ХVІІІ- ХХ ғ.ғ. Орта Азия халықтары және Орта Азияны Ресейдің жаулап алуы. Еділ, Сбірі, Шығыс Түркістандағы түркі тектес халықтар

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І Кіріспе

І Тарау . ХVІІІ- ХХ ғ. ғ. Орта Азия халықтары және Орта Азияны Ресейдің жаулап алуы.

1. 1. Ресей мен Орта Азия арасындағы қарым-қатынас.

Ағылшын-орыс қарама-қайшылықтары.

1. 2. Ресейдің Қоқан, Бұхара және Хиуа хандықтарын жаулап алуы.

1. 3. Түркістанда отаршылдық басқару жүйесінің қалыптасуы.

ІІ Тарау . Еділ, Сбірі, Шығыс Түркістандағы түркі тектес халықтар.

2. 1. Ресейдің Әзірбайжанды, Башқұрттарды жаулап алуы.

2. 2. Сібірдегі түрік халықтары.

Қорытынды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

Кіріспе

Кеңестік тарихнамада Қазақстанды отарлаудың басталуы оның Ресейге «қосылуы» тұрғысынан пайымдалды. Кейбір авторлар мәселенің экономикалық жағына да, саяси себептеріне де мүлде тереңдеп бармай, оны тек қана сырт жағынан қарап, қосылу кездейсоқтықтан болды деп санады. Басқа біреулері отаршылдардың мүдделерін жақтап, патша өкіметінің патшалық Ресейдегі үстем таптардың қазақ халқына қатысты «құқықтары» мен «міндеттерін» іздеп табуға тырысты. Олар империялық идеяларды ашықтан ашық уағыздап, байырғы халықты тек қана жабайылар деп білді, сүйтіп олардың сан ғасырларға созылған дербес және мәдени дамуын мүлде ескермеді. «Біздің Орта Азия жерлерін алуымыз әсте де оп-оңай басып алу мен атышулы жеңістерге деген бір ғана қарбалас құлшыныс жасалған жоқ, » -деп бір ресми құжатта баяндалады.

КСРО ыдырағаннан кейін тәуелсіз мемлекеттер пайда болған кезде де империялық ойлауды көрсету және жасырын жақтаушылар Ресей отаршыл, империялық держава болған жоқ дегенінен айнымай келеді.

Қазақстанның Ресейге «қосылуының» жекелеген мәселелері жөнінде қазақ ағартушылары Шоқан Уалиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин және олардың пікірлестері өз ойларын айтқан.

Шоқан Уалиханов ұлы державалық шовинизмге қарсы шықты, ал шовинизмді мейлінше жан сала қорғаушылар Шығыс халықтарының екінші сорттылығы туралы, мемлекеттік пен державашылдыққа таңдаулылардың құқығы туралы еуроцентршіл идеясымен қаруланған еді. Қазақтардың дүниежүзілік өркениет тарихында алатын орнын анықтай келіп, Шоқан Уалиханов кейбір ресейліктердің қазақ көшпенділері туралы «мал сияқты тұрпайы варварлар» деген сияқты түсініктерін үзілді-кесілді теріске шығарды. «Біздің әдеттен тыс жабайылығымыз бен дөрекілігіміз туралы пікір, -деп жазды ол, - қырғыз-қайсақ деген сөздің ауызекі варваризіміне ғана негізделген. Шынын айтқанда, қазақ халқы орыс қоғамының бейбітшілік сүйгіш, демек, онша жабайы емес бұратаналары қатарына жатады». Ғалымның пікірінше, оның бабалар тұрмысын бейнелейтін рухани мұрасының, әдет-ғұрыптарының, Гомердің поэтикалық аңыздары сияқты тарихи қадір-қасиеті бар. Ол «халықтың өткендегі тарихи және рухани өмірінің толық көрінісін» бере алады.

Шыңғыс Аймауытовтың анықтауына қарағанда, «ақын, діндер, ағартушы, ғаламат ойшыл, надандық пен адам кемшіліктерін әшкерелеп, кемсітілгендер мен қорланғандардың тағдыры үшін күйінген, әділдікті өз бойында ұштастыра білген» ұлы Абай Құнанбаев нақыл сөздерінде ұлттық дамудың басты - басты бағыттарын таратты.

Ол отарлау кезінде халық дінінің өзгергенін көрсетті. Бұрынғы ұлттық батырлар заманы көмескіге кетті. Құндық психология, надандық, рухани бейшаралық құлқы жеңіске жетті. Абай Құнанбаев «бірін-бірі қуып қор болмай, шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып зор болғандықты армандады».

Абайдың бүкіл поэзиясының мағынасы да өз халқын аңсаған мақсатына, өркениетті халықтардың жетістіктеріне араласуға шақыру болды.

Әлихан Бөкейханов орыстардың орталық Азиядағы ерекше өркениеттілік миссиясы туралы негізсіз тұжырымдамасын ашықтан-ашық әшкереледі. «Өлкені бағындырған соң, - деп жазды ол, - орыстар мәдениетті жұмысқа көше алмады, өйткені бастапқыда жаулап алу, тек қана баю мақсатымен жасалды және алғашқы жаулап алушылар мәдениет ролін атқаруға мүлде дайын емес болатын. Олар адамгершілігі алғашқы қауым адамдарынан аспаған, өткендегі өмірі күмәнді, дөрекі, надандар еді; рас, осының бәрі бола отырып, олар бұратаналардан жетілгендей болып шықты. Бірақ оларды бағындырған соң саналы түрде бейбіт мәдени жұмысқа көше алмады; олар тіпті табиғаттың бай тартуларын ақылмен пайдалануға немесе өздерін өз еңбегімен асырауға күш-жігер жұмсаған жоқ. Керісінше олар баюдың неғұрлым жеңіл басқа әдісін - бағындырылған бұратаналарды талап-тонау мен табиғи байлықтарды талан-тараж ету жолын таңдады. »

П. Г. Галузо Ресей мен Қазақстан серіктестігінің тең құқылы еместігін атап көрсетіп, империяның өзге өлкелерді «қосып алуға» өте мүдделі екенін атап айтқан болатын.

П. Г. Галузо отаршыл империя теоретиктерінің агрессияға бейбіт тон жамылдырып, өркениетті сипат беруге неліктен тырысқанын түсіндірді. «Отар Түркістан» деген кітабында ол былай деп жазды: «Патшалық Ресей әскерлерінің қазақ даласына қарай ендеп кіруі XVIII ғасырлардың І-ші жартысында-ақ басталған болатын. Орыс патшалары елге ентелей әрі толассыз дерлік сұғына түсті, алайда былайша айтқанда, біраз жалтақтай отырып жылжыды . . . »

Т. Рұсқыловтың Қазақстан мен Орта Азияда Ресей тәжінің орнығуы жөніндегі тарихи тұжырымдамасы оның 1916 жылғы ұлт-азаттық соғыс туралы еңбектерінде түпкілікті ресімделген. Ресейдің ұлы державалық ниеттерінің жалпы нәтижелерін пайымдай келіп, ол қоныстандыру басқармасының бастығы Г. Ф. Чиркиннің орталық Азияның байырғы халықтырының тағдырына қатысты мынадай пікір келтірді: «Егер барлық орыс тайпаларын бір ұлы орыс державасының қол астына қосу психологиялық жағынан орыс ниеттеріне толық көлемінде сәйкес келсе егер Босфор мен Дарденелл «біздің Донымызға кілт» болса, Ресейдің Астрабад пен Мазандарында орнығып алуы біздің байлығымызды мықтап ұлғайтты. Ал саяси жағынан біз осыдан 200 жыл бұрын-ақ өз данышпандығымен Каспийдің оңтүстік жағалауын бағалап, Ресейді Эльбрус жанында орнықтырған ұлы Петр мұрасын» қалпына келтіреміз.

Кеңестік қоғамтанушылар үшін К. Маркс пен өз серігі Ф. Энгельске хаты ұзақ жылдар бойы методологиялық нұсқау болып келгені мәлім. Бұл хатында ол былай деп жазған: «Ресей Шығысқа көзқарас жөнінен шынында да прогресшіл рол атқарып отыр. Бүкіл пасықтығына және словяндық ластығына қарамастан, Ресей үстемдігі Қара теңіз бен Каспий теңізі жэне орталық Азия үшін, Башқұрттар мен Татарлар үшін өркениеттендірушілік рол атқарылды». Алайда Ресей зерттеушілері бүл мәтіннен «бүкіл пасықтыған және словян ластығына қарамастан» деген тіркесті алып тастаған. Ал аймақтар тарихшыларының дәйек сөзді осылай қысқартусыз пайдалануға батылы бармады. Мұндай көзқарас жағдайында «Қара теңіз бен Каспий теңізі және орталық Азия үшін, Башқұрттар мен татарлар үшін» Ресейдің атқаратын роліне К. Маркстің бағасы мүлде өзгеше мағынаға ие болды.

Бүгінгі таңда Шығыс халықтары үшін Ресейдің атқарған ролін бағалауда не өзгерді? Егемендік пен тәуелсіздік алғаннан кейін ақиқатты қаймықпай айтуға қол жетті. К. Маркстің: «бүкіл пасықтығына жэне славяндық ластығына қарамастан» деген сөздері нақты мазмұнмен толықты. Орталық Азияның халықтары үшін Ресейдің «бүкіл пасықтығына және славяндық ластығы», кейін айтқанда, қазақтарды отарлауы, геноцид пен этноцид, орыстандыру, құнарлы жерлерін тартып алу саясаты, ұлт-азаттық қозғалысын басып-жаншу және т. б. түрінде көрініс тапты. Бұған ұлт-азаттық қозғалыс тарихы жөнінде жарияланған көптеген деректі жинақтар, сондай-ақ Ғ. Сапарғалиевтің «Патша өкіметінің Қазақстандағы жазалау саясаты» деген монографиясы дәлел болады.

І-тарау. ХVІІІ-ХІХ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ОРТА АЗИЯ ХАЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОРТА АЗИЯНЫ РЕСЕЙДІҢ ЖАУЛАП АЛУЫ

1. 1. Ресей мен Орта Азия арасындағы карым-қатынас.

Ағылшын-орыс карама-қайшылықтары

XVIII ғасырда Орта Азияның Хиуа және Бұхара хандықтарында, кейбір өзбек руларында өзара шиеленіс күшейді. 1723 жылы Ташкент қалмақтың қол астында болды, бірақ тікелей бағындырған қалмақтың Хун-Тайджы ханы мен қазақ ханы Жолбарыс еді. 1728-1740 жылдары Хиуа ханы Жолбарыстың қашып кетуіне байланысты (бұхаралықтардан), 1740 жылы Персияның солтүстігінде персиялық шах Нәдір Мерв қаласьн басып алып, көп кешікпей Хиуа ханын 20 өзбек әскер басыларымен өлтіріп, еш қарсылықсыз Бұхараны бағындырды. Үздіксіз жойқын феодалдық соғыстың әсері Орта Азия шаруашылығына зиян келтірді. Көптеген қалалар құлап, қирап қалды, соның ішінде Самарқаңд қаласы XVIII ғасырдың ортасында ең төменгі дәрежедегі бос қалған қала болып қалды. Тек қана Бұхарада бұрынғыдай қызу қала өмірі жүріп жатты. Біраз жылдан кейін өзбек феодалы Мұхаммед-Әмин түркмендермен болған соғыста оларды жеңіп, Хиуа хандығын қайта орнатты. Мұхамед-Әмин Бұхара әулетінің негізін қалаушы болды. XVIII ғасырдың аяғында оның ұлы Мұраттың Бұхара мен Мервті және Балх қаласы мен Әмударияның сол жақ жағалауын қосуға қолы жетіп, Заравшан өзенінің алқабында жер суландыру жұмыстарын жүргізді. XVIII ғасырдың екішпі жартысында Ферғанада экономикалық жағдай жақсарып, жібек мата өндіру өнеркәсібі көтеріліп, Қытаймен сауда қатынасының жандануының нәтижесінде, Қоқан хандығы құрылды. Ресей және басқа Еуропа елдерімен сауда қатынасының жақсарып, Орта Азияға алтьғаның шоғырлануы күшейді. XVIII ғасырдың екінші жартысында Ферғанада бірінші рет монғол шабуылынан кейін, жергілікті алтын монеттер соғу басталды.

XIX ғасырдың ортасында Орта Азияда үш ірі мемлекет: Қоқан, Бұхар және Хиуа хандықтары болды. Бұл үш хандық орыс патшалығының жаулап алуға ұмтылуының басты нысанасы болды.

Сырдария аймағында орналасқан Қоқан хандығы XIX ғасырдың басында құрылып, толығымен нығайды. Қоқанның атақты хандарының бірі Әлімбек осы хандықты құрушы болды. Ол өзіне Ташкент, Ходжент қалаларын қосып алды және Бұхараға бірнеше шапқыншылықтар жасай отырып, оның біраз аудандарын басып алып, хандықты күшейтті. Осылайша оған мейлінше үлкен мемлекетті құрудың сәті түсті. Әлімбек Қоқанд қаласын өз хандығының астанасы етті. Сол уақыттан бастап хандық Қоқан хандығы деп атала бастады. Әлімбек өлгеннен кейін хандық билікті иемденген Әлімбектің інісі Омар хан (1816-1821) Қоқан хандығының жерін бұрынғынан да кеңейтті. Ол хандыққа Түркістан қаласын қосып алды. Омар хан өзін әміршімін деп жариялап, айналасына әдебиетшілер мен ақындарды жинап, сәнді сарай жасады. Ол ескі шығыс мемлекетінің монархтарына еліктеуге тьрысты.

Бұхар тарапынан болып тұратын шапқыншылықтан және ішкі өзара қырқыстан XIX ғасырдың 30 шы жылдары Қоқан хандығы құлдырай бастады. Тек XIX ғасырдың ортасында ғана хандық қайта нығайды. Қоқан хаңдығында барлық феодалдық құрылыс сияқты ішкі қырқыстар ушықты, жеке феодалдар арасында әрқашан да өзара қақтығыстар орын алды, бүл хандықты әлсіретті. Егін және бақша шаруашылығы тұрғындардың негізгі шаруашылығы болды. Орталықтағы Қоканд қаласы мен хандықтың территориясында өзінің жеміс бағымен аты шыққан құнарлы Ферғана алқабы орналасты. Ел өмірінде қалалар басты рөл атқарды. Олардың ішіндегі ең ірілері, сол кездің өзінде 100 мын адамы бар, ірі сауда және қолөнер орталығы Ташкент, 40 мын тұрғыны бар, қағаз материалдарының ерекше сорттарымен аты шыққан Ходжент және жібек мата шығарумен айналысатын Әндіжан болып табылады, бәрі де қолөнер түрінде өндіріледі.

Бұхар хандығы Қоқан хандығының оңтүстігінде орналасты. Ол неше жылдар бойы парсылар тарапынан күшті шапқыншылыққа ұшырады: малдарын айдап әкетті, адамдарын тұтқынға алды. Бірақ XIX ғасырдың бірінші жартысында Бұхар хандығы нығайды және күшейе отырып, өзін мықты мемлекеттік құрылыс ретінде көрсете білді. Тұрғындарының негізін өзбектер, тәжіктер, қазақтар, түркімендер құрады. Негізгі көпшілігі - өзбектер болды. Халықтың осы топтарынан барлық хандықтағы басшылар шықты. Бұхар хандығының тұрғындары бақша шаруашылығымен, егін және мал шаруашылығымен айналысты.

Бұл хандықтағы басты қалалар 60 мын тұрғыны бар Самарқанд және үш хандықтың діни мұсылмандар орталығы, хандықтың астанасы - Бұхара. Бұхара әміршісінің басқа хандардан айырмашылығы - ол мұсылмандар басшысы, дін қызметкері болып табылады. Бұхара Хиуамен жиіжиі соғысты.

XIX ғасырдың бірінші жартысы мен ортасында жеке хандықтар арасында өзара қақтығыстар болды, бұл хандықтарды әлсіретті және Ресей патшалығының осы хандықтарды жаулап алуын жеңілдетті.

Бұхараның солтүстік батысында Хиуа хандығы орналасты. XVIII ғасырдың соңында ол жеке феодалдық топтардың өзара күресінен әлсіреді, ал XIX ғасырдың басында тез нығая бастады. 1804 жылы Эльтузер хан бастаған Жаңа Хиуа династиясы пайда болды, ол барлық феодалдардың орталық билікке бағынуын көздеген шешуші кресін бастады. Бұл істе оның даңқын шығарған өзінің мұрагері - 20 жыл патшалық құрған (1806-1825 ж. ж. ) Мұхаммед Рахим Хиуа хандығының мықты орталықтануына күш салды. Ол күшті феодалдар қақтығысына тойтарыс берді, қарақалпақтарды өзіне бағындырды, оңтүстікте Түркменияның көп бөлігін қосын алумен өз хандығын кеңейтті. Мұхаммед Рахим жаңа феодалдық ақсүйектерді қалыптастырды. Тұрймен территориясын жаулап ала отырып, ол тұрғылықты феодалдардан жерін тартып алып, оны ескі феодалдармен күресте өзіне тірек болатын жаңа тұлғаларға таратты.

Хиуа хандығының тұрғындарының басты шаруашылығы егін және мал шаруашылығы болды. Бақша шаруашылығына арналған жерлері де болды. Хандықтың негізгі тұрғындарын өзбектер, қарақалпақтар, қазақтар және түркмендер құрады. Мұхаммед Рахим түркімендерден күшті атты әскер құрды. Салт аттыларға жер үлестіріп берді. Түркімендер өздерінің атты әскерлерін дәріптеді, оны хан жаулап алу жорықтарына пайдалаңды.

Осы хандықтардың барлығында да феодалдық құрылыс болды. Бұл сондағы жерге қатысты жағдайлардан ерекше көрінді. Жердің құндылығы судың болуына байланысты болды. Жақсы суарылған жер бөлігі көп мөлшерде кіріс кіргізді. Хан иелігіндегі жерлер үш топқа бөлінді: 1-ші топқа мемлекет жері кірді, бұл жер шын мэнінде ханның жеке меншігі болып саналды. Онда шаруалар - "мәңгі арендаторлар" жұмыс істеді. Олар салғырт түрінде салық төлейтін. Ақшалай салықтардаң басқа, шаруалар табиғи салық та төледі. 2-ші топқа мүлік (мюльковый) немесе жеке иеліктегі жерлер кірді. Бұл жерлер қандай да бір ерекше еңбегіне берілді. Хиуада жер мен суға әдетте халық көп шағымданды. Бұхарада бұл сыйға берілетін жер "танха" деп аталады, ал иесі - "танхандар" әміршіге әскери қызмет атқаруы тиіс еді. Мюльковый жерлер шаруалар арқылы өңделді. 3-ші топқа шіркеулік мекемелерге тиісті вакуфтық жерлер кірді. Өте үлкен жер учаскелерін хан және оның жақындары иеленді. Хиуада үлкен көлемдегі "Азберген" бақшасы болды. 1856 жылы түрікмендер осы бақша орналасқан жерге шабуыл жасаған кезде оның қабырғалары 1500 отбасына пана болды. Бір зерттеуші ол жөнінде былай айтады: "Ол жерге тұрғындар өздерінің мүліктерімен және тіпті малдарымен тығылды. Осыншама отбасының тығылуына мүмкіншілік берген бақшаның жері өте үлкен екенін көруге болады. Үргеніш қаласында Әмудариядағы көлемді поместьені ханның жақын адамдарының бірі иеленді. 1861 жылы Хиуа ханы Сейд Мұхаммед 100 танап (40 десятина) көлеміндегі, шаруалар мен құлдар өңдейтін сәнді бақ жасады. Хандардың бірі 3 мын танап жер иеленді. Қоқан ханы Худояр 1876 жылы жеке мүлкімен 7 млн. руб. тұратын үлкен бос жерге ие болды. Осылайша Орта Азиядағы феодалдық жер иеліктері, әсіресе суландыруға қолайлы және құнарлы жерлер өте үлкен көлемде болды. Ханның үстемдік етуші топтары - жер иелері өздерінің шендеріне, билік ету дәрежелеріне және мал, бақша байлықтарына байланысты, феодалдық баспалдақтар құрады. Бұл баспалдақтың жоғарғысында хан немесе (Бұхарадағы сияқты) әмірші тұрды. Одан кейін махтерлер, нушбекилер - жоғарғы мәртебелі төрелер, ары қарай сендерлер, бай, мехремдер және басқа да ханның жақындары тұрды. Бұған жоғары және орта дін иелері, жеке аудан басшылары, яғни кіші хан саналатын хан поместниктері - найблар кірді. Одан кейін жүз басы немесе әскерлерге әмір жүргізетін - "сотниктер" кірді.

XIX ғасырдың ортасындағы әлеуметтік құрылысты сипаттайтын көптеген құнды құжаттардан алынған "Хиуа хандығының архиві" атты кітап 1940 жылы шықты.

Құжат Хиуа хандығына байланысты болғанымен, басқа да орта Азия хандықтарының әлеуметтік қатынасын жарыққа шығарды. Бұл құжатта хандықтың әлеуметтік жағдайын сипаттаумен қатар, әрбір жүзбасының өзінің қол астында қанша нөкер ұстайтыны сан жүзінде көрсетілген. Соған назар аударайық, мысалы, Ходжен Мехремде тізім бабында 500 нөкер болса, Мехмед-Джон мехремде 160 нөкер болған екен. Ал Курбан Нияз Ясаул басшыда 104 нөкер болыпты" ¹ .

Осы берілген фактіден біз әрбір жүзбасының саяси салмағын көреміз. Олар 100-ден 500-ге дейін әскер ұстап, ханның тірегі болды. Әскери нөкерлер міндетті түрде әр ауылдағы шаруалардан алынды. Олар ұзаққа созылған ауыр қызмет етуге тиісті болды. Тек пара берген ауқатты нөкерлер ғана босатылатын болды. Әскери қызметтен байлар, саудагер сияқтылар босатылды делінген құжатта. Ханның қарулы күші оларға және барлық феодалдық жоғарғы топ өкілдеріне халықтың көп бөлігін қанауға және билеп төстеуге мүмкіндік берді. Шаруалар сансыз көп алым-салық төлеуге міндетті болды. Салықтың негізі 4 212 теңге құрайтын "салғырт" болды. Шаруалардың құл алушыға тәуелділігін сақтау үшін салық жинау жиі-жиі құн төлеуге беріліп отырды. Шаруалар жол жөндеуге, суаруға арналған арықтарды тазартуға, бекіністер салуға, жаңа каналдар қазуға міндетті болды.

Соғыс кезінде олар нөкерлерден басқа жасақтар беруге және үкіметтің басқа да талаптарын орындауға мәжбүр болды. Бұхарада соғыс кезінде ерекше салық "джул" енгізілді. Шаруа жер учаскесін пайдаланғаны үшін салық төлеуге борышты болды. Олардың жер көлемі шағын 2 ден 5 танапқа дейін болды. Салықтан басқа, олардан заттай алым да алынды. Хан жері үшін "үшінші бвдай" жиналды. Хиуа ханының 150 мың батман "үшінші бидай" (батман 43-49 фунтқа тең), ягни 180 мын пұт жинаған кездері де болған. Көптеген шаруашылықтарда сыбағаластық жер өңдеу қолданылды. Бұл Хиуа хандығы жерінде ерекше жақсы дамыды. Сыбағалас адам барлық құқығынан айрылды. Ол жер иесіне толық тәуелді болған еді. Құлдардан аз ғана айырмашылығы болды. Сыбағалас жер көлемі туралы төмендегідей дәлелдеп көруге болады, тек Хиуа хандығы жерінде ғана 2 900 десятина жер сыбағаластар арқылы өңделді ² .

Көптеген шаруалар қайыршылық күйге түсіп, тәуелділікке ұшырады. Олар байлардан сауда "бунан" алып және төлемін төлей алмай, борышкерге айналды, оның қарызы ұрпағына берілді, ол ескі сауда үшін жер иесіне жұмыс істеуге міндетті болды. Тәуелділікке бәрінен бұрын жері жоқ шаруалар түсті. Бұхарадағы бір ғана Заравшан ауданыңда жерсіз шаруалар 25 процентке жетті. Алымсалықтар, түрлі феодалдық борышкерліктер тұрғындарды үлкен қайыршылыққа ұшыратты. Құл иеленушілік хандықта маңызды орын алды. Құлдар көбінесе жаулап алушылық соғыстарынан түсті. Құлдардардың көбі ирандықтар болды. Бірақ құлдар басқа халықтардан да болды, оның ішінде - орыстар.

Ресей патшалығы жаулап алған XIX ғасырдың екінші жартысына дейін Хиуа жэне Бұхара базарларында құлдар ашық сатылды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.