Қазақстан республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері
Жоспары:
1 Меншік: мәні, қатынастары, мағынасы иесі 3
1.1 Меншік құқығы, субъектілері және объектілері 5
1.2 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері 9
2 Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
13
2.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі.
15
2.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері.
19
Қорытынды 23
1 Меншік: мәні, қатынастары, мағынасы иесі 3
1.1 Меншік құқығы, субъектілері және объектілері 5
1.2 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері 9
2 Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
13
2.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі.
15
2.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері.
19
Қорытынды 23
1 Меншік: мәні, қатынастары, мағынасы иесі
Дүние жүзінің тарихи дамуындағы қай кезеңді алып қарайтын болсақ, негізгі мәселе меншіктің айналасына топталады. Қоғам өмірінде меншікке байланысты қатынастар әрқашан маңызды роль атқарған. “Меншік” белгілі бір затты жеке мүлік адамның иеленуінен шыққан. Меншік қоғамдық негізгі бастауларға жатады. Сондықтан әрбір мемлекет меншік туралы заңдар қабылдап, оны қорғайды. Меншікті екі мағынада қарастыруға болады: құқықтық мағынада және экономикалық категория ретінде. Меншік құқықтық мағынада мүліктік қатынастарды білдіреді. Меншік иесі заңмен анықталған мүліктерге ие болады. Және ол қолындағы мүліктерге: иемдену, пайдалану және оған иелік жасау өкілеттігін алады. Экономикалық мағынасында меншік бүкіл шаруашылық процесін қамтып, пайдалы игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну қатынастарын білдіреді.
Ендігі басты мәселе – меншіктің мәні туралы. Жалпы меншік дегеніміз не? Міне, осы сұраққа жауап іздеп көрелік.
Меншік дегеніміз - өндіріс құрал – жабдықтарын және өндірілген өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасындағы туындайтын қоғамдық қатынастар. Меншік дегеніміз – материалдық және рухани игіліктерді пайдаланумен, оларды өндіру шарттары туралы адамдар арасындағы қатынастарды білдіреді. Басқаша айтсақ, меншік бұл адамдар арасындағы өндіріс факторлары мен нәтижелерін иемденуге байланысты объективті қатынастар жүйесі. Меншік – бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншік қатынастары иемдену, пайдалану, айналыс, тұтынудан тұрады. Иемдену – бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі. Қандай да бір материалдық игілікті өндіру – адамдардың өз қажетіне қарай табиғат байлығы мен энергияны иемдену болып табылады. Қоғамның дамуының әр түрлі кезеңдерінде затты иелену, яғни иемдену әдістері өзгеріп отырған. Өзінің ең қарапайым формасында иемдену адамдар материалдық игіліктерді өндіруді үйренбестен бұрын пайда болды. Осылайша, адамзат қоғамының әу басында адамдар табиғат өнімдерін өндірместен иеленді.
Мысалы: аңшылық, балық аулау, терімшілік және т.с.с. Әрі қарай, өндірістің пайда болуы мен дамуына орай иемденуге тек табиғат өнімдері емес, сондай – ақ адамдар өндірген өнімдер жатады. Иемдену – адамдар арасындағы экономикалық байланыстарды бейнелейді, егер мына зат менікі десе, онда бұл жайт қалыптасып үлгерген шаруашылық байланыстарын сипаттайды және бұл мүлікті кімнің иемденуге құқығы бар, ал кімнің құқығы жоқ екендігін көрсетеді. Иемдену әрдайым белгілі бір тұлғаның мүддесіне қарай жүзеге асады...
Егер, өндіріс жеке тұлғалардың мүддесіне орай жүзеге асырылса, жеке иемдену (жеке меншік) айқын көрінеді. Егер өндіріс қоғам мүддесін көздесе, онда қоғамдық иелену (қоғамдық меншік) орын алады. Біз меншік қатынастары меншік нысандарын пайдалану, иелену және тұтынудан тұрады дедік. Айталық, өндіріс құралдарына меншік иесінің өзі өндіру қызметімен айналыспайтын болсын. Ол басқа адамдардың өзінің заттарын иеленуіне белгілі бір жағдайларда мүмкіндік берсін. Сонда меншік иесі мен кәсіпкер арасында мүлікті пайдалану қатынастары туындайды. Кәсіпкер басқа біреудің меншігін иелену, пайдалану мен керегіне жарату заңды құқығына ие болады. Мұндай қатынастарға мысал ретінде жалға беру – меншік иесі мүлкін уақытша пайдаланулары үшін басқа адамдарға белгілі бір ақыға беру шартын келтіруге болады. Осыған байланысты бірнеше жағдайларды мысал ретінде ұсынайық:
1- ші Жағдай. Сіздің сағат жөндейтін шеберханаңыз бар делік және өзіңіз сағат жөндеумен шұғылданасыз. Бұнда шеберхана иесі де, шеберхананы пайдаланушы да, еңбек нәтижесінің иесі де тек қана сіз боласыз.
2-ші Жағдай. Жаңағы, меншігіңіздегі сағат жөндейтін шеберханаңызды өзіңіз пайдаланбай (онымен шұғылдануға уақытыңыз жоқ) жалға бердіңіз. Жалгер өзі атқарған жұмысына жалақысы үшін шеберхана табысын иемденеді. Бұл жағдайда шеберхана иесі – сіз, шеберхананы пайдаланушы – жалгер, еңбек нәтижесінінің иесі – жалгер болады. Ал сізге тиесілігі жалдау төлемі.
3-ші Жағдай. Барлығы 2-ші жағдайдағыдай, бірақ жалгер өзі жұмыс істемейді, сіздің шеберханаңызда өзінің жобасын жүзеге асыратын жұмыскерлерді жалдайды, және жалданған жұмыскерлердің еңбек нәтижесін өзі иемденеді. Сіз өз шеберханаңыздың ақысы үшін жалдау төлемін иемденесіз, ал жалданған өзіне тиесілі жалақысын алады.
Бұл жағдайлардан мынаны көруге болады: меншік иесі, уақытша иесі, еңбектің нәтижесін. Бұдан барып (жаңағы жағдайлардан) “меншік табыс әкеле бастаған сәттен өзін экономикалық жағынан ақтай алады” деген қорытындыға келеміз. Осы меншік қатынастарының нәтижесінде меншік иесі пайда болады. Меншік иесінің үш түрлері бар:
потенциалды меншік иесі (мұрагер)
меншік иесі заттарды тұтынушы ретінде. Бұл жерде меншік иесі толық құқыққа ие емес.
толық меншік иесі. Ол заттардың толық құнының меншік иесі және бөтенсу құқығына ие.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез – келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа тұлғалардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, мүлікті кепілге, жалға беруге құқылы.
Дүние жүзінің тарихи дамуындағы қай кезеңді алып қарайтын болсақ, негізгі мәселе меншіктің айналасына топталады. Қоғам өмірінде меншікке байланысты қатынастар әрқашан маңызды роль атқарған. “Меншік” белгілі бір затты жеке мүлік адамның иеленуінен шыққан. Меншік қоғамдық негізгі бастауларға жатады. Сондықтан әрбір мемлекет меншік туралы заңдар қабылдап, оны қорғайды. Меншікті екі мағынада қарастыруға болады: құқықтық мағынада және экономикалық категория ретінде. Меншік құқықтық мағынада мүліктік қатынастарды білдіреді. Меншік иесі заңмен анықталған мүліктерге ие болады. Және ол қолындағы мүліктерге: иемдену, пайдалану және оған иелік жасау өкілеттігін алады. Экономикалық мағынасында меншік бүкіл шаруашылық процесін қамтып, пайдалы игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну қатынастарын білдіреді.
Ендігі басты мәселе – меншіктің мәні туралы. Жалпы меншік дегеніміз не? Міне, осы сұраққа жауап іздеп көрелік.
Меншік дегеніміз - өндіріс құрал – жабдықтарын және өндірілген өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасындағы туындайтын қоғамдық қатынастар. Меншік дегеніміз – материалдық және рухани игіліктерді пайдаланумен, оларды өндіру шарттары туралы адамдар арасындағы қатынастарды білдіреді. Басқаша айтсақ, меншік бұл адамдар арасындағы өндіріс факторлары мен нәтижелерін иемденуге байланысты объективті қатынастар жүйесі. Меншік – бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншік қатынастары иемдену, пайдалану, айналыс, тұтынудан тұрады. Иемдену – бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі. Қандай да бір материалдық игілікті өндіру – адамдардың өз қажетіне қарай табиғат байлығы мен энергияны иемдену болып табылады. Қоғамның дамуының әр түрлі кезеңдерінде затты иелену, яғни иемдену әдістері өзгеріп отырған. Өзінің ең қарапайым формасында иемдену адамдар материалдық игіліктерді өндіруді үйренбестен бұрын пайда болды. Осылайша, адамзат қоғамының әу басында адамдар табиғат өнімдерін өндірместен иеленді.
Мысалы: аңшылық, балық аулау, терімшілік және т.с.с. Әрі қарай, өндірістің пайда болуы мен дамуына орай иемденуге тек табиғат өнімдері емес, сондай – ақ адамдар өндірген өнімдер жатады. Иемдену – адамдар арасындағы экономикалық байланыстарды бейнелейді, егер мына зат менікі десе, онда бұл жайт қалыптасып үлгерген шаруашылық байланыстарын сипаттайды және бұл мүлікті кімнің иемденуге құқығы бар, ал кімнің құқығы жоқ екендігін көрсетеді. Иемдену әрдайым белгілі бір тұлғаның мүддесіне қарай жүзеге асады...
Егер, өндіріс жеке тұлғалардың мүддесіне орай жүзеге асырылса, жеке иемдену (жеке меншік) айқын көрінеді. Егер өндіріс қоғам мүддесін көздесе, онда қоғамдық иелену (қоғамдық меншік) орын алады. Біз меншік қатынастары меншік нысандарын пайдалану, иелену және тұтынудан тұрады дедік. Айталық, өндіріс құралдарына меншік иесінің өзі өндіру қызметімен айналыспайтын болсын. Ол басқа адамдардың өзінің заттарын иеленуіне белгілі бір жағдайларда мүмкіндік берсін. Сонда меншік иесі мен кәсіпкер арасында мүлікті пайдалану қатынастары туындайды. Кәсіпкер басқа біреудің меншігін иелену, пайдалану мен керегіне жарату заңды құқығына ие болады. Мұндай қатынастарға мысал ретінде жалға беру – меншік иесі мүлкін уақытша пайдаланулары үшін басқа адамдарға белгілі бір ақыға беру шартын келтіруге болады. Осыған байланысты бірнеше жағдайларды мысал ретінде ұсынайық:
1- ші Жағдай. Сіздің сағат жөндейтін шеберханаңыз бар делік және өзіңіз сағат жөндеумен шұғылданасыз. Бұнда шеберхана иесі де, шеберхананы пайдаланушы да, еңбек нәтижесінің иесі де тек қана сіз боласыз.
2-ші Жағдай. Жаңағы, меншігіңіздегі сағат жөндейтін шеберханаңызды өзіңіз пайдаланбай (онымен шұғылдануға уақытыңыз жоқ) жалға бердіңіз. Жалгер өзі атқарған жұмысына жалақысы үшін шеберхана табысын иемденеді. Бұл жағдайда шеберхана иесі – сіз, шеберхананы пайдаланушы – жалгер, еңбек нәтижесінінің иесі – жалгер болады. Ал сізге тиесілігі жалдау төлемі.
3-ші Жағдай. Барлығы 2-ші жағдайдағыдай, бірақ жалгер өзі жұмыс істемейді, сіздің шеберханаңызда өзінің жобасын жүзеге асыратын жұмыскерлерді жалдайды, және жалданған жұмыскерлердің еңбек нәтижесін өзі иемденеді. Сіз өз шеберханаңыздың ақысы үшін жалдау төлемін иемденесіз, ал жалданған өзіне тиесілі жалақысын алады.
Бұл жағдайлардан мынаны көруге болады: меншік иесі, уақытша иесі, еңбектің нәтижесін. Бұдан барып (жаңағы жағдайлардан) “меншік табыс әкеле бастаған сәттен өзін экономикалық жағынан ақтай алады” деген қорытындыға келеміз. Осы меншік қатынастарының нәтижесінде меншік иесі пайда болады. Меншік иесінің үш түрлері бар:
потенциалды меншік иесі (мұрагер)
меншік иесі заттарды тұтынушы ретінде. Бұл жерде меншік иесі толық құқыққа ие емес.
толық меншік иесі. Ол заттардың толық құнының меншік иесі және бөтенсу құқығына ие.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез – келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа тұлғалардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, мүлікті кепілге, жалға беруге құқылы.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы. Алматы: Қазақ Университеті, 2003 ж.;
2. Караваева И.В. Налоговое регулирование рыночной экономики. Учебное пособие для вузов. Москва: Юнити-Дана, 2000 г.;
3. Налоги. Учебное пособие/ Под редакцией Д.Г. Черника. Москва: Финансы и Статистика, 2000 г.;
4. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. Москва: Инфра-М, 2000;
5. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Общая часть: Учебник- Алматы: « Норма-К»- 2003 г.;
6. Байдуйсенов А.Д. Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер// Финансы Казахстана, № 4, 2001г.
7. Назарбаев Н.Ә. Басты мұрат- халықтың әл-ауқатын арттыру// Орталық Қазақстан, 8 сәуір, 2003 ж;
8. Кусаинов К.К. Механизмы налогового администрирования// Финансы Казахстана, № 3, 2001 ж;
9. Тишин Е. Актуальные проблемы социального развития и пути их решения// Экономист, №4, 1997;
10. Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник/ Под редакцией А.А. Смаилова. Алматы: 2002 г.
1. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы. Алматы: Қазақ Университеті, 2003 ж.;
2. Караваева И.В. Налоговое регулирование рыночной экономики. Учебное пособие для вузов. Москва: Юнити-Дана, 2000 г.;
3. Налоги. Учебное пособие/ Под редакцией Д.Г. Черника. Москва: Финансы и Статистика, 2000 г.;
4. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. Москва: Инфра-М, 2000;
5. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Общая часть: Учебник- Алматы: « Норма-К»- 2003 г.;
6. Байдуйсенов А.Д. Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер// Финансы Казахстана, № 4, 2001г.
7. Назарбаев Н.Ә. Басты мұрат- халықтың әл-ауқатын арттыру// Орталық Қазақстан, 8 сәуір, 2003 ж;
8. Кусаинов К.К. Механизмы налогового администрирования// Финансы Казахстана, № 3, 2001 ж;
9. Тишин Е. Актуальные проблемы социального развития и пути их решения// Экономист, №4, 1997;
10. Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник/ Под редакцией А.А. Смаилова. Алматы: 2002 г.
Жоспары:
1 Меншік: мәні, қатынастары, мағынасы иесі 3
1.1 Меншік құқығы, субъектілері және объектілері 5
1.2 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері 9
2 Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі
формаларының қалыптасуы 13
2.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің
қазақстандық үлгісі. 15
2.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет
иелігінен алу процесінің ерекшеліктері. 19
Қорытынды 23
1 Меншік: мәні, қатынастары, мағынасы иесі
Дүние жүзінің тарихи дамуындағы қай кезеңді алып қарайтын болсақ,
негізгі мәселе меншіктің айналасына топталады. Қоғам өмірінде меншікке
байланысты қатынастар әрқашан маңызды роль атқарған. “Меншік” белгілі бір
затты жеке мүлік адамның иеленуінен шыққан. Меншік қоғамдық негізгі
бастауларға жатады. Сондықтан әрбір мемлекет меншік туралы заңдар қабылдап,
оны қорғайды. Меншікті екі мағынада қарастыруға болады: құқықтық мағынада
және экономикалық категория ретінде. Меншік құқықтық мағынада мүліктік
қатынастарды білдіреді. Меншік иесі заңмен анықталған мүліктерге ие болады.
Және ол қолындағы мүліктерге: иемдену, пайдалану және оған иелік жасау
өкілеттігін алады. Экономикалық мағынасында меншік бүкіл шаруашылық
процесін қамтып, пайдалы игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау
мен тұтыну қатынастарын білдіреді.
Ендігі басты мәселе – меншіктің мәні туралы. Жалпы меншік дегеніміз не?
Міне, осы сұраққа жауап іздеп көрелік.
Меншік дегеніміз - өндіріс құрал – жабдықтарын және өндірілген
өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасындағы туындайтын қоғамдық
қатынастар. Меншік дегеніміз – материалдық және рухани игіліктерді
пайдаланумен, оларды өндіру шарттары туралы адамдар арасындағы қатынастарды
білдіреді. Басқаша айтсақ, меншік бұл адамдар арасындағы өндіріс факторлары
мен нәтижелерін иемденуге байланысты объективті қатынастар жүйесі. Меншік –
бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншік қатынастары
иемдену, пайдалану, айналыс, тұтынудан тұрады. Иемдену – бұл нақты қоғамдық
затты иелену әдісі. Қандай да бір материалдық игілікті өндіру – адамдардың
өз қажетіне қарай табиғат байлығы мен энергияны иемдену болып табылады.
Қоғамның дамуының әр түрлі кезеңдерінде затты иелену, яғни иемдену әдістері
өзгеріп отырған. Өзінің ең қарапайым формасында иемдену адамдар
материалдық игіліктерді өндіруді үйренбестен бұрын пайда болды. Осылайша,
адамзат қоғамының әу басында адамдар табиғат өнімдерін өндірместен
иеленді.
Мысалы: аңшылық, балық аулау, терімшілік және т.с.с. Әрі қарай,
өндірістің пайда болуы мен дамуына орай иемденуге тек табиғат өнімдері
емес, сондай – ақ адамдар өндірген өнімдер жатады. Иемдену – адамдар
арасындағы экономикалық байланыстарды бейнелейді, егер мына зат менікі
десе, онда бұл жайт қалыптасып үлгерген шаруашылық байланыстарын сипаттайды
және бұл мүлікті кімнің иемденуге құқығы бар, ал кімнің құқығы жоқ
екендігін көрсетеді. Иемдену әрдайым белгілі бір тұлғаның мүддесіне қарай
жүзеге асады...
Егер, өндіріс жеке тұлғалардың мүддесіне орай жүзеге асырылса, жеке
иемдену (жеке меншік) айқын көрінеді. Егер өндіріс қоғам мүддесін көздесе,
онда қоғамдық иелену (қоғамдық меншік) орын алады. Біз меншік қатынастары
меншік нысандарын пайдалану, иелену және тұтынудан тұрады дедік. Айталық,
өндіріс құралдарына меншік иесінің өзі өндіру қызметімен айналыспайтын
болсын. Ол басқа адамдардың өзінің заттарын иеленуіне белгілі бір
жағдайларда мүмкіндік берсін. Сонда меншік иесі мен кәсіпкер арасында
мүлікті пайдалану қатынастары туындайды. Кәсіпкер басқа біреудің меншігін
иелену, пайдалану мен керегіне жарату заңды құқығына ие болады. Мұндай
қатынастарға мысал ретінде жалға беру – меншік иесі мүлкін уақытша
пайдаланулары үшін басқа адамдарға белгілі бір ақыға беру шартын келтіруге
болады. Осыған байланысты бірнеше жағдайларды мысал ретінде ұсынайық:
1- ші Жағдай. Сіздің сағат жөндейтін шеберханаңыз бар делік және өзіңіз
сағат жөндеумен шұғылданасыз. Бұнда шеберхана иесі де, шеберхананы
пайдаланушы да, еңбек нәтижесінің иесі де тек қана сіз боласыз.
2-ші Жағдай. Жаңағы, меншігіңіздегі сағат жөндейтін шеберханаңызды
өзіңіз пайдаланбай (онымен шұғылдануға уақытыңыз жоқ) жалға бердіңіз.
Жалгер өзі атқарған жұмысына жалақысы үшін шеберхана табысын иемденеді. Бұл
жағдайда шеберхана иесі – сіз, шеберхананы пайдаланушы – жалгер, еңбек
нәтижесінінің иесі – жалгер болады. Ал сізге тиесілігі жалдау төлемі.
3-ші Жағдай. Барлығы 2-ші жағдайдағыдай, бірақ жалгер өзі жұмыс
істемейді, сіздің шеберханаңызда өзінің жобасын жүзеге асыратын
жұмыскерлерді жалдайды, және жалданған жұмыскерлердің еңбек нәтижесін өзі
иемденеді. Сіз өз шеберханаңыздың ақысы үшін жалдау төлемін иемденесіз, ал
жалданған өзіне тиесілі жалақысын алады.
Бұл жағдайлардан мынаны көруге болады: меншік иесі, уақытша иесі,
еңбектің нәтижесін. Бұдан барып (жаңағы жағдайлардан) “меншік табыс әкеле
бастаған сәттен өзін экономикалық жағынан ақтай алады” деген қорытындыға
келеміз. Осы меншік қатынастарының нәтижесінде меншік иесі пайда болады.
Меншік иесінің үш түрлері бар:
➢ потенциалды меншік иесі (мұрагер)
➢ меншік иесі заттарды тұтынушы ретінде. Бұл жерде меншік иесі толық
құқыққа ие емес.
➢ толық меншік иесі. Ол заттардың толық құнының меншік иесі және
бөтенсу құқығына ие.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез –
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа тұлғалардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, мүлікті кепілге, жалға беруге құқылы.
1.1 Меншік құқығы, субъектілері және объектілері
Меншік құқығы объективті және субъективті мағынада анықталады.
Объективті мағына тұрғысынан алғанда, меншік құқығы осы институтты
реттеуге бағытталған нормативті актілердің жиынтығы болып табылады. Меншік
құқығы субъективти мағынада белгілі тұлғаның нақты мүлікке байланысты
құқықтық қатынасын анықтайды. Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 188 бабында меншік құқығының ұғымы мен мазмуны берілген.
Нақтырақ айтқанда, оның 1-ші тармағында былай делінеді: “Меншік құқығы –
субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иемдену, пайдалану және
иелік құқығын заң актілерінің мойындауы және қорғауы”.
Меншік құқығы былай жіктелінеді:
➢ иемдену құқығы
➢ пайдалану құқығы
➢ басқару құқығы
➢ табысқа құқығы
➢ егемен құқығы
➢ қауіпсіздікке құқығы
➢ игілікті мұрагерлікке беру құқығы
➢ игілікті мәңгілік иемдену құқығы
Бұл құқықтардың барлығы меншік иесіне берілген құқықтар. Иелену құқығы
дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң жүзінде
қамтамасыз ету, яғни тұлғаның өз қалауынша мүлікке ықпал жүргізудің
мүмкіншілігі. Мысалы: азамат ұзақ командироваға кеткенімен өз мүлкінің
меншік иесі болып қала береді. Ол мүлікке басқа біреудің қол сұғуына
құқықтық мүмкіншілігі жоқ. Сонымен қатар, мүлікті иелену құқығы басқа
субъектіге берілуіде ықтимал. Мысалы: жалға беру және тағы басқа шарттар.
Азаматтық заңдарында көрсетілгендей иелену заңды, заңсыз, адал және арам
ниетті де болуы мүмкін. Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы
табиғи қасиеттерін алудың, сондай – ақ одан пайда табудың заң жүзінде
қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзгеде нысандарда
көрінуі мүмкін. Пайдалану, яғни меншік иесінің өз иелігіндегі мүліктен
өзінің тұтынушылық және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру
мүмкіншілігі. Мәселен, азамат өз автомобилін өзінің шаруашылығында немесе
басқа біреуге жалға беру арқылы пайда табуға болады. Пайдалану құқығы да
иелену құқығы секілді басқа субъектіге берілуі мүмкін. Мысалы: жалға беру
шарты. Негізінен, пайдалану құқығы мен иелену құқығының ортасында тығыз
байланыс бар. Билік ету құқығы меншік иесінің өз мүлкіне байланысты кез
келген заңға қайшы келмейтін әрекеттерді жүзеге асыруға мүмкіншілік береді.
Мысалы: сату, айырбастау, сыйға беру, жойып жіберу және т.б. Меншік иесі өз
құқықтарын жүзеге асырған кезде айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін
зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті.
Меншік қатынастарының экономикалық мазмұнын меншік субъектісі мен
объектісі береді. Меншік субъектісі – меншік қатынастарының белсенді жағы.
Олар меншік объектісін иемденетін, оған билік ететін және пайдаланатын
адамдар. Енді меншік субъектілерін атап өтейік:
Адам, тұлға – меншіктің бастапқы субъектісі болып табылады. Ол ең
алдымен ол дене қуатының, қарым – қабілетінің, жұмыс күшінің қожасы.
Сонымен қатар, адамдар өзінен тыс басқа да заттарға ие бола алады.
Отбасы – бұл да меншіктің көп тараған субъектісі. Отбасы мүшелері үйі –
ішінің жиған мүлік – жиһаздарының иесі.
Әлеуметтік топтар - өз еріктерімен пікірлес болған топтардың өз
меншіктері болады. Олардың мүдде – мақсаттары мен ынта жігері бірімен –
бірі сәйкес келедібірлестіктер, қорлар, кәсіподақтар.
Кәсіпорындардың еңбек ұжымдары – бір кәсіпорында жұмыс істейтіндері
көп жағдайда бір ғана ұжымдық иелер рөлін атқарады
Территория халықтары – қандай да бір болсын аймақта қоныстанған халық
сол ауқымды орналасқан кейбір объектілердің иесі бола алады.
Ел халқы – жалпы халықтың дәулеті болып саналатын, елдің ұлттық
байлығының белгілі бір бөліктерін иемденеді.
Басқару бөлімдері - кәсіпорындардың басқарушыларынан бастап, ел
үкіметіне дейін меншік иелерінің қызметін атқарады.
Көптеген меншік объектісінің құрамын және мазмунын түсіну үшін олардың
маңызды деген түрлеріне тоқталып өтейік.
Жер, жер учаскелері, жер кеңістіктері, пайдаланылатын жер – меншіктің
көп тараған объектілері болып саналады. Оларды әр түрлі субъектілер құрылыс
жүргізу, ғимараттар салу, коммунициялар жүргізу және әр түрлі өсімдіктер,
дәнді – дақылдар егу, мая өсіру мақсатымен, жайылым – шабындық ретінде,
сонымен қатар, адамдарға, қоғамға қажетті шикізаттар алу үшін де
пайдаланады. Сондықтан да жердегі құрлық атаулы, әрбірден соң бүкіл әлем де
меншік объектісі бола алады.
Табиғат байлығы - меншіктің тағы да бір көп қырлы объектісі болып
табылады. Ол: пайдалы қазбаларды, жер – су байлығы мен ондағы тағы да
көптеген пайдалы заттарды, ауа орталығын қамтиды.
Әлеуметтік- мәдениет ғимараттары. Бұларға ең әуелі үй – құрылыс
қорларымен қоса, адамдардың өмір тарихында қорлана берген байлық
құрамындағы меншіктің күрделі объектілері жатады.
Негізгі өндірістік қорлар - өндіріс процесіне тікелей қатынасатын
өндірістік ғимараттар, құрылыстар, құрал саймандар мен әр түрлі жабдықтар,
машина, агрегаттар, прибюорлар ретінде меншік объектілерінің едәуір бөлігін
қамтиды.
Өндірістік материалдар, шикізаттар, энергия және өндірістік
емескүнделікті тұрмыста қолданылатын бұйымдар мен киім – кешек, үйшілік
заттар және басқа мүліктер сфералардағы пайданылатын бағалы материалдық
мүліктер. Бұлар меншіктің әр алуан объектілері болып табылады.
Ақша, валюта және бағалы қағаздар. Бұлар да меншік объектілері. Олардың
басты ерекшеліктері: материалдық – заттық бағасында емес –құндылығын да,
дәлірек айтқанда, құннан көрініс алатын меншіктер екендігіне байланысты.
Аса қымбат асыл заттар – алтын, күміс, платина, алмас, бриллиант тағы
да басқалары. Бағалылық және заттық жағынан да меншіктің біртұтас
объектілері болып саналады.
Рухани – ойшылдық, ақпараттық ресурстар мен өнімдер... Адамдардың ақыл
– ойының, ойлағыштық әрекетінің нәтижесі болғандықтан, меншіктің ерекше
объектілері болып табылатыны анық.
Бұлар интеллектуалды меншіктің объетілері - ғылымның, әдебиеттің,
көркемөнердің, жобалардың және т.б. табыстары.
Жұмыс күші - адамдардың еңбек әрекетіне қабілеттілігінің, еңбек
потенциалының көрінісі. Бұлар әр адамның өз меншігіне жататын объектілер.
Сонымен, меншік қатынастары әр түрлі объектілер бойынша қалыптасады.
өндіргіш күштерінің дамуы барысында олардың құрамдары мен құрылымдары
кеңейіп, сапасы өзгереді. Соған байланысты меншік қатынастарының құрамына
көптеген сапасы жоғары объектілер енуде.
1.2 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері
Меншік – қашанда белгілі бір тарихи формаларда пайда болып дамиды.
Тарихта меншіктің әр түрлі типтері белгілі.
1- рулық қоғам меншік типі ( алғашқы қауымдық меншік, отбасы меншігі)
2- Құл иеленушілік меншік типі және көпшілік жағдайда феодалдық меншік
типі (бір адамның екінші адамға күш көрсету жолымен қосылуы)
3- Меншіктің капиталистік (буржуазиялық) типі. (жұмыс күшін сатып алу,
сату арқылы қосылуы)
Бұл типтер меншіктің қоғам бойынша алынған түрлері. Қоғамдық меншік
дегеніміз бәрімізге ортақ игілік, яғни белгілі бір әлеуметтік немесе
өндірістік қауымдастық шеңберінде әркім ортақ игіліктен өзінің үлесін алу
құқығына ие деген сөз. Мәселен жер шары адамзатқа ортақ игілік, ал өндіріс
құрал жабдығы ретінде әртүрлі мемлекет шегіндегі ұлттар мен ұлыстардың өмір
сүру ортасы санатында меншік нысанына айналады.
Меншіктің тарихи бастамасы ортақ меншік. Ол ортақ еңбек пен оның
нәтижелерін бірігіп иеленуге негізделді. Құқықтық мағынадан қарағанда
мысалы мүлік тек бір тұлғаға ғана емес, екі немесе одан да көп тұлғаларға
тиесілі болуы мүмкін. Көрсетілген жағдайда бір материалдық объектіге
бірнеше субъектілік меншік құқығы пайда болады. Айтылған екі немесе бірнеше
тұлғаның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.
Мисалы: екі азаматтың меншігінде бір тұрғын үйдің болуы.
Ортақ меншіктің екі түрі бар: үлестік және бірлескен. Егер де мүлікте
меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілі болса,
онда мұндай ортақ меншікті үлестік меншік дейді. Үлесті меншіктегі мүлікке
билік ету оның барлық қатысу-шыларының келісуімен жүзеге асырылады, сонымен
қатар, үлесті меншіктегі мүлікті иелену де, пайдалану да оның барлық
қатысушыларының ықыласымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Ортақ бірлескен
меншікте қатысушыларының үлестері белгіленбеген, сондықтан да олардың
үлестері мүлікте тең деп есептелінеді. Бірлескен ортақ меншіктің мынадай
түрлері болуы мүмкін:
➢ ерлі – зайыптылардың ортақ меншігі
➢ шаруа қожалығының ортақ меншігі
➢ жекешелендірілген тұрғын үйге орта меншік.
Сонымен қатар, заң құжаттарында ортақ бірлескен меншіктің басқа да
түрлері кездесуі мүмкін. Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың
арасындағы, келісімде өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді
және пайдаланады.
Ортақ меншіктен кейін жеке меншік пайда болуы. Ол еңбектік және
еңбектік емес болып бөлінеді, яғни өз еңбегіне және өзгенің еңбегіне
негізделген түрлері.
Меншіктің бұл түрлері еңбекке байланысты. Өз еңбегіне негізделген жеке
меншік субъектілері жеке шаруа қожалығы, қолөнершілілер және басқа адамдар.
Бұлар өз еңбегімен өмір сүреді. Олар, бір жағынан, өз меншігінің иесі,
екінші жағынан, тікелей жұмыскер болып табылады. Өзге адамның еңбегіне
негізделген жеке меншік - өзгенің еңбегі есебінен баюға бейімделеді.
Меншіктің басты формаларының бірі – ұжымдық меншік. Ұжымдық меншік –
бұл еңбек ұжымы өндіріс құралдары мен өнімдерін ортақ иемденіп, пайдаланып
және іске жарататын экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншік мемлекеттік
кәсіпорынның мемесе басқа да субъектілердің барлық мүлкі еңбек ұжымының
меншігіне көшкен, жалға алынған мүлікті сатып алған немесе заңда көзделген
басқа да тәсілдер арқылы ие болған мүлік жағдайында пайда болады. Сонымен
бірге, ұжымдық кәсіпорынның мүлкі, оның ішінде өндірілген өнім, алынған
табыс – олардың ортақ игілігі болып табылады. Ұжымдық меншіктің:
кооперативтік меншік, шаруашылық қоғамы мен серіктестіктердің, акционерлік
қоғамның шаруашылық ассоциацияларының бірлестіктерінің, қоғамдық ұйымдар
мен қорлардың және діни ұйымдардың меншіктері деп аталатын бірнеше түрі
болады.
Меншіктің келесі түрі – мемлекеттік меншік. Мемлекеттік меншік – бұл
меншік нысандарын мемлекеттік билік өкілдерінің басқаруы мен іске жаратуды
жүзеге асыратын қатынастар жүйесін білдіреді.
Енді бүгінгі өтпелі кезеңдегі жаңа меншік формаларын қалыптастыруға
көшу болып отыр. Ол үшін әлемдік тәжірибеде бар өзгерту әдістерін
қолданады. Ондай өзгерту әдістеріне ұсттандыру, жекешелендіру,
денационализация жатады.
Ұлттандыру (наңлонализация) – бұл шаруашылықтың негізгі нысандарына
(жер, өнеркәсіп, көлік, банктер) жеке меншіктің мемлекет меншігіне
көшірілуі. Ұлттандыру кімнің мүддесін көздеп және қандай тарихи кезеңде
жүргізілуіне байланысты әр түрлі әлеуметтік – экономикалық және саяси мәнге
ие болады. Ұлттандыруға қарама – қарасы процес жекешелендіру болып
табылады.
Жекешелендіру (лат, privates - жеке) – бұл мемлекеттік немесе
муниципалды меншікті ақыға немесе тегін жеке меншікке беру. Жекешелендіру
жасырын сипатта болуы мүмкін, мәселен мемлекеттік мүлікті жеке тұлғалар мен
компанияларға жалға беру, болшектеп, мысалы акциялардың тек бір бөлігінің
сатылу мүмкіндігі, денационализация мен реприватизация түрінде жүзеге
асырылуы мүмкін.
Денационализация – ұлттандырылған мүліктерді бұрынғы иелеріне қайтаруда
білдіреді. Қазіргі кезде бұл процесс Балттық елдері – Эстония, Латвия,
Литвада кеңінен іске асырылуда.
Реприватизация – бұл жеке меншік иелерінен бастапқы кезде сатылып
алынған кеісіпорындар, жер банктер, акциялар және тағы басқа сияқты
мемлекеттік меншікті жеке еншікке қайтару. Реприватизацияның
денационализациядан айырмашылығы, әдетте ол мемлекеттік билік актілерімен
жүргізіледі.
Жекешелендіру экономикадағы мемлекет билігін шектеу сияқты анағұрлым
ірі процестің бір бөлігі болып табылады. Мемлекет иелігінен алу, оның
билігін шектеу – бұл өндірісті тікелей мемлекеттік - әкімшілік реттеуден
басым түрде нарықтық механизмдер негізінде реттеуге көму.
Мемлекет иелігінен алудың нәтижелері: бірінші ден, меншік құрылымы жеке
меншік пайдасына қалай өзгереді. және қоғамдық құрылым қысқарады.
Екіншіден, мемлекеттің экономикалық ролі мен қызметі өзгереді: мемлекет
шаруашылық жүргізуші тұлға болмайды және экономикалық процестерді
директивалар арқылы емес, өмірдің экономикалық жағдайларын өзгерту арқылы
реттейді, міндетті мемлекеттік тапсырыстардың орнына мемлекеттік сатып
алулар келеді, мемлекет ресурстарды бөліп тарату функцияларын жүзеге асыру
міндетінен босайды, біртіндеп сыртқы экономикалық қызметке мемлекеттік
монополия жойылады.
Міне, осы аталған әдістер арқылы меншік формаларын өзгертуге болады.
2 Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
Республикамызда нарықтың қарым – қатынастарды қалыптастыру бағытында
көптеген шаралар жүзеге асырылуда. Оның сан алуан, тәуелсіз және тең
құқықты субъектілерінің болуы – нарықты қалыптастыру ен оның тиімді жұмыс
істеуінің қажетті шарты . Бұл мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Меншік: мәні, қатынастары, мағынасы иесі 3
1.1 Меншік құқығы, субъектілері және объектілері 5
1.2 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері 9
2 Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі
формаларының қалыптасуы 13
2.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің
қазақстандық үлгісі. 15
2.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет
иелігінен алу процесінің ерекшеліктері. 19
Қорытынды 23
1 Меншік: мәні, қатынастары, мағынасы иесі
Дүние жүзінің тарихи дамуындағы қай кезеңді алып қарайтын болсақ,
негізгі мәселе меншіктің айналасына топталады. Қоғам өмірінде меншікке
байланысты қатынастар әрқашан маңызды роль атқарған. “Меншік” белгілі бір
затты жеке мүлік адамның иеленуінен шыққан. Меншік қоғамдық негізгі
бастауларға жатады. Сондықтан әрбір мемлекет меншік туралы заңдар қабылдап,
оны қорғайды. Меншікті екі мағынада қарастыруға болады: құқықтық мағынада
және экономикалық категория ретінде. Меншік құқықтық мағынада мүліктік
қатынастарды білдіреді. Меншік иесі заңмен анықталған мүліктерге ие болады.
Және ол қолындағы мүліктерге: иемдену, пайдалану және оған иелік жасау
өкілеттігін алады. Экономикалық мағынасында меншік бүкіл шаруашылық
процесін қамтып, пайдалы игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау
мен тұтыну қатынастарын білдіреді.
Ендігі басты мәселе – меншіктің мәні туралы. Жалпы меншік дегеніміз не?
Міне, осы сұраққа жауап іздеп көрелік.
Меншік дегеніміз - өндіріс құрал – жабдықтарын және өндірілген
өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасындағы туындайтын қоғамдық
қатынастар. Меншік дегеніміз – материалдық және рухани игіліктерді
пайдаланумен, оларды өндіру шарттары туралы адамдар арасындағы қатынастарды
білдіреді. Басқаша айтсақ, меншік бұл адамдар арасындағы өндіріс факторлары
мен нәтижелерін иемденуге байланысты объективті қатынастар жүйесі. Меншік –
бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншік қатынастары
иемдену, пайдалану, айналыс, тұтынудан тұрады. Иемдену – бұл нақты қоғамдық
затты иелену әдісі. Қандай да бір материалдық игілікті өндіру – адамдардың
өз қажетіне қарай табиғат байлығы мен энергияны иемдену болып табылады.
Қоғамның дамуының әр түрлі кезеңдерінде затты иелену, яғни иемдену әдістері
өзгеріп отырған. Өзінің ең қарапайым формасында иемдену адамдар
материалдық игіліктерді өндіруді үйренбестен бұрын пайда болды. Осылайша,
адамзат қоғамының әу басында адамдар табиғат өнімдерін өндірместен
иеленді.
Мысалы: аңшылық, балық аулау, терімшілік және т.с.с. Әрі қарай,
өндірістің пайда болуы мен дамуына орай иемденуге тек табиғат өнімдері
емес, сондай – ақ адамдар өндірген өнімдер жатады. Иемдену – адамдар
арасындағы экономикалық байланыстарды бейнелейді, егер мына зат менікі
десе, онда бұл жайт қалыптасып үлгерген шаруашылық байланыстарын сипаттайды
және бұл мүлікті кімнің иемденуге құқығы бар, ал кімнің құқығы жоқ
екендігін көрсетеді. Иемдену әрдайым белгілі бір тұлғаның мүддесіне қарай
жүзеге асады...
Егер, өндіріс жеке тұлғалардың мүддесіне орай жүзеге асырылса, жеке
иемдену (жеке меншік) айқын көрінеді. Егер өндіріс қоғам мүддесін көздесе,
онда қоғамдық иелену (қоғамдық меншік) орын алады. Біз меншік қатынастары
меншік нысандарын пайдалану, иелену және тұтынудан тұрады дедік. Айталық,
өндіріс құралдарына меншік иесінің өзі өндіру қызметімен айналыспайтын
болсын. Ол басқа адамдардың өзінің заттарын иеленуіне белгілі бір
жағдайларда мүмкіндік берсін. Сонда меншік иесі мен кәсіпкер арасында
мүлікті пайдалану қатынастары туындайды. Кәсіпкер басқа біреудің меншігін
иелену, пайдалану мен керегіне жарату заңды құқығына ие болады. Мұндай
қатынастарға мысал ретінде жалға беру – меншік иесі мүлкін уақытша
пайдаланулары үшін басқа адамдарға белгілі бір ақыға беру шартын келтіруге
болады. Осыған байланысты бірнеше жағдайларды мысал ретінде ұсынайық:
1- ші Жағдай. Сіздің сағат жөндейтін шеберханаңыз бар делік және өзіңіз
сағат жөндеумен шұғылданасыз. Бұнда шеберхана иесі де, шеберхананы
пайдаланушы да, еңбек нәтижесінің иесі де тек қана сіз боласыз.
2-ші Жағдай. Жаңағы, меншігіңіздегі сағат жөндейтін шеберханаңызды
өзіңіз пайдаланбай (онымен шұғылдануға уақытыңыз жоқ) жалға бердіңіз.
Жалгер өзі атқарған жұмысына жалақысы үшін шеберхана табысын иемденеді. Бұл
жағдайда шеберхана иесі – сіз, шеберхананы пайдаланушы – жалгер, еңбек
нәтижесінінің иесі – жалгер болады. Ал сізге тиесілігі жалдау төлемі.
3-ші Жағдай. Барлығы 2-ші жағдайдағыдай, бірақ жалгер өзі жұмыс
істемейді, сіздің шеберханаңызда өзінің жобасын жүзеге асыратын
жұмыскерлерді жалдайды, және жалданған жұмыскерлердің еңбек нәтижесін өзі
иемденеді. Сіз өз шеберханаңыздың ақысы үшін жалдау төлемін иемденесіз, ал
жалданған өзіне тиесілі жалақысын алады.
Бұл жағдайлардан мынаны көруге болады: меншік иесі, уақытша иесі,
еңбектің нәтижесін. Бұдан барып (жаңағы жағдайлардан) “меншік табыс әкеле
бастаған сәттен өзін экономикалық жағынан ақтай алады” деген қорытындыға
келеміз. Осы меншік қатынастарының нәтижесінде меншік иесі пайда болады.
Меншік иесінің үш түрлері бар:
➢ потенциалды меншік иесі (мұрагер)
➢ меншік иесі заттарды тұтынушы ретінде. Бұл жерде меншік иесі толық
құқыққа ие емес.
➢ толық меншік иесі. Ол заттардың толық құнының меншік иесі және
бөтенсу құқығына ие.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез –
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа тұлғалардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, мүлікті кепілге, жалға беруге құқылы.
1.1 Меншік құқығы, субъектілері және объектілері
Меншік құқығы объективті және субъективті мағынада анықталады.
Объективті мағына тұрғысынан алғанда, меншік құқығы осы институтты
реттеуге бағытталған нормативті актілердің жиынтығы болып табылады. Меншік
құқығы субъективти мағынада белгілі тұлғаның нақты мүлікке байланысты
құқықтық қатынасын анықтайды. Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 188 бабында меншік құқығының ұғымы мен мазмуны берілген.
Нақтырақ айтқанда, оның 1-ші тармағында былай делінеді: “Меншік құқығы –
субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иемдену, пайдалану және
иелік құқығын заң актілерінің мойындауы және қорғауы”.
Меншік құқығы былай жіктелінеді:
➢ иемдену құқығы
➢ пайдалану құқығы
➢ басқару құқығы
➢ табысқа құқығы
➢ егемен құқығы
➢ қауіпсіздікке құқығы
➢ игілікті мұрагерлікке беру құқығы
➢ игілікті мәңгілік иемдену құқығы
Бұл құқықтардың барлығы меншік иесіне берілген құқықтар. Иелену құқығы
дегеніміз – мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң жүзінде
қамтамасыз ету, яғни тұлғаның өз қалауынша мүлікке ықпал жүргізудің
мүмкіншілігі. Мысалы: азамат ұзақ командироваға кеткенімен өз мүлкінің
меншік иесі болып қала береді. Ол мүлікке басқа біреудің қол сұғуына
құқықтық мүмкіншілігі жоқ. Сонымен қатар, мүлікті иелену құқығы басқа
субъектіге берілуіде ықтимал. Мысалы: жалға беру және тағы басқа шарттар.
Азаматтық заңдарында көрсетілгендей иелену заңды, заңсыз, адал және арам
ниетті де болуы мүмкін. Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы
табиғи қасиеттерін алудың, сондай – ақ одан пайда табудың заң жүзінде
қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзгеде нысандарда
көрінуі мүмкін. Пайдалану, яғни меншік иесінің өз иелігіндегі мүліктен
өзінің тұтынушылық және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру
мүмкіншілігі. Мәселен, азамат өз автомобилін өзінің шаруашылығында немесе
басқа біреуге жалға беру арқылы пайда табуға болады. Пайдалану құқығы да
иелену құқығы секілді басқа субъектіге берілуі мүмкін. Мысалы: жалға беру
шарты. Негізінен, пайдалану құқығы мен иелену құқығының ортасында тығыз
байланыс бар. Билік ету құқығы меншік иесінің өз мүлкіне байланысты кез
келген заңға қайшы келмейтін әрекеттерді жүзеге асыруға мүмкіншілік береді.
Мысалы: сату, айырбастау, сыйға беру, жойып жіберу және т.б. Меншік иесі өз
құқықтарын жүзеге асырған кезде айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін
зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті.
Меншік қатынастарының экономикалық мазмұнын меншік субъектісі мен
объектісі береді. Меншік субъектісі – меншік қатынастарының белсенді жағы.
Олар меншік объектісін иемденетін, оған билік ететін және пайдаланатын
адамдар. Енді меншік субъектілерін атап өтейік:
Адам, тұлға – меншіктің бастапқы субъектісі болып табылады. Ол ең
алдымен ол дене қуатының, қарым – қабілетінің, жұмыс күшінің қожасы.
Сонымен қатар, адамдар өзінен тыс басқа да заттарға ие бола алады.
Отбасы – бұл да меншіктің көп тараған субъектісі. Отбасы мүшелері үйі –
ішінің жиған мүлік – жиһаздарының иесі.
Әлеуметтік топтар - өз еріктерімен пікірлес болған топтардың өз
меншіктері болады. Олардың мүдде – мақсаттары мен ынта жігері бірімен –
бірі сәйкес келедібірлестіктер, қорлар, кәсіподақтар.
Кәсіпорындардың еңбек ұжымдары – бір кәсіпорында жұмыс істейтіндері
көп жағдайда бір ғана ұжымдық иелер рөлін атқарады
Территория халықтары – қандай да бір болсын аймақта қоныстанған халық
сол ауқымды орналасқан кейбір объектілердің иесі бола алады.
Ел халқы – жалпы халықтың дәулеті болып саналатын, елдің ұлттық
байлығының белгілі бір бөліктерін иемденеді.
Басқару бөлімдері - кәсіпорындардың басқарушыларынан бастап, ел
үкіметіне дейін меншік иелерінің қызметін атқарады.
Көптеген меншік объектісінің құрамын және мазмунын түсіну үшін олардың
маңызды деген түрлеріне тоқталып өтейік.
Жер, жер учаскелері, жер кеңістіктері, пайдаланылатын жер – меншіктің
көп тараған объектілері болып саналады. Оларды әр түрлі субъектілер құрылыс
жүргізу, ғимараттар салу, коммунициялар жүргізу және әр түрлі өсімдіктер,
дәнді – дақылдар егу, мая өсіру мақсатымен, жайылым – шабындық ретінде,
сонымен қатар, адамдарға, қоғамға қажетті шикізаттар алу үшін де
пайдаланады. Сондықтан да жердегі құрлық атаулы, әрбірден соң бүкіл әлем де
меншік объектісі бола алады.
Табиғат байлығы - меншіктің тағы да бір көп қырлы объектісі болып
табылады. Ол: пайдалы қазбаларды, жер – су байлығы мен ондағы тағы да
көптеген пайдалы заттарды, ауа орталығын қамтиды.
Әлеуметтік- мәдениет ғимараттары. Бұларға ең әуелі үй – құрылыс
қорларымен қоса, адамдардың өмір тарихында қорлана берген байлық
құрамындағы меншіктің күрделі объектілері жатады.
Негізгі өндірістік қорлар - өндіріс процесіне тікелей қатынасатын
өндірістік ғимараттар, құрылыстар, құрал саймандар мен әр түрлі жабдықтар,
машина, агрегаттар, прибюорлар ретінде меншік объектілерінің едәуір бөлігін
қамтиды.
Өндірістік материалдар, шикізаттар, энергия және өндірістік
емескүнделікті тұрмыста қолданылатын бұйымдар мен киім – кешек, үйшілік
заттар және басқа мүліктер сфералардағы пайданылатын бағалы материалдық
мүліктер. Бұлар меншіктің әр алуан объектілері болып табылады.
Ақша, валюта және бағалы қағаздар. Бұлар да меншік объектілері. Олардың
басты ерекшеліктері: материалдық – заттық бағасында емес –құндылығын да,
дәлірек айтқанда, құннан көрініс алатын меншіктер екендігіне байланысты.
Аса қымбат асыл заттар – алтын, күміс, платина, алмас, бриллиант тағы
да басқалары. Бағалылық және заттық жағынан да меншіктің біртұтас
объектілері болып саналады.
Рухани – ойшылдық, ақпараттық ресурстар мен өнімдер... Адамдардың ақыл
– ойының, ойлағыштық әрекетінің нәтижесі болғандықтан, меншіктің ерекше
объектілері болып табылатыны анық.
Бұлар интеллектуалды меншіктің объетілері - ғылымның, әдебиеттің,
көркемөнердің, жобалардың және т.б. табыстары.
Жұмыс күші - адамдардың еңбек әрекетіне қабілеттілігінің, еңбек
потенциалының көрінісі. Бұлар әр адамның өз меншігіне жататын объектілер.
Сонымен, меншік қатынастары әр түрлі объектілер бойынша қалыптасады.
өндіргіш күштерінің дамуы барысында олардың құрамдары мен құрылымдары
кеңейіп, сапасы өзгереді. Соған байланысты меншік қатынастарының құрамына
көптеген сапасы жоғары объектілер енуде.
1.2 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері
Меншік – қашанда белгілі бір тарихи формаларда пайда болып дамиды.
Тарихта меншіктің әр түрлі типтері белгілі.
1- рулық қоғам меншік типі ( алғашқы қауымдық меншік, отбасы меншігі)
2- Құл иеленушілік меншік типі және көпшілік жағдайда феодалдық меншік
типі (бір адамның екінші адамға күш көрсету жолымен қосылуы)
3- Меншіктің капиталистік (буржуазиялық) типі. (жұмыс күшін сатып алу,
сату арқылы қосылуы)
Бұл типтер меншіктің қоғам бойынша алынған түрлері. Қоғамдық меншік
дегеніміз бәрімізге ортақ игілік, яғни белгілі бір әлеуметтік немесе
өндірістік қауымдастық шеңберінде әркім ортақ игіліктен өзінің үлесін алу
құқығына ие деген сөз. Мәселен жер шары адамзатқа ортақ игілік, ал өндіріс
құрал жабдығы ретінде әртүрлі мемлекет шегіндегі ұлттар мен ұлыстардың өмір
сүру ортасы санатында меншік нысанына айналады.
Меншіктің тарихи бастамасы ортақ меншік. Ол ортақ еңбек пен оның
нәтижелерін бірігіп иеленуге негізделді. Құқықтық мағынадан қарағанда
мысалы мүлік тек бір тұлғаға ғана емес, екі немесе одан да көп тұлғаларға
тиесілі болуы мүмкін. Көрсетілген жағдайда бір материалдық объектіге
бірнеше субъектілік меншік құқығы пайда болады. Айтылған екі немесе бірнеше
тұлғаның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.
Мисалы: екі азаматтың меншігінде бір тұрғын үйдің болуы.
Ортақ меншіктің екі түрі бар: үлестік және бірлескен. Егер де мүлікте
меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілі болса,
онда мұндай ортақ меншікті үлестік меншік дейді. Үлесті меншіктегі мүлікке
билік ету оның барлық қатысу-шыларының келісуімен жүзеге асырылады, сонымен
қатар, үлесті меншіктегі мүлікті иелену де, пайдалану да оның барлық
қатысушыларының ықыласымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Ортақ бірлескен
меншікте қатысушыларының үлестері белгіленбеген, сондықтан да олардың
үлестері мүлікте тең деп есептелінеді. Бірлескен ортақ меншіктің мынадай
түрлері болуы мүмкін:
➢ ерлі – зайыптылардың ортақ меншігі
➢ шаруа қожалығының ортақ меншігі
➢ жекешелендірілген тұрғын үйге орта меншік.
Сонымен қатар, заң құжаттарында ортақ бірлескен меншіктің басқа да
түрлері кездесуі мүмкін. Бірлескен меншікке қатысушылар, егер олардың
арасындағы, келісімде өзгеше көзделмесе, ортақ мүлікті бірлесіп иеленеді
және пайдаланады.
Ортақ меншіктен кейін жеке меншік пайда болуы. Ол еңбектік және
еңбектік емес болып бөлінеді, яғни өз еңбегіне және өзгенің еңбегіне
негізделген түрлері.
Меншіктің бұл түрлері еңбекке байланысты. Өз еңбегіне негізделген жеке
меншік субъектілері жеке шаруа қожалығы, қолөнершілілер және басқа адамдар.
Бұлар өз еңбегімен өмір сүреді. Олар, бір жағынан, өз меншігінің иесі,
екінші жағынан, тікелей жұмыскер болып табылады. Өзге адамның еңбегіне
негізделген жеке меншік - өзгенің еңбегі есебінен баюға бейімделеді.
Меншіктің басты формаларының бірі – ұжымдық меншік. Ұжымдық меншік –
бұл еңбек ұжымы өндіріс құралдары мен өнімдерін ортақ иемденіп, пайдаланып
және іске жарататын экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншік мемлекеттік
кәсіпорынның мемесе басқа да субъектілердің барлық мүлкі еңбек ұжымының
меншігіне көшкен, жалға алынған мүлікті сатып алған немесе заңда көзделген
басқа да тәсілдер арқылы ие болған мүлік жағдайында пайда болады. Сонымен
бірге, ұжымдық кәсіпорынның мүлкі, оның ішінде өндірілген өнім, алынған
табыс – олардың ортақ игілігі болып табылады. Ұжымдық меншіктің:
кооперативтік меншік, шаруашылық қоғамы мен серіктестіктердің, акционерлік
қоғамның шаруашылық ассоциацияларының бірлестіктерінің, қоғамдық ұйымдар
мен қорлардың және діни ұйымдардың меншіктері деп аталатын бірнеше түрі
болады.
Меншіктің келесі түрі – мемлекеттік меншік. Мемлекеттік меншік – бұл
меншік нысандарын мемлекеттік билік өкілдерінің басқаруы мен іске жаратуды
жүзеге асыратын қатынастар жүйесін білдіреді.
Енді бүгінгі өтпелі кезеңдегі жаңа меншік формаларын қалыптастыруға
көшу болып отыр. Ол үшін әлемдік тәжірибеде бар өзгерту әдістерін
қолданады. Ондай өзгерту әдістеріне ұсттандыру, жекешелендіру,
денационализация жатады.
Ұлттандыру (наңлонализация) – бұл шаруашылықтың негізгі нысандарына
(жер, өнеркәсіп, көлік, банктер) жеке меншіктің мемлекет меншігіне
көшірілуі. Ұлттандыру кімнің мүддесін көздеп және қандай тарихи кезеңде
жүргізілуіне байланысты әр түрлі әлеуметтік – экономикалық және саяси мәнге
ие болады. Ұлттандыруға қарама – қарасы процес жекешелендіру болып
табылады.
Жекешелендіру (лат, privates - жеке) – бұл мемлекеттік немесе
муниципалды меншікті ақыға немесе тегін жеке меншікке беру. Жекешелендіру
жасырын сипатта болуы мүмкін, мәселен мемлекеттік мүлікті жеке тұлғалар мен
компанияларға жалға беру, болшектеп, мысалы акциялардың тек бір бөлігінің
сатылу мүмкіндігі, денационализация мен реприватизация түрінде жүзеге
асырылуы мүмкін.
Денационализация – ұлттандырылған мүліктерді бұрынғы иелеріне қайтаруда
білдіреді. Қазіргі кезде бұл процесс Балттық елдері – Эстония, Латвия,
Литвада кеңінен іске асырылуда.
Реприватизация – бұл жеке меншік иелерінен бастапқы кезде сатылып
алынған кеісіпорындар, жер банктер, акциялар және тағы басқа сияқты
мемлекеттік меншікті жеке еншікке қайтару. Реприватизацияның
денационализациядан айырмашылығы, әдетте ол мемлекеттік билік актілерімен
жүргізіледі.
Жекешелендіру экономикадағы мемлекет билігін шектеу сияқты анағұрлым
ірі процестің бір бөлігі болып табылады. Мемлекет иелігінен алу, оның
билігін шектеу – бұл өндірісті тікелей мемлекеттік - әкімшілік реттеуден
басым түрде нарықтық механизмдер негізінде реттеуге көму.
Мемлекет иелігінен алудың нәтижелері: бірінші ден, меншік құрылымы жеке
меншік пайдасына қалай өзгереді. және қоғамдық құрылым қысқарады.
Екіншіден, мемлекеттің экономикалық ролі мен қызметі өзгереді: мемлекет
шаруашылық жүргізуші тұлға болмайды және экономикалық процестерді
директивалар арқылы емес, өмірдің экономикалық жағдайларын өзгерту арқылы
реттейді, міндетті мемлекеттік тапсырыстардың орнына мемлекеттік сатып
алулар келеді, мемлекет ресурстарды бөліп тарату функцияларын жүзеге асыру
міндетінен босайды, біртіндеп сыртқы экономикалық қызметке мемлекеттік
монополия жойылады.
Міне, осы аталған әдістер арқылы меншік формаларын өзгертуге болады.
2 Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
Республикамызда нарықтың қарым – қатынастарды қалыптастыру бағытында
көптеген шаралар жүзеге асырылуда. Оның сан алуан, тәуелсіз және тең
құқықты субъектілерінің болуы – нарықты қалыптастыру ен оның тиімді жұмыс
істеуінің қажетті шарты . Бұл мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz