықтарын
Коммунаның меншігіне тапсыруға міндетті болды. Бұған диқандар мен
шаруалардың наразы болғанына қарамастан, коммуналандыру қозғалысы күштеп
тез қарқынмен жүргізілді. Отбасындағы барлық жер мен малын, бау – бақшасын,
өндіріс құрал – жабдықтарын Коммунаға тапсырған адамдарға ортақ асханалар
ашылып, олар тайқазаннан бірге тамақтанды. Сөйтіп, Коммуна еңбекшілердің
істеген еңбегіне жалақы бермейді, жеген тамақтары үшін еңбекшілер де ақша
төлемейтін коммуналық режим орнатылды. Ежелден кең далада еркін тіршілік
етіп келген Қытайдағы қазақ халқы ондай әскери режимдегі Халық коммунасын
ұнатпасада, оған кіруге мәжбүр болды.
Қытайда 1958 жылдан бастап жүргізілген Үлкен секріс пен
Коммуналандыру қозғалысы, жыл өте салысымен - ақ, өзінің ауыр әлеуметтік
– экономикалық зардабын көрсетті. Бірақ сол шындықты айтқан ішкери
өлкелердегі қытай интеллигенттері оңшылдар деген кінәмен саяси соққыға
ұшыраса, Шынжаңдағы қазақ, ұйғыр қатарлы халықтардан шыққан зиялылар
жергілікті ұлтшылдар деген кінәмен саяси жаныштауға ұшырады. Тарихи
шындық қашанда айтылады, Үлкен секіріс жасалған үш жылда Қытайдың 200
миллиард юань зиян тартқандығы сонғы жылдары әшкере болды. Сонда да Мао
Цзэдун көзі тірісінде өзі құрған Халық коммунасын сақтап қалды. Бірақ ол
1960 жылы халық шаруашылығын реттеу, бекемдеу, толықтыру және (өнімді)
жоғарлату саясатың қолданып, экономиканы бірқатар реттеуге мәжбүр болды.
ҚКП Орталық комитеті 1961 жылы наурыз айында Ауыл – қыстақ Халық
коммунасының Қызмет ережесін қабылдады. Сол бойынша Халық коммунасының
мөлшері аз мөлшерде жеке жер иеленуге мал мүлік, үй құстарын ұстауға
мүмкіндік алды. Аталмыш Ереже бойынша, Халық коммунасын да дүй (үлкен
өндіріс отряды), шао дүй (кіші өндіріс отряды) болып ұйымдастырылды. Барлық
ауыл – қыстақтардағы тұрғындар міндетті түрде осы отрядтарда еңбек етіп,
отрядтардың жылдық табысы бойынша ақы алатын болды. Өндіріс түрлері мен
мөлшерін жоғары әкімшілігі органдарын мемлекеттік жоспар негізінде жобалап
ұйымдастырып отырды.
Сонымен, Қытайдағы қазақтардың көп бөлігі Халық коммунасын да дүй,
шао дүйлерінде мал шаруашылығымен немесе егін шаруашылығымен шұғылданды.
Бұл жүйені ҚКП Орталық комитеті Аз дегенде отыз жыл өзгермейді деп
бекітті.
Демек, Қытайдағы қазақтардың қоғамдық – саяси өмірі мен өндіріс
тәсілдері 1950 жылыдан бастап түбегейлі өзгере бастады. Атап айтқанда,
қазақтардың дәстүрлі қоғамдық құрылымы социалистік мемлекеттік әкімшілдік
құрылымдарына ауыстырылды; бұрыңғы рулық – қатынастық қатынастар бойынша
топтасып отырып өмір сүру тәсілі, бірнеше рулардың, тіпті бірнеше
ұлттардың өкілдері араласып отырып, ортақ бір кәсіппен шұғылдану тәсілі
ұйымдастырылды; бұрыңғы қоғамдық жіктердің айырмашылығы жойылып
(кәмпескелеу тәсілі арқылы), барлық адам ортақ бір өндіріс отрядының жылдық
табысынан өз еңбектеріне сай енші алуға телінді; бұрыңғы ел билеген жоғары
жік өкілдері мен зиялы қауым қарапайым еңбекшіге айналдырылып, қара табан
кедейлер өкілдері, шала сауатты адамдар әр дәрежелі билік орындарына
тартылды.
Қытайдағы қазақтардың әлеуметтік шаруашылық жағдайы, негізінен, ҚХР –
ның аграрлық экономика өндірісімен тығыз байланыста болды. Жоғарыда
пайымдағанымыздай, ҚХР 1950 жылдан бастап Қытайдың саяси - әкімшілік
құрылымдарын қайта құруына байланысты, экономикалық жоспар мен өндіріс
құрылымдарын да социалистік бағытқа бейімдеп қайта құра бастады. Алдымен,
ауылды кооперативтендіріп, одан соң олдарды коммуналдандырылды. Алғашқы
жылдары экономиканы қалпына келтіру мақсатында диқандар мен шаруларға
қаржылай және техникалық көмек көрсетіп, елдің енсесң\ін біршама көтерді
де, сонынан ауыл тұрғындарының мал – мүлкін Халық коммунасының меншігіне
өткізіп алды. Сонымен, ел қатарлы Коммунаға еңген қазақтар өздері еңбек
ететін егін немесе мал шаруашылық отрядтарының жылдық табысы бойынша жыл
соңында бір рет ақы алуға мәжбүр болды. Анқытап айтқанда, Халық
коммунасындағы еңбекшілер әрбір өндіріс отрядтарында еңбек етеді. Бір
күндік еңбектің толық бағасы 10 балл бойынша есептеледі, әр күні бригадир
еңбекшілердің кітапшасына сол күннің еңбек бағасын қойып отырады. Жыл
сонында бухгалтер әрбір ғеңбекшінің бір жыл ішінде еңбекке қатысқан күнін
және алған еңбек балдарын есептеп, оның сол жылда отрядтан алған азық
түлігін, несие алған ақшасын есептеп, оны сол адамның отрядтан алатын еңбек
ақысынан балансын жасайды: Сонда ол болдаы, не болмаса өзінің жылдық
істеген еңбекақысы отрядтан алғанына жетпей, қарыз болып шығады да, ол
қарызын келесі жылғы еңбегімен жабуға міндетті болады.
Қытайдың аулдарында Халық коммунасы құрылғаннан кейін, өндіріс
отрядтары таптық көзқарас бойынша ұйымдастырылды. Бұрыңғы кедей диқандар
мен малсыз шаруалар мал шаруашылығы отрядтарына жіберілді де, кезінде
дәулетті болған жоғары, орта шаруалар егіншілік отрядтарына түсірілді.
Өйткені қанаушы тап өкілдері егіншіліктегі ауыр еңбекті істеуге тиісті
деп қаралды [7.88б]. Қазақтар арасындағы осындай кәсіптік қарама – қарсы
орын алмасудың салдарынан әрі екі жақ тәжірибесіздіктен өз шаруашылығын
тыңғылықты істей алмады. Қазақтардан тұратын мал шаруашылығы отрядтарының
да, егін шаруашылығы отрядтарының да жылдық табыстары төмен деңгейде
болды, тіпті жылдық есептерін зиянмен жабатын жағдайға тап болып отырды.
Сондықтан қазақ халқының экономикалық өмірі ол кезде өте төмен күйде болды.
Мұның тағы бір басты себебі ҚКП-ның қолданған әсіре солшылдық саясатында
екендігін айтпауға болмайды.
ҚКП Орталық комитеті 1962 жылы қаңтар айында Пекинде Жеті мың
адамдық мәжіліс ашып, өзінің социализм құрудағы он екі жылдық тәжірибесін
қорытындылап, бірқатар маңызды шешімдер қабылдады. Соның бірі Аграрлық
саланы қолдауды күшейтіп, зор күшпен ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламасы
еді. Ол бойынша, үкімет ауыл шаруашылығына берілетін несие мөлшерін
көбейтіп, ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу бағасын 27.1%-ға жоғарылату
арқылы ауыл – қыстақтардың экономикалық жағдайын біршама жақсартқандай
болды. Осыған байланысты қазақтардың да тұрмыс деңгейі 1963
жылдан бастап сәлде болса көтерілді.
Бірақ мемлекет көлімінде орын алған бұқарлық саяси
қозғалыстар елдің еңсесін көтертпейді. 1963-1965 жылдары бүкіл мемлекет
көлемінде Социолистік тәрбие қозғалысы жүргізілді. Оған Маоның Таптық
күрес жүргізілсе, барлық іс алға басады деген нұсқауы басшылыққа алынды.
Нәтижесінде бұл қозғалыс солшылдық қателіктерге ұрындырды. Сондай – ақ
ол мәдени революцияны жүргізуге идиялогиялық негіз қалады.
Мао Цзэдун өзінің соцялистік қоқамдағы таптық күрес теориясына сұйене
отырып,1966 жылы Орталықтан қабылданатын қаулы жобаны дайындады.Ол жобаны
сол жылдың 16 мамырында ҚКП Орталық комитеті бекітіп, 16 мамыр
қабарламасыдеген атпен жария етті. Соның негізінде 1966 жылы 28 мамырда
Орталық саяси бюроның қасынан Орталық мәдени революция башылық тобы
құрылды. Оның басшысы болып алғашында Маоның оң қол көмекшісі Кан Цин
тағайындалы, кейін оның орнына Маоның әйелі Цжзян Цин тағайындалды.
Сонымен, 1966 жылдың жазында қалаларда Мәдени революцияны қозғалысы
басталды. 1966 жылы 9 желтоқсан күні ҚКП ОК революцияны жүргізіп,
өндірісті дамытудың 10 тармағын жәриялады. Сол жылдың 15 желтоқсанында
Ауыл – қыстақтарда мәдени рволюция жүргізіу туралы нұсқау түсірді.
Сонымен,қытайдың ауыл – қыстақтарында да мәдени революция дүркіреп жүріп
кетті.
Мәдениет революциясы дегенді мүлде түсінбеген ауылдықтар мәдени
революцияны не үшін және кім үшін жүргізіп жатқандықтарын өздері де
ойлаған жоқ, әйтеуір қалаларда көтерілген Капитализм жолында жүрген
шенеуліктерді жоғалтайық! деген ұранға үн қосып, ауыл кадрларын алдарына
салып, ауыл – қыстақ көшелерін аралап шеру тартып, алашапқынға түсті.
Сонымен, революцияшыл жастар Халық коммунасының өндіріс отриядтарының
басшыларына дейінгі аталмыш билік иелерінің барлығын күреске тартып,
қызметтерінен шеттеті де қалыпты өндіріс тәртібін бұзып, ауыл – қыстақтарда
астан – кестен саяси жағдайды қалыптастырды. Соның салдарынан бүкіл Қытай
бойынша өнеркеәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдері 1976 жылы – 9,9 % - ға,
1968 жылы - 14 % - ға азайды. Соған қарамастан, мәдени революция 1976
жылға дейін жалғасты. Осының барысында Орталық үкімет ұлттық экономиканы
бірнеше мәрте реттеген болды, бірақ оның нәтижесі айтарлықтай болмады.
Өйткені өндіріс қатынастарының тепе – теңдігі бұзылып, экономика
саласындағы қарама – қайшылықтар әбден шиелініскен болатын. Сондықтан
мәдени революция жылдарында Қытай экономикасы, жалпы айтқанда, тоқырау,
құлдырау процесінде болдыда, қытай халқының, оның ішінде қытайдағы
қазақтардың экономикалық және мәдени өмірі құлазыған күйге түсті.
Дегенмен, 1976 жылы Мао дүниеден өтіп Дэн Сяопин қатарлы көрнекті
саяси тұлғалар мемлекеттік билік басына қайта оралғаннан кейін, Қытайдың
саяси жағдайында оң қадамдар жасала басталды. ҚКП – ның 11 отырысының ІІІ
пленумы 1978 жылы желтоқсанда Пекинде ашылды. Пленум Дэн Сяопиннің идеясы
бойынша аса маңызды тың шешімдер қабылданды. Атап айтар болсақ, идеаны азат
етіп, шындыққа бет бұрып; Компартия мен үкімет қызыметінің салмағын
социялистік модернизацияға қою; халық шаруашылығын реттеп, ауыл
шаруашылығының дамуын тездету; ғылым техникамен білім беру салаларына назар
аудару; әлеуметтік реформа жүргізу және есікті ашық ұстау саясаты тарихи
маңызға ие саяси шешімдер қабылданды. Осыған орай ҚКП ОК 1979 жылы сәуір
айында қызмет мәжілісін ашып экономика мәселесін талқылап, халық
шаруашылығын реттеу, реформалау, жүйелеу және өнімді жоғарлату деген
бағдарлама қабылданды [8.323б].
Осы бағдарлама негізінде ҚХР үкімет 1979 жылдан бастап экономика
саласын реттей бастады. Алдымен, ауыл – қыстақ саясатын жақсартып аграрлық
өндірістің дамуын жеделдетті. Үкімет аграрлық өнімдерді сатып алу бағасын
1979 жылы бірден 22,1% өсіруді ауыл – қыстақтардан алынатын салықтың
мөлшерін азайтты; ауыл шаруашылық техникаларын сатып беру бағасын
төмендетіп, ауыл шаруашылығының дамуын жан – жақты қолдады. Осының
нәтижесінде Қытайдың ауыл шаруашылық экономикасы 1980 жылдан бастап дамуға
бет алды. ҚКП ОК 1980 жылы аграрлық өндіріс жауап кершілігін кемелдендіру
туралы № 75 қаулы қабылданды. Осы қаулы бойынша ауыл – қыстақтарда
отбасылық өндіріс жауапкершілігі жүйесі орнатыла бастады. 1981 жылдан
бастап Қытай ауыл – қыстақтарында экономикалық және өндірісшілер
қалыптасты. Міне, осы жеке өндірісшілер қатарының көбеюіне байланысты ауыл
– қыстақтарын басқару құрылымдарына реформа жасады. Бұрынғы Халық
коммунасы ауылдық үкімет болып қайта құрылды да, өндіріс отриядтары
таратылып, егістік жерлер мен мал басы жеке адамдарға келісімшар бойынша
жалға берілді. Диқандар мен шаруалардың көп саны экономикалық кәсіппен
шұғылдануына еркіндік берілді.
ҚХР үкімет өзінің аграрлық саясатындағы реформасы оң нәтиже берген
соң, реформаны өнер кәсіп, сауда саласына және қала экономикасына
жүргізумен қатар жоспарлы экономикадан нарықтық экономиканы қалыптастыру
саясатын қолданды. Осыған орай ХХ ғасырдың 80 – жылдарына деғйін жаңа мал
шаруашылығымен немесе егін шарушылығымен шұғылданып келген қазақтар егінмен
малды қоса өсірумен қатар, сауда саттықпен, шағынкәсіптермен де айналыса
бстады. Сонымен, олардың экономикалық жағдайы ХХ ғасырдың 80-жылдарында
айтарлықтай жақсарды. Қытайда нарықтық экономика қатынастарының лыптасуына
байланысты ондағы қазақтардың әлеуметтік, кәсіптік құрылымы мен
экономикалық көзқарастары түбегейлі өзгере түсті. Олар ендігі жерде
натуралды экономикамен шектелмей,тауар экономикасы рыногынан қосымша құн
табуға, байуға ұмтылатын болды. Солардың, алдынғы легі қазір біошама
дәулетті адамдар санатына ене бастады. Бірақ Қытайда нарықтық экономиканың
дамуына байланысты үкіметтің Батыс бөлікті игеру саясатының атқарылуымен
бірге Шыңжанда экономикалық бәсеке күшейді.Осындай нарықтық бәсекеде
әртүрлі себептердің салдарынан ондағы қазақтардың көбі жеңіліске ұшырап,
даму мүмкіндігінен айырылып қалып жатқан жәйі бар. Демек, Қытайда
қазақтардың өмір деңгейі әр қилы.
Қортып айтқанда Қытайдағы қазақтар нарықтық экономикалық жағдайда
орташа деңгейде өмір сүреді. Оладрың ішінде кедейленіп күн көре алмай
отырғандары да, байып, ұлттық капиталиске айналғандары да қазірше байқала
қойған жоқ. ХХ ғасырдың алғашқы бес жылы тарихқа айналды. Бірақ осы өткен
жылдар дан-ақ жаңа ғасырда әлемдік ауқымның беталысы анықталғандай болды.
Оны қысқаша атап айтар болсақ, ендігі бірнеше ондаған жылдар бойы әлі де
ұлы державалардың дүние жүзіне өктемділігі сақталады; жаһандану үрдісі үдей
түседі; ғылым, техника ұшқан құстай дамиды; дүние жүзіндегі ұлттардың
өркендеуі де, өшкіндеуі де тездей түседі. Осындай әлемдік жағдай айасында
әрбір ел өз шама – шарқына қарай әр келкі деңгейде дамиды. Сондықтан дүние
жүзіндегі әрбір мемлекеттің және онда өмір сүріп отырған халықтардың ғасыр
басындағы әлеуметтік – мәдени жағдайына объективті түрде талдау жасау
арқылы олардың болашағына логикалық болжамдар жасауға болады.
1.2 Қытайдағы Зор секіріс реформасы және қазақ қоғамы
Қытай компартиясы жеңіске жетіп, бүкіл қытайды сотцаялизм жолына
бастаған 1949 жылы қазанның бірнен бастап қытай халық республикасы
қүрылғанын жариалады. Қытай халқы соның ішінде аз санды ұлттар қытай
ұлттары деп заң алдында терезесі тең, демократиялы сотциалистік мемлект деп
аталды. Қзазқ халқыда сол саясаттың меңгеріуінде болып бір милиярд қытай
халқы не көрсе оларда соны көрді.
Қытай компартиясының жергілікті органдары қазақ даласына 1951 жылдан
бастап билік жүргізіуге кірісті. Аймақты, аудандарға жергілікті комитеттер
мен аудандық комитеттер келіп орналасты. Комунистер кең далада бытырай
қоныстанған қазақ отбасыларына отырақтасуға шақырып, қыстақтар, ауылдар
салуға жұмылдырды. Осы қатарда қазақтарды бірігіп еңбек етуге коеперация
секілді ұжымдарға бірлесуге үндеді. Мұның барлығы ауызша және өте сыпайы
үгіт, насихат жүзінде жүргізілді. Бұрыннан жеке – жеке мал бағып, жалғыздық
тартқан тұрмыстың жоқшылығына ұшыраған қараша қауым алғашында бұл саясатты
онша теріс көрмеді. Үкіметтің айтқанына көніп, киіз үйлерін жығып, там
үйлер тұрғызып әр алуан саладағы қуырыт еңбекке кірісіп кетті. Ешкімнін
жеке малына, шаруашылығына тиспегендіктен малы өсіп едәуір ес жиып қалды.
Қытай үкіметінің бұл саясатын қазақ қауымы шын ниетімен қабылдап,қытай
комунистеріне барынша үміт артты.бүрынғы ауыр алман - салықтан
құтылғандықтан халықтың әл ауқаты бірдей жоғарлап. Комунистерге деген
бұрынғы сенімсіздіктен толық арылғандай болы. Бұның барлығы қытай
үкіметінің аз санды ұлттарға жүйеден қазақтарға қолданып отырған жасырын іс
- әрекеттерінің бір көрнісі екінін біреу білсе,біреулер білмеді. Яғыни бұл
саясаттың астарында ненің жатқанын толық түсіп үлгермеді [9.46-55бб].
Қытай үкіметі шығыс Түркістан аталынған бұл аймақта 1950 жылдың
басынан бастап Жер реформасы дейтін саясат қолданып егіншілік
аудандардағы Помешиктерді жазаға тартып,жерлерін, мал – мүлкін компескелеп
кедей шаруаларға бөліп беруі туралы бір қатар қатаң саясат қолданған
болатын.бірақ қытай үкіметіның орталық комитеті бұл кезде қазақ халқына
басқаша саясат қолданған болатын. ҚКП 1950 жылдан бастап бүкіл мемлекет
көлемінде өзінің саяси - әкімшілік басқару құрылымдарын құруды қолға алады.
Сол қатарда Шынжаңда өлкелік, аймақтық, аудандық, округтық (qu – шүй) және
ауылдық әкімшіліктер құрыла бастады. Сонымен, ондағы қазақтардың дәстүрлі
қоғамдық құрылым жүйесі мен басқару түзімі өзгеріске ұшырап, қазақ
аудандарында Еңбекші халық өкілдерінен демократиялық әкімшіліктер орнай
бастады.
1951 жылы мамыр айында ҚКП орталығы Шынжаң бюросының Биылғы қыс
келер көктемге дейін бұқараны аттанысқа келтіріп, жер салығын азайту,
зұлымдарға қарсы тұру нұсқауы бойынша, 1951 жылдың тамызынан бастап Іле,
Тарбағатай және Алтай аймақтарында
(Шынжаңның басқа аймақтарында да) жер салығын азайту және зұлымдарға қарсы
тұру бұқаралық қозғалысы қызу қанды жүргізілді. Әскери адамдардың қатысуы
арқылы қозғалыс сұсты әрі күшті жүргізілді. Қозғалыс барысында жоғары жік
өкілдеріне Зұлым деген кінә тағылып, оларға аяусыз соққы берілді.
Сонымен бірге төменгі таптан шыққан белсенділерді Коммунистік жастар одағы
мен Компартия мүшелігіне қабылдап отырды.
Қытай Халық Республикасының жер реформасы заңы негізінде, 1952
жылдың қарашасынан 1953 жылдың тамызына дейін Шынжаңда жер меншік жүйесіне
реформа жүргізіп, жері жоқ немесе жері аз шаруаларға 9-10 му көлемінде жер
телімдері бөліп берілді. Бұл қозғалыста Кедей жалданбалы шаруаларға
сүйену, орта шаруалармен ынтымақтасу, феодалдық қанау жүйесін біртіндеп
жою деген принцип басшылыққа алынды [10.25б]. Сонымен қатар жайылым
жерлердің меншік жүйесіне де өзгерістер жасалды. Осы қозғалыстардың
нәтижесінде бүкіл қытайдың, сонымен қатар қазақтардың да жер меншік жүйесі
мен қоғамдық құрылымы түбегейлі өзгертіле бастады.
1952 жылы тамызда ҚХР Орталық халық үкіметі Қытай Халық
Республикасының ұлттар қонысының өңірлерінде автономияны жүзеге асыру
бағдарламасын жариялады. Онда автономиялы аудандарда құрылатын автономиялы
органдар, автономиялы құқық, автономиялы өңірлердегі ұлттар арақатынасы
және оларға жоғары дәрежелі үкіметтің басшылық принциптері нақтыланды.
Шынжаң өлкесінде ұйғыр, қазақ, манғол, дүнген және басқа да ұлттар
өмір сүретіндіктен, Шынжаңда автономиялы саясат қолданылуы тиіс болды.
Шынжаңның солтүстік – батысында, әскери Іле, Тарбағатай және Алтай
аймақтарында қазақ халқы тығыз қоныстанған. Ресми санақ мәліметтерінде 1949
жылы Қытайдағы қазақтардың жалпы саны 443.700 адам болған делінеді дейді.
Ал 1953 жылы санақта Қытайдағы қазақтардың жалпы саны 509.375 адам болып,
оның 85% - ы Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарына қоныстанған, сондай –
ақ олар сол аймақтағы тұрғындардың жартысынан көбін құрады. Оның үстіне бұл
аймақтар кезінде Үш аймақ үкіметінің (Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарын
қамтыған Шығыс Түркістан уақытша үкіметінің) басқарған зонасы болғандықтан
осы өңірде Іле қазақ автономиялы ауданы (Құмыл – Хами аймағының құрамында)
құрылды. Сол жылы қарашада Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Облыстың
басқаруында Іле, Тарбағатай, Алтай аймақтары және олардың құрамындағы 24
аудан мен Құлжа қаласы (кейін Күйтін қаласы құрылып, тікелей облысқа
қарады) болды. Облыс орталығы Құлжа қаласы болып белгіленді[11.157-211бб].
Іле Қазақ автономиялы облысының ең жоғары құқықтық органы – Облыстық
халық құрылтайы. Ол автономиялы ережелерді қабылдауға, мемлекеттік заң
белгілеген құқықтық шеңбер негізінде жергілікті қазынаны басқаруға,
мемлекеттік әскери жүйе негізінде жергілікті ішкі істер әскерін құруға
құқықты болды. Демек, автономиялы құқық бойынша облыс көлемінде саясат,
экономика және мәдениет саласында біршама кең саясат атқарылуы тиіс болды.
Автономиялы ұлттардың тіл – жазуы мемлекеттік тіл – жазуымен қатар
қолданылатын болды. Автономиялы саясат принципі бойынша, облыс әкімін,
облыстық халық үкіметінің басқармасы бастықтарын, аудан әкімдерін және
аудандық басқарма бастықтарын қазақ халқының өкілдерінен сайлауға немесе
тағайындауға заңды негіз жасалды. Іле Қазақ автономиялы облысы Шынжаң
ұйғыр автономиялы районына (1955 ж. Құрылған) бағынды, Шынжаң ұйғыр
автономиялы районы ҚХР орталық үкіметіне бағынды.
ҚКП – ның Қытайдағы аз санды ұлттарға қолданған автономиялы саясаты
марксизм – ленинизм теориясына және КСРО – ның автономиялы республикалар
мен Одақтас республикалар құру тәжірибелеріне негізделе отырып, Қытайдағы
ұлттардың ерекшеліктеріне үйлестіріп жасалған саясат. Оның мәні Қытайдың
тернеиториялық тұтастығы мен ұлттық егемендігін сақтау алғышартында, аз
санды ұлттарға ішкі өлкелердегі қытайлар қоныстанған аудандардан гөрі
кеңірек саясат қолдану арқылы қытай емес халықтардың әлеуметтік дамуына
біршама қолайлы жағдай әзірлеу еді. Сондықтан ҚКП өзінің осы саясатын
автономиялы мәртебеге ие болған халықтардан шыққан кадрлар арқылы жүзеге
асыруды заң жүзінде белгіледі.
1950 жылдан бастап Қытайдағы әлеуметтік құрылым жүйесінің қайта
құрыла бастауына байланысты Қытайдағы аз санды ұлттардың, соның ішінде
қазақтардың дәстүрлері қоғамдық құрлымдары да біртіндеп өзгере бастады. Ол
өзгерістер алғашқы кезде ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығын
кооперативтендіру және малшыларды отырықшыландыру бағдарламасы бойынша
біртіндеп жүзеге асырылды. Осының барысында мемлекет шаруаларға қаржылай
және техникалық қолдау көрсетіп, қарапайым халықтардың жағдайын біршама
жақсартты.
ҚХР үкімет өзінің аграрлық саясатындағы реформасы оң нәтиже берген
соң, реформаны өнеркәсіп, сауда саласына және қала экономикасына жүргізумен
қатар жоспарлы экономикадан нарықтық экономиканы қалыптастыру саясатын
қолданды. Осыған орай ХХ ғасырдың 80 – жылдарына дейін жаңа мал
шаруашылығымен немесе егін шарушылығымен шұғылданып келген қазақтар егінмен
малды қоса өсірумен қатар, сауда саттықпен, шағынкәсіптермен де айналыса
бастады. Сонымен, олардың экономикалық жағдайы ХХ ғасырдың 80-жылдарында
айтарлықтай жақсарды. Қытайда нарықтық экономика қатынастарының
қалыптасуына байланысты ондағы қазақтардың әлеуметтік, кәсіптік құрылымы
мен экономикалық көзқарастары түбегейлі өзгере түсті. Олар ендігі жерде
натуралды экономикамен шектелмей,тауар экономикасы рыногынан қосымша құн
табуға, байуға ұмтылатын болды. Солардың, алдынғы легі қазір біошама
дәулетті адамдар санатына ене бастады. Бірақ Қытайда нарықтық экономиканың
дамуына байланысты үкіметтің Батыс бөлікті игеру саясатының атқарылуымен
бірге Шыңжанда экономикалық бәсеке күшейді. Осындай нарықтық бәсекеде
әртүрлі себептердің салдарынан ондағы қазақтардың көбі жеңіліске ұшырап,
даму мүмкіндігінен айырылып қалып жатқан жәйі бар. Демек, Қытайда
қазақтардың өмір деңгейі әр қилы. Қортып айтқанда Қытайдағы қазақтар
нарықтық экономикалық жағдайда орташа деңгейде өмір сүреді. Оладрың ішінде
кедейленіп күн көре алмай отырғандары да, байып, ұлттық капиталиске
айналғандары да қазірше байқала қойған жоқ.
ҚХР өзінің бесжылдық жоспарын (1953 – 1957жж.) ойдағыдай орындағаннан
кейін, ҚКП басшылары жоғары қарқынмен экономикалық құрылыс жүргізу науқанын
бастады. 1958 жылы мамырда ҚКП – ның 8 – отырысының II пленумы: Біздің
еліміз бір күнде жиырма жылдық дамуды іске асыратын ұлы дәуірді бастан
кешуде деп санады. Сондай – ақ, халықты соқыр сенімнен арылып, идеяны
азат етуге шақырды. Мао Цзэдун Жеті жылда Англиядан асып кету, одан соң
сегіз, он жылда АҚШ –тан озып кету керек! деген ұран тастады. Сонымен,
1958 жылы жазда бүкіл Қытай көлемінде Үлкен секіріс қозғалысы басталып
кетті. Аталмыш қозғалыста болат – темір қорытуды негіз етіп, әр салада
үлкен құрылыс жүргізу мақсат етілді. Сонымен, ҚХР үкіметі өзінің екінші
бесжылдық жоспарында (1958 ж. Басталған) аграрлық өндірістің жалпы өнім
құнын әр жылы 30% шамасында, өнеркәсіптің жалпы өнім құнын әр жылы 53% - ға
көбейтуді жоспарлап, коммунизмге өтудің алғышартын жасауды қарастырды.
ҚКП Орталық комитеті 1958 жылы 10 қыркүйекте Ауыл - қыстақтарда
Халық коммунасын құру туралы қарар қабылдады. Сонымен, Қытайдың ауыл –
қыстақтарында Халық коммунасын құру науқаны басталды. Халық коммунасына
мүше болушылар алғашқы жылдарда өздеріне бөлініп берілген жер телімдерін,
жеке меншік малдарын, бау – бақшаларын, өндіріс құрал – жабдықтарын
Коммунаның меншігіне тапсыруға міндетті болды.Бұған диқандар мен
шаруалардың наразы болғанына қарамастан, коммуналандыру қозғалысы күштеп
тез қарқынмен жүргізілді. Отбасындаға барлық жер мен малын, бау – бақшасын,
өндіріс құрал – жабдықтарын Коммунаға тапсырған адамдарға ортақ асханалар
ашылып, олар тайқазаннан бірге тамақтанды. Сөйтіп, Коммуна еңбекшілердің
істеген еңбегіне жалақы бермейді, жеген тамақтары үшін еңбекшілер де ақша
төлемейтін коммуналық режим орнатылды. Ежелден кең далада еркін тіршілік
етіп келген Қытайдағы қазақ халқы ондай әскери режимдегі Халық коммунасын
ұнатпасада, оған кіруге мәжбүр болды.
Қытайда 1958 жылдан бастап жүргізілген Үлкен секріс пен
Коммуналандыру қозғалысы, жыл өте салысымен - ақ, өзінің ауыр әлеуметтік
– экономикалық зардабын көрсетті. Бірақ сол шындықты айтқан ішкери
өлкелердегі қытай интеллигенттері оңшылдар деген кінәмен саяси соққыға
ұшыраса, Шынжаңдағы қазақ, ұйғыр қатарлы халықтардан шыққан зиялылар
жерлікті ұлтшылдар деген кінәмен саяси жаныштауға ұшырады. Тарихи шындық
қашанда айтылады, Үлкен секіріс жасалған үш жылда Қытайдың 200 миллиард
юань зиян тартқандығы сонғы жылдары әшкере болды. Сонда да Мао Цзэдун көзі
тірісінде өзі құрған Халық коммунасын сақтап қалды. Бірақ ол 1960 жылы
халық шаруашылығын реттеу, бекемдеу, толықтыру және (өнімді) жоғарлату
саясатың қолданып, экономиканы бірқатар реттеуге мәжбүр болды [12.21б]. ҚКП
Орталық комитеті 1961 жылы наурыз айында Ауыл – қыстақ Халық коммунасының
Қызмет ережесін қабылдады. Сол бойынша Халық коммунасының мөлшері аз
мөлшерде жеке жер иеленуге мал мүлік, үй құстарын ұстауға мүмкіндік алды.
Аталмыш Ереже бойынша, Халық коммунасын да дүй (үлкен өндіріс отряды),
шао дүй (кіші өндіріс отряды) болып ұйымдастырылды. Барлық ауыл –
қыстақтардағы тұрғындар міндетті түрде осы отрядтарда еңбек етіп,
отрядтардың жылдық табысы бойынша ақы алатын болды. Өндіріс түрлері мен
мөлшерін жоғары әкімшілігі органдарын мемлекеттік жоспар
Мал щаруашылық аудандарда байлардың мал – мүлкін тәркіленбейді.
Байлар жазаға тартылмайды,әркімның өз қонысы,өз өрісі өзінде болады деп
жарйялады. Сонымен қазақ сақарасы 1957 жылға дейін қой үстіне боз торғай
жүмыртқалаған бейбіт өмірге кірді.
1958 жылға дейінгі 7-8 жып ішінде қазақ елін осылай иландырып өзіне
ұйытып алған қытай үкіметі ендігі кезде жаңаша мінез байқатты.бүрынғы
беталысынан тез жалтарып, копратция құрамыз, барлық адам қолындағы мал –
мүлкін ортаға салу керек дегенді ашық жариялады. Алдыңғы айтқаны сияқты
бұлда бір жақсылық әкелер деп ұмттенген қазақ шаруалары бұл саясатқа көп
мән бере қоймады. Аз санды көзі ашық адамдар қарсы шыққанымен, көп санды
адамдар айтқанына көніп, дегенін істеді. Бірақ қытай үкіметі мұнымен
тынбады. 1958жылы үш қызыл туды биік көтерейік деген ұранды ортаға қойды.
Үш қызыл ту дегені қытай коммунистік партиясының сара жолы, секірмелі
дамыу, халық коммуналарын құру сынды тармақтардан тұрды. Сонымен бүкіл
қытай елінде бұрын – соңды болып көрілмеген өзгерістер жарыққа шықты.ең
алдымен бүкіл ел болып аттанысқа келіп Құрыш қортудеген науқан басталды.
Бұл қытайдағы еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін міндетті түрде
еңбекке жұмылдырылды. Көрпе жастығын көтерген халық тау – таудың қуыстарына
тігілген шатырлар мен киіз үйлерге барып тұңғыш рет тай қазаннан
тамақтанып, сол жерлерде тас рудаларн қазды. Таскөмір шығарды. Оны өртейтін
қарапайым домына пештер тұрғызылып шоиын балқытылды.Бұл науқан қазан
айларында басталған болатын.халық қыстың сыуығында кигіз үйлерде жатып
мардымсыз тамақпен, таң атқаннан кеш батқанша дамылсыз жұмыс істеді.
Сол кездегі үкіметтің қойған ұраны бойынша секірмелі даму жасауға
міндетті болды. Оның мәнісі бір адам секірмелі даму арқылы бір күнде
бірнеше адамның жұмыс нормасын орындау. Мемлект секірмелі даму арқылы бір
жылдың ішінде дүние жүзі бойынша 5 орыны ұстайтын Англияның құрыш қорту
мөлшерінен асып түсу деген мазмұнды білдіретін еді [13.78б].
Жоғарыдағы саясат сол кездегі еңбек өнімділігін арттыру сынды жаңа
бағытпен шектелген жоқ. Қытай үкіметі партия ішінде Стил дұрыстау кімде
кімнің партияға үкімет саясатына пікірі бар соны ашық айтсын бұған қузау
салынбайды, деген сияқты жаңа саясат жүргізілді. Оған қазақ малшылары, ашық
ойлы зиялылар өз ойындағысын айтып ақтарлды. Тіпті кейбіреулер компартияның
керегі жоқ деп шықты.
Бірақ мұның аяғы жақсылыққа әкелмеді жұрт түгел сөйлеп әркім өз ойын
айтқанымен оларды тізімге алып, көп адамның партияға қарсы пікірі бар
екенін анықтап шықты. Оларды күреске алу қимылы жүргізілді. Күреске алу
дегеніміз – жоғарыда аталған мәселесі барларды қалың халық алдында жеке
есеп беру деген сөз. Қозғалыс жүрілер алдында белсенді партияға пікірі
жоқ, адамдарды тәрбиелеп оларды жаңағы теріс идеялы адамдарға қарсы қойды.
Осылайша бір жағынан ауыр еңбекке жаншылып бір жағынан бұқаралық тергеуге
алынып, топ – топ адамдар партияға қарсы, жат ниетті, ұлтшыл,
байшыл,контрреволюцияшыл деген атақтар, жалған күнәлар тағылып, сотқа
берлді, және жазалау лагерлеріне жөнелтілді. Алды қытайдың Сібір атанған
Тарым дейтін қу медиян құмды шөлге жазасын өтеуге жіберлді, ең жеңіл жаза
алғандар қызметтен қуылды.
Елдің атқа мінер, көзі ашық, көкірегі ояу азаматтары осылайша көзбе –
көз ауыздықталып, халықты бастайды бір пәле осылардан шығады деген
азаматтар тізімге алынып құрықталды. Яғни қазақтың, көзі ашық, көкірегі ояу
азаматтары коммунистік қытай үкіметінің жазықсыз құрбанына айналды. Әрбір
іс Қытай үкіметінің ойлағанындай жүзеге асып жатты. Жоғарыда айтылғандай
Қытай біилігінің бұл територияны шеңгелдегеннен бастап жүргізіліп келе
жатқан өзіндік саясаты еді. Яғни азсанды ұлттарды күшпен, оған көнбесе әдіс
– айла арқылы бас көтертпеу. Міне бұл қытайлардың ежелден келе жатқан
отарлаудың ең тиімі жолдары болып табылады.
Жоғарыдағы жағдайлардан кейін Қытай үкіметі ені халықтың қолындағы
малды алуға кірісті. Мейлі бай мейлі кедей болсын ешкімге де бір бас артық
мал қалдырмай жинап алынды. Ер - әйел, кәрі – жас демей қойша иіріп жұмысқа
салынды. Қазан ошақтарына дейін жинап алынды.елге әр жерден қазан
асылды.Қытай үкіметі осылайша ауылдағы атқа мінер пысық, адамдарды,
байларды,ескі үкімет тұсында билік басында жүрген қоғам қайраткерлерін бір
жерге жинап алып тексеру деген атпен оларды еңбек майданына жөнелтті. Өмірі
қар жұмыс істеп көрмеген олар, бір – екі ай ішінде ауыр еңбек астында
жаншылып, арт – артынан қара жер қойнына сапар шегіп жатты.елдің осылай
сорпа бетіне шығар, біліктілері құртылғаннан кейін басқа халық олардың
айтқанына көніп айдағанына жүруіне мәжбүр болды.
1960 жылға аяқ басқанда елді ашаршылық жайлады. Бұл ашаршылық заттың,
ішіп – жемнің тапшылығынан болған жоқ, қамба толы астық, өріс толы мал бола
тұра оны тұтынуға рұхсат етілмеді. Осылай қолдан жасалған аштық көптеген
адамдарды және жас сәбилерді жалмады.
Жоғарыда аталған реформа еш қандай нәтиже берген жоқ. Қайта бұл
реформасы қазақы қоғамы үші өте ауыр жағдайларға тап болды. Қазақтың небір
атқа мінер азаматтары, небір ашық ойлы азаматтар бұл реформаның құрбанына
айналды. Халықтың қолындағы небір асыл қазыналар, рухани байлықтар, мәдени
мұралар қазақ қоғамының құндылықтары жойылып кетті. Бұл болмаған сұмдық
Қытайда аты шулы мәдениет төңкеріс деп аталынған тағы бір зобалаң 1965
жылы басталды. Бұған бүкіл Қытайды қамтыған ауыр жағдай деуге болатын
сияқты. Өиткені бұл дауылға ілікпеген адам болмады.
Жоғарда аталған мәдениет төңкерісі 1975 жылға дейін он жылға созылып
қазақ халқы сұмдық ауыр жағдайларды бастан кешірді. Жазықсыз қамау,
жазықсыз кінә тағып түрмелерге жабылды. Қытайдың заң органдары күшінен
қалып үкіметтен тартып барлық билік Қызыл қорғаушылар деп аталатындардың
қолына өтті [14.93б]. Шаш ал десе бас алатын бұл есерсоқтар ойына келгенін
істеген. Бүкіл қытай көлемінде заводтар тоқтап, өндіріс орындары жабылды.
Мал бағусыз, егін егусіз қалды. Мәдениет, оқу ағарту мүлдем тоқтап тек Мао
Цзэдң 4томдық шығармаларынан басқа еш нәрсе оқытылмады. Төрт көнені
жоғалту деген атпен белгілі болған жоғарыдағы есерсоқтар халықтың
мәдениеті талан – таражыға салды.
Бұл жағдай тек қазақ халқының басына келген жоқ. бүкіл қытай халқына
келген ауыр жағдай болды. Бірақ тарихтан бері ешкімге жалтақтап көрмеген
қазақтар үшін өте ауыр жағдайға әкелді.Ұлттық мұралар жойылып, діни
кітаптар өртеліп, ескі кітаптар түбегейлі жойылды. Оны қорғап қалғандар
ауыр жазаға тартылды.
Қазақтарға тағы бір ауыр тигені шетелде, Қазақстанда туыс – қыйысы
барлар түгелдей Кеңес одағының тыңшысы есептеліп, алды өлім жазасына, арты
15 – 20 жылдық қамау жазасына кесілді. Барлық адам аузын бағып, өз
көлеңкесінен өздері қорқатын күй кешті.әсресе қазақтың ақын, жазушы,әнші –
күйші өнер адамдары қатты зардап шекті.көп сандылары қытайдың Сбірі аталған
Тарымға топ – тобымен айдалып жатты.
Бұл жағдай тек 1976 жылы Қытай төрағасы Мау дың қайтыс болуы мен
бірге қайтадан қалпына келе бастады. Осы жылы Қытай үкіметі орталық
комитетінің 11-кезекті 3- жалпы мәжілісінен кейін билік басына келген Дың
Шаупин үкіметті, елді қайта қалпына келтіруге көшті. Оқу ағарту, өнер
кәсіп ауыл шаруашылығы қайта құрылып, жарды, малды жекешелендіру тізімі
жолға қойылды [15.218б].
1960 жылдан бергі 30 жыл ішінде ұшқан құстан басқа өткізбеген екі
мемлекеттың қырқысқан саясаты түбі бір туысқан болып кеткен шекараның екі
жағындағы қазақтарды бірін – бірі түсінбейтін қалге жеткізді. Шекараның ар
жағында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz