Іле Fлатауының неотектоникалық қозғалыстарының сипаттамасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Іле Алатауының физикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ...
1.1. Геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Гидрологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6. Өсімдік және жануарлар әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Неотектоника ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Неотектоника мағынасы және тараулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.1. Геологиялық әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.2. Геофизикалық және әуе.ғарыштық әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Қазақстан аумағындағы неотектоникалық қозғалыстардың қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Іле Алатауының неотектоникалық қозғалыстарының сипаттамасы..
3.1. Іле Алатауының магмалық жыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Іле Алатауының стратиграфиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Іле Алатауының литология.стратиграфиялық кешендері және олардың жер бетінде көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Аумақтың тектоникалық дамуы мен бедерінің қалыптасу тарихы ... ... ...
3.5. Іле Алатауының құрылым.геоморфологиялық құрылысы мен тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.6. Іле Алатауының құрылымдары және жаңа тектоникалық қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.7. Іле Алатауының геологиялық құрылымы мен сейсмикалықтың байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Іле Алатауының физикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ...
1.1. Геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Гидрологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6. Өсімдік және жануарлар әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Неотектоника ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Неотектоника мағынасы және тараулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.1. Геологиялық әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.2. Геофизикалық және әуе.ғарыштық әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Қазақстан аумағындағы неотектоникалық қозғалыстардың қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Іле Алатауының неотектоникалық қозғалыстарының сипаттамасы..
3.1. Іле Алатауының магмалық жыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Іле Алатауының стратиграфиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Іле Алатауының литология.стратиграфиялық кешендері және олардың жер бетінде көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4. Аумақтың тектоникалық дамуы мен бедерінің қалыптасу тарихы ... ... ...
3.5. Іле Алатауының құрылым.геоморфологиялық құрылысы мен тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.6. Іле Алатауының құрылымдары және жаңа тектоникалық қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.7. Іле Алатауының геологиялық құрылымы мен сейсмикалықтың байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Магистрлік бітіру жұмысы Іле Алатауының неотектоникалық қозғалыстары сипаттамаларына арналған. ХІХ ғасырдың соңынан бастап Тянь-Шан таулы өлкесі өзіне көптеген зерттеушілердің қызығушылығын туғызды. Барлық зерттеушілердің пікірі бір көзқарасқа осы тау облысының бедерінің құрылымдығы, яғни әр жота – тектоникалық көтерілім, әр ойыс – тектоникалық майысу дегенге келіп тоқталады. Ал осы көтерілімдер мен майысулардың табиғаты туралы көзқарастар арасындағы алшақтық әлі күнге дейін сақталып қалған. Мысалы ғасыр басында Э. Дэвис (1904) әр жотаны горст, әр ойысты грабен деп қарастырып, таулардың құрылымы жақпарлы деп жіктеді. Хэнтингтон (1905) ежелгі пенепленмен көрініс беретін «сырттар» аркатәріздес деформацияға - «Warping» ұшыраған деді. Э.Арган (1935) қыраттар мен ойыстарды «негіздік қатпарлар» деп атады. Тянь-Шан жоталарының қатпарлы табиғаты туралы И.В. Мушкетовтың (1915) классикалық зерттеулерінде айтылған болатын.
1948 жылы көптеген пікірталастарға С.С. Шульц монографиясы тоқтау қойды. Осы еңбекте көптеген фактілер арқылы Тянь-Шанның қазіргі бедерінің қатпарлы табиғаты дәлелденді. Осы зерттеулер негізінде қазіргі бедермен байланысты тектогенездің жаңа кезеңі туралы қорытынды жасалды. Осы зерттеулер «жаңа тектониканы» геологиялық ғылым саласы ретінде бөліп шығарды.
Келесі зерттеушілер Тянь-Шан құрылымындағы жарылымдар ролін ерекше атап көрсетті. В.И. Попов пен Б.Б. Тальвирскийдің (1978) «Трансазиатский рифтовый пояс Наливкина» деген монографиясында Тянь-шан рифтогенез нәтижесінде қалыптасқан деген пікір айтылады.
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ороген алқабындағы неотектоникалық құрылымдардың пайда болуы көптеген ғалымдардың пікірталасына арқау болған. Қазіргі кезде аумақтың геотектоникасы туралы 2 альтернативті концепция қалыптасқан. Ол: мобилистік концепцияны жақтаушылар А. Вегенер, Э. Арган, Д.И. Мушкетов, А. Гансер және фиксистік көзқарасты жақтаушылар В.В. Белоусов, М.В. Гзовский, М.Е. Артемьев, т.б.
Неотектоника (гр. neos – жаңа, tektonike – құрылыс) олигоцен уақытынан бергі түрлі тектоникалық процестерді және неотектоникалық қозғалыстар нәтижесінде қалыптасқан жер бедерін зерттейтін ғылым. В.А. Обручев неотектоникалық қозғалыстар деп неоген-төрттік кезеңде етек алған қозғалыстар дейді (20-25 млн.жыл),
Ғылыми пән ретінде неотектониканың 3 ерекшелігін атауға болады. Алғашқысы уақыт. Неотектоника тектоникалық қозғалыстардың көрінісін және олардың нәтижесін геология тұрғысынан өте қысқа 35-40 млн. жылға бағаланған кейінгі кайнозойды зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың жоғарғы қарқындылығы соңғы 5-10 млн. жылға жетеді. Бұл сандардың мағынасын терең ұғыну үшін Жердің 4,5 млрд. геологиялық тарихы бар екенін еске алу жеткілікті.
1948 жылы көптеген пікірталастарға С.С. Шульц монографиясы тоқтау қойды. Осы еңбекте көптеген фактілер арқылы Тянь-Шанның қазіргі бедерінің қатпарлы табиғаты дәлелденді. Осы зерттеулер негізінде қазіргі бедермен байланысты тектогенездің жаңа кезеңі туралы қорытынды жасалды. Осы зерттеулер «жаңа тектониканы» геологиялық ғылым саласы ретінде бөліп шығарды.
Келесі зерттеушілер Тянь-Шан құрылымындағы жарылымдар ролін ерекше атап көрсетті. В.И. Попов пен Б.Б. Тальвирскийдің (1978) «Трансазиатский рифтовый пояс Наливкина» деген монографиясында Тянь-шан рифтогенез нәтижесінде қалыптасқан деген пікір айтылады.
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ороген алқабындағы неотектоникалық құрылымдардың пайда болуы көптеген ғалымдардың пікірталасына арқау болған. Қазіргі кезде аумақтың геотектоникасы туралы 2 альтернативті концепция қалыптасқан. Ол: мобилистік концепцияны жақтаушылар А. Вегенер, Э. Арган, Д.И. Мушкетов, А. Гансер және фиксистік көзқарасты жақтаушылар В.В. Белоусов, М.В. Гзовский, М.Е. Артемьев, т.б.
Неотектоника (гр. neos – жаңа, tektonike – құрылыс) олигоцен уақытынан бергі түрлі тектоникалық процестерді және неотектоникалық қозғалыстар нәтижесінде қалыптасқан жер бедерін зерттейтін ғылым. В.А. Обручев неотектоникалық қозғалыстар деп неоген-төрттік кезеңде етек алған қозғалыстар дейді (20-25 млн.жыл),
Ғылыми пән ретінде неотектониканың 3 ерекшелігін атауға болады. Алғашқысы уақыт. Неотектоника тектоникалық қозғалыстардың көрінісін және олардың нәтижесін геология тұрғысынан өте қысқа 35-40 млн. жылға бағаланған кейінгі кайнозойды зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың жоғарғы қарқындылығы соңғы 5-10 млн. жылға жетеді. Бұл сандардың мағынасын терең ұғыну үшін Жердің 4,5 млрд. геологиялық тарихы бар екенін еске алу жеткілікті.
1. Аболин Р.Н. От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хантенгри.
2. Академия Наук СССР. Институт Географии, Казахстан. Издательство “Наука” Москва.1969.
3. Арган Э. Тектоника Азии. М.- Л., ОНТИ, 1935.
4. Ассинг И.А. О почвах пустынной части подгорных равнин Северного Тянь-Шанья.- Труды Ин-та почвоведения, т. 7. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР, 1960.
5. Бажанов О.Б. От реки Киикбай до реки Или: Путеводитель по геологическим маршрутам Южного Казахстана. А-А., АН КазССР, 1961.
6. Белоусов Т.П. Количественная оценка молодых движений горных областей на примере Заилийского Алатау. – Изв. АН СССР, сер. геогр., 1969, №4.
7. Боровинский Б.А. Изучение ледников Заийлиского Алатау геофизическими методами.(Результаты исследований по программе МГГ,гляциология,№10 и сейсмология,№5).-М.: АН СССР.1963.-112с.
8. Быков Б.А. Еловые леса Тянь- Шаня. А.: Наука. 1985г.
9. Вилесов Е.Н.,Уваров В.Н. Эволюция современного оледенения Заилийского Алатау в ХХ веке. А.: 2001.
10. Власова Т.В. Физическая география материков. Изд. 3-е. М.,1976,ч.1,2.
11. Гвоздецкий Н.А., Голубчиков Ю.Н. Горы.-М.: Мысль.1987.-389с.,ил.,карт.,схем.-(Природа мира).
12. Глазовская М.А. Почвы горных областей Казахстана.- Известия АН КазССР, серия почвенная, 1949, Вып.4.
13. Докучаев В.В. к учению о зонах природы. Горизонтальные и вертикальные почвенные зоны. СПб.,1899.
14. Жандаев М.Ж. Антропогенные формы рельфа предгорий Заилийского Алатау.-“ Вопросы географии Казахстана”, вып. 10. Алма-Ата,1963.
15. Жандаев М.Ж. Природа Заилийского Алатау. А.: Казахстан, 1978.
16. Жандаев М.Ж. Сели Заилийского Алатау и вопросы их прогнозирования.- “ Вестник АН КазССР”, 1966, №2.
17. Зенкова В.А. Размеры оледенения Заилийского Алатау. Вопр. геогр. АН КазССР. 1960.
18. Казанли Д.Н. Формирование Заилийского Алатау орографической единицы. АН КазССР, серия геология, 1954, №18.
19. Кассин Н.Г. Материалы по палеогеограции Казахстана. А-А, АН КазССР.1947
20. Костенко Н.Н. Краткая характеристика четвертичных отложений Восточного Казахстана. Сов. геология, №52, 1956.
21. Крестников В.Н. О влиянии палеозойского структурного плана на развитие поднятии Северного Тянь-Шаня в неогеновом и четвертичном периодах. Бюллетень МОИП, отд. геологии 1955., Т.30, №6.
22. Курдеков К.В. Неотектоническая карта Джунгарского Алатау и принципы ее составлений. Бюллетень комиссии по изучению четвертичного периода. 1962. №27
23. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. А.: қазақ университеті.2000,168-174.
24. Лаврентьев П.Ф., Соседов И.С. О вертикальной зональности источников питания рек высокогорных областей.- В.: Сборник работ по гидрологии, №1., Л., Гидрометеоиздат,1959.
25. Ледники Туюксу (Северный Тянь-Шань).Л.: Гидрометеоиздат.1984.-171с.
26. Леонов Г.М. Перспиктивы использования подземных вод для водоснабжения. А.: Вестн. АН КазССР. 1962,№2
27. Максимов Е.В. Результаты гляциологических наблюдений в западной части Северног склона Киргизского Алатау // Гляциологические исследования в период МГГ. Заилийский и Киргизский Алатау. Вып.4.- А.: АН Каз ССР.1964.-с.-150-161.
28. Марков К.К., Орлова А.И. и др. Общая физическая география. М., 1967.
29. Медоев Г.Ц. Геологические условия образования грязекаменных потоков в бассейне реки М. Алматинки. Тр. Казахстанского горно-мет института, вып. 1, А-А., 1938.
30. Медоев Г.Ц. Геологическое и геоморфологическое строение гор Согаты (З.А.) А-А., АН КазССР 1951.
31. Мильков Ф.Н. Физическая география. Учение о ландшафтах и географическая зональность. Воронеж, 1986.
32. Насыров Р.М., Науменко А.А., Соколов А.А. география почв Заилийского Алатау. А: Қазақ университеті. 1991.
33. Науменко А.А., Савин В.Н. У Акжарского обвала – огни Алатау 1987 г 10 июля.
34. Николаев Н.И. Неотектоника и ее выражения в структуре и рельефа территории СССР.
35. Пальгов Н.Н. Современное оледенение в Заилийском Алатау. А.: АН КазССР,1958.-312с.
36. Попов М.Г. Высотные пояса Заилийского Алатау.-В.Сб. “Растительность Казахстана. Труды Казфилиала АН КазССР”, вып. 20. М.-Л., 1941.
37. Попова Г.З. Геоморфология Туюксуйской морены Заилийского Алатау//Гляциологические исследования в период МГГ. Заилийский и Джунгарский Алатау ,вып.3. А.: АН КазССР .1963.- с.96-109.
38. Разумова В.Н. Природа красных и зеленых окрасок пород красноцветных формации мезо-кайнозоя Центрального и Южного Казахстана; АН КазССР серия геология., 1961, №5
39. Сверцов Н.А.- Путешествия по Туркестанскому краю и исследование горной страны Тянь-Шанья. СПб., 1873. Изд.2-е, сокр. М., Географтиз,1947.
40. Северский И.В., Благовещенский В.П. Оценка лавинной опасности горной территории. А.: Наука. 1983.-217с.
41. Семенов Тянь-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 гг.- мемуары, т.2. М., Географгиз, 1946.
42. Тихонова Т.С. Влияние экспозиции склонов на ландшафтную поясность Джунгарского Алатау // Вестн. Моск. ун-та. Сер. География. 1967б. №4.
43. Тихонова Т.С. Особенности высотной поясности Джунгарского Алатау // Вестн.Моск.ун-та.Сер.География.1967б. №6.
44. Физическая география материков и океанов: учеб.Ф51 для геогр. спец. ун-тов // Ю.Г. Ермаков, Г.М. Игнатаев, Л.И. Куракова и др.: Под.общей ред. А.Н. Рябчикова.-М.:Высш. шк.,1986.-592 с.: ил.
45. Черкасов П.А. Основные черты современного оледенения Джунгарского Алатау.- В кн.: Вопросы географии Казахстана. Вып. 7. Алма-Ата, изд-во АН КазССР, 1960.
46. Чубуков Л.А., Шварева. Ю.Н. Динамика местной погоды на северных склонах Терскей-Алатау и Заилийского Алатау.- Труды Ин-та географии, вып. 81. М., Изд-во АН СССР, 1962.
47. Чупахин В.М. Природное районирование Казахстана. А.: Наука, 1970.
48. Чупахин В.М. Физическая география Тянь-Шаня. А.: АН КазССР, 1964.
49. Шлыгина В.Ф. Особенности гидрогеологических условий конусов выноса в предгорном шлейфе Заилийского Алатау. АН КазССР, серия геология 1963, №3.
50. Шульц С.С Анализ новейшей тектоники и рельеф Тянь-Шаня. М., АН СССР, 1948.
51. Шульц С.С. Геоструктурные области и положение в структуре Земли областей горообразования по данным новейшей тектоники СССР. – В кн.: Активизированные зоны земной коры. Новейшая тектоника и сейсмичность. М.: Наука, 1964.
2. Академия Наук СССР. Институт Географии, Казахстан. Издательство “Наука” Москва.1969.
3. Арган Э. Тектоника Азии. М.- Л., ОНТИ, 1935.
4. Ассинг И.А. О почвах пустынной части подгорных равнин Северного Тянь-Шанья.- Труды Ин-та почвоведения, т. 7. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР, 1960.
5. Бажанов О.Б. От реки Киикбай до реки Или: Путеводитель по геологическим маршрутам Южного Казахстана. А-А., АН КазССР, 1961.
6. Белоусов Т.П. Количественная оценка молодых движений горных областей на примере Заилийского Алатау. – Изв. АН СССР, сер. геогр., 1969, №4.
7. Боровинский Б.А. Изучение ледников Заийлиского Алатау геофизическими методами.(Результаты исследований по программе МГГ,гляциология,№10 и сейсмология,№5).-М.: АН СССР.1963.-112с.
8. Быков Б.А. Еловые леса Тянь- Шаня. А.: Наука. 1985г.
9. Вилесов Е.Н.,Уваров В.Н. Эволюция современного оледенения Заилийского Алатау в ХХ веке. А.: 2001.
10. Власова Т.В. Физическая география материков. Изд. 3-е. М.,1976,ч.1,2.
11. Гвоздецкий Н.А., Голубчиков Ю.Н. Горы.-М.: Мысль.1987.-389с.,ил.,карт.,схем.-(Природа мира).
12. Глазовская М.А. Почвы горных областей Казахстана.- Известия АН КазССР, серия почвенная, 1949, Вып.4.
13. Докучаев В.В. к учению о зонах природы. Горизонтальные и вертикальные почвенные зоны. СПб.,1899.
14. Жандаев М.Ж. Антропогенные формы рельфа предгорий Заилийского Алатау.-“ Вопросы географии Казахстана”, вып. 10. Алма-Ата,1963.
15. Жандаев М.Ж. Природа Заилийского Алатау. А.: Казахстан, 1978.
16. Жандаев М.Ж. Сели Заилийского Алатау и вопросы их прогнозирования.- “ Вестник АН КазССР”, 1966, №2.
17. Зенкова В.А. Размеры оледенения Заилийского Алатау. Вопр. геогр. АН КазССР. 1960.
18. Казанли Д.Н. Формирование Заилийского Алатау орографической единицы. АН КазССР, серия геология, 1954, №18.
19. Кассин Н.Г. Материалы по палеогеограции Казахстана. А-А, АН КазССР.1947
20. Костенко Н.Н. Краткая характеристика четвертичных отложений Восточного Казахстана. Сов. геология, №52, 1956.
21. Крестников В.Н. О влиянии палеозойского структурного плана на развитие поднятии Северного Тянь-Шаня в неогеновом и четвертичном периодах. Бюллетень МОИП, отд. геологии 1955., Т.30, №6.
22. Курдеков К.В. Неотектоническая карта Джунгарского Алатау и принципы ее составлений. Бюллетень комиссии по изучению четвертичного периода. 1962. №27
23. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. А.: қазақ университеті.2000,168-174.
24. Лаврентьев П.Ф., Соседов И.С. О вертикальной зональности источников питания рек высокогорных областей.- В.: Сборник работ по гидрологии, №1., Л., Гидрометеоиздат,1959.
25. Ледники Туюксу (Северный Тянь-Шань).Л.: Гидрометеоиздат.1984.-171с.
26. Леонов Г.М. Перспиктивы использования подземных вод для водоснабжения. А.: Вестн. АН КазССР. 1962,№2
27. Максимов Е.В. Результаты гляциологических наблюдений в западной части Северног склона Киргизского Алатау // Гляциологические исследования в период МГГ. Заилийский и Киргизский Алатау. Вып.4.- А.: АН Каз ССР.1964.-с.-150-161.
28. Марков К.К., Орлова А.И. и др. Общая физическая география. М., 1967.
29. Медоев Г.Ц. Геологические условия образования грязекаменных потоков в бассейне реки М. Алматинки. Тр. Казахстанского горно-мет института, вып. 1, А-А., 1938.
30. Медоев Г.Ц. Геологическое и геоморфологическое строение гор Согаты (З.А.) А-А., АН КазССР 1951.
31. Мильков Ф.Н. Физическая география. Учение о ландшафтах и географическая зональность. Воронеж, 1986.
32. Насыров Р.М., Науменко А.А., Соколов А.А. география почв Заилийского Алатау. А: Қазақ университеті. 1991.
33. Науменко А.А., Савин В.Н. У Акжарского обвала – огни Алатау 1987 г 10 июля.
34. Николаев Н.И. Неотектоника и ее выражения в структуре и рельефа территории СССР.
35. Пальгов Н.Н. Современное оледенение в Заилийском Алатау. А.: АН КазССР,1958.-312с.
36. Попов М.Г. Высотные пояса Заилийского Алатау.-В.Сб. “Растительность Казахстана. Труды Казфилиала АН КазССР”, вып. 20. М.-Л., 1941.
37. Попова Г.З. Геоморфология Туюксуйской морены Заилийского Алатау//Гляциологические исследования в период МГГ. Заилийский и Джунгарский Алатау ,вып.3. А.: АН КазССР .1963.- с.96-109.
38. Разумова В.Н. Природа красных и зеленых окрасок пород красноцветных формации мезо-кайнозоя Центрального и Южного Казахстана; АН КазССР серия геология., 1961, №5
39. Сверцов Н.А.- Путешествия по Туркестанскому краю и исследование горной страны Тянь-Шанья. СПб., 1873. Изд.2-е, сокр. М., Географтиз,1947.
40. Северский И.В., Благовещенский В.П. Оценка лавинной опасности горной территории. А.: Наука. 1983.-217с.
41. Семенов Тянь-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 гг.- мемуары, т.2. М., Географгиз, 1946.
42. Тихонова Т.С. Влияние экспозиции склонов на ландшафтную поясность Джунгарского Алатау // Вестн. Моск. ун-та. Сер. География. 1967б. №4.
43. Тихонова Т.С. Особенности высотной поясности Джунгарского Алатау // Вестн.Моск.ун-та.Сер.География.1967б. №6.
44. Физическая география материков и океанов: учеб.Ф51 для геогр. спец. ун-тов // Ю.Г. Ермаков, Г.М. Игнатаев, Л.И. Куракова и др.: Под.общей ред. А.Н. Рябчикова.-М.:Высш. шк.,1986.-592 с.: ил.
45. Черкасов П.А. Основные черты современного оледенения Джунгарского Алатау.- В кн.: Вопросы географии Казахстана. Вып. 7. Алма-Ата, изд-во АН КазССР, 1960.
46. Чубуков Л.А., Шварева. Ю.Н. Динамика местной погоды на северных склонах Терскей-Алатау и Заилийского Алатау.- Труды Ин-та географии, вып. 81. М., Изд-во АН СССР, 1962.
47. Чупахин В.М. Природное районирование Казахстана. А.: Наука, 1970.
48. Чупахин В.М. Физическая география Тянь-Шаня. А.: АН КазССР, 1964.
49. Шлыгина В.Ф. Особенности гидрогеологических условий конусов выноса в предгорном шлейфе Заилийского Алатау. АН КазССР, серия геология 1963, №3.
50. Шульц С.С Анализ новейшей тектоники и рельеф Тянь-Шаня. М., АН СССР, 1948.
51. Шульц С.С. Геоструктурные области и положение в структуре Земли областей горообразования по данным новейшей тектоники СССР. – В кн.: Активизированные зоны земной коры. Новейшая тектоника и сейсмичность. М.: Наука, 1964.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
Орындаған:
2 курс магистранты __________________________Көрпелдес ов Б.Ж
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.к., профессор ____________________________Құсайын ов С.А
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
____ __________ 2007ж
кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент _________________________ Мұқашева Ж.Н
(қолы, күні)
Мөр орны
АЛМАТЫ, 2007
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
1. Іле Алатауының физикалық-географиялық сипаттамасы ... ... ... ...
1.1. Геологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
1.2. Жер бедері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.3. Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
1.4.
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Гидрологиялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.6. Өсімдік және жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
2.
Неотектоника ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Неотектоника мағынасы және
тараулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.1. Геологиялық
әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2.2.2. Геофизикалық және әуе-ғарыштық
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қазақстан аумағындағы неотектоникалық қозғалыстардың қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Іле Алатауының неотектоникалық қозғалыстарының сипаттамасы..
3.1. Іле Алатауының магмалық
жыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Іле Алатауының
стратиграфиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
3.3. Іле Алатауының литология-стратиграфиялық кешендері және олардың жер
бетінде
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
3.4. Аумақтың тектоникалық дамуы мен бедерінің қалыптасу тарихы ... ... ...
3.5. Іле Алатауының құрылым-геоморфологиялық құрылысы мен
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.6. Іле Алатауының құрылымдары және жаңа тектоникалық
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.7. Іле Алатауының геологиялық құрылымы мен сейсмикалықтың
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Магистрлік бітіру жұмысы Іле Алатауының неотектоникалық қозғалыстары
сипаттамаларына арналған. ХІХ ғасырдың соңынан бастап Тянь-Шан таулы өлкесі
өзіне көптеген зерттеушілердің қызығушылығын туғызды. Барлық
зерттеушілердің пікірі бір көзқарасқа осы тау облысының бедерінің
құрылымдығы, яғни әр жота – тектоникалық көтерілім, әр ойыс – тектоникалық
майысу дегенге келіп тоқталады. Ал осы көтерілімдер мен майысулардың
табиғаты туралы көзқарастар арасындағы алшақтық әлі күнге дейін сақталып
қалған. Мысалы ғасыр басында Э. Дэвис (1904) әр жотаны горст, әр ойысты
грабен деп қарастырып, таулардың құрылымы жақпарлы деп жіктеді. Хэнтингтон
(1905) ежелгі пенепленмен көрініс беретін сырттар аркатәріздес
деформацияға - Warping ұшыраған деді. Э.Арган (1935) қыраттар мен
ойыстарды негіздік қатпарлар деп атады. Тянь-Шан жоталарының қатпарлы
табиғаты туралы И.В. Мушкетовтың (1915) классикалық зерттеулерінде айтылған
болатын.
1948 жылы көптеген пікірталастарға С.С. Шульц монографиясы тоқтау
қойды. Осы еңбекте көптеген фактілер арқылы Тянь-Шанның қазіргі бедерінің
қатпарлы табиғаты дәлелденді. Осы зерттеулер негізінде қазіргі бедермен
байланысты тектогенездің жаңа кезеңі туралы қорытынды жасалды. Осы
зерттеулер жаңа тектониканы геологиялық ғылым саласы ретінде бөліп
шығарды.
Келесі зерттеушілер Тянь-Шан құрылымындағы жарылымдар ролін ерекше
атап көрсетті. В.И. Попов пен Б.Б. Тальвирскийдің (1978) Трансазиатский
рифтовый пояс Наливкина деген монографиясында Тянь-шан рифтогенез
нәтижесінде қалыптасқан деген пікір айтылады.
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ороген алқабындағы неотектоникалық
құрылымдардың пайда болуы көптеген ғалымдардың пікірталасына арқау болған.
Қазіргі кезде аумақтың геотектоникасы туралы 2 альтернативті концепция
қалыптасқан. Ол: мобилистік концепцияны жақтаушылар А. Вегенер, Э. Арган,
Д.И. Мушкетов, А. Гансер және фиксистік көзқарасты жақтаушылар В.В.
Белоусов, М.В. Гзовский, М.Е. Артемьев, т.б.
Неотектоника (гр. neos – жаңа, tektonike – құрылыс) олигоцен
уақытынан бергі түрлі тектоникалық процестерді және неотектоникалық
қозғалыстар нәтижесінде қалыптасқан жер бедерін зерттейтін ғылым. В.А.
Обручев неотектоникалық қозғалыстар деп неоген-төрттік кезеңде етек алған
қозғалыстар дейді (20-25 млн.жыл),
Ғылыми пән ретінде неотектониканың 3 ерекшелігін атауға болады.
Алғашқысы уақыт. Неотектоника тектоникалық қозғалыстардың көрінісін және
олардың нәтижесін геология тұрғысынан өте қысқа 35-40 млн. жылға бағаланған
кейінгі кайнозойды зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың жоғарғы
қарқындылығы соңғы 5-10 млн. жылға жетеді. Бұл сандардың мағынасын терең
ұғыну үшін Жердің 4,5 млрд. геологиялық тарихы бар екенін еске алу
жеткілікті.
Екіншісі – қозғалыстар нәтижесінің айқындығы, құрылымдық формаларда
және жер бетінің бедерінде жиі көрініс беруі. Неотектоника тектоникалық
қозғалыстар мен олардың іс-әрекеті нәтижесін таза күйінде, яғни басқа
тектоникалық циклдардың қозғалыстарымен жабылмаған күйінде зерттейді. Бұл
бізге геологиялық өткен кезеңнің тектоникалық қозғалыстарын анология және
актуализм әдістерімен қайта қалпына келтіргенде жақсы ұғынуға мүмкіндік
береді.
Үшінші ерекшелік – қазіргі кездегі қозғалыстарды түрлі құрал-жабдықтық
әдістермен зерттеу мүмкіндегі. Бұл қозғалыстардың сандық бағасын беруге
қолайлы жағдай туғызады. Арнайы геодинамикалық сынақ алаңдарындағы түрлі
құрал-жабдықтық бақылаулар тектоникалық қозғалыстар табиғатын және оларды
болжау мүмкіндігін береді.
Іле Алатауында ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында болып өткен бірнеше
апатты жер сілкіністері осы аймақтағы неотектоникалық қозғалыстардың
қарқындылығының тоқталмағандығын көрсетті.
Ресейде XIX ғасырдың II жартысынан бастап жүргізілген алғашқы
сейсмикалық аудандастыруды зерттеу жұмыстары геологиялық құрылым мен
сейсмикалылықтың тығыз байланысты екендігін көрсетті. 1891 жылы И.В.
Мушкетов алғаш рет Орта Азияны геологиялық белгілері бойынша сейсмикалық
аудандастыруды жүргізеді. Оны әрі қарай жалғастырушы Д.И. Мушкетов. Оның
құрастырған карталары ірі жарылымдар мен күшті жер сілкінісінің бір-біріне
тәуелділігіне негізделген. Келесі жылдарда бұл әдіс Г.Г Горшков, И.Е.
Губин, М.В. Гзовский және басқа зерттеушілер еңбектерінде жалғасын тапты.
Геологиялық әдістермен қатар геофизикалық әдістер де жүрді, кешенді
геология-геофизикалық әдісі құрылды. Дегенмен жаңа тектоникалық
қозғалыстарды зерттеуде негізінен геологиялық жағдайға көп назар
аударылады.
Зерттеу ауданында жүргізілген көп жылдық бақылау мәліметтері жаңа
тектоникалық қозғалыстардың алуан түрлілігі осы аумаққа тән екендігін
көрсетті. Көтерілу және төмен түсу облыстарының бір-біріне жақын орналасуы
жаңа тік тектоникалық жарылымдар орналасқан тереңдік жарылым аймақтарына
сәйкес келеді.
Зерттелу тарихы
Солтүстік Тянь-Шанды алғаш зерттеуші ғалым П.П. Семенов болып
табылады. Оның 1858, 1867, 1885 жылдары жазған еңбектерінде географиялық
суреттеу, орографиялық сызба, аймақтың геолгиялық құрылымы жайлы мәліметтер
берілген. Аймақты зерттеуші келесі ғалымдардың барлығы П.П. Семенов
еңбектері Тянь-Шанды зерттеудің негізін қалады деген пікірге келді.
1861-1868 ж.ж. Л.И. Венюков, 1869-1873 ж.ж. Н.А. Северцев еңбектері
жарық көреді.
1874 жылдан бастап И.В. Мушкетов Тянь-Шан өлкесінде зерттеу жұмыстарын
жүргізе бастады. Осы көрнекті ғалымның еңбектері Тянь-Шан тектоникасы мен
стратиграфиясы туралы алғаш толыққанды мәліметтер береді. Ол
сейсмотектоника мәселесін қарастырады, Орта Азияның құрылымдық жобасын
зерттейді, палеозойлық көтерілімдер мен жаңа құрылымдырға көңіл бөледі.
1887-1889 ж.ж. жер сілкіністерін зерттеу арқылы ол, бедер құрылу процесі
әлі күнге дейін қарқынды жалғасуда деген қортындыға келеді. И.В. Мушкетов
Орта Азияның жоғарғы сейсмикалық белсенділігін жер қабығының жарылымдар
зонасының тектоникалық қозғалыстарымен байланыстырады. Ол Солтүстік Тянь-
Шанның тау құрылымдары мен тауаралық қазаншұңқырларды бөліп жатқан ірі
жарылымдар жүйесін көрсетті және төрттік шөгінділерді зерттеді.
1886 жылы Іле Алатауында географ А.Н. Краснов өз зерттеулерін
жүргізді. Өз жұмыстарына ол төрттік шөгінділер: лесс, мұздық шөгінді
генезисі туралы жазады. Іле Алатауының бірқатар аудандарын 1902 жылы В.В.
Сапожников және неміс ғалымы Л. Фридериксон зерттейді. Олар биік тау
жазықтары сырттар материктік денудация қалыптасты деген қортындыға
келеді. 1903 жылы Солтүстік Тянь-Шанда У.М. Дэвис зерттеу жұмыстарын
жүргізеді. Оның 1905 жылы жарық көрген еңбегінде ол, Тянь-Шанның даму
тарихи мәселелерін қарастырады.
XIX ғасырдың соңында болған апатты жер сілкіністері (Беловодный 1885ж,
Верный 1887ж, Шелек 1889ж, Крановедный 1895ж) Ресей географтарының назарын
осы ауданға аудартты. Ең алғаш сейсмикалық аудандастыру жұмыстарын Г. Абих,
И.В. Мушкетов, А.Е. Лагорио, В.Н. Вебер, К.Н. Богданович, Б.Я. Корольков
сияқты ғалымдар жүргізді. 1891 жылы И.В. Мушкетов Орта Азияны сейсмикалық
қауіптілігін геологиялық белгілері бойынша бағалау жұмыстарын жүргізді. Ол
жер сілкінісі болған жерлерді белгілеп қана қоймай, болашақта болу
мүмкіндігі жоғары аумақтарды көрсетті.
1914 жылдан бастап Солтүстік Тянь-Шанда сейсмотектоникалық
зерттеулерді Геологиялық комитет жүргізе бастайды. Солтүстік Тянь-Шан
тектоникасына сипаттама беріп, үштік-төрттік дислокацияларға, ежелгі
тегістелу беттерінің жатысына, пішініне көңіл аударады және аумақтағы жер
сілкінісі ірі жарылым зонасы бойымен жүреді деген қортындыға келеді.
Іле Алатауын зерттеудің жаңа кезеңі 1927 жылдан басталады. Осы уақытта
аймақтың кешенді геологиялық түсірілімі және құралдық сейсмологиялық
зерттеулер жүргізілді. 1927 жылы Алматы сейсмикалық станциясы ашылды.
1928 жылы В.А. Николаевтің аумақты құрылым-фациалды аудандастыру
туралы еңбектері жарық көреді. Автор ерте қабаттардың стратиграфиялық
сызбасын жасайды, тауаралық қазаншұңқырлардың дамуы мен жаңа тектоникалық
қозғалыстардың өсуі туралы ойлар айтады.
1930 жылы Д.В. Наливкин Орта Азияны солтүстік, оңтүстік және орталық
зоналарға бөледі. Солтүстік Тянь-Шанды төрттік жастағы құжбанды көтерілім
облысына жатқызады. Дәл осы уақытта Н.Г. Кассин ауданның стратиграфиялық
сызбасын жасайды.
1931-1939 ж.ж. Б.А. Федорович және С.С. Шульц геоморфологиялық зерттеу
әдісін қолдана отырып, аумақта қазіргі жаңа тектоникалық қозғалыстардың
жоғарғы қарқындылығы сақталған деп тұжырымдады. 1937 жылы С.С. Шульц Тянь-
Шан бедері қалыптасқан уақыт кесіндісін неотектоникалық деп атауды
ұсынды.
1937 жылы А.Д. Архангельский және Н.С. Шатский Солтүстік Тянь-Шанды
жас вертикальды қозғалыс аумағына жатқызады. М.М. Тетяев (1938)
тектоникалық қозғалыстардың құжбанды сипаты, төрттік дәурде альпілік қатпар
түзілу процесіне ауысты деген пікір айтты.
1949 жылдан бастап Іле Алатауын зерттеудің жаңа кезеңі басталды. 1948
жылғы Ашхабат жер сілкінісінен кейін Талғар сынақ алаңы құрылды. Іле
Алатауын зерттеуде Г.П. Горшков, В.В. Белоусов, М.В. Гзовский, И.П.
Герасимов, А.В. Пейве сияқты көрнекті ғалымдар жұмыс жасады.
Қазақтың ғалымдарынан М.Ж. Жандаевтің есімін естен шығармау абзал.
Континенттік таутүзілу процесі туралы көптеген ғалымдардың
қызығушылығы толастамаған. Оған 1885 жылы жарық көрген А.М. Дж. Шенгердің
орогеннің классикалық теориялары туралы мақаласы дәлел.
Аталған жұмыста Іле Алатауынының жаңа тектоникалық қозғалыстары туралы
көзқарастардың даму тарихы көрсетілген.
П.П. Семенов Тянь-Шан орографиялық сипаттамасын берген алғашқы ғалым.
Ол А. Гумбольдтың осы аймақтағы вулканизм барлығы туралы идеясын жоққа
шығарды. Н.А. Северцов Тянь-Шанды аласа таулар жүйесі деп есептеген. Қызыл
түсті шөгінділерді пермь дәуіріне жатқызып, Тянь-Шан тауларын осы
жыныстарды берген көтерілу облысы деп ежелгі таулар деп есептеді.
И.В. Мушкетов (1915) Тянь-Шан туралы жаңа көзқарастарға негіз салды.
Ол алғашқы болып қызыл түсті континенттік қабатты бөліп қарастырып,
неогенге жатқызды. Тянь-Шан тауларында ол екі бағыттағы құрылымдарды:
солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бағыттарын көрсетті. Алғашқысы оның
ойынша палеозойлық, екіншілері кайнозойлық құрылымдар.
Шетелдік ғалымдар өз еңбектерінде ежелгі тегістелу беттерінің
тектоникалық дамуы мен шығу тегі туралы мәселелерді қарастырды. Н.
Фридрихсен Тянь-Шан сыртындағы тегістелу беттерін суреттей отырып, бұл
облыстың ұзақ континетальдық денудациясы туралы пікірді айтқан.
В. Дэвис пен Э. Хентингтон Тянь-Шан пенепленінің жасы үштік, ал тұтас
тегістелу бетінің үлескілерін түрлі гипсом.иялық биіктікке ауыстырған
жарылымдар жасы төрттік дәуірге сәйкес келеді деп есептеген. Э. Хентингтон
жаңа құрылымдардың түзілуіндегі негізгі рөлді майысулар атқарады деген
пікір айтқан.
Неміс геологтары Г. Кейдель мен К. Леукс Тянь-Шанның ежелгі
денудациялық тегістелу беттерінің жасы мезозойлық деп есептеп шығарды.
Пенеплен беті үлескілерінің түрлі гипсом.иялық биіктікке келтірген
жарылымдар қозғалыстарның жасы төрттік дәуірге тиселі деген.
Тянь-Шанда геологиялық түсірілімдер жүргізген В.Н. Вебер құрғақ
атыраулар миграциясы құбылысын көрсетті. Бұл терминді ғылымға И. Вальтер
енгізді. Ол құрғақ атыраулар миграциясы құбылысын жарылымдармен шектелген
майысу облыстарының ауысуымен түсіндірді.
Д.И. Мушкетов (1934) К. Леукс пен Э. Арганның көзқарастарын негізге
ала отырып, палеозой уақытындағы құрылымдардың солтүстіктен оңтүстікке
ауысуын, мезозой-кайнозойда кері бағытқа ауысу идеясын дамытты. Соңғы
қозғалыспен ол барлық массалардың кайнозойда Тянь-Шаннан солтүстік бағытта
Қазақ платформасына дейін жетуін байланыстырады.
Академик Д.В. Наливкиннің 1926 жылы жарық көрген Очерк геологии
Туркестана монографиясы Тянь-Шан тектоникасы туралы көзқарастардың
дамуына негіз болды. Оның солтүстік (каледон), орталық (герцин) және
оңтүстік (альпі) доғалары туралы идеясы Тянь-Шан тектоникасы түсінігінің
анықтамасы рөлін атқарады. Түрлі жастағы қатпарлы доғалардың оңтүстікке
ауысуы материктің өсуі нәтижесінде қалыптасқан.
20-шы жылдардың соңында Тянь-Шанның жаңа тектоникалық қозғалыстарын
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Тянь-Шан неотектоникасы туралы қазіргі
заманғы көзқарастардың негізін салған жұмыстардың бірі В.А. Николаевтікі
болды (1928). Дислокациялардың қатпарлы формаларын ол Тянь-Шанның солтүстік
шектеріндегі үштік кезеңнің негізі деп санаған. Ол көптеген зерттеушілердің
жаңа тектоникалық қозғалыстар процесіндегі негізгі рөлді тік қозғалыстарға
беретіндігін айта отырып, тангенциялдық күштер нәтижелерін көрсетеді.
Олардың іс-әрекеті нәтижесінде депрессия жағына массасы жылжыған біржақты
горсттар қалыптасты. В.А. Николаев массалардың жылжуы немесе қозғалыс
бағытының біржақтылығының жоқ екендігін атап көрсетті. Оның палеоген және
неоген шөгінділерінің қалың қабаты құрылымдардың өсу процесінің
ұзақтығының дәлелі деген пікірі үлкен қызығушылық тудырды.
30-40 жылдары қарқынды зерттеулердің нәтижесінде С.С. Шульц
жұмыстарында көрініс тапқан Тянь-Шан неотектоникасының негізгі теоретикалық
түсініктері қалыптасты. С.С. Шульц идеялары бойынша Тянь-Шанның жаңа
тектоникалық қозғалыстары денудациялық беттердің қатпарлануына әсер етті.
Тянь-Шан қатпарлар виграциясын еске салады. Ол Жер тектоникасының маңызды
элементтері геосинклинальдар, платформалармен бірге орогендік облыстарды
қатар қоюды ұсынады. Себебі олар, жалпы көтерілімдермен диференцияланған
қозғалыстармен сипатталады.
Тянь-Шан неотектоникалық құрылымдарының қалыптасуы туралы зерттеушілер
пікірін келесі маңызды бағыттарға бөлуге болады. Біріншісі, Тянь-Шанның
қандай құрылымдар негізі – қатпарлы немесе жақпарлы деген сұраққа
байланысты. Тянь-Шан жаңа құрылымдарының жақпарлы табиғаты идеясын К.И.
Богданович, А.А. Обручев, К. Фридрихсен, Г. Принц, К. Леукс, Г. Кейдель,
Махачек, К.Д. Помазов, т.б. жақтаған.
Неотектоникалық құрылымдардың қалыптасуындағы негізгі рөлді палеозой
қатпарлығына жатқызатын зерттеушілер Э. Хентингтон, Мерзбахер, В.Н. Вебер,
Э. Арган. Неотектоникалық құрылымдардың қатпарлық негізін өз жұмыстарында
В.А. Николаев, С.С. Шульц, Б.А. Петрушевский дәлелдеген.
Мәселенің екінші тобы Тянь-Шанның геологиялық құрылым элементтері мен
сейсмикалық құбылыстардың байланысы туралы Тянь-Шан неотектоникасында 3
түрлі пікір бар:
а) Сейсмикалық белсенділік жарылымдар бойы қозғалыстарымен байланысты.
Бұл пікірді К.И. Богданович, Б.А. Петрушевский, Б.А. Федорович, В.В.
Попов, И.А. Резанов, В.Н. Крестников, В.И. Кнауф қолдайды.
ә) Б.А. Петрушевский пікірінше сейсмикалық белсенділік геологиялық
құрылымы мен даму тарихының айырмашылығы бар аудандарда байқалады.
б) М.В. Гзовский, В.Н. Крестников, Г.И. Рейснер, Н.Л. Нерсиовтардың
пікірінше сейсмикалық белсенділік тектоникалық қозғалыстардың жоғары
жылдамдық градиентімен байланысты.
Үшінші топ мәселесі: неотектоникалық құрылымдардың қалыптасуындағы
қандай қозғалыстар негізгі – тік немесе көлденең.
Төртінші топ мәселесі: Жер шары дамуындағы Тянь-Шан көрінісі. Б.А.
Петрушевский (1955) Тянь-Шанның қазіргі кездегі табиғатын
геосинклинальмен байланыстырса, В.В. Белоусов (1975) оны белсенді
платформаға жатқызды, Н.И. Николаев (1962) платформадан кейінгі кезең, Г.Д.
Ажигерей мен К.Д. Помазов Тянь-Шанды жер қабығының бұрын беймәлім, жаңа
сапалы даму кезеңін өткеруде деп санайды.
Бесінші бағыт тектоникадағы дәл әдістерді қолданумен байланысты. Бұл
бағыт М.В. Гзовский, В.Н. Крестников, Г.И. Рейснер, Н.Л. Нерсиовтардың
есімімен байланысты. Себебі олар алғашқы болып, Тянь-Шандағы нақты сандық
тектоникалық қозғалыстар жылдамдығы сипаттамаларын сейсмикалық
белсенділікпен байланыстырды.
1.1 Геологиялық құрылысы
Қазақстан Республикасының кең-байтақ территориясы ұзақ қалыптасу
тарихы бар күрделі геологиялық құрылым болып табылады. Осы кең аумақтың
геологиясы, тектоникалық құрылысын және пайдалы қазбаларды зерттеуде
көптеген геологтар жемісті қызмет етті. Олардың ішінен А.А. Абдулин, А.Д.
Архангельский, Ш.Е. Есенов, Г.Ц. Медоев, Қ.И. Сәтбаев, А.Л. Яншин, т.б.
ғалымдарды атап көрсетуге болады.
Осы ғалымдар Қазақстанның геологиялық құрылысын жан-жақты
зерттеулерінің нәтижесінде СССР геологиясы (1967-1970 ж.ж.) топтамасында
Қазақстан геологиясы туралы мәліметтер, А.А. абдулин монографиялары (1981
ж, 1994 ж.), В.Ф. Беспалов еңбектері (1971 ж, 1975 ж), тектоникалық
карталар (1971 ж, 1976 ж.), Қазақстандағы палеозой (1969 ж) және
Қазақстанды геофизикалық мәліметтері бойынша геотектоникалық аудандастыру
жинақтары жарық көрді.
Палеозой дәуірінде Қазақстан Республикасы аумағының негізгі
геологиялық құрылысының құрылымдық-тектоникалық белгілері анықталды. Жер
қабығы учакселерінің шекараларында тектоникалық жарылымдар пайда болды. Жер
беттерінде жанартаулық құблыстар байқалды.
Кембрий шөгінділері Ерментау, Баянауыл тауларында жақсы
зерттелгенімен, біз қарастырып отырған ол шөгінділер кремний-сазды
тақтатастармен, тиллитті конгломераттармен және хемогенді құрылымдар арқылы
көрінеді. Ол дәуірде Қазақстан аумағының көп жерін су басып жатқанымен,
ороген алқабы орнында аралдар тізбегі болған.
Климаттық жағдайлар құрғақ және жоғарғы температурады болды. Бұған
дәлел Қаратау жоталарындағы қабаттардың алуан түрлілігі және доломиттердің
кеңінен дамуы болады.
Ордовик кезеңінде Қазақстанның шығыс бөліктері күрделі аралдар
архипелагын құрды. Олардың теңіз сумен шайылуы сазды және кремнийлі
шөгінділердің жинақталуына алып келді. Ордовикте магмалық іс-әрекет
қарқындылығы жоғары болды. Ордовик климаты кембрий климатына ұқсас болды.
Төменгі силур соңында күшті қатпар құрылу процесі жүре бастады. Осы
кезеңде теңіз түптерінен жаңа таулар көтеріліп, басқа аймақтарда бату және
шөгінді жиналу белдемдері қалыптасты. Силур кезеңінде теңіз алаптары тек
Алтайдың батысы мен шығысы және Жетісу Алатауы шектерінде ғана қалды.
Каледон қатпарлығындағы пайда болған тау құрылымдары көп мөлшерде
сынықтық материалдарды бөліп шығарды. Ондай шөгінді жыныстар Жетісу
Алатауының батыс шектерінде молынан байқалады.
Девон кезеңі басында теңіз тек Жетісу Алатауы мен Мұғалжарда кіші
учаскелерде ғана қалды. Басқа аумақтың бәрінде континенттік жағдай басымдық
етті. Каледон қатпарлығының жоғарғы таулы қыраттары Алтай мен Жетісу
Алатауында болды. Бірақ төменгі девондағы күшті денудациялық процестер
олардың биіктігін біраз төмендетті. Девон шөгінділері Алтайда кең таралған.
Олар негізінен қызыл құмтастар мен эффузивтер түрінде кездеседі.
Триас дәуірінде ыстық климат жағдайында тау жыныстарының химиялық
үгілу құбылысы кеңінен жүрді. Бұлардың шөгінділері тектоникалық қозғалыстар
нәтижесінде пайда болған ойпаңдарға жиналды. Жер қабығындағы Тянь-Шан мен
Жетісу Алатауы жарылымдарының арасындағы жарылым пайда болмаған жерлерінде
Іле ойпаңы, Алтайда Кендірлік ойпаңы қалыптасты.
Юра кезеңінде вулканизм процестерінің орын алған жерлері Алакөл ойпаңы
мен Кетпен қыраты. Алтайдың көтеріле бастаған қыраттарының етектерінде өзен
сулары мен ағындарының тасымалымен келген ірі сынықты қабаттырдың жиналуы
жүрді.
Төрттік дәуірде тау түзілу процесі одан әрі жалғасып, әлі күнге дейін
қарастырылып отырған аймақта қарқындылығын тоқтатқан жоқ.
Ғалымдар Іле Алатауы жоталарында тау жондарының қалыптасу процесі әлі де
жүріп жатыр деп санайды. Таудың жотасы жыл сайын орташа есеппен 5 мм.
жоғары көтеріледі, мұның өзі жер сілкінуіне, тастардың құлауына, жер
бедерінің өзгеруіне себепкер болады.
Іле Алтауының орнында көне замандарда біршама жазық жер болған.
Жүздеген миллион жылдардың ішінде герцин қатпарлықтары нәтижесінде құралған
ежелгі тау жүйелерінің барлығы пенипелнизацияланған, яғни тегістелген
жерлерге айналған.
Іле Алатауы жотасының биіктеуі плиоценде басталды. 13-14 миллион жыл
ішінде таудың биіктігі шамамен 2500 м-ге жеткен. Жотаның биіктеуімен бір
мезгілде тау етегіндегі бөктерлер шөгіп, жотаның шығыс жағындағы тауаралық
алқаптар да бірте-бірте төмендеген. Тектоникалық әсер ету кезеңінің біршама
тынышталған уақытынан кейін орта антропоген дәуірінде (осыдан 600 мың жыл
бұрын ) тектоникалық қимыл-қозғалыстар қауырт күшейіп, таулар осы күнгі
биіктігіне – 4700 м-ге жеткен.
Іле Алатау бедерінің қалыптасуына едәуір дәрежеде мұздықтану кезеңі
де әсер еткен, сол әсердің салдарынан тау жыныстары етекке қарай
ығыстырылды, орасан үлкен төкпелі өршіктер пайда болып, жоғары белдікте тау
жыныстары сынықтарының үйілген шөгінділері қалыптасқан.
В.М.Чупахиннің (1964) пікіріне қарағанда, мұздықтану дәуірі екі рет
болған. Алғашқысы үшінші кезеңнің ( палеозой эрасы ) соңына тура келеді.
Ежелгі мұздықтанудың екінші дәуірі орта немесе соңғы төртінші кезеңге
(мезозой эрасы ) тұспа – тұс келеді. Бұл уақытта Евразияның жалпы климаты
өзгерді. Алғашқысында жер беті жартылай мұздықтанған, екінші мұздықтану
таулар мен тау алқаптарына жайылған. Осы мұздықтанулардың нәтижесінде Іле
Алатауы биік таулы альпілік бедерге ие болған. Тау бөктерлерінде шомбал
тастардың ұмар-жұмар үйінділері мен қуыстар ( мұздық эрозиясының
нәтижесінде беткейлерде, бөктерлерде, жартастарда пайда болған ) кездеседі.
Жоғары жақтағы алқаптар трог түрінде, яғни түбі жалпақ та дөңгелектеу астау
тәрізді шұңқыр, ең төменгі бөктері тік жарқабақ болып келеді.
Тау жоталарының бөктерлерінде эрозиялық жүлгелер сансыз көп, қар
көшкіндері, кей-кейде селге айналатын екпінді су тасқындары осы жүлгелермен
сарқырай ағады, осының бәрі сансыз көп тарам-тарам тармақтары бар аса ірі
шатқалдар, құзарттар қалыптасуының негізгі себептерінің бірі – бұл су және
мұзарт эрозиясы екенін дәлелдейді және Іле Алатауының осы күнгі бедерлеріне
тән сипат болып табылады.
Іле Алатуының геологиялық құрлымы аса күрделі. Мұнда интрузивтік
магмалық жыныстар ( гранит, гранодиорит, сенит, диорит ) кездеседі, бұлар
балқыған, содан кейін тереңде суынып, қатып қалған магмадан және шөгінді
жыныстардан құралған саз балшық, сары топыраққа ұқсас қыртыс, утас,
малтатас түріндегі қатқыл денелер. Шөгінді жыныстар қабат-қабат болып
жатады және магма жыныстарының талқандалуы, тасмалдануы нәтижесінде,
солардың шөгінділерінен сондай-ақ жануарлардың сүйектері мен өсімдіктердің
шіруі нәтижесінде құралып қалыптасады. Сонымен қатар метаморфтық тау
жыныстары – тақтатас, гнейс, гипарит кездеседі. Метаморфизм дегеніміз – жер
қабығының қозғалысы нәтижесінде, жоғары қысым, температура, жер астындағы
ертінділер мен газдардың әсер етіу салдарынан терең горизонттарда
интрузивтік немесе шөгінді жыныстардың өзгеруі.
Тау жотасының белдікті бөлігін бойлай жеке учаскелер түрінде неғұрлым
көне, ежелгі жыныстар кездеседі, бұлар протерозой дәуірінде, осыдан 500
миллионнан астам жыл бұрын қалыптасқан кристалды тақтатас, кварцит, гейс,
тағы сол сияқтылар. Тау жотасының үлкен бөлігі палезойлық жыныстардан –
гранит, гранодиорит, сиенит сияқтылардан құралған.
Тау жотасының орталық бөлігінде, әсірісе кіші Алматы шатқалында ірі-
ірі сұр гранит кездеседі. Іле Алатауы жотасында қызыл және қызғылт гранит
мейлінше мол. Талғар шыңы және жотаның орталық бөлігінде шың – шоқылары,
Келбин тау торабы негізінен алғанда осы жыныстардан құралған. Граниттің
қирап ұсақталыу салдарынан кедір-бұдыр ұсақ кесек, қиыршық, құмдақ, ауыр
балшық түріндегі жыныстар тау бөліктерінде молынан шашырап жатыр. 2800-3000
м. биікте көне мұздық кезеңіне тән бедерлері бар толқын тәрізді болып
біткен, Сырт деп аталатын жазық жабдандар орналасқан. Биіктіктегі бұл жазық
Сыртта, осы күнгі жайлау, мал жайлымдарында көне мұздықтардың әсерінен
пайда болған жүлгелері, сай – салалары бар “қошқар маңдай,” жылтыр, тегіс
шың – шоқылы танаптар кездеседі. Кайнозой дәуірінен бергі анағұрлым жас тау
жыныстары балшықтан, ұсақ малтатастардан құралған.
Қызыл балшық Іле Алатауында Бұғыты жотасында кездеседі, мұнда гипс
кен орны табылып отыр. Бұл көне балшықтар миоцен кезеңінде, қазіргі Іле
Алатауының орнында жалпақ жазық көсіліп жатқан кездерде құралған. Бұларда
қойтас – малтатас шөгінділері табылған жоқ. Тау жотасының шығыс жақ
бөлігінде, Жіңішке өзенінің алқабы мен Жалаңаш қазан шұңқырында сары балшық
пен ұсақ қиыршық малтатастардан анағұрлым жасаң плиоцен шөгінді жыныстары
қалыптасқан. Бұл шөгінділер қызыл балшық қабатынан жоғары орналасқан.
Тау аралық аккумулятивті жазықтар. Бұл типке жалаңаш және Сөгеті
ойпаттарының бедері жатқызылады. Олардың біріншісі солтүстігінде Торайғыр
және оңтүстігінде Күнгей Алатауы жоталарының аралығында орналасқан және
ұзындығы меридиан бағытында 22 км, ал ендік бағытта – 20 км, абсолюттік
биіктіктері 1300 – 1500 м. көтеріңкі жазық болып табылады. Оның беті
солтүстік-батысқа қарай еңістелген және бірыңғай бедерлі, тек батысында
ғана кішкене тегіс сайлармен біршама күрделенген. Жазықтың солтүстік
бөлігінде Торайғыр жотасының оңтүстік беткейінің уақытша ағын суларының
ысрынды конустары жақсы ерекшеленеді. Оның шығыс бөлігін солтүстік-шығыс
бағытында тереңдігі 300 м-ге дейін жететін Шарын өзені аңғары басып өтеді.
Сөгеті және Торайғыр тауларының аралығында орналасқан Сөгеті жазығының
құрылымы мен шығу тегі ұқсас. Оның ендік ұзындығы – 35 км, меридиандық – 15
км, абсолюттік биіктігі 1000-1200 м..
Ежелгі түзілімдер және магмалық жыныстар Іле Алатауының гнейстен,
кристалдық жіктастардан және тақтатастардан тұратын протерозой түзілімдері
ең ежелгі кешен болып табылады. Олар Сарыбұлақ, Түрген, Шелек, Кіші-Кемін
өзендері алаптарында каледон және варий граниттерінің арасында жеке дақтар
ретінде кездеседі. Жотаның шығыс бөлігінде бұл жыныстар биотит-мүйіз
талшықты плагиогнейсте және олардың бетіне тән емес төменгі карбон
шөгінділері жабылған. Көне жыныстар жотаның өстік зонасында және терең
метаморфталған.
Төменгі палеозой түзілімдерінен кембрий және ордовик жүйелерінің
шөгінділері байқалады. Олар Далашық, Торайғыр, Сөгеті тауларының жекелеген
учаскелерінде құмтасты – жіктасты свита, жіктас және құмтас қабаттарымен
кезектесіп тұратын (сирек эффузивтермен және олардың туфтарымен)
филлиттенген сазды жіктасты түрде белгіленген.
Жотаның орталық және батыс бөліктерінде кембрий шөгінділеріне
күңгірт–сұр, қара-құба құмтастар, порфириттер, туфты конгломераттар,
құмайттар және әктастар кездеседі. Батыста ордовик түзілімдерінен Қастек
және Қарақастек өзендерінің бастауында жасыл–сұр жіктастар, құмайттастар,
құмтастар және жұмыртастар, сирек 1000 м-ден артық қалыңдықтағы әктас
қабатшасымен күңгірт–сұр порфириттер дамыған. Жіңішке өзені бастауында және
Сөгеті тауларында, сонымен қатар жотаның басқа да шығыс бөліктерінде тап
осындай шөгінділер ордовиктің жоғарғы бөліміне жаталанған. Свитаның
жалпы қалыңдығы 2500 м. шамасында.
Іле Алатауында жотаның 35% аумағын, ең бастысы оның шығыс бөлігін
алатын төменгі карбонның эффузивті – шөгінді кешені кең тараған.
Ұзынағаш, Есік, Түрген өзендерінің алаптары, Бақай, Сөгеті және Далашық
таулары осындай жыныстардан құралған [5].
Жотаның батыс бөлігінде, төменгі корбонға қалыңдығы 1250 м базальтті
және диабазды порфиритпен қабаттасқан құмтастар, жұмыртастар, құмайттастар
тиесілі. Төменгі карбон түзілімдері жартас және тік жартастарды құрай
отырып, бедерде айқын көрінеді. Онда сусыма мен тас құлаулар жиі болып
тұрады [4].
Іле Алатауында гранитоидты қатардың жыныстары кең дамыған:
гранитоидтар, сиениттер, аляскиттер және граниттер. Олар жотаның өстік
зонасының 70%-ын алып жатыр. Осы ауданды зерттеуші геологтар интрузивті
процестерді екі кезеңге бөледі: каледон және варийлік. Көптеген гранитті
массивтер Талғар, Үлкен Алматыда, Ақсай, Қаскелен алаптарында және жотаның
оңтүстік беткейінде бар. Қараш, Сөгеті тауларында, Қастек асуы ауданында
және көптеген басқа жерлерде қызыл, ірі және орта граниттер кездескен.
Сонымен, Іле Алатау жотасындағы палеозой түзілімдері магмалық немесе
шөгінді, жиі метаморфталған жыныстармен беріледі. Олар бедердің шұғыл
контрасты пішіндерін қалыптастырады және денудацияға төзімді келеді.
Кайназой түзілімдері Іле Алатауында бұл эраның жыныстары неоген және
антропоген түзілімдерінен тұрады. Олардың біріншісі миоцен және плиоцен
кезеңдерінің жасына сәйкес 2 литологиялық-стратиграфиялық кешеннен
құралған.
Миоцен. Іле Алатауында миоцен шөгінділерінің кешені континентальді
қызыл-құба саздар түрінде кең таралған. Асы өзені бастауында сұр саздармен
құмтастармен қабаттасқан ашық-қызыл тығыз саздар тән. Қиманың жалпы
қалыңдығы 70 м.. Осындай саздар Киікбай, Жіңішке өзендері аңғарында
кездеседі. Палеозойлық кристалдық іргетастың денудацияланған бетінде жатқан
Іле Алатауының миоцен кешенінің қалыңдығы 200 м-ден 400 м-ге өзгереді.
Миоцен шөгінделері аридті климат жағдайында қалыптасқан, ол шөгінділердің
әктасты, гипсті және қызыл түсті болуына себепші болған [6].
Миоценді түзілімдер жаңа тектоникалық қозғалыстарға байланысты әртүрлі
абсолютті биіктіктерде жатыр. Бедердің төменгі аймақтарында шөгінділер
айтарлықтай сақталған, яғни қызыл-құба саздар неогенге дейінгі уақытта
жергілікті ойыстардың болуын дәлелдейді, кейін олар көтерілуге ұшыраған.
Плиоцен. Неоген түзілімдерінің жоғарғы кешені Жалаңаш ойысының
солтүстік-шығысында Шарын өзенімен көмкерілген. Бұл түзілімге құм
қоспаларымен кезектесе қабаттасатын далалық сары саздар, әлсіз
цементтелген, айқын өте жақсы жұмырланған кесектасты-малтатасты жұмыртастар
тән. Шарын өзенінің төменгі ағысында шөгінділерде кесектасты-малтатасты
материалдар азаяды да, сазды шөгінділер артады.
Жіңішке өзені аңғарында плиоцен қалыңдығы 30 м-ге дейінгі құмтасты-
тасшақпалы ұсақ малтатасты жұмыртастар түрінде болады. Плиоценді шөгінділер
жотаның батыс бөлігінің тау бөктерінде де кездеседі (Жиренайғыр, Самсы
өзендері алаптарында). Бұл жерлерде ашық-сұр саздар және қалыңдығы 3-4 м.
ұсақ малтатасты-кесектасты жұмыртастар дамыған. Шөгінділер аллювийлік-
атыраулы типке жатады.
Миоцендік қызыл саздардан плиоцендік шөгінділер күңгірт сұр түсімен,
ірі мөлшерімен және айқын жұмырлануымен, қабаттылықпен ерекшеленеді.
Олардың қалыптасуы су ортасында, ылғалды және қоңыржай-жылы климат және
таулық бедер тілімденуінде жүрген.
1.2 Жер бедері
Қазақстан аумағының таулы территорияларының бедерін жүйелік зерттеу
өткен ғасырдың ортасынан басталды. Біздің қарастырған аумақтың орографиясы
мен геологиясы туралы алғашқы мәліметтер П.П. Семенов-Тянь-Шанский, Н.А.
Северцев, А.П. Федченко еңбектерінде келтірілді. Бедерді зерттеу
жұмыстарына Н.П. Герасимов, В.Н. Кунин, М.П. Петров, Г.Ц. Медоевтің
еңбектері көп үлес қосты. 20 жылдай уақыт бойында Қазақ ССР-нің ҒА-ның
геология институтында геоморфология бөлімінде Г.Ц. Медоевтің басқаруымен
кешенді геология-геоморфологиялық түсіру жұмыстары жүргізіліп, зерттеулер
нәтижесінде 1991 жылы 1:1500000 масштабтағы алғашқы геоморфологиялық
картасы жасалды.
Таулар Қазақстанның 10 %-ын құрап, Республиканың оңтүстік-шығыс және
шығыс белдемін қамтиды. Бұл көтерілімдер Балқаш суайрығын құрайды.
Көтерілімдер шығыстан-батысқа және оңтүстіктен-солтүстікке қарай
төмендейді.
Алакөл, Зайсан көлдерінің айналасында аллювиальді және аллювиальді-
көлдік жазықтар дамыған.
Қазақстан тауларының қатпарлы негізі палеозой кезеңінде қалыптасқан.
Бірақ неоген-төрттік уақытындағы жаңа орогенезде ортатаулы және жоғарытаулы
бедерлер қалыптасқан. Олардың тектоникалық дамуы қазіргі кезде де қарқынды
жүруде. Қазақстанның тау құрылымдарының негізгілері деп Тянь-Шан, Жетісу
және Алтай-Саян тау жүйелері қарастырылады.
Тянь-Шан таулары Қазақстан Республикасы аумағында өзінің солтүстік
сілемдері Кетпен, Күнгей, Іле Алатауы қыраттары арқылы енеді. Тау бедері
ірі қыраттар мен олары бөлетін тауаралық қазаншұңқырлармен көрінеді.
Жоталар шөгінді, метаморфты және жанартаулық палеозой және кембрий алды
шөгінділерден (тақтатас, құмтас, әктас, мәрмәр, гнейс, гранит, сиенит,
эффузивті тау жыныстары) құралса, тауаралық қазаншұңқырлардың басым
бөлігінде континенттік кайнозой шөгінділерінен құралған. Тау беткейлерінде
және тегістелген төбелерде үгілген негізгі тау жыныстарының және
солифлюкция процестерінің нәтижесіндегі үйінділер ұшырасады. Тау етегінде
ысырынды конустар кеңінен дамыған.
Іле Алатауының территориясы шығу тегі әр түрлі бедер пішіндері және
типтерінің күрделі үйлесімімен сипатталады. Бедердің қалыптасуына әсер
етуші факторлар да алуан түрлі. Осының бәрін есепке ала отырып, біз Іле
Алатауын екі кешенге: эрозиялы-тектоникалық (таулы) және аккумулятивті-
тектоникалық (жазықтық) кешенге біріккен бедердің жеті типін бөліп
көрсетеміз. Бірінші жағдайда жер қыртысының тектоникалық көтерілуін үнемі
бұзу процесі басып озады, сондықтан таулы бедердің әр түрлі типтері
қалыптасады. Осы кешенге кіретін бедер типтерінің сипаттамасын келтірейік.
Биік таулы-мұзды бедер. Әдеттегідей жотаның ең жоғарғы зонасында, 3000-
5000 м-ге дейінгі биіктікте орналасады. Бұл максимальды тау көтерілу
зонасы. Берілген бедер типі ендік бағытта 160 км-ден көп қашықтыққа
созылатын Іле Алатауының орталық бөлігін алып жатыр. Ол жотаның ең биік
шыңдары: Талғар (5017 м), Қопа (4600 м), Погребецкий (4551 м) және тағы
басқа шыңдарын қамтиды. Олардың барлығы тауларда пирамидалы жарлы шыңдар
түрінде жақсы ерекшеленеді. Мұнда асулар 3600 м-ден жоғары биікте
орналасқан және шығуға қиын.
Мұзды биік тау қазіргі заманғы мұз басу зонасында орналасқан,
сондықтан бедертің сыртқы көрнісі тік, құламалы, баурайлы (40-50 грдусқа
дейін) және үшкір шыңды болып келеді. Су айрық қырқасының саласы қыртысты
профилмен ерекшеленеді. Қырқаның баурайларын бойлай аумағы 800 м-ге дейін,
кейде көлденеңінен килом-ден көп мұздықтардан құралған орасан зор тостаған
тәрізді қазан шұңқырлар – карлардың тізбегі байқалады. Олар көп камералы
болады және мұздықтардан тұрады. Қыста олар орасан мол қармен тығыздалып,
қабырғалары аппақ қарға оранады. Жиі, қарама-қарсы беткейлердің карлары
артқы қабырғаларының жақындауынан суайрық қырқасында ойпат түзеді немесе 3-
4 карлар қабырғалары үйлескенде ортасында құзды шың-карлинг қалады бұл
типке жотаның көптеген шыңдары жатады.
Дәл осы зонаны П.П.Семенов-Тянь-Шанскийдің жазған мына сөздері
сипаттайды: “Күнмен, көгілдір көлеңкелермен, мәңгі ұйқыдағы қарлармен
шағылысқан таулар аспанда төніп тұрған тәрізді. Олардың үшкір шыңдары,
қатты пирамидалар, орасан зор күмбездер, бұзылған және дөңгелек асулар
жердің түбіне созылған, көтерілген тұтас қабырға тәрізді көрнеді”.
Мұз зонасында барлық жерде мәңгі тоң таралған, мұнда көптеген бұзу
процестер байқалады: сел тасқындары, тасқұлауы, беткейдегі малтатастардың
жаппай қозғалысы, қар опрылымдары: сондай-ақ таулардың үстінде тасты
көпбұрыштардың қалыптасуы байқалады. Сел тасқындарына жеткілікті материал
болып табылатын ежелгі және қазіргі заманғы мореналардың көптеген жиналуы
жүреді. Мұздықтардың соңынан алынған тік беткейлі және тегіс түпті үлкен
мұз аңғарлары басталады.
Жотаның шеткі сілемдерінің сондай-ақ тік жартасты пішіндері бар. 3000-
3500 м. биіктікте жотаның солтүстік және оңтүстік беткейлерінде әрекетсіз
карлардың орналасқан типтері бар. Олар Асы, Түрген өзендерінің басталар
жерінде, Үлкен Алматы, Ұзынағаш, Қарақастек және тағы басқа өзендердің
бастауларында жақсы көрінеді. Ежелгі трогтардың төменгі шетінде сондай-ақ
едәуір биіктікте тік кертпештер түзетін мореналардың үйіліп жатуы және
сарқырамалар байқалады. Мұндай кертпештің биіктігі мысалы, Үлкен Алматы
аңғрында 500 м-ге дейін жетеді.
Орташа тау. Ол Іле Алатауында ең көп таралған және 1600-3000 м.
биіктік шекарасында орын алады. Жотаның орталық бөлігінде ол тікелей биік
таулы бедерге жалғасады, ал шығыс бөлігінде азды-көпті дербес тау
сілемдерінен тұрады: Бақай, Сөгеті, Торайғыр, Далашық және т.б. Орташа
тауға көбірек тегістелген майда пішіндер (контурлар) тән, сондай-ақ
тереңдігі 800-1000 м-ге және тіпті одан да көп бірнеше м-ге жететін орасан
зор шатқалдар жүйесімен күшті тілімденген. Бұл осы зонадағы жауатын,
мұздықтармен қатар шұғыл төмендейтін және тек қана бірыңғай энергиямен
терең эрозия тудыратын суы мол өзендерді қоректендіретін атмосфералық жауын-
шашынның максимальды мөлшерінің басымдылығымен түсіндіріледі. Олардың
аңғарларының беткейлері тіп-тік 30-40º.
Сондай-ақ орташа таулар шекарасында өте құламалы, бірте-бірте бұзыла
отырып малтатастармен немесе көлге айналатын сулармен толығатын ежелгі
сөнген карлар көп.
Осы типке жататын таулар айналасы түгелдей дерлік бедерте айқын
көрсетілген опырылмалармен қоршалған. Таулардың беткейлері сонау шыңдарына
дейін тығыз таулы шалғынды өсімдіктермен, жотаның орталық бөлігіндегі
солтүстік экспозиция беткейлері орманмен көмкерілген.
Сатылы аласа таулар. Іле Алатауының геоморфологиялық құрылымының
өзгеше ерекшеліктерінің бірі-оның солтүстік беткейінің сатылы құрылымы,
яғни екі айқын сатыланған бөктер таулардың (прилавкалар) бар болуы. Жоғарғы
сатының бедері тығыздалған немесе сатылы бетті және бірқалыпты кескінді
жотаның негізгі сілемінен солтүстік бағытта шегінген кішкене таулар немесе
тізбектер болып табылады. Олардың абсолютті биіктігі 1200-1700 м.. Олар
шатқал тәрізді тереңдігі 300-400 м-ге дейінгі өзен аңғарларымен
тілімденген.
Олардың беткейлері тік 25-30º, шымға айналып қыртыстанған және қалың
таулы-шалғынды өсімдіктермен жамылған жыныстардың көптеп жиналуы
нәтижесінде топырақ түзілу процесі сферасына қатыстырылған және едәуір
биіктікке көтерілген осы тау белдеуінің бұрынғы гипсам.иялық күйінің өте
төмендегенін көрсетеді.
Төменгі тау алды сатысының биіктігі 900-1200 м.. Бедердің оң
пішіндеріне тегіс немесе солтүстікке жалпы еңістелген, әлісіз адырлы бетті
аласа таулар жатады. Олар өзендермен және көптеген уақытша ағын сулар
сайларымен тілімделген сатылы тау алды шекарасында табиғи және бедердің
жасанды формалары үлкен даму алған: карьерлер, каналдар, сатыланған
беткейлер, жолдар, платиналар, дамбалар және тағы басқа. Төбелі аласа
таудың өзен аңғарлары кең, ысырынды конустарға ауысатын, айқын байқалған
терассалы болып келеді.
Тізбектелген- ұсақ шоқылы аласа таулар. Ол жотаның батыс және шығыс
атыраптарында жекелеген учаскелермен таралған: Торайғыр массивінің
шекарасында, Жіңішке ойпатында, Қозыбасы тауларында, жотаның оңтүстік-батыс
бөлігінде және басқа аудандарда. Оның бедері көбінесе салыстырмалы биіктігі
100 м-ге дейін, сирегірек 200 м-ге дейінгі асим.иялы аласа таулар болып
табылады. Олар құрғақ аңғарлармен немесе тереңдігі 50-70 м. сайлармен
тілімденген. Қозыбасы тауларының солтүстік беткейі тік және биіктігі 200 м.
жоғары тектоникалық кертпеш, оңтүстігі жазық созылған болып келеді. Сөгеті
массивінің сілемі солтүстігінде меридиан бағытында орналасқан және
Алмаспайты өтпелі құрғақ аңғарлармен тілімденген қысқа ассиметриялы
тізбектер дамыған. Торайғыр жотасының шығыс бөлігінде симметриялы жоталар
таралған, олардың өстері бойынша әдетте аса тұрақты жыныстардың желілері
айқын көрініп тұрады. Торайғырдың оңтүстік беткейінде тегіс қырқалы немесе
салыстырмалы биіктігі 100 м-ге дейінгі қысқа тізбекті таулар дамыған.
Ұсақ шоқы. Ол екі аймақта таралған. Біріншісі – Қызылқырқа ұсақ шоқысы
орналасқан Сөгеті тауларының шығыс бөлігі, оның бедерінің қарапайым
пішіндері жекеленген шоқылар немесе оң конустәрізді шыңды төбелер болып
табылады. Олардың салыстырмалы биіктіктері 15-30 м.. Өзінің оңтүстік
бөлігінде Қызылқырқа биіктігі 50 м-ге дейінгі тектоникалық кертпешпен
шектелген. Мұнда ұсақ шоқы аса қарқынды тілімденген және аласа тау сипатына
ие.
Сөгеті ойпатының шығыс бөлігінде орналасқан шөладыр ұсақ шоқысының
дамуы біршама өзгеше. Мұндағы оң элементтер биіктігі 10-15 м., кейде 30 м-
ге дейінгі сиретілген аласа және жайпақ төбелер болып келеді.Шөладыр ежелгі
тегістеліу бетінің аса көтеріңкі аймағы болып табылады. Өзінің дамуында ол
барлық тау аралық ойпаттармен бірге айналасындағы таулардан елеулі артта
қалады және бірте-бірте соңғыларының қалдықтарының астына көміледі.
Екіншісі эрозиялық - тектоникалық жазық кешені Іле Алатауының тауалды
зонасының және тауаралық ойпаттарының бедер типтерін біріктіреді, онда
теріс тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде үлкен қалдықты материал
жиналады. Жекелеген аймақтарда, орта антропогеннен басталып, керісінше
көтеріліулерді бастан өткізеді. Әр түрлі бедерлердің тектоникалық
қозғалыстарының байланысы және борпылдақ қалдықты материалдардың жиналуы,
сондай-ақ тау өзендерінің қарқынды эрозиялы әрекеті бедердің әр түрлі
типтерінің қалыптасуын алдын ала анықтайды.
3. Топырақ жамылғысы
Қазақстан топырақтарын зерттеу XX ғасырдың алғашқы жартысында қолға
алына бастады. Бұл жұмыстарға сол кездегі жас топырақтанушылар С.С.
Неустроев, Л.И. Просолов, А.И. Бессоновтар қатысты. Сол жұмыстар
нәтижесінде К.Д. Глинканың Почвы Киргизской ССР (1926), Р.И. Аболиннің
От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хан-Тенгри, Л.И.
Просоловтың Почвы Туркестана (1926) монографиялары жарық көрді. 40-50-ші
жылдардан бастап В.М. Боровский, Ө.О. Оспанов сияқты көрнекті ғалымдардың
жетекшілігімен ірі кешенді зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Тау топырақтары түрлі биіктік белдемді құрайды. Тау топырақтары көбіне
жазықтық топырақ типтеріне ұқсас болып келеді. Дегенмен, таудағы топырақ
түзілу жағдайлары өзіндік ерекшеліктеріне байланысты дамитындықтан, тау
топырақтары өзгеше ерекше қасиеттерге ие болады. Оларға жоғарғы қиыршықталу
және топырақ материалының нашар сұрыпталуы тән болып келеді. Топырақтардың
құрамының алғашқы минералдарға бай болып, ал екінші реттегі минералдардың
жұтаң болуы осы топырақ типтеріне тән. Бұл топырақтардың гумус құрамы да
өзгеше болып келеді. Құрамында 15-20 % органикалық заттар кездесуі мүмкін.
Сонда да әлсіз гумустанған, дұрыс шірімеген қалдықтар басым болып келеді.
Тау топырақтары – тау бедері жағдайында қалыптасатын топырақ топтары. Тау
және тауалды топырақтары Қазақстан Республикасының оңтүстік және оңтүстік-
шығыс белдемін алып, доға ретінде жауып жатыр. Бұл доға ұзындығы 2 мың км,
жалпы ауданы 34 млн. га. Оның 18,1 млн. га. тау және 15,9 млн. га. тау алды
топырақтарына тиесілі. А.А. Соколов (1980) бойынша келесі вертикальді
зоналықтың аймақтарын бөліп қарастыруға болады: Алтай, Солтүстік Тянь-Шан,
Батыс Тянь-Шан. Олардың әрқайсысында бірнеше тау провинциялары бөліп
қарастырылады. Ө.О. Оспанов атындағы топырақтану институтының мәліметтері
бойынша тау территорияларында 71 топырақ типі ерекшеленеді.
Іле Алатауының топырағын И.А.Соколов, И.А. Ассинг, А.Б. Құрманғалиев,
С.К.Серпиковтар егжей-тегжейлі жазған. Бұл авторлар таулардағы топырақ
белдеулерінің кезектесуі кейбір дәрежеде жазықтардың топырақ аймақтарын
қайталайды деген пікірде. Алайда таудың ауа райы мен бедерлерінің
өзгешеліктерінен туатын елеулі айырмашылықтар да бар. Төменгі альпілік және
альпілік - шалғын топырақтары тек қана биік таулы жерлерде қалыптасады. Тау
бөктерлерінде топырақ қыртыстарының шайылуы да, топырақ горизонттарының өз
ішінде ертінділерінің жанама қимыл-қозғалыстары да әсер етеді. Түбегейлі
жыныстардың жақын жатуы тау бөктерлеріндегі топырақтың құнарлылығының
кеміуіне және тым қиыршықтануына әкеп соғады. Іле Алатауының жоталарындағы
топырақтың Іле өзенінен бастап тау шыңдарына дейінгі көлбей кезектесіуімен
қысқаша танысып көрелік.
Тау етегіндегі шөл далалық белдеу. Мұның өзі тау етегіндегі нақты 450-
650 м. биікте орналасқан кәдімгі сұр топырақ. Жауын-шашын мөлшері орта
есеппен 150-350 мм. Осының арқасында мұнда тек көктемде ғана өркен жайып,
жазда қурап қалатын эфемерлі (раң тәріздестер) өсімдіктер өседі. Тау
етегіндегі сұр топырақта 1,4 - 1,6 % қара шірік, 0,11 - 0,30 % азот
болады, суарған күнде мол өнім алынады.
Іле өзені бойындағы белдеу тау етегінен бастап Қапшағай су қоймасына
дейін толық игерілген және суармалы егіншілікке арналған. Су қоймасының
оңтүстік жағалауының өн бойындағы 10 км алқап қана мал жайлымына және
шабындыққа пайдаланылады. Сортаңданған топырақ астында судың жақын жатуы
және жауын-шашынан кейін бірден жаппай буланып кететіндіктен бірсыпыра
реттерде шамадан тыс суарылғанда топырақтың қайыра сортаңдануына әкеп
соқтырды. Сондықтан бұл белдеуде топырақты суарғанда, суды бетондалған
астаумен ағызу, не артылған сортаңданған суды жинайтын дренаж жүйесін
қамтамасыз ету қажет.
Бұталы - әр түрлі шөптесін дала белдеуі .Қазір бұл мәдени немесе бау-
бақшалық белдеу (теңіз деңгейінен 650-1300 м. биіктікте ) деп аталады. 650-
900 м. биіктікте үстіңгі қыртысы сары-топырақ тәрізді шаңдақтау-құмдауыт
балшық топырақпен көмкерілген. Қойтасты-малтатасты пролювиальдік
шөгінділерде ашық қызылқоңыр және қою қызылқоңыр топырақ кездеседі.
Құрамында қарашірік 2-3,3%-ке дейін, жалпы азот 0,24 %.
Биіктігі 900-1300 м. тау етегіндегі жазықтарда және тау сөрелерінде
қуаттылығы 60-100 см-лік орташа және шағын мөлшері қарашірікті таудың қара
топырағы кездеседі. Құрамында қарашірік - 9,5 %, азот-0,61 %, құрылымы
түйіршіктілеу, таулы жерлердегі егіншілік жағдайында таңдаулы топырақ деп
танылады.
Жапырақты ормандар белдеуі. (1300-1600 м.) алма-долана ормандарының
орнында пайда болған құлдырама қара топырақтарға және қайың-көктерек
ормандары өскен жердегі қоңырқай-сұрғылт орман топырақтарына орналасқан.
Құлдырама қара топырақтың қуаттылығы 100 сантим-ге дейін, құрамында 13,2 %
қара шірік, 0,72 % азот болады. Осы белгілеріне қарай мұның өзі аса құнарлы
қаратопырақ деп аталады. Бұл жерде жауын-шашын жиі болғандықтан (жылына 600-
700 мм) бақша суарылмай-ақ өседі.
Таулы ормандық қоңыр сұрғылт, асты күлденген топырақ анағұрлым
жайпақтау бөктерлерде көктерек, қайың ормандары өскен жерде пайда болады
және құрылымы түйіршікті-жаңғақты болып келетін қарашірікті - жинағыш
горизонтты 55 сантим.лік, шаңдақтау-сары балшық түріндегі делювиальды
қырқалардың шаңдарында пайда болады. Бұл әжептәуір шұрайлы топырақ, бұларды
тамаша табиғи ормандар қайың мен қарағай екпелері өседі.
Шыршалы ормандық немесе альпілік белдеу. Белдеу Іле Алатауында
бәрінен өте айқын бейнеленген, теңіз деңгейінен 1600-2800 м. биіктеу
орналасқан, мұнда солтүстік экспозициялар беткейінде бітік бетегелі
шалғындармен орайласа шренк шыршасы қалың өскен. Солтүстік экспозициялардың
жарқабақты бөктердерінде шырша ормандары өскен жерде қоңыр түсті таулы-
ормандық топырақ кездеседі, анағұрлым жайпақ беткейлердегі шалғындықтарда
таулық шалғындық қара-қошқылдау топырақ басым. Оңтүстік экспозициялар
(оңтүстіктегі, оңтүстік-шығыстағы, оңтүстік-батыстағы, батыстағы және
шығыстағы) шалғындық-далалық өсімдіктер өседі, бұлардың астында қызылқоңыр
шалғындық далалық топырақ қалыптасқан.
Сонымен, Іле Алатауының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
Орындаған:
2 курс магистранты __________________________Көрпелдес ов Б.Ж
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.к., профессор ____________________________Құсайын ов С.А
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
____ __________ 2007ж
кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент _________________________ Мұқашева Ж.Н
(қолы, күні)
Мөр орны
АЛМАТЫ, 2007
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
1. Іле Алатауының физикалық-географиялық сипаттамасы ... ... ... ...
1.1. Геологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
1.2. Жер бедері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.3. Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
1.4.
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Гидрологиялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.6. Өсімдік және жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
2.
Неотектоника ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Неотектоника мағынасы және
тараулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Неотектоникалық қозғалыстарды зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.1. Геологиялық
әдіс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2.2.2. Геофизикалық және әуе-ғарыштық
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қазақстан аумағындағы неотектоникалық қозғалыстардың қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Іле Алатауының неотектоникалық қозғалыстарының сипаттамасы..
3.1. Іле Алатауының магмалық
жыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Іле Алатауының
стратиграфиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
3.3. Іле Алатауының литология-стратиграфиялық кешендері және олардың жер
бетінде
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
3.4. Аумақтың тектоникалық дамуы мен бедерінің қалыптасу тарихы ... ... ...
3.5. Іле Алатауының құрылым-геоморфологиялық құрылысы мен
тектоникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.6. Іле Алатауының құрылымдары және жаңа тектоникалық
қозғалыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.7. Іле Алатауының геологиялық құрылымы мен сейсмикалықтың
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Магистрлік бітіру жұмысы Іле Алатауының неотектоникалық қозғалыстары
сипаттамаларына арналған. ХІХ ғасырдың соңынан бастап Тянь-Шан таулы өлкесі
өзіне көптеген зерттеушілердің қызығушылығын туғызды. Барлық
зерттеушілердің пікірі бір көзқарасқа осы тау облысының бедерінің
құрылымдығы, яғни әр жота – тектоникалық көтерілім, әр ойыс – тектоникалық
майысу дегенге келіп тоқталады. Ал осы көтерілімдер мен майысулардың
табиғаты туралы көзқарастар арасындағы алшақтық әлі күнге дейін сақталып
қалған. Мысалы ғасыр басында Э. Дэвис (1904) әр жотаны горст, әр ойысты
грабен деп қарастырып, таулардың құрылымы жақпарлы деп жіктеді. Хэнтингтон
(1905) ежелгі пенепленмен көрініс беретін сырттар аркатәріздес
деформацияға - Warping ұшыраған деді. Э.Арган (1935) қыраттар мен
ойыстарды негіздік қатпарлар деп атады. Тянь-Шан жоталарының қатпарлы
табиғаты туралы И.В. Мушкетовтың (1915) классикалық зерттеулерінде айтылған
болатын.
1948 жылы көптеген пікірталастарға С.С. Шульц монографиясы тоқтау
қойды. Осы еңбекте көптеген фактілер арқылы Тянь-Шанның қазіргі бедерінің
қатпарлы табиғаты дәлелденді. Осы зерттеулер негізінде қазіргі бедермен
байланысты тектогенездің жаңа кезеңі туралы қорытынды жасалды. Осы
зерттеулер жаңа тектониканы геологиялық ғылым саласы ретінде бөліп
шығарды.
Келесі зерттеушілер Тянь-Шан құрылымындағы жарылымдар ролін ерекше
атап көрсетті. В.И. Попов пен Б.Б. Тальвирскийдің (1978) Трансазиатский
рифтовый пояс Наливкина деген монографиясында Тянь-шан рифтогенез
нәтижесінде қалыптасқан деген пікір айтылады.
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ороген алқабындағы неотектоникалық
құрылымдардың пайда болуы көптеген ғалымдардың пікірталасына арқау болған.
Қазіргі кезде аумақтың геотектоникасы туралы 2 альтернативті концепция
қалыптасқан. Ол: мобилистік концепцияны жақтаушылар А. Вегенер, Э. Арган,
Д.И. Мушкетов, А. Гансер және фиксистік көзқарасты жақтаушылар В.В.
Белоусов, М.В. Гзовский, М.Е. Артемьев, т.б.
Неотектоника (гр. neos – жаңа, tektonike – құрылыс) олигоцен
уақытынан бергі түрлі тектоникалық процестерді және неотектоникалық
қозғалыстар нәтижесінде қалыптасқан жер бедерін зерттейтін ғылым. В.А.
Обручев неотектоникалық қозғалыстар деп неоген-төрттік кезеңде етек алған
қозғалыстар дейді (20-25 млн.жыл),
Ғылыми пән ретінде неотектониканың 3 ерекшелігін атауға болады.
Алғашқысы уақыт. Неотектоника тектоникалық қозғалыстардың көрінісін және
олардың нәтижесін геология тұрғысынан өте қысқа 35-40 млн. жылға бағаланған
кейінгі кайнозойды зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың жоғарғы
қарқындылығы соңғы 5-10 млн. жылға жетеді. Бұл сандардың мағынасын терең
ұғыну үшін Жердің 4,5 млрд. геологиялық тарихы бар екенін еске алу
жеткілікті.
Екіншісі – қозғалыстар нәтижесінің айқындығы, құрылымдық формаларда
және жер бетінің бедерінде жиі көрініс беруі. Неотектоника тектоникалық
қозғалыстар мен олардың іс-әрекеті нәтижесін таза күйінде, яғни басқа
тектоникалық циклдардың қозғалыстарымен жабылмаған күйінде зерттейді. Бұл
бізге геологиялық өткен кезеңнің тектоникалық қозғалыстарын анология және
актуализм әдістерімен қайта қалпына келтіргенде жақсы ұғынуға мүмкіндік
береді.
Үшінші ерекшелік – қазіргі кездегі қозғалыстарды түрлі құрал-жабдықтық
әдістермен зерттеу мүмкіндегі. Бұл қозғалыстардың сандық бағасын беруге
қолайлы жағдай туғызады. Арнайы геодинамикалық сынақ алаңдарындағы түрлі
құрал-жабдықтық бақылаулар тектоникалық қозғалыстар табиғатын және оларды
болжау мүмкіндігін береді.
Іле Алатауында ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында болып өткен бірнеше
апатты жер сілкіністері осы аймақтағы неотектоникалық қозғалыстардың
қарқындылығының тоқталмағандығын көрсетті.
Ресейде XIX ғасырдың II жартысынан бастап жүргізілген алғашқы
сейсмикалық аудандастыруды зерттеу жұмыстары геологиялық құрылым мен
сейсмикалылықтың тығыз байланысты екендігін көрсетті. 1891 жылы И.В.
Мушкетов алғаш рет Орта Азияны геологиялық белгілері бойынша сейсмикалық
аудандастыруды жүргізеді. Оны әрі қарай жалғастырушы Д.И. Мушкетов. Оның
құрастырған карталары ірі жарылымдар мен күшті жер сілкінісінің бір-біріне
тәуелділігіне негізделген. Келесі жылдарда бұл әдіс Г.Г Горшков, И.Е.
Губин, М.В. Гзовский және басқа зерттеушілер еңбектерінде жалғасын тапты.
Геологиялық әдістермен қатар геофизикалық әдістер де жүрді, кешенді
геология-геофизикалық әдісі құрылды. Дегенмен жаңа тектоникалық
қозғалыстарды зерттеуде негізінен геологиялық жағдайға көп назар
аударылады.
Зерттеу ауданында жүргізілген көп жылдық бақылау мәліметтері жаңа
тектоникалық қозғалыстардың алуан түрлілігі осы аумаққа тән екендігін
көрсетті. Көтерілу және төмен түсу облыстарының бір-біріне жақын орналасуы
жаңа тік тектоникалық жарылымдар орналасқан тереңдік жарылым аймақтарына
сәйкес келеді.
Зерттелу тарихы
Солтүстік Тянь-Шанды алғаш зерттеуші ғалым П.П. Семенов болып
табылады. Оның 1858, 1867, 1885 жылдары жазған еңбектерінде географиялық
суреттеу, орографиялық сызба, аймақтың геолгиялық құрылымы жайлы мәліметтер
берілген. Аймақты зерттеуші келесі ғалымдардың барлығы П.П. Семенов
еңбектері Тянь-Шанды зерттеудің негізін қалады деген пікірге келді.
1861-1868 ж.ж. Л.И. Венюков, 1869-1873 ж.ж. Н.А. Северцев еңбектері
жарық көреді.
1874 жылдан бастап И.В. Мушкетов Тянь-Шан өлкесінде зерттеу жұмыстарын
жүргізе бастады. Осы көрнекті ғалымның еңбектері Тянь-Шан тектоникасы мен
стратиграфиясы туралы алғаш толыққанды мәліметтер береді. Ол
сейсмотектоника мәселесін қарастырады, Орта Азияның құрылымдық жобасын
зерттейді, палеозойлық көтерілімдер мен жаңа құрылымдырға көңіл бөледі.
1887-1889 ж.ж. жер сілкіністерін зерттеу арқылы ол, бедер құрылу процесі
әлі күнге дейін қарқынды жалғасуда деген қортындыға келеді. И.В. Мушкетов
Орта Азияның жоғарғы сейсмикалық белсенділігін жер қабығының жарылымдар
зонасының тектоникалық қозғалыстарымен байланыстырады. Ол Солтүстік Тянь-
Шанның тау құрылымдары мен тауаралық қазаншұңқырларды бөліп жатқан ірі
жарылымдар жүйесін көрсетті және төрттік шөгінділерді зерттеді.
1886 жылы Іле Алатауында географ А.Н. Краснов өз зерттеулерін
жүргізді. Өз жұмыстарына ол төрттік шөгінділер: лесс, мұздық шөгінді
генезисі туралы жазады. Іле Алатауының бірқатар аудандарын 1902 жылы В.В.
Сапожников және неміс ғалымы Л. Фридериксон зерттейді. Олар биік тау
жазықтары сырттар материктік денудация қалыптасты деген қортындыға
келеді. 1903 жылы Солтүстік Тянь-Шанда У.М. Дэвис зерттеу жұмыстарын
жүргізеді. Оның 1905 жылы жарық көрген еңбегінде ол, Тянь-Шанның даму
тарихи мәселелерін қарастырады.
XIX ғасырдың соңында болған апатты жер сілкіністері (Беловодный 1885ж,
Верный 1887ж, Шелек 1889ж, Крановедный 1895ж) Ресей географтарының назарын
осы ауданға аудартты. Ең алғаш сейсмикалық аудандастыру жұмыстарын Г. Абих,
И.В. Мушкетов, А.Е. Лагорио, В.Н. Вебер, К.Н. Богданович, Б.Я. Корольков
сияқты ғалымдар жүргізді. 1891 жылы И.В. Мушкетов Орта Азияны сейсмикалық
қауіптілігін геологиялық белгілері бойынша бағалау жұмыстарын жүргізді. Ол
жер сілкінісі болған жерлерді белгілеп қана қоймай, болашақта болу
мүмкіндігі жоғары аумақтарды көрсетті.
1914 жылдан бастап Солтүстік Тянь-Шанда сейсмотектоникалық
зерттеулерді Геологиялық комитет жүргізе бастайды. Солтүстік Тянь-Шан
тектоникасына сипаттама беріп, үштік-төрттік дислокацияларға, ежелгі
тегістелу беттерінің жатысына, пішініне көңіл аударады және аумақтағы жер
сілкінісі ірі жарылым зонасы бойымен жүреді деген қортындыға келеді.
Іле Алатауын зерттеудің жаңа кезеңі 1927 жылдан басталады. Осы уақытта
аймақтың кешенді геологиялық түсірілімі және құралдық сейсмологиялық
зерттеулер жүргізілді. 1927 жылы Алматы сейсмикалық станциясы ашылды.
1928 жылы В.А. Николаевтің аумақты құрылым-фациалды аудандастыру
туралы еңбектері жарық көреді. Автор ерте қабаттардың стратиграфиялық
сызбасын жасайды, тауаралық қазаншұңқырлардың дамуы мен жаңа тектоникалық
қозғалыстардың өсуі туралы ойлар айтады.
1930 жылы Д.В. Наливкин Орта Азияны солтүстік, оңтүстік және орталық
зоналарға бөледі. Солтүстік Тянь-Шанды төрттік жастағы құжбанды көтерілім
облысына жатқызады. Дәл осы уақытта Н.Г. Кассин ауданның стратиграфиялық
сызбасын жасайды.
1931-1939 ж.ж. Б.А. Федорович және С.С. Шульц геоморфологиялық зерттеу
әдісін қолдана отырып, аумақта қазіргі жаңа тектоникалық қозғалыстардың
жоғарғы қарқындылығы сақталған деп тұжырымдады. 1937 жылы С.С. Шульц Тянь-
Шан бедері қалыптасқан уақыт кесіндісін неотектоникалық деп атауды
ұсынды.
1937 жылы А.Д. Архангельский және Н.С. Шатский Солтүстік Тянь-Шанды
жас вертикальды қозғалыс аумағына жатқызады. М.М. Тетяев (1938)
тектоникалық қозғалыстардың құжбанды сипаты, төрттік дәурде альпілік қатпар
түзілу процесіне ауысты деген пікір айтты.
1949 жылдан бастап Іле Алатауын зерттеудің жаңа кезеңі басталды. 1948
жылғы Ашхабат жер сілкінісінен кейін Талғар сынақ алаңы құрылды. Іле
Алатауын зерттеуде Г.П. Горшков, В.В. Белоусов, М.В. Гзовский, И.П.
Герасимов, А.В. Пейве сияқты көрнекті ғалымдар жұмыс жасады.
Қазақтың ғалымдарынан М.Ж. Жандаевтің есімін естен шығармау абзал.
Континенттік таутүзілу процесі туралы көптеген ғалымдардың
қызығушылығы толастамаған. Оған 1885 жылы жарық көрген А.М. Дж. Шенгердің
орогеннің классикалық теориялары туралы мақаласы дәлел.
Аталған жұмыста Іле Алатауынының жаңа тектоникалық қозғалыстары туралы
көзқарастардың даму тарихы көрсетілген.
П.П. Семенов Тянь-Шан орографиялық сипаттамасын берген алғашқы ғалым.
Ол А. Гумбольдтың осы аймақтағы вулканизм барлығы туралы идеясын жоққа
шығарды. Н.А. Северцов Тянь-Шанды аласа таулар жүйесі деп есептеген. Қызыл
түсті шөгінділерді пермь дәуіріне жатқызып, Тянь-Шан тауларын осы
жыныстарды берген көтерілу облысы деп ежелгі таулар деп есептеді.
И.В. Мушкетов (1915) Тянь-Шан туралы жаңа көзқарастарға негіз салды.
Ол алғашқы болып қызыл түсті континенттік қабатты бөліп қарастырып,
неогенге жатқызды. Тянь-Шан тауларында ол екі бағыттағы құрылымдарды:
солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бағыттарын көрсетті. Алғашқысы оның
ойынша палеозойлық, екіншілері кайнозойлық құрылымдар.
Шетелдік ғалымдар өз еңбектерінде ежелгі тегістелу беттерінің
тектоникалық дамуы мен шығу тегі туралы мәселелерді қарастырды. Н.
Фридрихсен Тянь-Шан сыртындағы тегістелу беттерін суреттей отырып, бұл
облыстың ұзақ континетальдық денудациясы туралы пікірді айтқан.
В. Дэвис пен Э. Хентингтон Тянь-Шан пенепленінің жасы үштік, ал тұтас
тегістелу бетінің үлескілерін түрлі гипсом.иялық биіктікке ауыстырған
жарылымдар жасы төрттік дәуірге сәйкес келеді деп есептеген. Э. Хентингтон
жаңа құрылымдардың түзілуіндегі негізгі рөлді майысулар атқарады деген
пікір айтқан.
Неміс геологтары Г. Кейдель мен К. Леукс Тянь-Шанның ежелгі
денудациялық тегістелу беттерінің жасы мезозойлық деп есептеп шығарды.
Пенеплен беті үлескілерінің түрлі гипсом.иялық биіктікке келтірген
жарылымдар қозғалыстарның жасы төрттік дәуірге тиселі деген.
Тянь-Шанда геологиялық түсірілімдер жүргізген В.Н. Вебер құрғақ
атыраулар миграциясы құбылысын көрсетті. Бұл терминді ғылымға И. Вальтер
енгізді. Ол құрғақ атыраулар миграциясы құбылысын жарылымдармен шектелген
майысу облыстарының ауысуымен түсіндірді.
Д.И. Мушкетов (1934) К. Леукс пен Э. Арганның көзқарастарын негізге
ала отырып, палеозой уақытындағы құрылымдардың солтүстіктен оңтүстікке
ауысуын, мезозой-кайнозойда кері бағытқа ауысу идеясын дамытты. Соңғы
қозғалыспен ол барлық массалардың кайнозойда Тянь-Шаннан солтүстік бағытта
Қазақ платформасына дейін жетуін байланыстырады.
Академик Д.В. Наливкиннің 1926 жылы жарық көрген Очерк геологии
Туркестана монографиясы Тянь-Шан тектоникасы туралы көзқарастардың
дамуына негіз болды. Оның солтүстік (каледон), орталық (герцин) және
оңтүстік (альпі) доғалары туралы идеясы Тянь-Шан тектоникасы түсінігінің
анықтамасы рөлін атқарады. Түрлі жастағы қатпарлы доғалардың оңтүстікке
ауысуы материктің өсуі нәтижесінде қалыптасқан.
20-шы жылдардың соңында Тянь-Шанның жаңа тектоникалық қозғалыстарын
зерттеу жұмыстары жүргізілді. Тянь-Шан неотектоникасы туралы қазіргі
заманғы көзқарастардың негізін салған жұмыстардың бірі В.А. Николаевтікі
болды (1928). Дислокациялардың қатпарлы формаларын ол Тянь-Шанның солтүстік
шектеріндегі үштік кезеңнің негізі деп санаған. Ол көптеген зерттеушілердің
жаңа тектоникалық қозғалыстар процесіндегі негізгі рөлді тік қозғалыстарға
беретіндігін айта отырып, тангенциялдық күштер нәтижелерін көрсетеді.
Олардың іс-әрекеті нәтижесінде депрессия жағына массасы жылжыған біржақты
горсттар қалыптасты. В.А. Николаев массалардың жылжуы немесе қозғалыс
бағытының біржақтылығының жоқ екендігін атап көрсетті. Оның палеоген және
неоген шөгінділерінің қалың қабаты құрылымдардың өсу процесінің
ұзақтығының дәлелі деген пікірі үлкен қызығушылық тудырды.
30-40 жылдары қарқынды зерттеулердің нәтижесінде С.С. Шульц
жұмыстарында көрініс тапқан Тянь-Шан неотектоникасының негізгі теоретикалық
түсініктері қалыптасты. С.С. Шульц идеялары бойынша Тянь-Шанның жаңа
тектоникалық қозғалыстары денудациялық беттердің қатпарлануына әсер етті.
Тянь-Шан қатпарлар виграциясын еске салады. Ол Жер тектоникасының маңызды
элементтері геосинклинальдар, платформалармен бірге орогендік облыстарды
қатар қоюды ұсынады. Себебі олар, жалпы көтерілімдермен диференцияланған
қозғалыстармен сипатталады.
Тянь-Шан неотектоникалық құрылымдарының қалыптасуы туралы зерттеушілер
пікірін келесі маңызды бағыттарға бөлуге болады. Біріншісі, Тянь-Шанның
қандай құрылымдар негізі – қатпарлы немесе жақпарлы деген сұраққа
байланысты. Тянь-Шан жаңа құрылымдарының жақпарлы табиғаты идеясын К.И.
Богданович, А.А. Обручев, К. Фридрихсен, Г. Принц, К. Леукс, Г. Кейдель,
Махачек, К.Д. Помазов, т.б. жақтаған.
Неотектоникалық құрылымдардың қалыптасуындағы негізгі рөлді палеозой
қатпарлығына жатқызатын зерттеушілер Э. Хентингтон, Мерзбахер, В.Н. Вебер,
Э. Арган. Неотектоникалық құрылымдардың қатпарлық негізін өз жұмыстарында
В.А. Николаев, С.С. Шульц, Б.А. Петрушевский дәлелдеген.
Мәселенің екінші тобы Тянь-Шанның геологиялық құрылым элементтері мен
сейсмикалық құбылыстардың байланысы туралы Тянь-Шан неотектоникасында 3
түрлі пікір бар:
а) Сейсмикалық белсенділік жарылымдар бойы қозғалыстарымен байланысты.
Бұл пікірді К.И. Богданович, Б.А. Петрушевский, Б.А. Федорович, В.В.
Попов, И.А. Резанов, В.Н. Крестников, В.И. Кнауф қолдайды.
ә) Б.А. Петрушевский пікірінше сейсмикалық белсенділік геологиялық
құрылымы мен даму тарихының айырмашылығы бар аудандарда байқалады.
б) М.В. Гзовский, В.Н. Крестников, Г.И. Рейснер, Н.Л. Нерсиовтардың
пікірінше сейсмикалық белсенділік тектоникалық қозғалыстардың жоғары
жылдамдық градиентімен байланысты.
Үшінші топ мәселесі: неотектоникалық құрылымдардың қалыптасуындағы
қандай қозғалыстар негізгі – тік немесе көлденең.
Төртінші топ мәселесі: Жер шары дамуындағы Тянь-Шан көрінісі. Б.А.
Петрушевский (1955) Тянь-Шанның қазіргі кездегі табиғатын
геосинклинальмен байланыстырса, В.В. Белоусов (1975) оны белсенді
платформаға жатқызды, Н.И. Николаев (1962) платформадан кейінгі кезең, Г.Д.
Ажигерей мен К.Д. Помазов Тянь-Шанды жер қабығының бұрын беймәлім, жаңа
сапалы даму кезеңін өткеруде деп санайды.
Бесінші бағыт тектоникадағы дәл әдістерді қолданумен байланысты. Бұл
бағыт М.В. Гзовский, В.Н. Крестников, Г.И. Рейснер, Н.Л. Нерсиовтардың
есімімен байланысты. Себебі олар алғашқы болып, Тянь-Шандағы нақты сандық
тектоникалық қозғалыстар жылдамдығы сипаттамаларын сейсмикалық
белсенділікпен байланыстырды.
1.1 Геологиялық құрылысы
Қазақстан Республикасының кең-байтақ территориясы ұзақ қалыптасу
тарихы бар күрделі геологиялық құрылым болып табылады. Осы кең аумақтың
геологиясы, тектоникалық құрылысын және пайдалы қазбаларды зерттеуде
көптеген геологтар жемісті қызмет етті. Олардың ішінен А.А. Абдулин, А.Д.
Архангельский, Ш.Е. Есенов, Г.Ц. Медоев, Қ.И. Сәтбаев, А.Л. Яншин, т.б.
ғалымдарды атап көрсетуге болады.
Осы ғалымдар Қазақстанның геологиялық құрылысын жан-жақты
зерттеулерінің нәтижесінде СССР геологиясы (1967-1970 ж.ж.) топтамасында
Қазақстан геологиясы туралы мәліметтер, А.А. абдулин монографиялары (1981
ж, 1994 ж.), В.Ф. Беспалов еңбектері (1971 ж, 1975 ж), тектоникалық
карталар (1971 ж, 1976 ж.), Қазақстандағы палеозой (1969 ж) және
Қазақстанды геофизикалық мәліметтері бойынша геотектоникалық аудандастыру
жинақтары жарық көрді.
Палеозой дәуірінде Қазақстан Республикасы аумағының негізгі
геологиялық құрылысының құрылымдық-тектоникалық белгілері анықталды. Жер
қабығы учакселерінің шекараларында тектоникалық жарылымдар пайда болды. Жер
беттерінде жанартаулық құблыстар байқалды.
Кембрий шөгінділері Ерментау, Баянауыл тауларында жақсы
зерттелгенімен, біз қарастырып отырған ол шөгінділер кремний-сазды
тақтатастармен, тиллитті конгломераттармен және хемогенді құрылымдар арқылы
көрінеді. Ол дәуірде Қазақстан аумағының көп жерін су басып жатқанымен,
ороген алқабы орнында аралдар тізбегі болған.
Климаттық жағдайлар құрғақ және жоғарғы температурады болды. Бұған
дәлел Қаратау жоталарындағы қабаттардың алуан түрлілігі және доломиттердің
кеңінен дамуы болады.
Ордовик кезеңінде Қазақстанның шығыс бөліктері күрделі аралдар
архипелагын құрды. Олардың теңіз сумен шайылуы сазды және кремнийлі
шөгінділердің жинақталуына алып келді. Ордовикте магмалық іс-әрекет
қарқындылығы жоғары болды. Ордовик климаты кембрий климатына ұқсас болды.
Төменгі силур соңында күшті қатпар құрылу процесі жүре бастады. Осы
кезеңде теңіз түптерінен жаңа таулар көтеріліп, басқа аймақтарда бату және
шөгінді жиналу белдемдері қалыптасты. Силур кезеңінде теңіз алаптары тек
Алтайдың батысы мен шығысы және Жетісу Алатауы шектерінде ғана қалды.
Каледон қатпарлығындағы пайда болған тау құрылымдары көп мөлшерде
сынықтық материалдарды бөліп шығарды. Ондай шөгінді жыныстар Жетісу
Алатауының батыс шектерінде молынан байқалады.
Девон кезеңі басында теңіз тек Жетісу Алатауы мен Мұғалжарда кіші
учаскелерде ғана қалды. Басқа аумақтың бәрінде континенттік жағдай басымдық
етті. Каледон қатпарлығының жоғарғы таулы қыраттары Алтай мен Жетісу
Алатауында болды. Бірақ төменгі девондағы күшті денудациялық процестер
олардың биіктігін біраз төмендетті. Девон шөгінділері Алтайда кең таралған.
Олар негізінен қызыл құмтастар мен эффузивтер түрінде кездеседі.
Триас дәуірінде ыстық климат жағдайында тау жыныстарының химиялық
үгілу құбылысы кеңінен жүрді. Бұлардың шөгінділері тектоникалық қозғалыстар
нәтижесінде пайда болған ойпаңдарға жиналды. Жер қабығындағы Тянь-Шан мен
Жетісу Алатауы жарылымдарының арасындағы жарылым пайда болмаған жерлерінде
Іле ойпаңы, Алтайда Кендірлік ойпаңы қалыптасты.
Юра кезеңінде вулканизм процестерінің орын алған жерлері Алакөл ойпаңы
мен Кетпен қыраты. Алтайдың көтеріле бастаған қыраттарының етектерінде өзен
сулары мен ағындарының тасымалымен келген ірі сынықты қабаттырдың жиналуы
жүрді.
Төрттік дәуірде тау түзілу процесі одан әрі жалғасып, әлі күнге дейін
қарастырылып отырған аймақта қарқындылығын тоқтатқан жоқ.
Ғалымдар Іле Алатауы жоталарында тау жондарының қалыптасу процесі әлі де
жүріп жатыр деп санайды. Таудың жотасы жыл сайын орташа есеппен 5 мм.
жоғары көтеріледі, мұның өзі жер сілкінуіне, тастардың құлауына, жер
бедерінің өзгеруіне себепкер болады.
Іле Алтауының орнында көне замандарда біршама жазық жер болған.
Жүздеген миллион жылдардың ішінде герцин қатпарлықтары нәтижесінде құралған
ежелгі тау жүйелерінің барлығы пенипелнизацияланған, яғни тегістелген
жерлерге айналған.
Іле Алатауы жотасының биіктеуі плиоценде басталды. 13-14 миллион жыл
ішінде таудың биіктігі шамамен 2500 м-ге жеткен. Жотаның биіктеуімен бір
мезгілде тау етегіндегі бөктерлер шөгіп, жотаның шығыс жағындағы тауаралық
алқаптар да бірте-бірте төмендеген. Тектоникалық әсер ету кезеңінің біршама
тынышталған уақытынан кейін орта антропоген дәуірінде (осыдан 600 мың жыл
бұрын ) тектоникалық қимыл-қозғалыстар қауырт күшейіп, таулар осы күнгі
биіктігіне – 4700 м-ге жеткен.
Іле Алатау бедерінің қалыптасуына едәуір дәрежеде мұздықтану кезеңі
де әсер еткен, сол әсердің салдарынан тау жыныстары етекке қарай
ығыстырылды, орасан үлкен төкпелі өршіктер пайда болып, жоғары белдікте тау
жыныстары сынықтарының үйілген шөгінділері қалыптасқан.
В.М.Чупахиннің (1964) пікіріне қарағанда, мұздықтану дәуірі екі рет
болған. Алғашқысы үшінші кезеңнің ( палеозой эрасы ) соңына тура келеді.
Ежелгі мұздықтанудың екінші дәуірі орта немесе соңғы төртінші кезеңге
(мезозой эрасы ) тұспа – тұс келеді. Бұл уақытта Евразияның жалпы климаты
өзгерді. Алғашқысында жер беті жартылай мұздықтанған, екінші мұздықтану
таулар мен тау алқаптарына жайылған. Осы мұздықтанулардың нәтижесінде Іле
Алатауы биік таулы альпілік бедерге ие болған. Тау бөктерлерінде шомбал
тастардың ұмар-жұмар үйінділері мен қуыстар ( мұздық эрозиясының
нәтижесінде беткейлерде, бөктерлерде, жартастарда пайда болған ) кездеседі.
Жоғары жақтағы алқаптар трог түрінде, яғни түбі жалпақ та дөңгелектеу астау
тәрізді шұңқыр, ең төменгі бөктері тік жарқабақ болып келеді.
Тау жоталарының бөктерлерінде эрозиялық жүлгелер сансыз көп, қар
көшкіндері, кей-кейде селге айналатын екпінді су тасқындары осы жүлгелермен
сарқырай ағады, осының бәрі сансыз көп тарам-тарам тармақтары бар аса ірі
шатқалдар, құзарттар қалыптасуының негізгі себептерінің бірі – бұл су және
мұзарт эрозиясы екенін дәлелдейді және Іле Алатауының осы күнгі бедерлеріне
тән сипат болып табылады.
Іле Алатуының геологиялық құрлымы аса күрделі. Мұнда интрузивтік
магмалық жыныстар ( гранит, гранодиорит, сенит, диорит ) кездеседі, бұлар
балқыған, содан кейін тереңде суынып, қатып қалған магмадан және шөгінді
жыныстардан құралған саз балшық, сары топыраққа ұқсас қыртыс, утас,
малтатас түріндегі қатқыл денелер. Шөгінді жыныстар қабат-қабат болып
жатады және магма жыныстарының талқандалуы, тасмалдануы нәтижесінде,
солардың шөгінділерінен сондай-ақ жануарлардың сүйектері мен өсімдіктердің
шіруі нәтижесінде құралып қалыптасады. Сонымен қатар метаморфтық тау
жыныстары – тақтатас, гнейс, гипарит кездеседі. Метаморфизм дегеніміз – жер
қабығының қозғалысы нәтижесінде, жоғары қысым, температура, жер астындағы
ертінділер мен газдардың әсер етіу салдарынан терең горизонттарда
интрузивтік немесе шөгінді жыныстардың өзгеруі.
Тау жотасының белдікті бөлігін бойлай жеке учаскелер түрінде неғұрлым
көне, ежелгі жыныстар кездеседі, бұлар протерозой дәуірінде, осыдан 500
миллионнан астам жыл бұрын қалыптасқан кристалды тақтатас, кварцит, гейс,
тағы сол сияқтылар. Тау жотасының үлкен бөлігі палезойлық жыныстардан –
гранит, гранодиорит, сиенит сияқтылардан құралған.
Тау жотасының орталық бөлігінде, әсірісе кіші Алматы шатқалында ірі-
ірі сұр гранит кездеседі. Іле Алатауы жотасында қызыл және қызғылт гранит
мейлінше мол. Талғар шыңы және жотаның орталық бөлігінде шың – шоқылары,
Келбин тау торабы негізінен алғанда осы жыныстардан құралған. Граниттің
қирап ұсақталыу салдарынан кедір-бұдыр ұсақ кесек, қиыршық, құмдақ, ауыр
балшық түріндегі жыныстар тау бөліктерінде молынан шашырап жатыр. 2800-3000
м. биікте көне мұздық кезеңіне тән бедерлері бар толқын тәрізді болып
біткен, Сырт деп аталатын жазық жабдандар орналасқан. Биіктіктегі бұл жазық
Сыртта, осы күнгі жайлау, мал жайлымдарында көне мұздықтардың әсерінен
пайда болған жүлгелері, сай – салалары бар “қошқар маңдай,” жылтыр, тегіс
шың – шоқылы танаптар кездеседі. Кайнозой дәуірінен бергі анағұрлым жас тау
жыныстары балшықтан, ұсақ малтатастардан құралған.
Қызыл балшық Іле Алатауында Бұғыты жотасында кездеседі, мұнда гипс
кен орны табылып отыр. Бұл көне балшықтар миоцен кезеңінде, қазіргі Іле
Алатауының орнында жалпақ жазық көсіліп жатқан кездерде құралған. Бұларда
қойтас – малтатас шөгінділері табылған жоқ. Тау жотасының шығыс жақ
бөлігінде, Жіңішке өзенінің алқабы мен Жалаңаш қазан шұңқырында сары балшық
пен ұсақ қиыршық малтатастардан анағұрлым жасаң плиоцен шөгінді жыныстары
қалыптасқан. Бұл шөгінділер қызыл балшық қабатынан жоғары орналасқан.
Тау аралық аккумулятивті жазықтар. Бұл типке жалаңаш және Сөгеті
ойпаттарының бедері жатқызылады. Олардың біріншісі солтүстігінде Торайғыр
және оңтүстігінде Күнгей Алатауы жоталарының аралығында орналасқан және
ұзындығы меридиан бағытында 22 км, ал ендік бағытта – 20 км, абсолюттік
биіктіктері 1300 – 1500 м. көтеріңкі жазық болып табылады. Оның беті
солтүстік-батысқа қарай еңістелген және бірыңғай бедерлі, тек батысында
ғана кішкене тегіс сайлармен біршама күрделенген. Жазықтың солтүстік
бөлігінде Торайғыр жотасының оңтүстік беткейінің уақытша ағын суларының
ысрынды конустары жақсы ерекшеленеді. Оның шығыс бөлігін солтүстік-шығыс
бағытында тереңдігі 300 м-ге дейін жететін Шарын өзені аңғары басып өтеді.
Сөгеті және Торайғыр тауларының аралығында орналасқан Сөгеті жазығының
құрылымы мен шығу тегі ұқсас. Оның ендік ұзындығы – 35 км, меридиандық – 15
км, абсолюттік биіктігі 1000-1200 м..
Ежелгі түзілімдер және магмалық жыныстар Іле Алатауының гнейстен,
кристалдық жіктастардан және тақтатастардан тұратын протерозой түзілімдері
ең ежелгі кешен болып табылады. Олар Сарыбұлақ, Түрген, Шелек, Кіші-Кемін
өзендері алаптарында каледон және варий граниттерінің арасында жеке дақтар
ретінде кездеседі. Жотаның шығыс бөлігінде бұл жыныстар биотит-мүйіз
талшықты плагиогнейсте және олардың бетіне тән емес төменгі карбон
шөгінділері жабылған. Көне жыныстар жотаның өстік зонасында және терең
метаморфталған.
Төменгі палеозой түзілімдерінен кембрий және ордовик жүйелерінің
шөгінділері байқалады. Олар Далашық, Торайғыр, Сөгеті тауларының жекелеген
учаскелерінде құмтасты – жіктасты свита, жіктас және құмтас қабаттарымен
кезектесіп тұратын (сирек эффузивтермен және олардың туфтарымен)
филлиттенген сазды жіктасты түрде белгіленген.
Жотаның орталық және батыс бөліктерінде кембрий шөгінділеріне
күңгірт–сұр, қара-құба құмтастар, порфириттер, туфты конгломераттар,
құмайттар және әктастар кездеседі. Батыста ордовик түзілімдерінен Қастек
және Қарақастек өзендерінің бастауында жасыл–сұр жіктастар, құмайттастар,
құмтастар және жұмыртастар, сирек 1000 м-ден артық қалыңдықтағы әктас
қабатшасымен күңгірт–сұр порфириттер дамыған. Жіңішке өзені бастауында және
Сөгеті тауларында, сонымен қатар жотаның басқа да шығыс бөліктерінде тап
осындай шөгінділер ордовиктің жоғарғы бөліміне жаталанған. Свитаның
жалпы қалыңдығы 2500 м. шамасында.
Іле Алатауында жотаның 35% аумағын, ең бастысы оның шығыс бөлігін
алатын төменгі карбонның эффузивті – шөгінді кешені кең тараған.
Ұзынағаш, Есік, Түрген өзендерінің алаптары, Бақай, Сөгеті және Далашық
таулары осындай жыныстардан құралған [5].
Жотаның батыс бөлігінде, төменгі корбонға қалыңдығы 1250 м базальтті
және диабазды порфиритпен қабаттасқан құмтастар, жұмыртастар, құмайттастар
тиесілі. Төменгі карбон түзілімдері жартас және тік жартастарды құрай
отырып, бедерде айқын көрінеді. Онда сусыма мен тас құлаулар жиі болып
тұрады [4].
Іле Алатауында гранитоидты қатардың жыныстары кең дамыған:
гранитоидтар, сиениттер, аляскиттер және граниттер. Олар жотаның өстік
зонасының 70%-ын алып жатыр. Осы ауданды зерттеуші геологтар интрузивті
процестерді екі кезеңге бөледі: каледон және варийлік. Көптеген гранитті
массивтер Талғар, Үлкен Алматыда, Ақсай, Қаскелен алаптарында және жотаның
оңтүстік беткейінде бар. Қараш, Сөгеті тауларында, Қастек асуы ауданында
және көптеген басқа жерлерде қызыл, ірі және орта граниттер кездескен.
Сонымен, Іле Алатау жотасындағы палеозой түзілімдері магмалық немесе
шөгінді, жиі метаморфталған жыныстармен беріледі. Олар бедердің шұғыл
контрасты пішіндерін қалыптастырады және денудацияға төзімді келеді.
Кайназой түзілімдері Іле Алатауында бұл эраның жыныстары неоген және
антропоген түзілімдерінен тұрады. Олардың біріншісі миоцен және плиоцен
кезеңдерінің жасына сәйкес 2 литологиялық-стратиграфиялық кешеннен
құралған.
Миоцен. Іле Алатауында миоцен шөгінділерінің кешені континентальді
қызыл-құба саздар түрінде кең таралған. Асы өзені бастауында сұр саздармен
құмтастармен қабаттасқан ашық-қызыл тығыз саздар тән. Қиманың жалпы
қалыңдығы 70 м.. Осындай саздар Киікбай, Жіңішке өзендері аңғарында
кездеседі. Палеозойлық кристалдық іргетастың денудацияланған бетінде жатқан
Іле Алатауының миоцен кешенінің қалыңдығы 200 м-ден 400 м-ге өзгереді.
Миоцен шөгінделері аридті климат жағдайында қалыптасқан, ол шөгінділердің
әктасты, гипсті және қызыл түсті болуына себепші болған [6].
Миоценді түзілімдер жаңа тектоникалық қозғалыстарға байланысты әртүрлі
абсолютті биіктіктерде жатыр. Бедердің төменгі аймақтарында шөгінділер
айтарлықтай сақталған, яғни қызыл-құба саздар неогенге дейінгі уақытта
жергілікті ойыстардың болуын дәлелдейді, кейін олар көтерілуге ұшыраған.
Плиоцен. Неоген түзілімдерінің жоғарғы кешені Жалаңаш ойысының
солтүстік-шығысында Шарын өзенімен көмкерілген. Бұл түзілімге құм
қоспаларымен кезектесе қабаттасатын далалық сары саздар, әлсіз
цементтелген, айқын өте жақсы жұмырланған кесектасты-малтатасты жұмыртастар
тән. Шарын өзенінің төменгі ағысында шөгінділерде кесектасты-малтатасты
материалдар азаяды да, сазды шөгінділер артады.
Жіңішке өзені аңғарында плиоцен қалыңдығы 30 м-ге дейінгі құмтасты-
тасшақпалы ұсақ малтатасты жұмыртастар түрінде болады. Плиоценді шөгінділер
жотаның батыс бөлігінің тау бөктерінде де кездеседі (Жиренайғыр, Самсы
өзендері алаптарында). Бұл жерлерде ашық-сұр саздар және қалыңдығы 3-4 м.
ұсақ малтатасты-кесектасты жұмыртастар дамыған. Шөгінділер аллювийлік-
атыраулы типке жатады.
Миоцендік қызыл саздардан плиоцендік шөгінділер күңгірт сұр түсімен,
ірі мөлшерімен және айқын жұмырлануымен, қабаттылықпен ерекшеленеді.
Олардың қалыптасуы су ортасында, ылғалды және қоңыржай-жылы климат және
таулық бедер тілімденуінде жүрген.
1.2 Жер бедері
Қазақстан аумағының таулы территорияларының бедерін жүйелік зерттеу
өткен ғасырдың ортасынан басталды. Біздің қарастырған аумақтың орографиясы
мен геологиясы туралы алғашқы мәліметтер П.П. Семенов-Тянь-Шанский, Н.А.
Северцев, А.П. Федченко еңбектерінде келтірілді. Бедерді зерттеу
жұмыстарына Н.П. Герасимов, В.Н. Кунин, М.П. Петров, Г.Ц. Медоевтің
еңбектері көп үлес қосты. 20 жылдай уақыт бойында Қазақ ССР-нің ҒА-ның
геология институтында геоморфология бөлімінде Г.Ц. Медоевтің басқаруымен
кешенді геология-геоморфологиялық түсіру жұмыстары жүргізіліп, зерттеулер
нәтижесінде 1991 жылы 1:1500000 масштабтағы алғашқы геоморфологиялық
картасы жасалды.
Таулар Қазақстанның 10 %-ын құрап, Республиканың оңтүстік-шығыс және
шығыс белдемін қамтиды. Бұл көтерілімдер Балқаш суайрығын құрайды.
Көтерілімдер шығыстан-батысқа және оңтүстіктен-солтүстікке қарай
төмендейді.
Алакөл, Зайсан көлдерінің айналасында аллювиальді және аллювиальді-
көлдік жазықтар дамыған.
Қазақстан тауларының қатпарлы негізі палеозой кезеңінде қалыптасқан.
Бірақ неоген-төрттік уақытындағы жаңа орогенезде ортатаулы және жоғарытаулы
бедерлер қалыптасқан. Олардың тектоникалық дамуы қазіргі кезде де қарқынды
жүруде. Қазақстанның тау құрылымдарының негізгілері деп Тянь-Шан, Жетісу
және Алтай-Саян тау жүйелері қарастырылады.
Тянь-Шан таулары Қазақстан Республикасы аумағында өзінің солтүстік
сілемдері Кетпен, Күнгей, Іле Алатауы қыраттары арқылы енеді. Тау бедері
ірі қыраттар мен олары бөлетін тауаралық қазаншұңқырлармен көрінеді.
Жоталар шөгінді, метаморфты және жанартаулық палеозой және кембрий алды
шөгінділерден (тақтатас, құмтас, әктас, мәрмәр, гнейс, гранит, сиенит,
эффузивті тау жыныстары) құралса, тауаралық қазаншұңқырлардың басым
бөлігінде континенттік кайнозой шөгінділерінен құралған. Тау беткейлерінде
және тегістелген төбелерде үгілген негізгі тау жыныстарының және
солифлюкция процестерінің нәтижесіндегі үйінділер ұшырасады. Тау етегінде
ысырынды конустар кеңінен дамыған.
Іле Алатауының территориясы шығу тегі әр түрлі бедер пішіндері және
типтерінің күрделі үйлесімімен сипатталады. Бедердің қалыптасуына әсер
етуші факторлар да алуан түрлі. Осының бәрін есепке ала отырып, біз Іле
Алатауын екі кешенге: эрозиялы-тектоникалық (таулы) және аккумулятивті-
тектоникалық (жазықтық) кешенге біріккен бедердің жеті типін бөліп
көрсетеміз. Бірінші жағдайда жер қыртысының тектоникалық көтерілуін үнемі
бұзу процесі басып озады, сондықтан таулы бедердің әр түрлі типтері
қалыптасады. Осы кешенге кіретін бедер типтерінің сипаттамасын келтірейік.
Биік таулы-мұзды бедер. Әдеттегідей жотаның ең жоғарғы зонасында, 3000-
5000 м-ге дейінгі биіктікте орналасады. Бұл максимальды тау көтерілу
зонасы. Берілген бедер типі ендік бағытта 160 км-ден көп қашықтыққа
созылатын Іле Алатауының орталық бөлігін алып жатыр. Ол жотаның ең биік
шыңдары: Талғар (5017 м), Қопа (4600 м), Погребецкий (4551 м) және тағы
басқа шыңдарын қамтиды. Олардың барлығы тауларда пирамидалы жарлы шыңдар
түрінде жақсы ерекшеленеді. Мұнда асулар 3600 м-ден жоғары биікте
орналасқан және шығуға қиын.
Мұзды биік тау қазіргі заманғы мұз басу зонасында орналасқан,
сондықтан бедертің сыртқы көрнісі тік, құламалы, баурайлы (40-50 грдусқа
дейін) және үшкір шыңды болып келеді. Су айрық қырқасының саласы қыртысты
профилмен ерекшеленеді. Қырқаның баурайларын бойлай аумағы 800 м-ге дейін,
кейде көлденеңінен килом-ден көп мұздықтардан құралған орасан зор тостаған
тәрізді қазан шұңқырлар – карлардың тізбегі байқалады. Олар көп камералы
болады және мұздықтардан тұрады. Қыста олар орасан мол қармен тығыздалып,
қабырғалары аппақ қарға оранады. Жиі, қарама-қарсы беткейлердің карлары
артқы қабырғаларының жақындауынан суайрық қырқасында ойпат түзеді немесе 3-
4 карлар қабырғалары үйлескенде ортасында құзды шың-карлинг қалады бұл
типке жотаның көптеген шыңдары жатады.
Дәл осы зонаны П.П.Семенов-Тянь-Шанскийдің жазған мына сөздері
сипаттайды: “Күнмен, көгілдір көлеңкелермен, мәңгі ұйқыдағы қарлармен
шағылысқан таулар аспанда төніп тұрған тәрізді. Олардың үшкір шыңдары,
қатты пирамидалар, орасан зор күмбездер, бұзылған және дөңгелек асулар
жердің түбіне созылған, көтерілген тұтас қабырға тәрізді көрнеді”.
Мұз зонасында барлық жерде мәңгі тоң таралған, мұнда көптеген бұзу
процестер байқалады: сел тасқындары, тасқұлауы, беткейдегі малтатастардың
жаппай қозғалысы, қар опрылымдары: сондай-ақ таулардың үстінде тасты
көпбұрыштардың қалыптасуы байқалады. Сел тасқындарына жеткілікті материал
болып табылатын ежелгі және қазіргі заманғы мореналардың көптеген жиналуы
жүреді. Мұздықтардың соңынан алынған тік беткейлі және тегіс түпті үлкен
мұз аңғарлары басталады.
Жотаның шеткі сілемдерінің сондай-ақ тік жартасты пішіндері бар. 3000-
3500 м. биіктікте жотаның солтүстік және оңтүстік беткейлерінде әрекетсіз
карлардың орналасқан типтері бар. Олар Асы, Түрген өзендерінің басталар
жерінде, Үлкен Алматы, Ұзынағаш, Қарақастек және тағы басқа өзендердің
бастауларында жақсы көрінеді. Ежелгі трогтардың төменгі шетінде сондай-ақ
едәуір биіктікте тік кертпештер түзетін мореналардың үйіліп жатуы және
сарқырамалар байқалады. Мұндай кертпештің биіктігі мысалы, Үлкен Алматы
аңғрында 500 м-ге дейін жетеді.
Орташа тау. Ол Іле Алатауында ең көп таралған және 1600-3000 м.
биіктік шекарасында орын алады. Жотаның орталық бөлігінде ол тікелей биік
таулы бедерге жалғасады, ал шығыс бөлігінде азды-көпті дербес тау
сілемдерінен тұрады: Бақай, Сөгеті, Торайғыр, Далашық және т.б. Орташа
тауға көбірек тегістелген майда пішіндер (контурлар) тән, сондай-ақ
тереңдігі 800-1000 м-ге және тіпті одан да көп бірнеше м-ге жететін орасан
зор шатқалдар жүйесімен күшті тілімденген. Бұл осы зонадағы жауатын,
мұздықтармен қатар шұғыл төмендейтін және тек қана бірыңғай энергиямен
терең эрозия тудыратын суы мол өзендерді қоректендіретін атмосфералық жауын-
шашынның максимальды мөлшерінің басымдылығымен түсіндіріледі. Олардың
аңғарларының беткейлері тіп-тік 30-40º.
Сондай-ақ орташа таулар шекарасында өте құламалы, бірте-бірте бұзыла
отырып малтатастармен немесе көлге айналатын сулармен толығатын ежелгі
сөнген карлар көп.
Осы типке жататын таулар айналасы түгелдей дерлік бедерте айқын
көрсетілген опырылмалармен қоршалған. Таулардың беткейлері сонау шыңдарына
дейін тығыз таулы шалғынды өсімдіктермен, жотаның орталық бөлігіндегі
солтүстік экспозиция беткейлері орманмен көмкерілген.
Сатылы аласа таулар. Іле Алатауының геоморфологиялық құрылымының
өзгеше ерекшеліктерінің бірі-оның солтүстік беткейінің сатылы құрылымы,
яғни екі айқын сатыланған бөктер таулардың (прилавкалар) бар болуы. Жоғарғы
сатының бедері тығыздалған немесе сатылы бетті және бірқалыпты кескінді
жотаның негізгі сілемінен солтүстік бағытта шегінген кішкене таулар немесе
тізбектер болып табылады. Олардың абсолютті биіктігі 1200-1700 м.. Олар
шатқал тәрізді тереңдігі 300-400 м-ге дейінгі өзен аңғарларымен
тілімденген.
Олардың беткейлері тік 25-30º, шымға айналып қыртыстанған және қалың
таулы-шалғынды өсімдіктермен жамылған жыныстардың көптеп жиналуы
нәтижесінде топырақ түзілу процесі сферасына қатыстырылған және едәуір
биіктікке көтерілген осы тау белдеуінің бұрынғы гипсам.иялық күйінің өте
төмендегенін көрсетеді.
Төменгі тау алды сатысының биіктігі 900-1200 м.. Бедердің оң
пішіндеріне тегіс немесе солтүстікке жалпы еңістелген, әлісіз адырлы бетті
аласа таулар жатады. Олар өзендермен және көптеген уақытша ағын сулар
сайларымен тілімделген сатылы тау алды шекарасында табиғи және бедердің
жасанды формалары үлкен даму алған: карьерлер, каналдар, сатыланған
беткейлер, жолдар, платиналар, дамбалар және тағы басқа. Төбелі аласа
таудың өзен аңғарлары кең, ысырынды конустарға ауысатын, айқын байқалған
терассалы болып келеді.
Тізбектелген- ұсақ шоқылы аласа таулар. Ол жотаның батыс және шығыс
атыраптарында жекелеген учаскелермен таралған: Торайғыр массивінің
шекарасында, Жіңішке ойпатында, Қозыбасы тауларында, жотаның оңтүстік-батыс
бөлігінде және басқа аудандарда. Оның бедері көбінесе салыстырмалы биіктігі
100 м-ге дейін, сирегірек 200 м-ге дейінгі асим.иялы аласа таулар болып
табылады. Олар құрғақ аңғарлармен немесе тереңдігі 50-70 м. сайлармен
тілімденген. Қозыбасы тауларының солтүстік беткейі тік және биіктігі 200 м.
жоғары тектоникалық кертпеш, оңтүстігі жазық созылған болып келеді. Сөгеті
массивінің сілемі солтүстігінде меридиан бағытында орналасқан және
Алмаспайты өтпелі құрғақ аңғарлармен тілімденген қысқа ассиметриялы
тізбектер дамыған. Торайғыр жотасының шығыс бөлігінде симметриялы жоталар
таралған, олардың өстері бойынша әдетте аса тұрақты жыныстардың желілері
айқын көрініп тұрады. Торайғырдың оңтүстік беткейінде тегіс қырқалы немесе
салыстырмалы биіктігі 100 м-ге дейінгі қысқа тізбекті таулар дамыған.
Ұсақ шоқы. Ол екі аймақта таралған. Біріншісі – Қызылқырқа ұсақ шоқысы
орналасқан Сөгеті тауларының шығыс бөлігі, оның бедерінің қарапайым
пішіндері жекеленген шоқылар немесе оң конустәрізді шыңды төбелер болып
табылады. Олардың салыстырмалы биіктіктері 15-30 м.. Өзінің оңтүстік
бөлігінде Қызылқырқа биіктігі 50 м-ге дейінгі тектоникалық кертпешпен
шектелген. Мұнда ұсақ шоқы аса қарқынды тілімденген және аласа тау сипатына
ие.
Сөгеті ойпатының шығыс бөлігінде орналасқан шөладыр ұсақ шоқысының
дамуы біршама өзгеше. Мұндағы оң элементтер биіктігі 10-15 м., кейде 30 м-
ге дейінгі сиретілген аласа және жайпақ төбелер болып келеді.Шөладыр ежелгі
тегістеліу бетінің аса көтеріңкі аймағы болып табылады. Өзінің дамуында ол
барлық тау аралық ойпаттармен бірге айналасындағы таулардан елеулі артта
қалады және бірте-бірте соңғыларының қалдықтарының астына көміледі.
Екіншісі эрозиялық - тектоникалық жазық кешені Іле Алатауының тауалды
зонасының және тауаралық ойпаттарының бедер типтерін біріктіреді, онда
теріс тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде үлкен қалдықты материал
жиналады. Жекелеген аймақтарда, орта антропогеннен басталып, керісінше
көтеріліулерді бастан өткізеді. Әр түрлі бедерлердің тектоникалық
қозғалыстарының байланысы және борпылдақ қалдықты материалдардың жиналуы,
сондай-ақ тау өзендерінің қарқынды эрозиялы әрекеті бедердің әр түрлі
типтерінің қалыптасуын алдын ала анықтайды.
3. Топырақ жамылғысы
Қазақстан топырақтарын зерттеу XX ғасырдың алғашқы жартысында қолға
алына бастады. Бұл жұмыстарға сол кездегі жас топырақтанушылар С.С.
Неустроев, Л.И. Просолов, А.И. Бессоновтар қатысты. Сол жұмыстар
нәтижесінде К.Д. Глинканың Почвы Киргизской ССР (1926), Р.И. Аболиннің
От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хан-Тенгри, Л.И.
Просоловтың Почвы Туркестана (1926) монографиялары жарық көрді. 40-50-ші
жылдардан бастап В.М. Боровский, Ө.О. Оспанов сияқты көрнекті ғалымдардың
жетекшілігімен ірі кешенді зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Тау топырақтары түрлі биіктік белдемді құрайды. Тау топырақтары көбіне
жазықтық топырақ типтеріне ұқсас болып келеді. Дегенмен, таудағы топырақ
түзілу жағдайлары өзіндік ерекшеліктеріне байланысты дамитындықтан, тау
топырақтары өзгеше ерекше қасиеттерге ие болады. Оларға жоғарғы қиыршықталу
және топырақ материалының нашар сұрыпталуы тән болып келеді. Топырақтардың
құрамының алғашқы минералдарға бай болып, ал екінші реттегі минералдардың
жұтаң болуы осы топырақ типтеріне тән. Бұл топырақтардың гумус құрамы да
өзгеше болып келеді. Құрамында 15-20 % органикалық заттар кездесуі мүмкін.
Сонда да әлсіз гумустанған, дұрыс шірімеген қалдықтар басым болып келеді.
Тау топырақтары – тау бедері жағдайында қалыптасатын топырақ топтары. Тау
және тауалды топырақтары Қазақстан Республикасының оңтүстік және оңтүстік-
шығыс белдемін алып, доға ретінде жауып жатыр. Бұл доға ұзындығы 2 мың км,
жалпы ауданы 34 млн. га. Оның 18,1 млн. га. тау және 15,9 млн. га. тау алды
топырақтарына тиесілі. А.А. Соколов (1980) бойынша келесі вертикальді
зоналықтың аймақтарын бөліп қарастыруға болады: Алтай, Солтүстік Тянь-Шан,
Батыс Тянь-Шан. Олардың әрқайсысында бірнеше тау провинциялары бөліп
қарастырылады. Ө.О. Оспанов атындағы топырақтану институтының мәліметтері
бойынша тау территорияларында 71 топырақ типі ерекшеленеді.
Іле Алатауының топырағын И.А.Соколов, И.А. Ассинг, А.Б. Құрманғалиев,
С.К.Серпиковтар егжей-тегжейлі жазған. Бұл авторлар таулардағы топырақ
белдеулерінің кезектесуі кейбір дәрежеде жазықтардың топырақ аймақтарын
қайталайды деген пікірде. Алайда таудың ауа райы мен бедерлерінің
өзгешеліктерінен туатын елеулі айырмашылықтар да бар. Төменгі альпілік және
альпілік - шалғын топырақтары тек қана биік таулы жерлерде қалыптасады. Тау
бөктерлерінде топырақ қыртыстарының шайылуы да, топырақ горизонттарының өз
ішінде ертінділерінің жанама қимыл-қозғалыстары да әсер етеді. Түбегейлі
жыныстардың жақын жатуы тау бөктерлеріндегі топырақтың құнарлылығының
кеміуіне және тым қиыршықтануына әкеп соғады. Іле Алатауының жоталарындағы
топырақтың Іле өзенінен бастап тау шыңдарына дейінгі көлбей кезектесіуімен
қысқаша танысып көрелік.
Тау етегіндегі шөл далалық белдеу. Мұның өзі тау етегіндегі нақты 450-
650 м. биікте орналасқан кәдімгі сұр топырақ. Жауын-шашын мөлшері орта
есеппен 150-350 мм. Осының арқасында мұнда тек көктемде ғана өркен жайып,
жазда қурап қалатын эфемерлі (раң тәріздестер) өсімдіктер өседі. Тау
етегіндегі сұр топырақта 1,4 - 1,6 % қара шірік, 0,11 - 0,30 % азот
болады, суарған күнде мол өнім алынады.
Іле өзені бойындағы белдеу тау етегінен бастап Қапшағай су қоймасына
дейін толық игерілген және суармалы егіншілікке арналған. Су қоймасының
оңтүстік жағалауының өн бойындағы 10 км алқап қана мал жайлымына және
шабындыққа пайдаланылады. Сортаңданған топырақ астында судың жақын жатуы
және жауын-шашынан кейін бірден жаппай буланып кететіндіктен бірсыпыра
реттерде шамадан тыс суарылғанда топырақтың қайыра сортаңдануына әкеп
соқтырды. Сондықтан бұл белдеуде топырақты суарғанда, суды бетондалған
астаумен ағызу, не артылған сортаңданған суды жинайтын дренаж жүйесін
қамтамасыз ету қажет.
Бұталы - әр түрлі шөптесін дала белдеуі .Қазір бұл мәдени немесе бау-
бақшалық белдеу (теңіз деңгейінен 650-1300 м. биіктікте ) деп аталады. 650-
900 м. биіктікте үстіңгі қыртысы сары-топырақ тәрізді шаңдақтау-құмдауыт
балшық топырақпен көмкерілген. Қойтасты-малтатасты пролювиальдік
шөгінділерде ашық қызылқоңыр және қою қызылқоңыр топырақ кездеседі.
Құрамында қарашірік 2-3,3%-ке дейін, жалпы азот 0,24 %.
Биіктігі 900-1300 м. тау етегіндегі жазықтарда және тау сөрелерінде
қуаттылығы 60-100 см-лік орташа және шағын мөлшері қарашірікті таудың қара
топырағы кездеседі. Құрамында қарашірік - 9,5 %, азот-0,61 %, құрылымы
түйіршіктілеу, таулы жерлердегі егіншілік жағдайында таңдаулы топырақ деп
танылады.
Жапырақты ормандар белдеуі. (1300-1600 м.) алма-долана ормандарының
орнында пайда болған құлдырама қара топырақтарға және қайың-көктерек
ормандары өскен жердегі қоңырқай-сұрғылт орман топырақтарына орналасқан.
Құлдырама қара топырақтың қуаттылығы 100 сантим-ге дейін, құрамында 13,2 %
қара шірік, 0,72 % азот болады. Осы белгілеріне қарай мұның өзі аса құнарлы
қаратопырақ деп аталады. Бұл жерде жауын-шашын жиі болғандықтан (жылына 600-
700 мм) бақша суарылмай-ақ өседі.
Таулы ормандық қоңыр сұрғылт, асты күлденген топырақ анағұрлым
жайпақтау бөктерлерде көктерек, қайың ормандары өскен жерде пайда болады
және құрылымы түйіршікті-жаңғақты болып келетін қарашірікті - жинағыш
горизонтты 55 сантим.лік, шаңдақтау-сары балшық түріндегі делювиальды
қырқалардың шаңдарында пайда болады. Бұл әжептәуір шұрайлы топырақ, бұларды
тамаша табиғи ормандар қайың мен қарағай екпелері өседі.
Шыршалы ормандық немесе альпілік белдеу. Белдеу Іле Алатауында
бәрінен өте айқын бейнеленген, теңіз деңгейінен 1600-2800 м. биіктеу
орналасқан, мұнда солтүстік экспозициялар беткейінде бітік бетегелі
шалғындармен орайласа шренк шыршасы қалың өскен. Солтүстік экспозициялардың
жарқабақты бөктердерінде шырша ормандары өскен жерде қоңыр түсті таулы-
ормандық топырақ кездеседі, анағұрлым жайпақ беткейлердегі шалғындықтарда
таулық шалғындық қара-қошқылдау топырақ басым. Оңтүстік экспозициялар
(оңтүстіктегі, оңтүстік-шығыстағы, оңтүстік-батыстағы, батыстағы және
шығыстағы) шалғындық-далалық өсімдіктер өседі, бұлардың астында қызылқоңыр
шалғындық далалық топырақ қалыптасқан.
Сонымен, Іле Алатауының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz