Құқықтық норма және құқықтық қатынас ұғымдары

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Жоспары
Кіріспе
1. Құқықтың қайнар көздері
2. Құқық жүйесі мен құрылымы, олардың мазмұны
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Құқық адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын
білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған,
мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Заң ғылымының негізі мемлекет және құқық теориясынан басталса, аталған
пән өз бастауын құқық терминінің мазмұнын ашудан басталады. Бұл жерде
“неге?” деген сұрақ заңды туындайды. Жауап іздер болсақ, мынаны айтуға тура
келеді: 1) құқық мемлекетпен пайда болған. Демек, мемлекет атаулы билік
құралдарының жүйесімен ішкі, сыртқы көпқырлы функцияларды біріктіре білген
жиынтықты зерттеу қажет болса, онда оның бастауы міндетті түрде құқық
ұғымына тіреледі деген сөз.
2) Құқық әлеуметтік және философиялық тұрғыдан алғанда, өте ауқымды
түсінік. Ол өз бойына тек құқықтық нормаларды ғана емес, сонымен қатар
құқықтық сананы, құқықтық қатынастарды да біріктіреді.
3) Құқық – қай қоғамның болмасын мүшелерінің ара-қатынастарының
бұлтартпас бөлшегі. Кез-келген қатынас моральдық және заңды тұрғыдан
құқыққа сүйенгендіктен, мемлекет және құқық теориясы пәнінің де өз
кезегінде алғашқылардың қатарында құқықты зерделейтін осы және өзге де
себептерге байланысты.
Енді құқық нормасына келер болсақ, құқықтық норма заңда
ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға міндетті, мемлекеттің
атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік.
Ал құқықтық қатынас бұл – құқыққа байланысты, құқық негізіндегі
қатынастар.
Аталған құқық, құқықтық норма және құқықтық қатынас ұғымдары менің
дипломдық жұмысымның арқауы болып отыр. Жұмыс үш тараудан тұрады, әр тарау
2 бөлімді қамтиды. “Құқық туралы түсінік” атты 1-ші тарауда құқық ұғымы
жайлы жалпы түсінік пен оның белгілері және нормативтік реттеу жүйесіндегі
құқықтың алар орны жайлы сөз етіледі.
Құқық ұғымы жайлы түсінік бергенде, оның жалпы мәнін ашуға тырыстым.
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. Құқықты ресми
түрде танылған қоғам мүшелерінің әрекет ету мүмкіндігі деп қарастырса,
келесіде “құқық” деп құқық нормаларының жүйеленген жинытығы деседі. Ендігі
ретте “құқықты” оқу пәнінің ұғымы ретінде қолданылады делінеді. Осыдан өзге
ғалымдар құқыққа субъективті де, объективті де тұрғыда анықтама беруге
тырысады.

1. Құқықтың қайнар көздері

Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында былай делінген:
1. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
2. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар
абсолютті деп танылады, олардан ешікім айыра алмайды, заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай
анықталады.
3. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып,
міндеттер атқарады.
4. Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада
азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады,
сондай-ақ міндеттер атқарады
5. Құқық негізі жөнінде әңгімелегенде, бәрінен бұрын құқықтың пайда болуы
мен оның әрекет етуіне негіз болатын қозғаушы күштердің мағынасы әңгімеге
арқау болады. Мұндай қозғаушы күштер мемлекеттің құқық шығармашылық ісі,
үстем таптың (бүкіл халықтың) ерік-жігері және ең соңында қоғамның
материалдық тұрмыс жағдайлары21.
12.1. Бұл бап Республикада адам қүқықтары мен бостандықтарын тану мен
қорғаудың негізгі ережелері мен принциптерін тану мен қорғаудан тұрады.
Онда еліміздің қүқықтық жүйесінде адамның құқықтары мен бостандықтарын
тану институты, сондай-ақ заң шығарушылардың оларды - экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және саяси-құқьіқтық жағынан қорғалу кепілдігін
қамтамасыз ету міндеттемесі бар екендігі танылған. Бұл кепілдіктер әртүрлі
нысанда Конституцияның II-бөлімінің келесі бөлімдерінде де жазылған, алайда
тұтас алғанда олар сығымдалып түсіндірілген деуге болады. Мысалы, саяси-
қүқықтық кепілдіктер айтар-лықтай толық ашылса, әлеуметтік-экономикалык,
және мәдени кепілдіктер ықшамдалып берілген22.
12.2. Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінің басты ілімі және
негізгі принципі ретінде адамның табиғи құқығының теориясы тұжырымдамасы
алынған. Сөйтіп, осы нормаға сәйкес заң шығарудың және заң қолданудың басты
өлшемі олардың жеке адамның құқықтары мен бостандықтарына сәйкестігі болып
табылады. Яғни, осы тармақ мемлекет саясатындағы жүйелік орталықтандырудан
жеке бастық орталықтандырудың басымдығын ресми түрде орнықтырды. Ол
мемлекеттің бұрынғы кеңестік режимі кезінде үстемдік еткен ұжымдық
демократия тұжырымдамасынан ресми түрде бас тартуды білдіреді. Аталған
қағиданың іс жүзінде қолданылуына әр заңды және әр заң жобасын
гуманитарлық, оның ішінде қоғамдық сараптамадан өткізу және мемлекеттік
органдардың қызметіне конституциялық бақылау жасау үшін іргелі негіздер
қалау мүмкіндігін жатқызуға болады.
Еліміздің құқықтық жүйесінде бірлестіріліп жүйеленген табиғи-құқықтық
теория құқықтың мемлекет қызметінен басымдығын табиғи түрде қамтамасыз
етеді, сөйтіп Президентті қоса алғанда лауазымды адамдарға қоғамдық
қадағалауды жүзеге асыруға мүмкіндік туады.
12.3. Осы тармақта адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі ерекшеленген.
Егер адам құқығы тумысынан жазылған болса, азаматтың құқығы кейін пайда
болады. Азаматтың құқықтық мәртебесіне табиғи түрде адам құқығы, сондай-ақ
жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың кепілдігі негізіне
қызмет ететін, азамат пен оның мемлекеті арасындағы ерекше билік
қатынастарын қоғамдық шарттар түрінде белгілейтін саяси қүқықтар мен
міндеттер кешені кіреді. Азаматтың мәртебесі, осы аталғандарға қоса, тек
құқықтар ұғымын ғана емес міндеттер ұғымын да қамтиды, айталық азамат
иеленген саяси билікке деген құқығы осы билікті мемлекеттің осы адамға
қатысты құқығының екінші жағы ретінде арнау міндетінің болуы қажеттігімен
де ерекшеленеді.
12.4. Конституцияның осы нормасына сәйкес шетелдіктер мен отансыз
адамдардың (апатридтердің) Қазақстан Республикасы азаматтарымен әлеуметтік-
экономикалық және тиісінше саяси салада азаматтық құқықтары мен
міндеттерінің толық теңдігі белгіленген. Әдеттегідей, мемлекет азаматтары
барынша кең саяси құқықтық субъектілікті пайдаланады, алайда жекелеген
жағдайларда, айталық, дипломатиялық корпус үшін, Республиканың халықаралық
келісім жасасуларынан туындайтын ішінара ерекшеліктер болуы мүмкін.
12.5. Осы норма бұзылған жағдайда кері зардаптарға әкеліп соқтыруы
мүмкін құқықтары мен бостандықтарын жеке адамның іске асыруының шегін
орнықтырады. Бұл, мысалы, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтары,
конституциялық құрылыс және қоғамдық; имандылық. Аталған шектеулер құқықтық
практикада жалпыға мәлім шектеулер болып табылады. Мәселе заң
қолданушылардың осы шектеуді түсінуіне келіп тіреледі. Орталықтандырылған
құқықтық саясат кезінде мұндай түсіндірме бүкіл ел "көлемімде айтарлықтай
жеңіл таратылуы да, кеңейтілуі де мүмкін, ол - қорғауды, тіпті жеке адамның
құқықтық мәртебесінің өзін биліктің толық жоққа шығаруына мүмкіндік
жасайды. Сондықтан аталған ереже тиісті нормативтік актілермен дәл
нақтылауды қажет етеді.23
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында былай делінген:
1. Әркімің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және
өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға
қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.
2. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы
қорғалуына құқығы бар.
3. Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген
жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі24
13.1. Конституцияның 13-бабының 1-тармағының нормалары азаматтық
заңдарда дамытылған. Конституцияның 13-бабында айтылатын "құқық субъектісі"
санаты азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің
азаматтық-құқықтық ұғымын құрайды.
ҚР АК-інің 13-6абында азаматтық құқығы және міндеттілік жүктеу
қабілеті болудың (азаматтық құқық қабілеті) барлық азаматтар үшін бірдей
дәрежеде танылатындығы белгіленген. Азаматтық құқық қабілеті ол туған
сәттен бастап болады және ол қайтыс болуымен тоқтатылады.
Азамат Қазақстан Республикасы шегінде де, сондай-ақ шет елдерде де
мүлікке, оның ішінде шет ел валютасына меншік құқығына; мүлікті мұралыққа
алу және мұралыққа беруге; реслублика аумағында еркін жүру және тұратын
орнын еркін таңдауға; Республика шегін еркін тастап шығу және оның аумағына
еркін қайта оралуға; заң актілерімен тыйым салынба-ған кез келген қызметпен
айналысуға; занды тұлғаны жеке немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірлесе құруға; заң актілерімен тыйым салынбаған кез келген
мәміле жасауға және міндеттемелерге қатысуға; жаңалық ашуға, ғылым, әдебиет
және өнер шығармаларына және өзге де ой еңбегіне жеке меншік құқығы болуға;
материалдык, және моральдық зардаптардың орны толтырылуын талап етуге;
басқа да мүліктік және жеке құқықтарды иеленуге құқылы (ҚРАК-інің14-
бабы).25
Азаматтың өз іс-әрекеттерімен азаматтық құқықты иелену және оны жүзеге
асыру, өзі үшін азаматтық міндеттерді туғызу, оларды орындау (азаматтык,
қабілеттілік) оның кәмелеттік жасқа келуімен, яғни жасының он сегізге
толуымен толық көлемінде туады.
Заң актілерімен он сегіз жасқа толмай некеге отыруға жол берілген
азаматтың әрекет қабілеттілігі толық, көлемінде ол некеге отырған күннен
басталады. Егер заң актілерімен өзгеше кезделмесе барлық азаматтың әрекет
қабілеттілігі бірдей болады (ҚР АК-інің 17-бабы).26
ҚР АК-інің 18-бабында құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінен
айыру мен оны шектеуге жол берілмейтіні туралы ереже белгіленген. Атап
айтқанда, заң актілерімен көзделген реттер мен тәртіптен өзге жағдайда
ешкімнің де құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігіне шектеу қоя
алмайтындығы белгіленген.

Конституциямен бекітіліп, реттелетін қоғамдық қатынастар маңызды
болғандықтан, конституциялық бақылау, Қазақстан бақылау салаларының
арасында жетекші рөл атқарады. Бақылау жүйесіндегі конституциялық
бақылаутың жетекші рөлі төмендегі мәселелер арқылы көрінеді: біріншіден,
конституциялық бақылау қоғам мен мемлекет құрлысының негізгі қағидаларын
бақылаудың формада бекітеді; екіншіден, конституциялық бақылау барлық
қоғамдық үрдістерді басқарудың жалпы негіздерін анықтайды; үшіншіден,
конституциялық бақылаутың нормалары бақылаудың актілердің түрлерін, оларды
қабылдайтын органдарды, актілердің заңдық күштерінің ара салмағын
анықтайтындықтан, конституциялық бақылаутың нормалары бақылаутың жасалу
үрдісін реттейді.
Конституциялық бақылау ғылымы қоғамдық ғылымдар жүйесіне жататын заң
ғылымдарының құрамдас бөлігі. Конституциялық бақылау ғылым болғандықтан
оның өзіне тән оқытылатын пәні, зерттейтін объектісі, әдістері, деректік
негіздері бар. Конституциялық бақылау салалық заң ғылымдарына кіреді.
Біріншісі, конституцияның, үстемдігі — оның жоғарғы заңдық күші. Ол
дегеніміз: конституцияның нормалары басқа бақылау салалары үшін дерек көзі;
нормативтік актілерді тек конституцияда көрсетілген органдар ғана қабылдай
алады; нормативтік актілердің барлығы конституция нормаларына сәйкес болуы
қажет; мемлекеттік органдар, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі
басқару органдары, лауазымды адамдар, азаматтар, бірлестіктер Конституция
нормалары мен баптарын бұзбай сақтауға міндетті. Конституцияның үстемдігі
сол Конституцияның өзімен бекітіледі.
Екіншісі, Конституцияның құрылтайлық сипаты. Конституция мемлекеттік
құрылыс пен мемлекеттік биліктің іске асырылуының негізін құрайды,
бекітеді. Конституцияның нормалары мен баптары басқа нормативтік актілерге
қарағанда алғашқы болып табылады.
Үшіншіден, Конституцияның тура, тіке әрекеті. Бұл қасиетін
төмендегідей түсіну керек: Конституцияның нормалары заң шығару, атқару және
сот билігі үшін міндетті болып есептеледі; Конституцияның нормалары сотта
бақылау субъектілері өз бақылаутарын қорғау үшін пайдаланылуы мүмкін.
Төртіншіден, Конституцияны өзгертудің және қабылдаудың ерекше тәртібі
бар. Конституцияны қабылдау не оған толықтырулар мен өзгерістер енгізу, тек
Конституцияда бекітілген ерекше жолмен, яғни конституцияның дәрежесіндей
заңдық күші бар актінің көмегімен және ол актіні қабылдауға құзыреті мен
құқы бар органның еркімен жүзеге асырылады.
Бесіншіден, Конституция ерекше бақылаудың қорғауға жатады.
Конституцияны бақылаудың қорғау дегеніміз конституциялық заңдылықтың
сақталу тәртібін қамтамасыз ететін заңды құралдардың жиынтығы. Конституция
мен конституциялық құрылысты қорғауда ерекше рол, мемлекет басшысы, ең
жоғарғы лауазымды мемлекеттік қызмет, Конституцияның мызғымастығының
кепілі, Конституцияны қорғауға ант беретін Қазақстан Республикасы
Президентінің үлесіне тиеді. Сонымен бірге, Конституцияны қорғау мақсатында
бақылау қорғау органдары құрылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының қалыптасу кезеңдері. Бірінші
кезең. Егеменді, тәуелсіз Қазақстан Конституциясының қалыптасу тарихы
өзінің бастамасын Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Конституциясына
өзгерістер мен толықтырулар енгізі туралы 1990 жылғы 24 сәуір заңынан
алады. Аталған заң мемлекеттік басқару жүйесі не маңызды өзгеріс енгізді.
Нақты айтсақ, елімізде бірінші рет Президент лауазымы енгізілді.
Конституциялық сипаттағы ең алғашқы акты 1990 жылы қазанда қабылданған
Қазақ КСР-нын мемлекеттік егемендігі туралы декларация болды. Декларация
бойынша Қазақ КСР-і заңдарының КСРО заңдарынан артықшылығы; КСРО мен ҚКСР
арасындағы қатынас шартқа негізделетіндігі; Қазақстан әкімшілік-аумақтық
құрылымға, саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени-ұлттық құрылысқа
байланысты мәселелердің барлығын өз еркімен шешетіндігі; ҚКСР заңдарын
бұзған жағдайда өз аумағында КСРО-ның заңдарын тоқтатуға құқы барлығы;
Республика аумағына қол сұғылмайды және бөлінбейді, шекарасы оның
келісімінсіз өзгермейтіндігі; Жоғарғы Кеңестің келісімінсіз республика
жерінде басқа мемлекеттердің әскери бөлімдері мен базалары
орналаспайтындығы; Қазақстанның өзінің ішкі әскерін, мемлекеттік және
қоғамдық қауіпсіздік органдарын құруға құқығы; Қазақстанның өз мүддесіне
сәйкес сыртқы саясаты мен халықаралық қатынасын өз ұйғарымынша анықтай
алатындығы жарияланды. Декларацияның жаңа Одақтық шарт пен Қазақстан
конституциясын жасауға негіз болатындығы осы декларацияның арнайы бабында
айтылды.
1978 жылғы Қазақ ҚСР-ның конституциясы кеңестердің билігін бекітсе,
1990 жылғы егемендік декларация мемлекеттік биліктің тармақталу қағидасы
жарияланған бірінші акты еді. Заң шығару билігі жоғарғы кеңеске берілді,
республика басшылығы және жоғарғы бөлу атқару билігі Президенттің қолына,
сот билігі Жоғарғы Соттың қолына берілді. Декларацияда мемлекеттің
әлеуметтік негізін анықтаудың таптық тәсілі көрсетілмеді. Егемендіктің және
мемлекеттік билікгін, бірден-бір қайнар көзі халық деп жарияланды.
Республикадағы билік органдары мен басқару жүйесі саласындағы ірі
өзгерістердің бастамасы болған 1990 жылы 20 қарашада Қазақ ҚСР-ның Жоғарғы
кеңесі Мемлекеттік билік пен басқарудың құрылымын жетілдіру туралы, 1991
жылы 13 ақпанда Қазақ ҚСР-ның жергілікті халық депутаттары кеңестері және
жергілікті жердегі өзін-өзі басқару туралы заңдар қабылдаңды.
Бірінші заң бойынша бұрынғы КСРО Министрлер Кеңесі Президенттің
жанындағы Министрлер кабинеті болып қайта құрылды. Он беске жуық
министрліктер мен мекемелер жойылып, жартысы қайта құрылды. Мемлекеттік
жоспарлау, мемлекеттік ауыл шаруашылығы өнеркәсібі, Мемлекеттік құрылыс,
мемлекеттік жабдықтау, халықтық бақылау комитеті сияқты мекемелер жойылды.
Олардың орнына экономика жөніндегі мемлекеттік комитет, монополияға қарсы
комитет, мемлекеттік мүлікті басқару комитеті сияқты жаңа басқару органдары
құрылды. Республиканың Вице-президенті мен бас прокуроры лауазымдары
енгізілді.
Екінші заң бойынша өкілетті және атқару биліктері кеңестің төрағасының
қолына шоғырландырылды. Жергілікті кеңестердін қолына жергілікті
шаруашылық, қоммуналды меншік, жергілікті бюджетке түсетін салықтың түрлері
бекітілді.
Заңның 3-тарауы мемлекеттік биліктің органдары мен басқарудың
құрылымын анықтады. Мемлекеттік билік оны заң шығару, атқару және сот
биліктеріне бөлу қағидасына негізделіп іске асырылады деп жазылды.
Қазақстан Республикасының және атқару билігінің басшысы Президент деп
жарияланды.
4-тарау мемлекеттің экономикалық негізін анықтады. Қазақстан өзіндік
экономикалық жүйеге және меншіктің әр алуан түрлілігі мен теңдігіне
сүйенеді делінді. Жер және оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдік,
жануарлар дүниесі және басқа табиғат байлықтары мемлекеттің ерекше меншігі
деп жарияланды. Қазақстан Республикасы халықаралық бақылаутың субъектісі
және сыртқы экономикалық мәселелерді өз еркімен шешетіндігі айтылды. 18-
бапта бұл заң Қазақстанның жаңа конституциясын жасауға негіз бола алады деп
көрсетілді. Бүгінгі күннен бастап Қазақстан заң жүзінде егеменді мемлекет
делінді. Осы мемлекеттік тәуелсіздік туралы конституциялық заңға қайшы
келмейтіндіктен Қазақ КСР Конституциясының, заңдарының, КСРО заңдарының
нормалары күштерін жоймай әрекет жасай берді.
Осы кезеңде 1978 жылғы Конституцияға елеулі өзгерістер енгізген
бірнеше конституциялық заңдар қабылданды. Мысалы 1991 жылы 20 желтоқсанда
қабылданған Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заң КСРО
азаматтығы мен қос азаматтылықты мойындамады. Заң бойынша Қазақстан
Республикасы азаматтығын алудың жаңа негіздері бекітілді.
Конституцияның қалыптасуының үшінші кезеңі 1993 жылғы 28 қаңтарда
Жоғарғы Кеңес қабылдаған егемен Қазақстанның тұңғыш Конституциясынан
басталады. 1993 жылғы Конституция Қазақстанның мемлекеттік және қоғамдық
құрылысын жаңаша анықтады. Конституция егемендік жарияланған уақыттан бері
қабылданған конституциялық занңдардың көптеген бақылаудың нормаларын,
қағидалары мен идеяларын пайдаланды. Сонымен бірге конституция ескі 1978
жылғы Қазақ КСР-ның кейбір ережелерін сақтады. Мысалы Жоғарғы Кеңес бір
палаталық өкілеттік және заң шығарушы орган болып қалды, бірақ бұрынғыдай
бүкіл биліктік орган болған жоқ. Жергілікті өкілетті органдар - Кеңестер
сақталды. 1978 жылғы Конституцияда жарияланған адам мен азаматтың
бақылаутары мен бостандықтарының және тағы басқа да идеялар, ережелер
сақталды. Конституцияда тұңғыш рет мемлекетті діни бірлестіктерден бөлуді
және Қазақстан аумағында саяси не мәдени автономиялар құру мүмкін еместігін
білдіретін зайырлы және біртұтас (унитарлы) деген ұғымдар пайдаланылды.
Конституция мемлекеттік билік тармақтарының өзара қарым-қатынасында
тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдаланудың және Конституция
нормаларының тура әрекеті ережелерін бекітті.

2. Құқық жүйесі мен құрылымы, олардың мазмұны

Адам қоғамының даму процесінде бір-бірімен байланысты миллиондаған
қарым-кдтынастар қалыптасып, жаңарып, ескіріп жатады. Бұл объективтік
дилектикалық процесс. Осы процесті реттеп, басқару барысында қоғамдағы
құқық бірнеше салаға, жүйеге бөлініп жатады. Қоғамдық қатынастардың
объективтік даму процесіне сәйкес құқықтың құрылымы да, жүйелері де
ескіріп, жаңарып, дамып отырады.
Сондықтан құқық қоғамдағы нормативтік актілердің тек жиынтығы емес. Ол
қоғамның әр саласына сәйкес объективтік, диалектикалық даму процесі арқылы
қалыптасатын әлеуметтік көп салалы, көп жүйелі құбылыс. Бұл күрделі құқық
процесі сала-салаға, жүйе-жүйеге бөлінумен шектелмейді. Сонымен бірге
қоғамның салалық-жүйелік дамуын, олардың өзара байланысын, қатынасын
реттеп, басқарып отырады. Нормативтік актілердің ескіргенін жаңартып,
кемшіліктерін толықтырып, құқықтық нормаларды қоғамның объективтік
процесіне сәйкес дамытып, олардың орындалуын тездетіп, жақсартады. Бұл
процестің байланысында, қатынасында алшақтыққа және қайшылықка құқықтың
құрылымы, жүйелері жол бермеуге тиіс.
Құқық жүйелерінің өзіне тән белгілері:
Бірінші – құқық қоғамның объективтік-диалектикалық даму процесіне
сәйкес қалыптасқан нормативтік актілердің бірлігі және құқықтың, қоғамның
даму процесін реттеп, басқаруы. Құқық жүйелері субъективтік жолмен
қалыптаспайды, сондықтан бұл жүйелер бір-бірімен объективтік тығыз
байланыста, қатынаста болады. Қоғамның дамуына жақсы әсер етеді. Егерде
қоғам мен құқықтың объективтік байланысы, қатынасы дұрыс дамымаса, қоғам
дағдарысқа ұшырайды.
Екінші – құқық қоғамның көп жүйелі, көп салалы әлеуметтік қарым-
қатынастарын реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей міндетті нормалар.
Құқықтың жүйелері қоғамның әр саласына сәйкес қалыптасып сол саланы
реттеп, басқарып отырады. Салық, нормативтік актілер бәрі бірігіп, қоғамдық
құқықтың алдындағы тұрған бір саясатты, бір мүдде-мақсаггы орындайды.
Құқық құрылымы. Қоғамдағы барлық нормативтік актілердің мазмұнына
сәйкес қалыптасады және сол құқықтық нормалардың қалай іске асуын, қалай
орындалу тәсілдері мен әдістерін анықтап отырады. Құқық құрылымының жақсы,
дұрыс дамуына қоғамның мемлекеттік құрылысы, саяси, экономикалық,
әлеуметтік, рухани, демократиялық даму деңгейі зор әсер етеді.
Қоғамдағы демократия, бостандық, әділеттік, теңдік, әлеуметтік-
экономикалық жағдай жақсы дәрежеде болады. Ал бұл жағдайлардың дәрежесі
төмен болса, құқық құрылымы да нашар дамиды. Құқық құрылымы туралы екінші
сұрақта толығырақ айтылады.
Құқықтық жүйе. Құқық теориясында құқық жүйесі және құқықтық жүйе деген
екі дербестік ғылыми ұғым бар. Жер жүзіндегі барлық мемлекеттердің құқық
құрылымы, жүйесінің қалыптасуы, дамуы бірдей – ешқандай айырмашылығы жоқ.
Ал, құқықтық жүйенің қалыптасуы, сол арқылы құқықтың тарихи өмірге келуі,
дамуы әр елде әртүрлі болады. Өйткені әр елдің тарихи дамуы, ұлттың
қалыптасуы, мемлекеттік саяси-экономикалық құрылысы бір-біріне ұқсамайды.
Сондықтан құқықтық жүйелерінің де қалыптасуы, дамуы әр түрлі болады. Мұны
жан-жақты зерттеп білу өте пайдалы. Әр елдің құқықтық жүйелерінің жақсы
тәжірбиелерін алып, пайдаланып, өз ұлттық құқықтық жүйені жақсы дамытуға
болады.
Құқықтық жүйе дегеніміз – әр елдің тарихи, ұлттық ерекшеліктеріне
қарай, әдет-ғұрып, дәстүрінде қалыптасатын құқықтық жүйелер.
Құқық құрылымы дегеніміз – құқыктық нормалардың ішкі құрылымы және
олардың дамуының, орындалуының әдістері мен тәсілдері.
Құқық жүйесі дегеніміз – құқықтың өмірге келуімен оның жүйе-жүйеге
бөлінуінің объективтік заңдылықтары. Құқық жүйесі тақырыптың ең күрделі
өзекті мазмұны. Құқық құрылымы мен құқықтық жүйе қоғамдағы құқықты дамыту,
нығайту үшін, оның жұмысын жақсарту үшін қалыптасады.
Қоғамның даму процесінде көпшілік қарым-қатынастар өмірге келеді. Сол
қатынастарды реттеу, басқару үшін объективтік жолмен құқық жүйелері
қалыптасады. Қоғамдағы құқықтың қалыптасу деңгейіне қарай нормативтік
актілерді бірнеше салаға, топқа бөледі.
Ең төменгі деңгейдегі бірінші бөлім – құқықтық норма. Бұл деңгейде
норма бір қатынастың ішкі мазмұнын, оның, орындалу жолдарын, субъектілердің
екі жақты құқық, міндет, жауапкершіліктері көрсетіледі. Өмірде қатынас бір
нормамен шектелмейді. Ол қатынастың немесе бірнеше ұқсас қатынастардың
толық дұрыс орындалуына бірнеше құқықтық нормаларды біріктіруге тура
келеді. Мысалы: азаматтық қатынастар, қылмыскердің құқықтары т.б.
Құқықтық институт – бұл жүйеге бір-бірімен байланысты нормалардың және
қоғамдық қатынастардың ұқсастығына қарай реттеп, басқару. Мысалы, азаматтық
құқықта меншік, шарттық байланыстары т.б. мәселелері; әкімшілік құқықта
лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі, мемлекеттік органдарының
қызметтерінің қағидалары мен функциялары т.б.
Құқықтық бөлім – бұл жүйеге құқық саласының бір тарауындағы
қатынастарды реттеп, басқару. Мысалы, азаматтық құқықтағы авторлық
қатынастарды реттейтін нормалар; еңбек құқығындағы еңбекті қорғау, айлық
төлеу т.б. мәселелер жөніндегі нормалар.
Құқық саласы – қоғамдағы барлық нормативтік актілерді жүйе-жүйеге, сала-
салаға бөлу. Мысалы, мемлекеттік, әкімшілік, азаматтық, қылмыстық, еңбек,
қаржы, отбасы т.б. құқықтар.
Құқық – салалық құқықтарды біріктіріп зерттеу, қолдану, пайдалану.
Сонымен, құқық жүйесі өзінің құрамына жеке норманы, құқықтық
институтты, бөлімді және құқықтық саланы біріктіреді. Қазіргі кезеңдегі
құқық жүйесінің негізгі салалары:
1. Мемлекеттік (конституциялық) құқық бұл сала әр елдің қоғамдық және
мемлекеттік құрылысын, азаматтардың құқықтық жағдайын, мемлекеттік
аппаратты құруын, оның жұмыстарын реттеп, басқарып отырады.
2. Әкімшілік құқық – бұл сала қоғамды, мемлекетті басқару қарым-
қатынастарын реттеп, дамытып отырады.
3. Қаржы (қаражат) құқығы – бұл сала әр елдің мемлекеттік қаржы-қаражат
көлеміндегі қатынастарды басқарады.
4. Жер құқығы – бұл сала жер, су, өсімдік, табиғат, экологиялық
бағыттағы қатынастарды реттеумен шұғылданады.
5. Азаматтық құқық – қоғамның ең күрделі саласындағы мүліктік
қатынастарды реттеп отырады.
6. Еңбек қүқығы – азаматтардың еңбек бағытындағы қатынастарын дамытып,
реттейді.
7. Жанұялық құқық – осы саладағы ерлі-зайыптылардың, олардың
балаларының өзара қатынастарын реттейді.
8. Азаматтық-процессуалдық құқық азаматтардың азаматтық, еңбектік,
жанұялық шағым істерін қарағандағы қарым-қатынастарды реттеумен
шұғылданады.
9. Қылмыстық құқық – қылмыстық істерді жан-жақты тексеріп, дұрыс шешу
барысындағы мәселелермен шұғылданады.
10. Қылмыстық-процессуалдық құқық – милиция, прокуратура, сот т.б.
құқық, қорғау аппараттарының қылмыстық істерді тергеу, жүргізу, дұрыс
шешім, үкім жасау барысындағы қатынастарды жан-жақты реттеп отырады.
11. Еңбекпен түзеу құқығы – қылмыскерлерді тәрбиелеп, дұрыс жолға
салып, қоғамға пайдалы азамат болуын қамтамасыз ету жолындағы қатынастарды
қамтиды.
12. Халықаралық құқық – мемлекеттердің арасында туындайтын қатынастарды
реттейтін құқықтық нормалар.
Құқық жүйесі қоғаммен бірге дамып, жаңарып отырады. Қоғамның даму
процесінен өмірге келген жаңа қатынастарды реттейтін, басқаратын
нормативтік актілерді дер кезінде қабылдап, құқық жүйелерін, салаларын
жаңартып, елдің жақсы дамуына мүмкіншілік жасап отырады.
Бұл процесте ерекше маңызды рөл атқаратын құқық жүйесінің азаматтық,
мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық, процессуалдық салалары. Себебі осы
салалар қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени негізін
құрастырып, дамытады. Сондықтан бұл салалар құқық жүйесінің діңгегі,
ұйтқысы, басқа салаларға өзінің әсерін тигізіп, олардың жақсы дамуына
жағдай жасап отырады.
Дамыған елдердің тарихында құқық жүйесінің өз ішінде кешенді
(комплексный) салалар қалыптаса бастайды. Бұл объективтік, диалектикалық
даму процесінің нәтижесі. Мысалы: теңіздік құқық әкімшілік, азаматтық, жер,
процессуалдық жүйелерден тұрады. Бұл процесс құқық жүйесінің екі-үш қабатқа
айналуы. Жаңа салалар өзінің негізгі жүйелерінен байланысын үзбейді.
Қоғамдағы нормативтік актілердің, жақсы жұмыс жасауын қамтамасыз ету
үшін оның жүйеге, салаға бөлінуін және олардың бірлестігін мемлекет қатаң
түрде бақылап, нығайтып, дамытып отырады. Құқықты жүйеге, салаға бөлудің
екі себеп-мақсаты бар: біріншісі – жүйеге, салаға жататын (кіретін) қарым-
қатынастардың мазмұнын, негізгі бағытын анықтау; екінші – сол жүйелік,
салалық қатынастарды реттеудегі, басқарудағы құқықтық жұмыстардың тәсілдері
мен әдістерін анықтау.
Бұл әдіс-тәсілдердің түрлері мемлекет және құқық теориясымен бірге
дамып, нығайып келеді. Құқық жүйесінің әр саласының өзіне тән әдіс-
тәсілдері бар. Мысалы: қоғамдағы қатынастардың субъектілеріне құқықтық
нормалар басым көпшілігіне толық бостандық береді. Өз еріктерімен Құқықтық
норма арқылы қарым-қатынас жасап, мүдде-мақсаттарына жетуге мүмкіншілік
береді. Субъектілердің екінші тобына құқықтық нормалар тиісті міндеттер
жүктейді. Қатынастардағы субъектілердің үшінші тобына құқықтық нормалар
шектеулі, нақты тыйым салады. Осы көрсетілген құқық жүйесінің тәсілдері мен
әдістері құқықтың барлық салаларында бар.
Құқық жүйесінің тәсілдері мен әдістерін дамытуға, нығайтуға материалдық
және процессуалдық құқықпен бұқаралық және жеке тұлға құқықтары көп үлес
қосады. Бұлардың нормативтік актілерінің дұрыс, тез, жақсы орындалуында
маңызы өте зор.
Материалдық құқық – қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп, жақтап, қорғап
отыратын нормалар. Мысалы: қылмыстық құқықтық нормалар, азаматтық құқықтық
нормалар, әкімшілік құқықтық нормалар т.б.
Процессуалдық құқық – материалдық құқықты калай, қашан, қандай жағдайда
қолдануды көрсетеді. Мысалы: қылмыстық-процессуалдық және азаматтық
процессуалдық құқықтарда керсетілген нормалар.
Қоғамның тарихи даму процесінде құқық жүйелері азаматтардың,
бірлестіктердің, ұжымдардың, мемлекеттің мүдде-мақсаттарын қорғап, дамытып
отырады. Бұл мүдде-мақсаттар екіге бөлінеді: бұқаралық және жеке тұлға
мақсаттары. Осы екі мүдде-мақсатқа сәйкес қоғамда бұқаралық және жеке тұлға
құқығы қалыптасады.
Бұқаралық құқық – мемлекет бұқаралық және жеке тұлға арасындағы
қатынастарды реттеп, басқарады; жеке тұлғаның құқығы – жеке адамдардың
арасындағы қатынастарды реттеп, басқарады. Бұл екі құқық бір-бірімен тығыз
байланыста дамиды.
Бұқаралық құқық мемлекеттік билікпен байланысты, оның реттеп,
басқаратын қатынастары өте күрделі мәселелерді қамтиды. Өйткені олар
қоғамдық мүдде-мақсаттарды іс жүзіне асыру бағытында қызмет атқарады. Бұл
топқа көбінесе конституциялық, әкімшілік, қаржылық, қылмыстық,
процессуалдық, әскери нормалар жатады. Жеке тұлға құқығы адамдардың және
заңды тұлғалардың мүдде-мақсаттарын іске асырады, қорғайды. Бұл топқа
азаматтық, еңбек, отбасы, сауда, кәсіпшілік, кооперативтік нормалар жатады.
Бұқаралық құқық – мемлекеттік істермен, ал жеке тұлғалар құқығы – жекелік
істермен шұғылданады. Жеке тұлғалар құқығы жеке меншікпен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.